Туристік рекреациялық ресурстар мен Қазақстан Республикасындағы экскурсиялық орталықтар және емдеу саласындағы туризмнің үлесі
КІРІСПЕ 3
1. ТУРИСТІК РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАР МЕН ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЭКСКУРСИЯЛЫҚ ОРТАЛЫҚТАР ЖӘНЕ ЕМДЕУ САЛАСЫНДАҒЫ ТУРИЗМНІҢ ҮЛЕСІ
1.1 Туристік рекреациялық ресурстар 5
1.2 Қазақстан Республикасындағы негізгі танымдық жерлер мен туристік экскурциялық орталықтар 7
1.3 Қазақстанның шипа жайларының сауықтандыру және емдеу саласындағы
туризмнің үлесі 13
1.4 Орталық Қазақстан территориясындағы рекреациялық аймақтарды
жетілдіру 17
2. ҚАРҚАРАЛЫ ТАУЛЫ─ ОРМАНДЫ ОАЗИСІНДЕ ТУРИЗДІ ДАМЫТУДЫҢ ТАБИҒИ МҮМКІНДІКТЕРІ
2.1 Қарқаралы тауларында туризмді дамытудың табиғи мүмкіндіктері 22
2.2 Қарқаралы тауларында туризмді дамытудың тарихи мүмкіндіктері 26
2.3 Қарқаралы тауларындағы туристік базалардың және емдеу. сауықтыру орындарының сипаттамасы 32
3. ҚАРҚАРАЛЫ ТАУЛАРЫНЫҢ ТУРИСТІК РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРЫ МЕН ОНЫ ҚЫЗМЕТТЕ ПАЙДАЛАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Қарқаралы тауларының туристік рекреациялық ресурстары 39
3.2 Қарқаралы табиғатының туризмдегі бағалануы 47
3.3 Қарқаралыны туристік орталыққа айналдыру ісінің келешегі 53
ҚОРЫТЫНДЫ 63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 67
ҚОСЫМША 69
1. ТУРИСТІК РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАР МЕН ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЭКСКУРСИЯЛЫҚ ОРТАЛЫҚТАР ЖӘНЕ ЕМДЕУ САЛАСЫНДАҒЫ ТУРИЗМНІҢ ҮЛЕСІ
1.1 Туристік рекреациялық ресурстар 5
1.2 Қазақстан Республикасындағы негізгі танымдық жерлер мен туристік экскурциялық орталықтар 7
1.3 Қазақстанның шипа жайларының сауықтандыру және емдеу саласындағы
туризмнің үлесі 13
1.4 Орталық Қазақстан территориясындағы рекреациялық аймақтарды
жетілдіру 17
2. ҚАРҚАРАЛЫ ТАУЛЫ─ ОРМАНДЫ ОАЗИСІНДЕ ТУРИЗДІ ДАМЫТУДЫҢ ТАБИҒИ МҮМКІНДІКТЕРІ
2.1 Қарқаралы тауларында туризмді дамытудың табиғи мүмкіндіктері 22
2.2 Қарқаралы тауларында туризмді дамытудың тарихи мүмкіндіктері 26
2.3 Қарқаралы тауларындағы туристік базалардың және емдеу. сауықтыру орындарының сипаттамасы 32
3. ҚАРҚАРАЛЫ ТАУЛАРЫНЫҢ ТУРИСТІК РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРЫ МЕН ОНЫ ҚЫЗМЕТТЕ ПАЙДАЛАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Қарқаралы тауларының туристік рекреациялық ресурстары 39
3.2 Қарқаралы табиғатының туризмдегі бағалануы 47
3.3 Қарқаралыны туристік орталыққа айналдыру ісінің келешегі 53
ҚОРЫТЫНДЫ 63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 67
ҚОСЫМША 69
“Қазақстан-2030” стратегиялық бағдарламасында еліміздің келешектігі дамуына айқынды бағдар берілгені мәлім. Осы орайда ел экономикасында өсіп-өркендеуіне айтарлықтай үлес қосатын бір сала туризм екеніне бүгінде көз жеткендей. Жиһангерлік және саяхатшылық-адамның танымдық көкжиегін қеңейтетін, қазіргі замандағы ғаламат мүмкіншілігі бар, пайдасы шаш етектен келетін, біз әлі толық игере алмаған саланың бірі екендігі баршамызға белгілі. Бүгінгі туризм, яғни жиһангерлік және саяхатшылық– бұл мемлекет пен қоғамның экономикалық әлеуметтік дамуының, тұлғаның жан-жақты қалыптасуының маңызды факторы. Сондықтан туристік қызмет көрсету рыногында мүдделі министірліктер мен ведомстволардың, уәкілетті орган-дардың, туристік компаниялардың, фирмалардың және жеке кәсіпкерлердің күш мүмкіншіліктерін жұмылдыруға, біріктіруге ықпал жасау- Қазақстан Республикасының Туризм және спорт жөніндегі агенттігі жұмысының күн тәртібінен берік орын алған.
Қоғамның өндірістік идентификациясы ең алдымен адамның психофи-зикалық жүктемесінің күшейуіменен анықталынады. Ғылыми-техникалық прогресс, урбандалу процесі, экологиялық дисбаланс прессингті нығайтады. Адамның жұмыс қабілеттілігін (рекреацияны) жақсарту үшін арнайы жағдай жасау керек. «Рекреация» сөзінің мағынасы - «дем алу, адамның күшін қалпына келтіру» дегенді білдіреді [23].
Емдік сауықтыру туризмі туристік классификация ішінде өзіндік орны бар. Соған орай елімізде емдік сауықтыру рекреациялық ресурстарын зерттеу талдау мәселелері қолға алынуда. Адамдардың рекреациялық қызметі бірнеше аспектілерден тұрады: медико-биологиялық, әлеуметтік-мәдени, экономикалық болып. Рекреациялық қызметінің ең негізгі аспектісі медико-биологиялық болып табылады. Оның құрамында - денсаулықты жақсарту, курортологиялық емдеу қажет ететін адамдарға көмек көрсету және аурудың алдын алу.
Әлеуметтік-мәдени қызметке - әлемді, табиғатты, тарихты, мәдениетті тану, яғни танымдылық мақсаты.
Экономикалық аспектіге - адамның еңбекке деген қабілеттілігін жақсарту.
Курорттық-рекреациялық шаруашылыққа санаториялар, демалыс үйлер, туризм және қызмет көрсету бөлімдері жатады. Солардың бірі біздің дипломдық жұмыстың өзегіне арқау болатын Қарқаралы таулы аймағы.
Осы зерттеуде Қарқаралы тауларының туристік қызметте қолданылу мәселелері мен туристік рекреациялық ресурстары, оның шаруашылығының туризм мен қоршаған орта сферасындағы қарым – қатынасы ретінде қарастырылады. Қазіргі қоғамның даму этаптарының ерекшеліктерінің бірі болып қоршаған ортаның ластануының техногендік факторының өсуі болып табылады. Бұл қауіпті жағдайларда алдымен табиғи туристік ресурстардың дағдарысына әкеледі. Туризм өзінің басты ресурсы – табиғи ортаның үнемі сақталып және жақсарып отыруын қалайды.
Қоғамның өндірістік идентификациясы ең алдымен адамның психофи-зикалық жүктемесінің күшейуіменен анықталынады. Ғылыми-техникалық прогресс, урбандалу процесі, экологиялық дисбаланс прессингті нығайтады. Адамның жұмыс қабілеттілігін (рекреацияны) жақсарту үшін арнайы жағдай жасау керек. «Рекреация» сөзінің мағынасы - «дем алу, адамның күшін қалпына келтіру» дегенді білдіреді [23].
Емдік сауықтыру туризмі туристік классификация ішінде өзіндік орны бар. Соған орай елімізде емдік сауықтыру рекреациялық ресурстарын зерттеу талдау мәселелері қолға алынуда. Адамдардың рекреациялық қызметі бірнеше аспектілерден тұрады: медико-биологиялық, әлеуметтік-мәдени, экономикалық болып. Рекреациялық қызметінің ең негізгі аспектісі медико-биологиялық болып табылады. Оның құрамында - денсаулықты жақсарту, курортологиялық емдеу қажет ететін адамдарға көмек көрсету және аурудың алдын алу.
Әлеуметтік-мәдени қызметке - әлемді, табиғатты, тарихты, мәдениетті тану, яғни танымдылық мақсаты.
Экономикалық аспектіге - адамның еңбекке деген қабілеттілігін жақсарту.
Курорттық-рекреациялық шаруашылыққа санаториялар, демалыс үйлер, туризм және қызмет көрсету бөлімдері жатады. Солардың бірі біздің дипломдық жұмыстың өзегіне арқау болатын Қарқаралы таулы аймағы.
Осы зерттеуде Қарқаралы тауларының туристік қызметте қолданылу мәселелері мен туристік рекреациялық ресурстары, оның шаруашылығының туризм мен қоршаған орта сферасындағы қарым – қатынасы ретінде қарастырылады. Қазіргі қоғамның даму этаптарының ерекшеліктерінің бірі болып қоршаған ортаның ластануының техногендік факторының өсуі болып табылады. Бұл қауіпті жағдайларда алдымен табиғи туристік ресурстардың дағдарысына әкеледі. Туризм өзінің басты ресурсы – табиғи ортаның үнемі сақталып және жақсарып отыруын қалайды.
1 К.С. Турсинбаева «География туризма Карагандинской области» учебное пособие.-Жезказган: АО «ЖезУ», 2004.
2 И.А. Лабутина, А.Н. Иванов «Картографическое обеспечение при эколого - рекреационном исследовании территории» / Журнал «Геодезия и картография». 2006 №8.-стр.-20-27
3 Туризм — мүмкіндігі мол сала әрі қаржы көзі // Егемен Қазақстан. 2008.3-бет
4 Замятин С.И Курорты Казахстана-Алматы.: Казгосиздат, 1962.- 263с.
5 Азар В.И. Экономика и организация туризма М.1972г — С. 18-25.
6 Власов А.А. Туризм. М. 1997, 30-31 с.
7 Ердавлетов С.Р. География туризма Казахстана. Алматы. "Ғылым" 1992. 332 с.
8 Қазақстан Республикасында туризмді дамытудың 2007—2011 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы // Астана, 2006.
9 Қазақстан Республикасы Үкметінің 2007—2009 жылдарға арналған бағдарламасы // Астана, 2007.
10 Беленький М.С. Методика курортного грязелечения - Киев: Госмедиздат УССР, 1963.- 129 с.
11 Замятин С.И Курорты, санатории и лечебные местности Казахстана -Алматы.: Академия наук Казахской ССР, 1956.-93с.
12 Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика -А.: «Атамура»,2000.- ЗЗбс.
13 Ердавлетов С.Р. Казахстан туристский - Алматы.: Кайнар, 1989.- 188с.
14 Курорты Казахстана-Алматы.: Онер, 1973.- 143 с.
15 Курорты Казахстана/ под.ред. канд.мед.наук И.Г.Железникова -Алматы.: 1973.-225с.
16 Қарібаев С.«Қазақстанның шипалы сулары» жайында. «Денсаулық»-2009, №1,2
17 Нургалиев К.,Темирханов М.Здравницы Казахстана-А.:Казахское Государ-ственное издательство, 1957.- 77 с.
18 Туристская деятельность: Сборник законодательных актов - Алматы.: Юрист, 2002.- 45с.
19 Справочник по курортологии и курортотерапии / под ред. Проф Ю.Е. Данилова и проф. П.Г.Царфиса- М: «Медицина», 1973.- 647с.
20 Соколова М.В.История туризма - М.: Мастерство, 2002.- 350с.
21 Статистический ежегодник по туризму на 2001 год - Алматы.: Агентство Республики Казахстан по Статистике, 2002.- 135с.
22 Сматов Б.И., Кац А.К. Сельские здравницы Казахстана - Алматы.: Қайнар, 1985.-71 с.
23 Царфис П.Г.Рекреационная география: Курортологические аспекты- М.: Мысль, 1979.- 311с.
24 Жеңіс Терірханұлы «60 жаста» Көкшетау қаласы 2005 ж.
25 Карта – схема Карагандинской области ТОО «Мак» РК, Астана 2001 ж.
26 Серік Негимов «Мәлік Ғабдуллин өмірі мен шығармалары» Алматы 2001ж.
27 Дүйсен Ғалымжан Мұстаханұлы «Формирование и развитие туризма на основе использования природно-рекреационного потенциала Казахстана» Алматы 2004 ж.
28 Закон РК «О туристической деятельности в Республике казахстан» Алматы «Дәнекер» 2002 ж.
29 Кескенбаев Ө. «Туристік тілашар» Алматы «Ана тілі» 1993 ж.
30 Қазақстан туризмі 2006 жылғы; Статистикалық жинақ ҚР стат. агенттігі; ред. басқ. Қонаев Е.А. –Алматы, 2006. 114 б.
31 Дуйсен Г.М. Основы формирования и развития индустрии туризма в Казахстане. – Алматы, 2002. 94 б.
32 Айдын С. Туризм саласының дамуындағы кезедесетін мәселелері және оларды шешу жолдары// I түркі әлемі туризм құрылтай. –Түркістан, 2005. –129-133 б.
33 Сарыбай Б. Туризм – табыс көзі (Тараз қаласы туралы) // Дала мен қала 2005. 1 шілде, 16 б.
34 Әуелбеков З., Әлімбаев Б., Бар байлықты пайдалана білейік; Жамбыл облысының өзендерінің су ресурстарын пайдалану мәселелері //Ақ жол 2005. 13 желтоқсан, 2 б.
35 Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. 6 том.–Алматы, 2005. – 582 б.
36 Бөкейханқызы Р. Туризм – мемлекеттің жарнамасы; Елімізде туризм саласын дамыту жайында // Қала мен дала 2006. 16 маусым, 5 б.
37 Әмзаұлы Ә. Тарихи-мәдени ескерткіштердің бүгіні мен ертеңі //Ақ жол 2005. сәуір, 5 б.
38 Әлімбай С. Жадігерлер жинақталған киелі орын: облыстың тарихи өлкетану мұражайы туралы // Ақ жол 2006. 18 мамыр, 8 б.
39 Қазақстан Республикасының Тарихи және мәдение ескерткіштер жиынтығы. Жамбыл облысы.– Алматы, 2002. –156-178 б.
40 Karkaraly.kz/ Қарқаралы аудан әкімі аппаратының ақпараттық порталы.
41 Karkaralinsk.kz/ Каркаралинская центральная районная библиотека.
42 Kitaphana.kz/ Қарқаралы ауданы.
43 Visitkazakhstan.kz/ Қарқаралы мемлекеттік ұлттық табиғи саябағы.
2 И.А. Лабутина, А.Н. Иванов «Картографическое обеспечение при эколого - рекреационном исследовании территории» / Журнал «Геодезия и картография». 2006 №8.-стр.-20-27
3 Туризм — мүмкіндігі мол сала әрі қаржы көзі // Егемен Қазақстан. 2008.3-бет
4 Замятин С.И Курорты Казахстана-Алматы.: Казгосиздат, 1962.- 263с.
5 Азар В.И. Экономика и организация туризма М.1972г — С. 18-25.
6 Власов А.А. Туризм. М. 1997, 30-31 с.
7 Ердавлетов С.Р. География туризма Казахстана. Алматы. "Ғылым" 1992. 332 с.
8 Қазақстан Республикасында туризмді дамытудың 2007—2011 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы // Астана, 2006.
9 Қазақстан Республикасы Үкметінің 2007—2009 жылдарға арналған бағдарламасы // Астана, 2007.
10 Беленький М.С. Методика курортного грязелечения - Киев: Госмедиздат УССР, 1963.- 129 с.
11 Замятин С.И Курорты, санатории и лечебные местности Казахстана -Алматы.: Академия наук Казахской ССР, 1956.-93с.
12 Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика -А.: «Атамура»,2000.- ЗЗбс.
13 Ердавлетов С.Р. Казахстан туристский - Алматы.: Кайнар, 1989.- 188с.
14 Курорты Казахстана-Алматы.: Онер, 1973.- 143 с.
15 Курорты Казахстана/ под.ред. канд.мед.наук И.Г.Железникова -Алматы.: 1973.-225с.
16 Қарібаев С.«Қазақстанның шипалы сулары» жайында. «Денсаулық»-2009, №1,2
17 Нургалиев К.,Темирханов М.Здравницы Казахстана-А.:Казахское Государ-ственное издательство, 1957.- 77 с.
18 Туристская деятельность: Сборник законодательных актов - Алматы.: Юрист, 2002.- 45с.
19 Справочник по курортологии и курортотерапии / под ред. Проф Ю.Е. Данилова и проф. П.Г.Царфиса- М: «Медицина», 1973.- 647с.
20 Соколова М.В.История туризма - М.: Мастерство, 2002.- 350с.
21 Статистический ежегодник по туризму на 2001 год - Алматы.: Агентство Республики Казахстан по Статистике, 2002.- 135с.
22 Сматов Б.И., Кац А.К. Сельские здравницы Казахстана - Алматы.: Қайнар, 1985.-71 с.
23 Царфис П.Г.Рекреационная география: Курортологические аспекты- М.: Мысль, 1979.- 311с.
24 Жеңіс Терірханұлы «60 жаста» Көкшетау қаласы 2005 ж.
25 Карта – схема Карагандинской области ТОО «Мак» РК, Астана 2001 ж.
26 Серік Негимов «Мәлік Ғабдуллин өмірі мен шығармалары» Алматы 2001ж.
27 Дүйсен Ғалымжан Мұстаханұлы «Формирование и развитие туризма на основе использования природно-рекреационного потенциала Казахстана» Алматы 2004 ж.
28 Закон РК «О туристической деятельности в Республике казахстан» Алматы «Дәнекер» 2002 ж.
29 Кескенбаев Ө. «Туристік тілашар» Алматы «Ана тілі» 1993 ж.
30 Қазақстан туризмі 2006 жылғы; Статистикалық жинақ ҚР стат. агенттігі; ред. басқ. Қонаев Е.А. –Алматы, 2006. 114 б.
31 Дуйсен Г.М. Основы формирования и развития индустрии туризма в Казахстане. – Алматы, 2002. 94 б.
32 Айдын С. Туризм саласының дамуындағы кезедесетін мәселелері және оларды шешу жолдары// I түркі әлемі туризм құрылтай. –Түркістан, 2005. –129-133 б.
33 Сарыбай Б. Туризм – табыс көзі (Тараз қаласы туралы) // Дала мен қала 2005. 1 шілде, 16 б.
34 Әуелбеков З., Әлімбаев Б., Бар байлықты пайдалана білейік; Жамбыл облысының өзендерінің су ресурстарын пайдалану мәселелері //Ақ жол 2005. 13 желтоқсан, 2 б.
35 Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. 6 том.–Алматы, 2005. – 582 б.
36 Бөкейханқызы Р. Туризм – мемлекеттің жарнамасы; Елімізде туризм саласын дамыту жайында // Қала мен дала 2006. 16 маусым, 5 б.
37 Әмзаұлы Ә. Тарихи-мәдени ескерткіштердің бүгіні мен ертеңі //Ақ жол 2005. сәуір, 5 б.
38 Әлімбай С. Жадігерлер жинақталған киелі орын: облыстың тарихи өлкетану мұражайы туралы // Ақ жол 2006. 18 мамыр, 8 б.
39 Қазақстан Республикасының Тарихи және мәдение ескерткіштер жиынтығы. Жамбыл облысы.– Алматы, 2002. –156-178 б.
40 Karkaraly.kz/ Қарқаралы аудан әкімі аппаратының ақпараттық порталы.
41 Karkaralinsk.kz/ Каркаралинская центральная районная библиотека.
42 Kitaphana.kz/ Қарқаралы ауданы.
43 Visitkazakhstan.kz/ Қарқаралы мемлекеттік ұлттық табиғи саябағы.
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ
3
1. ТУРИСТІК РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАР МЕН ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ
ЭКСКУРСИЯЛЫҚ ОРТАЛЫҚТАР ЖӘНЕ ЕМДЕУ САЛАСЫНДАҒЫ ТУРИЗМНІҢ ҮЛЕСІ
1.1 Туристік рекреациялық ресурстар
5
1.2 Қазақстан Республикасындағы негізгі танымдық жерлер мен туристік
экскурциялық орталықтар
7
1.3 Қазақстанның шипа жайларының сауықтандыру және емдеу саласындағы
туризмнің үлесі
13
1.4 Орталық Қазақстан территориясындағы рекреациялық аймақтарды
жетілдіру
17
2. ҚАРҚАРАЛЫ ТАУЛЫ─ ОРМАНДЫ ОАЗИСІНДЕ ТУРИЗДІ ДАМЫТУДЫҢ ТАБИҒИ
МҮМКІНДІКТЕРІ
2.1 Қарқаралы тауларында туризмді дамытудың табиғи мүмкіндіктері
22
2.2 Қарқаралы тауларында туризмді дамытудың тарихи мүмкіндіктері
26
2.3 Қарқаралы тауларындағы туристік базалардың және емдеу- сауықтыру
орындарының сипаттамасы
32
3. ҚАРҚАРАЛЫ ТАУЛАРЫНЫҢ ТУРИСТІК РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРЫ МЕН ОНЫ ҚЫЗМЕТТЕ
ПАЙДАЛАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Қарқаралы тауларының туристік рекреациялық ресурстары
39
3.2 Қарқаралы табиғатының туризмдегі бағалануы
47
3.3 Қарқаралыны туристік орталыққа айналдыру ісінің келешегі
53
ҚОРЫТЫНДЫ
63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
67
ҚОСЫМША
69
КІРІСПЕ
“Қазақстан-2030” стратегиялық бағдарламасында еліміздің келешектігі
дамуына айқынды бағдар берілгені мәлім. Осы орайда ел экономикасында өсіп-
өркендеуіне айтарлықтай үлес қосатын бір сала туризм екеніне бүгінде көз
жеткендей. Жиһангерлік және саяхатшылық-адамның танымдық көкжиегін
қеңейтетін, қазіргі замандағы ғаламат мүмкіншілігі бар, пайдасы шаш етектен
келетін, біз әлі толық игере алмаған саланың бірі екендігі баршамызға
белгілі. Бүгінгі туризм, яғни жиһангерлік және саяхатшылық– бұл мемлекет
пен қоғамның экономикалық әлеуметтік дамуының, тұлғаның жан-жақты
қалыптасуының маңызды факторы. Сондықтан туристік қызмет көрсету рыногында
мүдделі министірліктер мен ведомстволардың, уәкілетті орган-дардың,
туристік компаниялардың, фирмалардың және жеке кәсіпкерлердің күш
мүмкіншіліктерін жұмылдыруға, біріктіруге ықпал жасау- Қазақстан
Республикасының Туризм және спорт жөніндегі агенттігі жұмысының күн
тәртібінен берік орын алған.
Қоғамның өндірістік идентификациясы ең алдымен адамның психофи-зикалық
жүктемесінің күшейуіменен анықталынады. Ғылыми-техникалық прогресс,
урбандалу процесі, экологиялық дисбаланс прессингті нығайтады. Адамның
жұмыс қабілеттілігін (рекреацияны) жақсарту үшін арнайы жағдай жасау керек.
Рекреация сөзінің мағынасы - дем алу, адамның күшін қалпына келтіру
дегенді білдіреді [23].
Емдік сауықтыру туризмі туристік классификация ішінде өзіндік орны бар.
Соған орай елімізде емдік сауықтыру рекреациялық ресурстарын зерттеу талдау
мәселелері қолға алынуда. Адамдардың рекреациялық қызметі бірнеше
аспектілерден тұрады: медико-биологиялық, әлеуметтік-мәдени, экономикалық
болып. Рекреациялық қызметінің ең негізгі аспектісі медико-биологиялық
болып табылады. Оның құрамында - денсаулықты жақсарту, курортологиялық
емдеу қажет ететін адамдарға көмек көрсету және аурудың алдын алу.
Әлеуметтік-мәдени қызметке - әлемді, табиғатты, тарихты, мәдениетті
тану, яғни танымдылық мақсаты.
Экономикалық аспектіге - адамның еңбекке деген қабілеттілігін жақсарту.
Курорттық-рекреациялық шаруашылыққа санаториялар, демалыс үйлер, туризм
және қызмет көрсету бөлімдері жатады. Солардың бірі біздің дипломдық
жұмыстың өзегіне арқау болатын Қарқаралы таулы аймағы.
Осы зерттеуде Қарқаралы тауларының туристік қызметте қолданылу
мәселелері мен туристік рекреациялық ресурстары, оның шаруашылығының туризм
мен қоршаған орта сферасындағы қарым – қатынасы ретінде қарастырылады.
Қазіргі қоғамның даму этаптарының ерекшеліктерінің бірі болып қоршаған
ортаның ластануының техногендік факторының өсуі болып табылады. Бұл қауіпті
жағдайларда алдымен табиғи туристік ресурстардың дағдарысына әкеледі.
Туризм өзінің басты ресурсы – табиғи ортаның үнемі сақталып және жақсарып
отыруын қалайды.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстандағы ең тартымды рекреациялық ресурстар
Қарқаралы ауданы территориясында шоғырланған.
Туризмнің жеке түрлерінің дамуына Ақтоғай, Ұлытау, Шет аудандары
қолайлы. Аласа таулы және ұсақ шоқылы ландшафттар, өзен, көл, су
қоймалардың бар болуы, қалалар мен басқа елді-мекендердің жақындығы
облыстық және жергілікті демалыс зоналарын ұйымдастыруға мүмкіндік
туғызады.
Ең тартымды табиғи ландшафттар ірі елді-мекендердің маңында орналасқан.
Осы жағдай бұл аудандарды демалыс пен туризмнің аймағы ретінде игеріп
жүрген көптеген өндірістік орындарға маңызды болып келеді.
Жұмыстың мақсаты: Қарқаралы тауларының туристік қызметте қолданылу
мәселелері мен туристік рекреациялық ресурстарын тереңінен зерттеу.
Қойылған мақсатқа сәйкес дипломдық жұмыстың төмендегідей міндеттері
айқындалды:
-туристік рекреациялық ресурстар мен Қазақстан Республикасындағы
экскурссиялық орталықтар және емдеу саласындағы түризмнің үлесін зерттеу;
-Қазақстан Республикасындағы шипа жайларының сауықтандыру және емдеу
саласындағы туризмнің үлесін анықтау;
-туризм саласындағы табиғи рекреациялық аймақтарды жетілдіру жолдарын
қарастыру;
-Қарқаралы тауларында туризмді дамытудың табиғи мүмкіндіктері мен
әлеуметтік-экономикалық және тарихи мүмкіндіктерін анықтау;
-Қарқаралы рекреациялық ресурстарын қызметте пайдалану мәселелері мен
емдеу-сауықтыру орындарының туризмдегі бағалануы
Зерттеу объектісі: Зерттелетін объекті Орталық Қазақстанда орналасқан
Қарқаралы территориясындағы таулар, өзендер, ормандар, көлдер, шөл, мен
шөлейттің ерекше климаты, жануарлар мен өсімдіктер әлемі, назар аударарлық
басқа да объектілер кездеседі.
Зерттеу пәні. Қарқаралының асыл маржан орталықтары.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері:
Жалпы зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі ретінде заң актілері,
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары мен Қазақстан
Республикасы Үкіметінің Қаулылары, отандық және шетелдік ғалым-
экономистердің ғылыми жұмыстары алынды. Зерттеу нәтижелері салыстырмалы
талдау, сараптамалық, есептік- құрылымдық, экономикалық- математикалық,
болжамдау және монографиялық әдістерді қолдану көмегімен алынды.
1.ТУРИСТІК РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАР МЕН ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ
ЭКСКУРСИЯЛЫҚ ОРТАЛЫҚТАР ЖӘНЕ ЕМДЕУ САЛАСЫНДАҒЫ ТУРИЗМНІҢ ҮЛЕСІ
1.1 Туристік рекреациялық ресурстар
Тақырыпқа байланысты ой тарқатпастан бұрын туризм дегеніміз не?
деген сұраққа жауап берейік.
Туризм термині С.И.Ожеговтың: Словарь русского языка еңбегінде:
Вид путешествии, совершаемых для отдыха и с образовательными целями, вид
спорта деп көрсетілген. 10-шы сыныпқа арналған Дүние жүзінің әлеуметтік
және экономикалық географиясы оқулығы бойынша туризмнің негізгі атқаратын
4 мақсаты аталады, олар:
1. Сауықтыру (рекреациялық);
2. Танымдық (экскурсиялық, топтық серуен);
3. Іскерлік;
4. Ғылыми (зерттеу жұмыстары).
Топтық серуендер:
а) мәдени-тарихи объекті б)табиғи объекті.
Табиғи объектілерге:
-таулы аудандар (Ақсу-Жабағылы, Марқакөл).
-өзен-көл маңы (Алакөл , Қорғалжың).
-орман (Наурызым).
-құмды дала (Үстірт, Мойынқұм).
-жартастар (Таңбалытас, Қаратау).
Ал көлік түрі бойынша автомобиль, темір жол, теңіздік, ауа арқылы, өзен
бойымен саяхат жасау бар. Сонымен қатар туризмнің дамуы соңғы кезде кез-
келген елдің экономикасының табыс табу көзіне айналуына байланысты оның
дамуына әр мемлекеттің өз бағдарлама-мақсаттарына үлкен маңыз береді. Дүние
жүзі бойынша туризм жылына 500 млрд. доллар табыс береді. Бірінші орынды
АҚШ алады, одан соң Батыс Еуропа елдері кіреді (Испания, Франция, Италия).
Ал 2000 жылы дүние жүзілік туристік ұйым (ДТҰ) 698 млн. туристердің
халықаралық саяхат жасауын тіркеді. Туризмнің маңызы тек экономикаға
тікелей әсер етуімен шектелмейді. Әр мемлекет өз елінде туризм индустриясын
дамытуға ұмтылатын себебі: біріншіден, халқының әлеуметтік-экономикалық
жағдайын жақсарту жолының бірден-бірі осы туризм саласы; екіншіден,
халықаралық ынтымақтастықты нығайтуда, яғни бейбітшілікті нығайтады.
Қазіргі кезде туризм ғаламдық сипат алды. Туристік лектер материалдық
байлықпен бірге, еңбек ресурстарының, ақпараттың өзара қарым-қатынасын
жақсарта түседі. Қысқа мерзімде туризм саласы әлемдік кеңестікті жаулап
алды, ал ДТҰ болжамы бойынша 21 ғасыр туризм ғасыры болмақ. Ал саясатта
соңғы жылдары өте үлкен өзгерістер болғаны мәлім.
-Кеңес Одағының ыдырауы, орнына егеменді 15 мемлекет құрылуы;
-постсоциалистік мемлекеттерде өмірлерінің барлық жағынан өзгерістерге
ұшырауы;
-Варшава келісімі ұйымының қызметінің тоқтауы;
-суық соғыс кезеңінің аяқталып, ғаламдық Шығыс-Батыс және
Солтүстік-Оңтүстік жүйелерінің өзара қарым-қатынас орнатуы;
-Германия мемлекеттерінің бірігуінен экономикалық потенциалының өсуі;
-Югославия федерацияның ыдырауы, тәуелсіз 5 мемлекеттің құрылуы;
Аталған саяси оқиғалар туризм саласының жаңа деңгейде, жаңа бағытта
дамуына үлкен әсер еткендігін аталған саяси оқиғалар нәтижесінде
тоталитарлы режимді бұрынғы социалистік елдерде демократиялық өзгерістер
мен елдің дамуы бағыты рыноктық экономикамен байланысты болғандықтан,
аталған елдердің азаматтары халықаралық туризм саласының күрт өсуіне ықпал
етті. Постсоциалистік елдердің азаматтары батыс әлемі мәдениетімен, тарихи-
архитектуралық ескерткіштермен, әсем табиғат өлкелерімен танысып,
серуендеп, демалып, саясат жасау мүмкіндіктеріне ие болды.Қазіргі уақытта
аталған елдер әлі де өзгерері сөзсіз- әр мемлекет қазір азаматтарының
әлеуметтік жағдайына көп көңіл бөліп, арнайы әлеуметтік саясат ұстанды.
Сондықтан жақын 5-6 жылда постсоциалистік елдер туризм лидері Франция,
Испания, Италия; АҚШ-пен қатар дамитындығы соңғы уақыттағы осы елдерде
жүргізілген мониторингтерден көрінуде. Әсіресе Польшаға саясат жасаушылар
саны күннен-күнге өсуде. Бұл да Польша мемлекетінің экономиканы дамытудағы
ұстанған саясатын және әлемдік қауымдастықтар арасындағы саяси келісім-
шарттар мұрындық болып отыр.
Дем алу-адамдардың өздерінің қызметі (туризм, саяхаттар, санаториялық
–курорттық ем алу) мен бұған көмектесетін мекемелердің қызметінен
(баспана беру, тамақтану мен түрлі шаралар ұйымдастыру) тұрады. Мұның бәрі
жалпы түсінікке-рекреацияға бірігеді. Оның негізгі мақсаты-еңбек ету
процесінде жұмсалған күшті қалпына келтіру.
Рекреация рухани дүниені байытып,адамның көзқарасын кеңейтеді.
Рекреация үшін 3 негізгі жағдай қажет:
1) өркениетті демалыс қымбатқа түсетіндіктен, адамдардың жеткілікті
кірісі болуы керек;
2) рекреациялық қор және;
3) рекреациялық шаруашылық болуы шарт. Халықтың кіріс деңгейі өсіп
келеді. Бұның өзі елімізде туризм дүрбелеңін тудырады [23].
Ал біздің елімізде рекреациялық шаруашылық құрамына қонақ үйлер,
демалыс үйлері мен базалары, санаторийлер, турбазалар, туристік көлік
кіреді.
Рекреацияның бұл саласы да жылдам дамып келеді.
1990 жылдардың басында иесіз қалған демалыс базаларының көбі қалпына
келтірілді. Халықаралық дәрежедегі қонақ үй мен тау шаңғысы базалары
салынып, жаңа ұлттық парктер (Бурабай, Шарын каньоны, Қатонқарағай)
ұйымдастырылды.
Рекреациялық қорлардың екі түрі бар: табиғи-рекреациялық және
мәдени-тарихи қорлар. Біріншісіне адамдар барып дем алуды ұнататын
табиғаты әсем жерлер: сарқырамалар, түрлі бейнедегі жартастар, үңгірлер,
каньондар (яғни, табиғат ескерткіштері) жатады. Бұл қорлардың құрамдас
бөлігі қолайлы климаттық жағдай болып табылады. Ол сонымен бірге туристік
маусымның (суға түсетін, шаңғы тебетін) ұзақтығына әсер етеді. Мәдени-
тарихи қорлар адамдардың, яғни біздің арғы ата-бабаларымыздың өз қолдарымен
жасап кеткен ғажайыптары. Ежелгі қалалар, кесенелер, қамалдар мен храмдар,
тасқа қашалған суреттер, сәулет құрлыстары, мұражайлар-бұлардың бәрі
Отанымыздың мәдени мұрасын құрайды.
Біздің ұлан-байтақ еліміздің әсем табиғаты мен көп ғасырлық тарихымен
бірге қалыптасқан рекреациялық қорлары өте мол, әлі толық зерттеліп біткен
жоқ.
Біздің кең-байтақ Отанымызды ойша шолсақ, оның әр түкпірінен
рекреация үшін пайдалануға болатын табиғат пен мәдениет ғажайыптарын табуға
болады.
Рекреациялық байлықтардың шоғырланған жері-елдің Оңтүстігі. Оның
туристік рәміздері-атақты Хантәңірі шыңы, табиғаты ғажап Шарын каньоны,
Әнші шағылдар. Елді таңдандыратын Солтүстік Тянь-Шань тауларының қар
басқан шыңдарының табиғаты әсем. Мұнда Медеу мұз айдыны (Әлемдік
рекордтар ұстаханасы) мен дүниежүзілік дәрежедегі Шымбұлақ тау шаңғысы
курорты орналасқан. Оңтүстікте әлемге әйгілі Алтын адам мен ЮНЕСКО
тізіміне енгізілген жартастағы Таңбалы тас суреттері бар. Іле Алатауының
етегінде еліміздегі ең ірі рекреациялық орталық- Алматы созылып жатыр.
Көптеген туристер Көне Тараз ескерткіштері мен Отырар мұражай-
қорықтарына, кіші түрік Меккесі-Түркістанға келеді. Оның нысандарының
бірін алғаш рет ЮНЕСКО әлемдік мәдениеттің жетістігі деп бағалады.
1.2 Негізгі танымдық жерлер мен туристік экскурциялық орталықтар
Туризмде басқа экономикалық сала сияқты өзінің құрамына бірнеше саланы
қосады, олар: емдік, демалу, спорттық, танымдық және т.б. Олардың әрқайсысы
табиғи ресурстарды қолдануға қамданады.
Туристік-экскурссиялық қызмет көрсету қаладағы урбанизация мен Ғылыми
Техникалық Революцияға байланысты адамдарға психологиялық ауртпалықтың өсуі
нәтижесінде туризмнің рөлі арта түседі. Бұл адамның бос уақытын тиімді
пайдалану қозғалысы болып табылады. Психологиялық ауртпалық, қала
көшелерінен тыс жерлерде, туристік походтар мен саяхаттар арқылы жүзеге
асады. Әрдайым адам жақсы, тиімді демалса, ол белсенді түрде жұмыс істей
бастайды.
Аймақтық туристік миграция экономикалық көзқарас арқылы адамның саяхат
жасауға, демалуға қажеттілігі, - сұраныс формасы ретінде танылып, әртүрлі
қызмет көрсету кешенге деген қолданыс салдарынан адамдардың материалдық,
рухани, мәдени-танымдық қызығушылығы арта түседі. Бұл кешен әртүрлі көлік
құралдарының, қоғамдық тамақтану, музейлерге және мәдени-танымдық ұйымдар,
ойын-сауық орталығы, спорттық, емдік орталықтарды қамтиды [5].
Туризм өзі пайда болысынан саяхат барысында көп уақыт кетірмейді,
керісінше қоғамдық қажетті уақытты жинақтайды. Аурудың азаюы салдарынан
жұмыс уақытының қоры арта түседі. Және адамның физикалық денсаулығының
күшеюі, рухани күшінің және жұмыс істеуге деген қабілетінің күшеюіне әкеп
соғады.
Туризм де, басқа экономикалық сала сияқты өзінің құрамына бірнеше
саланы қосады, олар: емдік, демалу, спорттық, танымдық және т.б. Олардың
әрқайсысы табиғи ресурстарды қолдануға қамданады, өзінің даму жолында
техникалық және әлеуметтік инфрақұрылымға, потенциалды анықталған еңбек
ресурстарына сүйенеді және басқа да шаруашылық салалары мен сфераларына өз
әсерін тигізеді. Кез келген туризм саласы басқа туризм салаларымен тығыз
байланыста. Көп жағдайда олар бірін-бірі қалыптастырып, толықтырып отырады.
Қарым-қатынастық шаруашылық жүйесінде туристік-экскурсиялық қызмет
көрсетуді тура құқыпен қарастырады.
Қазақстанда туризмнің дамуы үшін туристік ресурстарға бай аудандар өте
көп және олар нәтижелі халық шаруашылығының саласына қосылуда. Соңғы
жылдары республикада біршама туристік шаруашылықтар құрылды, туристермен
жұмыс белсенділігі жиналуда. Әдемі, әсем, көрікті жерлерде туристік
кешендер салынды, көбінесе обылс орталықтарында комфортты туристік кешендер
жұмыс істейді. Олар кез келген уақытта қала тұрғындарын қабылдауға, қызмет
көрсетуге дайын тұрады, сонымен қатар, басқа да аудандардың қонақтарын
қабылдауда. Республикада барлығы 700 туристік кешен, 300-ге жуық туристік
қонақ үйлер кешені бар.
Әр кешен өз-өзімен қызықты әрі тартымды. Шыршалы-орманды Алтын бор
Солтүстік Қазақстан облысында, Орал өзенінің маңында, Оралдан алыс емес
жерде Орал, Қарқаралы туристік кешені – Қарағанды облысында және ол
өзінің велосипедті маршруттарымен ерекшеленеді, ол Қарқаралы таулы-орманды
оазистік жолдарымен жүргізіледі. Алтайлық бухта деп аталатын туристік
кешен Бұқтырма теңізінің жағасындағы Алтайлық орманмен Марқакөлге дейін өте
қызықты маршруттар басталып, әлемге танымал Рахмандық кілтке қарай
беттейді. Павлодар облысындағы көк көлдер жағасындағы ұмытылмас Баян ауыл
туристік кешеніне бару, өзінің жағымды әрі таза ауасымен ерекшеленеді. Іле
Алатауының көркем шатқалында Алматының туристік кешендері орналасқан.
Қазақстанда туризмнің әр түрлі саласының дамуына барлық туристік аймақтар
мен мүмкіндіктер бар: курорттар мен демалыс үйлерінде демалу, емделу,
аңшылық, соның ішінде бүркітпен, альпинизм, тау туризмі, балық аулау, салт
атты және су туризмі, вертолеттық экскурсия және халықаралық спорттық
жарыстарда этникалық туризм, негізгі қозғаушы күші–шет елдегі қазақ
оралмандары, - ғылы-ми, діни, профессионалдық, жанұялық, бизнес-тур,
коммерциялық туризм т.б. [6]
Қазіргі кезде туризмнің түрлері мен формаларын, сонымен қатар, туристік
маршруттарды да қалыптастыруға болады. Танымдық, топтық және маршруттық
туризм – міне, осы ең негізгі қалыптасқан республикалық туристік ұйымдар.
Соңғы жылдары республикадағы негізгі қызығушылық – бұл коммерциялық туризм,
соның ішінде шоп-туризм Польшаға, Қытайға, Түркияға, Араб Әмірлігіне және
т.б. Алматының өзінде шоп-туризммен айналысатын 200 ұйым мен фирма, ал
жалпы республика бойынша 400 ұйым бар. Жалпы жүйеде мемлекеттік және
мемлекеттік емес туристік-экскурсиялық қызмет көрсетулерде 10 мыңға тарта
адам жұмыс істеуде, бірақ республикада әлі күнге дейін туризмнің толық
жүйесі қалыптаспаған.
Географиялық зерттеулер нәтижесінде Қазақстан территориясындағы
рекреациялық аудандарды бөліп айтуға болады. Олар жағымды демалыс пен
туризмнің дамуына әсер етеді. Туризмді дамытудағы ең негізгі қолайлы
аудандар Қазақстанның шығысында орналасқан. Бұл жерде республиканың күрделі
су жүйелері қалыптасқан – Арал теңізі, Балқаш көлі, Зайсан, Алакөл,
Қапшағай және Шардара су қоймалары. Су температурасы 3-5 айға дейін шомылу
мен су туризміне жарамды. Осы саланы дамытуда Балқаш пен Алакөлдің алатын
орны ерекше. Қазіргі кезде бұл жерде су туризмі даму үстінде.
Шығыс пен Оңтүстік Шығыс өзінің әрқилы және кең ауқымды табиғатымен
ерекшеленіп, бір-бірімен тығыз байланыста жатқан тау жүйелері Алтай, Жоңғар
Алатауы және Тянь-Шань қалыптасқан. Бұл аудандар өзінің үлкен, көркем және
әрқилы өсімдік, жануар әлемімен ерекшеленеді.
Қазақстан туризмінің дамуына өз септігін тигізетін әртүрлі ландшафтық
өзгешеліктері бар аудандарды жатқызуға болады. Сонымен қатар, туризмнің
дамуына өз әсерін тигізетін үлкен өзен өңірлері – Орал, Сырдария, Іле,
Ертіс жатады [7].
Географиялық бағалау нәтижесінде Қазақстандық туризммен демалыстың
дамуына 60-қа жуық туристік рекреациялық зоналар, және олар барлық
экономикалық аймақтың 10 облыстық территориясын қамтиды. Бұл зоналарда
туризмнің көп саласы әрекет етуде. Соның ішінде танымдық, спорттық-емдік
маршруттар, стационарлық демалыстар және жаяу жүріп өтетін, су арқылы,
шаңғы тебу арқылы жүріп өтетін танымдық маршруттар. Осы көп профильді
туризм саласына 4 аймақ жатады, олар: Шығыс Қазақстанда – Зыряновск және
Ульбы, Батыста – Орал және Оңтүстік Қазақстанда – Іленің орта таулы аймағы.
Емдік-спорттық туризмнің территориясы өте кіші. Санаулы ғана аймағы
мен қол тимеген табиғи ортада су жағасында қысқа мерзімдік жаяу жүріп
өтетін демалыстар жүзеге асырылуда. Республикадағы осындай зоналардың жалпы
саны – 29. Олардың көбісі Шығыс және Оңтүстік Қазақстанның таулы
өңірлерінде және Қарағанды, Павлодар облыстарында орналасқан. Стационарлық-
емдік зоналардағы туризм саласы табиғи ресурстарға бай болғандықтан, ұзақ
уақыттық маршруттарды қамти алады. Бұл зоналар қолайлы климаттық
жағдайларымен, жеке пляждарымен, қыдыруға арналған орындарымен, танымдық
обьектілерімен және саңырауқұлақ-бүлдіргенді бақтарымен өзгешеленеді.
Республикадағы мұндай зоналар саны – 19, олардың көбісі Солтүстік
Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қостанай,
Ақмола, Павлодар облыстарында орналасқан [33].
Спецификалық зонадағы туризм саласы өзіне республиканың шөлді және
биік таулы аймақтарын қосады. Бұл зоналарда спорттық және ғылыми зерттеу
туризмі (альпинистік, спецификалық табиғи жағдайлардың адам организміне
әсерін). Осы зерттеулік маршруттар арқылы жүзеге асырылады. Мұндай негізгі
үш зона бар. Іле Алатауының биік шатқалы, Алматы облысындағы Күнгей тау
шатқалы және Оңтүстік Қазақстан облысындағы – Өгем тау шатқалы.
Советтер Одағы кезінде Қазақ ССР Атласын жасауда авторлар Қазақ ССР
Туристік картасын жасаумен қатар, Республиканың туристік-экскурсиялық
обьектілері мен туристік инфрақұрылымының обьектілерін қарастырды. Оларға,
біріншіден, қорықтар, қызықты табиғи обьектілер, археологиялық және
архитектуралық орындар, музейлер, театрлар, курорттар, демалысқа арналған
орындар; екіншіден – туристік және экскурсиялық орталық туристік қонақ
үйлер, туристік кешендер және көлік қызметін көрсету орталықтары.
Қазақстан облыстарының туристік-экскурсиялық обьектілері мен туристік
инфрақұрылым обьектілерін туристік қызығушылық деңгейінде талдауға болады
(1 кесте). Республика осы көрсеткіште облысты 4 топқа бөлді:
Кесте 1. Қазақстан облыстарының туристік-экскурсиялық обьектілері мен
туристік инфрақұрылым обьектілерсаны [33].
туристік-экскурсия
лық обьектілер Облыстар
cаны
1 20 обьектіге дейінАтырау, Маңғыстау, бұрынғы Торғай, Жезқазған,
Талдықорған облыстары
2 20-дан 40 Қызылорда, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан, Шығыс
обьектіге дейін Қазақстан облыстары
Кесте 2 жалғасы
3 40-тан 60 Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Қостанай, Көкшетау,
обьектіге дейін Ақмола, Семей, Оңтүстік Қазақстан облыстар
4 60 обьектіден Алматы, Жамбыл, Павлодар облыстары
жоғары
Кесте 2. Республика бойынша туристік кешендердегі орындармен қамтамасыз
ету деңгейі [33].
орындармен
қамтамасыз етуОблыстар
деңгейі
1 түнеп шығуы Атырау, Торғай, Маңғыстау, Солтүстік Қазақстан,
жоқ туристік Ақмола, Жезқазған, Қызылорда, Жамбыл,
кешен Талдықорған, Семей облыстары
2 300 орынға Ақтөбе, Павлодар облыстары
дейін
3 300-ден 600 Қарағанды, Көкшетау, Оңтүстік Қазақстан
орынға дейін
4 600-ден 900 Қостанай, Батыс Қазақстан, Шығыс Қазақстан
орынға дейін облыстары
5 900-ден жоғарыАлматы облысы
Республиканың табиғи әлеуметтік- экономикалық рекреациялық ресурстарын
айта келе, Қазақстанның туристік потенциалын құруға болады.
Жұмысшыларды әлеуметтік сақтандыру мен емдік жүйеде санаториялы-
курорттық емдеу маңызды роль атқарады.
Революцияға дейін Қазақстан территориясында Бурабайда орналасқан
60 орындық жекеменшік жалғыз ғана емхана болған. Бұның өзі кең көлемді
курорттық байлықтарға қарамастан тек Совет уақытында мемлекеттік меншікке
көше бастады. Бұл зонада емдік минерал көздері, тағы басқа табиғи ресурстар
мен факторлар республика жұмысшыларына санаториялы-курорттық қызмет көрсету
негізінде кешендер салына бастады.
Республикадағы курорттық байлықтарды зерттеу нәтижесінде Қазақстанның
барлық облыстарында әр түрлі санаториялы-курорттық кешендер салуға болатыны
анықталды. Қазіргі кезде 220 минералды су скважиналары, 75 емдік қасиеті
бар көлдер мен бірнеше ондық климаттық аймақтар есепке алынды [8].
Қазір Қазақстан территориясында 500 санаториялар мен демалыс орталық-
тары бар. Оның ішінен ең негізгі орын алатыны санаториялы-профилакториялы
(220 жоғары) және санаториялар мен емдік пансионаттар (110 жуық). Жалпы
санаториялар мен басқа да демалыс орындарында бір жылда 1,5 млн. тарта адам
демалуда.
Үлкен танымды емдік орталықтарға– Сары- Ағаш, Қапал- Арасан, Алма-
Арасан және балшықпен емдейтін курорттарға – Маялы, Жаңақорған, Атырау
жатады. Сонымен қатар, әйгілі атаққа ие болған Алматы мен Щушие-Бурабай
курортын Қазақстанның асыл маржаны деп атайды. Өйткені онда тек өзіміз ғана
демалып қоймай, шет елдерден келгендер де демалуда [16].
Дене шынықтыру мен спорт денсаулықты, жұмыс істеу қабілетін нығайтуда
басты рөл атқарады. Республикамызда 15 мың дене шынықтыру ұйымы бар. Онда 2
млн. адам денсаулығын нығайтуда. Әр түрлі спортқа арналған 150 стадион, 5,5
мың спорт зал, 110 жүзу бассейіндері бар.
Спорт зал бойынша Қазақстан ТМД-да 3- орын алады. Республиканың көрікті
кешендерінің бірі – биік таулы Медеу және Шымбұлақ.
Республикада бұл салада мамандар дайындауда екі институт – Алматы мен
Қарағанды, екі денешынықтыру техникумы бар.
Дегенмен, республикадағы спорт кешендері, спорт мектептері – спорт
мастерлерімен қамтамасыз етілген және 170 мың қыздар мен ұлдар өз
денсаулықтарын нығайтуда.
Яғни, туризм әлемінің көптеген елдерінде экономика мен қоршаған ортаға
әсер ететін маңызды әрі кешенді фактор болып табылады. Ол Қазақстан үшін де
табыс көзіне айналуға тиіс.
Міне, сол туризм индустриясын дамыту мақсатында қазірдің өзінде
көптеген шаралар қолға алынуда.
Қазақстандағы туризмнің төмен деңгейде дамуының себебі көп, бірақ ең
басты себебі – республиканың экономикалық және әлеуметтік даму деңгейінің
төмен болуы. Бүгінгі күні Қазақстан әлемге саяси-егеменді мемлекет болып
танылып отырғанымен, өзінің экономикалық егемендігін таныта алмай отыр.
Сонымен қатар, басқа да басты себептерді айта кеткен жөн:
-біріншіден, туристік-экскурсиялық қызметтің экономикалық салалық дамуы
мемлекеттік жоспарлық балансқа кірмеуі;
-екіншіден, туризмді ғылыми дамытудың жоқтығы. Қазақстанда кешендік
ғылыми болжамдар мен туризмді дамытудағы ұзақ уақыттық жоспарлауды жүзеге
асыратын ғылыми жоспардың жоқтығы;
-үшіншіден, туристік-экскурсиялық қызмет көрсету саласында қалыптасқан
жүйенің дайындық кадрларының жоқтығы. Осы сұрақтарды шешіп және халықаралық
туризмді дамыту арқылы республиканың жоғарғы деңгейге көтерілуімен және
жоспарлы кіріс салдарынан төлем балансы жүзеге асады.
1.3 Қазақстанның шипа жайларының сауықтандыру және емдеу саласындағы
туризмнің үлесі
Қазақстан халқының материалдық және мәдени өмірінің деңгейінің өсуі,
өнеркәсіптің дамуы, Маңғышылақ түбегінің мұнай мен газ байлықтарының
меңгерілуі, тың жерлерді игеріп, жаңа шаруашылықтардың құрылыуы, сонымен
қатар ауыл шаруашылықтың басқа салаларының дамуы, қайта құру кезеңіне дейін
Қазақстан халқының санының ұдайы өсуіне әкеп соқты. Бірақ ол тек табиғи
өсімнен ғана шектелмеді, Қазақстандағы басқа жерлерден халық қоныс аударды.
Осының нәтижесінде курорттық-санаториялық емдеудің қажеттілігі өсті. Бірақ,
егер біз емдеуге қажетті ғимараттардың салыуының және халықтың тұрмыс
жағдайы қажет ететін ғимараттарды салудың нәтижесін салыстырсақ емдеу
ғимараттардың, яғни санатория мен курорттардың саны халықтың қажеттілігін
қанағаттандырмайды.
Қазіргі кезде көптеген ғылыми зерттеулерде Қазақстан халқы көп ауыратын
ауруларының түрлері анықталып, халқының жалпы денсаулығының деңгейі
зерттелінді, сонымен бірге курорттық-санаториялық емдеудің кажеттілігі
жағынан есеп жүргізілді. Осы зерттеулер кейіннен физиотерапия және
курортология Орталық Институты қолдады. Нәтижесінде кейбір мәселелерді
шешуге мүмкіндік берді. Оларға: Қазақстан халқы үшін санаториялық
орындармен қамтамасыз ету; динамикалық жағынан 2000 жылға курорттық жәрдемі
жағынан қажеттіліктің өсуіне болжамдық-жоспар жүргізілді.
Осылай, Қазақстанда 1966 жылы 240 мың адам курорттық емдеуді керек етті.
Олардың қажеттіліктерін толық қанағаттандыру үшін 18 мың жылдық
санаториялық орындар керек болды. Фактілерге сүйенсек осы кезде бар болғаны
1445 жылдық және 1290 маусымдық орындар, жалпы есептегенде 2100
санаториялық орындар, ол 11,7% керекті мөлшерді құрады.
1971 жылы емдеуге қажет ететіндердің саны 280 мың адамға жетті. Ол 21
мың жылдық орындарды талап етті. Сол кезде курорттар мен санаторияларда
1782 жылдық және 675 маусымдық орындары жұмыс істеді. Яғни, 10,1 %.
1980 жылы Қазақстанда курортық емдеуді қажет ететіндер саны 330 мыңға
жетті. Олардың қажеттіліктерін толық қанағаттандыру үшін 24 мың жылдық
санаториялық орын керек еді .
Физиотерапия және курортология Орталық Институтының көрсеткіші бойынша
қазіргі кезде курорттық емдеуді 342 мың адам қажет етеді, бірақ қазіргі
кезде санатория және курорттық жүйелердің толығымен емдеуге мүмкіншілігі
жоқ. Осыған байланысты бірнеше рет анализ жүргізіліп, төмендегі
көрсеткіштер анықталды. (соңғы 10 жыл аралығында). Бұрынғы КСРО-ның
құрамына енген курортарда халықтың 20%-ға ғана көмек көрсетілді. Дәлірек
айтсақ: 1966 жылы - 18,7%; 1971 жылы - 19,8%; 1980 жылы - 19,8%. Ал 1990
жылдан бастап халық мүлдем мемлекеттік тарапынан емдеулік жәрдем
көрсетілмеген.
Жоғарыдағы көрсетілген көрсеткіштерге қорытынды жасасақ -Қазақстанның
халқы көбінесе шет елдерде емделуге талаптанады.
Егерде біз қазақстандық курорттарға жалпы сипаттау жасасақ, ол біздің
халқымызға тиімді және ұтымды болып келеді:
▪ Емделу жағынан жақсы нәтижеге жетуге мүмкіншілігі бар, яғни
акклиматизация және реакклиматизация қажеттіліктері төмендейді.
▪ Біздің халқымызға өте тиімді болып келеді. Әрине біздің
курорттардың тек жағымды жақтары ғана емес, сонымен бірге
жағымсызда бар. Оны жағымсыз деп атасақ, шынымен қажетсіз. Дәлірек
айтсақ ол біздің курорттар мен санаторияларының дамуына кері әсер
ететін процесс. Яғни, проблема болып табылады. Ол ең алдымен:
а) кейбір курорттық-санаториялар өз жұмыстарының тоқталуына;
б) жаңа курорттық ресурстар зерттелінбейді.
Қазіргі кезде көптеген қолданылып жүрген климаттық, бальнеологиялық және
тағы басқа табиғи факторлар халықтың емдеу процесіне жақсы әсер етеді.
Бірақ олар курорттық емдеуді толығымен алмасытра алмайды. Сонымен бірге,
1993 жылдан Қазақстанның региондары жүргізілген зерттеулерге сүйенсек,
курорттық-санаториялық емдеуден қажет ететін адамның саны жылдан-жылға
өсуде. Қазіргі кезде шет елдерге емделуге баратындар денсаулығы бар және
әлеуметтік жағдайы жақсы адамдар.
Қазақстанның курорттық ресурстарын зерттегенде, республикада 500-дей
минералдық су бұлақтары, 78-аса балшық көлдер, 50-ге жуық климатты-емдеулік
тұрақтары бар екен [15].
Қазіргі кезде республикалық профсоюздық құрамында 12 санаториялар, 2-
емдеу пансионаттар, 6-демалыс үйлер және Алматы мен Көкшетау жөндеу
кұрылысы басқару ұйымдары кіреді.
Санаториялық-курорттық мекемелер және демалыс мекемелер Қазақстанның 12
облыстарда жұмыс істейді, бірақ біздің табиғи- климаттық жағдайлары оларды
көптен ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Емдеулік пункттар Қарағанды,
Ақтөбе, Солтүстік Қазақстан және Ақмола облыстарында кездеспейді. Сонымен
қатар курорттық мақсаттарда Каспий теңізі, Атырау облысының тұзды шахтасы,
Шығыс және Солтүсік Қазақстанның курорттық жерлері. Қарқаралы және Баян
ауыл аймақтары дамымай, өз қалпында тұр. Қарағанды облысындағы құрамында
темір бар минералдық сулар және көптеген балшық көлдер қолданылмайды.
Егемендікті алғаннан кейін республикада санаториялық- курорттық жұмысын
жақсарту жөнінде бірталай жұмыстар өткізілді. Оған мемлекеттік бюджеттен
57,0 млн тенге қаржы бөлінді. 900-ға жуық жату орындар ашылып, жаңа
диагностикалық емдеу корпустар және басқа емдеу ғимараттар өз жұмысын
бастады. Бірак, жүргізілген жұмыстарға қарағанда материалдық-техникалық
база әлемдік стандартқа сай келмейді. Санаторилардың 45% астам - 30-шы және
20-шы жылдарда салынған болатын. Жаңа санаторияларды салу, жаңа минералдық
су бұлақтарының және кен орындарын зерттеу жұмыстары жүргізілмейді.
Қазіргі кезде кардиологиялық санаторияларды салу құрылысы өте тиімді
болып есептелінеді. Әсіресе, Орталық және Солтүстік Қазақстандағы -
Қарқаралы, таулы-орманды массивті (Қарағанды облысы); Қостанай облысындағы
Қазанбас орманы; Павлодар облысындағы Баянауыл таулы-орманды массиві болып
табылады.
Қарағанды облысындағы Қарқаралы таулы миссивінің климаты жанында
орналасқан жусалы, темірлі бұлақтар мен Қарасор көлдің минералдық
балшықтармен үйлеседі.
Қостанай облысындағы Қазанбас орманы тұзды көлдердің сульфидті
балшықтарға және басқа да табиғи ресурстарға бай аудан болып есептелінеді.
Павлодар облысындағы Баянауыл массивтің континентті климаты ондағы
өсетін ормандар мен орналасқан көлдерімен (Сабынды көл көлі, Жасыбай көлі
және т.б.) сонымен қатар минералды балшықтарға және сульфидті- хлоридтік
кен орындарға бай (Жусалы бұлағы).
Қазіргі кезде Қарағанды облысындағы туристік қызметпен айналысатын
52 туристік фирма мен 5 жеке кәсіпкер бар. Оның ішінде туроператорлық
қызметті -5, турагенттікті -42, экскурсияны -3, басқа туристік қызметті -2
іске асырады. Орналастыру объектілерінің саны -99, оның ішінде
орналастырумен айналысатын жеке кәсіпкерлер объектілерінің саны – 41.
Туристік қызметпен айналысатын туристік фирмалармен жеке кәсіпкерлер
қызмет көрсету көлемдері 2006 жылы 321,3 млн. теңгені құрады, бұл 2005
жылға қарағанда 3,2 есеге – 99,4 млн. теңгеге көп [39].
Қарағанды облысының инфрақұрылым туризмінің объектілері болып табылатындар:
- Қарқаралының Мемлекеттік Ұлттық табиғи паркі;
- демалыс үйлері: Миттал Стил Теміртау АҚ, Шахтер, Тас бұлақ
Жемчужина және Каскад;
- 10 демалыс зонасы (Ақтоғай ауданында Тораңғылық ауылдық округінде
Балқаш өзенінің бойында – 530 орынға арналған 9 демалыс зонасы,
Шұбартүбек кентінде - Қазақмыс Корпорациясы ЖШС БГМК Голубые
купола және Зеленый мыс 1 демалыс зонасы);
- 5 мерзімді сауықтыру лагері (Кооператор- Қарағанды экономикалық
университеті, ҚарМУ- Е.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік
университеті, Политекник – Қарағанды техникалық университеті, Медик
- Қарағанды медициналық академиясы, Горняк - тау кен колледжі);
- 1 Бұқар жырау ауданындағы Березка сауықтыру кешені;
- Қазақмыс корпорациясы 1 профилакторийі;
- 3 санаторий (Миттал Стил Теміртау АҚ, Жартас, Бұқар жырау
ауданының Жосалы, Теміртау қаласының Самал);
- 4 санаторий-профилакторий (Қазақмыс корпорациясы ЖШС, Қазақмыс
корпорациясы ЖШС БГМК, Қарағанды облысының Арман темір жолы,
Теміртау қаласындағы Арасан);
- 1 туристік база Сарыарқа, Балқаштүрлі-түсті металл ПО, Қазақмыс
корпорациясы ЖШС Ақтоғай ауданындағы Бектау ата қонысы;
- 29 мейманхана (заңды тұлғалар), оның ішінде 14 мейрамхана
ресторандармен және орналастырумен айналысатын 27 мейманхана жеке
кәсіпкерлермен, оның ішінде 1 қонақ үй ресоранмен.
- 1357 қоғамдық тамақтандыру кәсіпорны.
- Мұражайлар, сәулеттік-тарихи ескерткіштер.
- Облыста Қарқаралы ауданында – Қарқаралы Мемлекеттік Ұлттық табиғи
паркі экологиялық туризм әжептеуір дамыған, онда 6 бекітілген
туристік маршруттар бойынша инспектор-проводниктер мен экскусоводтар
қызмет көрсетеді.
- Шет ауданында Бүркітші мектебі мен арнаулы шаруашылық орналасқан,
онда туристерге абаттандырылған қонақ үй, аттар, аң аулауға қажетті
құралдар беріледі.
- Теміртау қаласының жанындағы Гагаринское селосы мен Қарқаралы Ұлттық
табиғи паркінде қыс мезгілдерінде тау шаңғы кешені қызмет етеді.
Туристік қызметті реттеу Бағдарламасын іске асыруға облыстық бюджеттен
2006 жылы 4,6 млн. теңге бөлінді. Аймақтың туристік имджін құруға
бағыталған бюжеттік бағдарламаның іс-шараларын іске асыру барысында
Қарағанды облысы 2006 жылы Саяхат және туризм (Мәскеу қаласы)
Халықаралық туристік жәрмеңкеге; Туризм және саяхат 6 Қазақстандық
халықаралық жәрмеңкеге (Алматы қ.); Демалыс-2006 3 Қазақстандық
халықаралық туристік көрмеге (Астана қ.) қатысты.
Облыста туристік саласының дамуын талдау 2007 жылға арналған
көрсеткіштерді бағалауға ықпал етеді. Туристік қызметпен айналысатын жеке
кәсіпкерлер мен туристік фирмалар қызмет көрсеткен жалпы азаматтар саны
18,5 мың адам болады деп күтілуде, бұл 2006 жылғы көрсеткіштен 9,6 пайызға
жоғары (17,1 мың адам).
Туристік ұйымдар қызмет көрсеткен азаматтар саны 2007 жылы көшпелі
туризм бойынша 26 адамды құрайды, бұл 2006 жылдың деңгейінен (6 адамға) 4,3
есе, көшпелі туризм бойынша – 13,5 мың адамға (7,9 пайыз), ішкі туризм
бойынша – 4,9 мың адамға (8,1 пайыз) көбейеді.
Көшу объектілеріне келушілерге қызмет көрсету саны 161,9 мың адам
болады деп күтілуде, бұл 2006 жылға қарағанда 7,1 пайызға көп [21].
2007 жылы бағдарламаны іске асыруға облыстық бюджеттен 4,1 млн. теңге
бөлінді. Бұл қаражат Туризм және саяхат (KIFT -2007) Алматы қаласындағы
Қазақстандық халықаралық жәрмеңкеге, Астана қаласындағы Демалыс-2007
Қазақстандық халықаралық туристік көрмеге қатысуға бағытталатын болады.
Бағдарлама төңірегінде облыста туристік потенциялды маркетингтік зерттеу
өткізуге және Қарағанды облысында туризмді дамыту бойынша мастер-жоспарды
әзірлеуге 3 мың теңге бөлінген., нәтижесінде орналастыру құралы бойынша
(туристік инфрақұрылымды зоналау, біліктілік талаптары) әзірленетін
болады, эксклюзивті келешегі бар туристік маршруттарды әзірлеу жүргізілді.
1.4 Орталық Қазақстан территориясындағы рекреациялық аймақтарды жетілдіру
Жердің географиялық ортасының сипаттарына байанысты ғылыми
зерттеулерді дамыту кезінде, рекреацияның мәселелері пайда болады.
Рекреациялық аймақтарды қазіргі өмір талабына сай жетілдіру, ғылыми
жетістіктердің сөз жүзінен іске асырылуы, қоғамдық географияның жаңа саласы
болатын рекреациялық географияны туғызады.
Демалысты ұйымдастыру үшін табиғи жағдайларды бағалау кезінде басты
критерий болып табиғи ортаның түрлілігі табылады, бұл рекреациондық
бағалаудың басты объекті ретінде ландшафтты ұсынады [11].
Табиғи ландшафтты шаруашылықта пайдалануда, олардың ерекшеліктерін
мұқият есепке алу табиғатты тиімді пайдаланудың айқындаушы кезеңдерінің
бірі болып табылады. Осыдан келіп зерттеліп отырған территорияны білудің
маңыздылығы, олардың табиғи потенциалын анықтау қажеттігі туады. Осыған
байланысты Орталық Қазақстан территориясындағы ланшафттың туристік
тиімділігін айқындау, оларды картаға түсіру, практикалық мақсаттар үшін
оларға жан - жақты сипаттама және баға беру географтардың аса маңызды
міндеті болып табылады.
Физико-географиялық қарастыру Қарағанды облысының ландшафттарының,
олардың рекреациялық сапасы және демалыс пен туризмнің әр түрлі түрлерін
ұйымдастыру мүмкіндігі бойынша, келесі тобын ажыратуға мүмкіндік берді.
(негізге У.А.Калменовамен жасаған ландшафттық аудандастыру алынды.)
М.Милеска ұсынған әдістеме бойынша рекреация үшін келесі градацияларды
қосатын, алғышарттар шкаласы алынды:
1) аса қолайлы (3 балл)
2) қолайлы (2 балл)
3) аз қолайлы (1 балл)
4) қолайсыз (0 балл) [23].
Облыстың демалыс пен туризмнің табиғи алғышарттарын бағалаудың
анализі немесе туристік тиімділік дәрежесі бойынша ландшафттардың типтерін
классификациялау келесі қорытындыларды жасауға мүмкіндік береді.
Ең тартымды рекреациялық ресурстар Қарқаралы ауданы территориясында
шоғырланған.
Туризмнің жеке түрлерінің дамуына Ақтоғай, Ұлытау, Шет аудандары
қолайлы. Аласа таулы және ұсақ шоқылы ландшафттар, өзен, көл, су
қоймалардың бар болуы, қалалар мен басқа елді-мекендердің жақындығы
облыстық және жергілікті демалыс зоналарын ұйымдастыруға мүмкіндік
туғызады.
Ең тартымды табиғи ландшафттар ірі елді-мекендердің маңында орналасқан.
Осы жағдай бұл аудандарды демалыс пен туризмнің аймағы ретінде игеріп
жүрген көптеген өндірістік орындарға маңызды болып келеді.
Бүгіндегі басты міндет табиғи ортаны сақтау үшін жаңа шешімдерді жасау
болып табылады. Осы мәселелерді шешудегі басты рольдердің бірі туризмге
қатысты. Қоғамдық өмірдің экологизация процесіндегі туризм ролі сұрақтарын
қарастырғанда туризмнің экологиялығы және экологиялық туризмнің өзі туралы
ұғымдарды ажырату қажет.
Туризмнің экологиялығы және экологиялық еместігі туризм индустриясының
қоршаған ортаға, яғни атмосфераға, су ресурстарына, топыраққа, флора және
фаунаға әсер ету дәрежесімен анықталады. Туризмнің экологиялығы ұғымы өзіне
сонымен қатар қоршаған ортаны қорғау және қайта қалпына келтіру айқын
шараларын қосады.
Практикалық еш тәртіптелмеген қарқынды рекрециялық қолдану, ереже
ретінде, табиғи кешендердің әсіресе ең қолайлы және әдемі жерлердің
деградациясына әкеледі. Негізінде рекреацияның өзі табиғаттағы бұзылулардың
қуатты факторы болып келеді.
Сөйтіп пайда болған мәселенің мәні екі жақты. Ю.К.Ефремовтың сөздерін
қолдана отырып, оны былай анықтауға болады:
"ландшафтты туризм үшін қорғау" (шешу жолы – рекреация үшін бағалы
участоктарды сақтау, олардың шаруашылықта қолданылуын шектеу);
"ландшафтты туристерден қорғау" (шешу жолы – демалыстың өзін сақтау).
Қарағанды облысының туристік – рекреациялық потенциалын меңгеру
сұрақтарын қоршаған ортаны қорғау және табиғатты тиімді пайдалану бағытынан
қарау қажет. Облыстағы өндірістік күштердің дамуы ұзақ уақыт бойы
экологиялық тіркелулерсіз өтіп отырды және осындай саясаттың нәтижесі
облыстағы күш салу болды [1].
Облыс халқының экорекреациялық қажеттіліктерінің жасалу жағдайларына
территорияны жоғары деңгейдегі өнеркәсіптік игеру себеп болды. Облыстың
шаруашылық кешені ауыр индустрия өндірісінің бірталай шоғырлануымен
бейнеленеді. Мұнда тау-кен, көмір, химия өнеркәсібі, қара және түсті
металлургия, электроэнергетика салалары басым.
Қарағанды облысының туристік – рекреациялық ресурстарын зерттегенде
аймақта қалыптасқан экологиялық жағдайды есепке алу қажет.
Қарағанды облысы үшін қиын мәселе атмосфера, топырақ және су
ресурстарының ластануы болып табылады.
Пайдалы қазбаларды жер асты әдісімен ойып алатын аймақтарда
(Қарағандыда-көмір, Ақшатау, Қаражал, Жайрем, Жезқазғанда және т.б.- кен)
антропогенді ландшафттың пайда болуы пайдалы қазбаларды жер асты арқылы
алынатын территориялардың жер бетінің төмендеуі әсерінен болады.
Үлкен аудандарда түрлі көлемдегі үлкен шұңқырлар мен воронкалар
жасалады, әсіресе ірі елді-мекендерге жақын территориялардың батпақтануы
мен тұздануын туғызатын сапасыз сулары бар көптеген су қоймалары пайда
болады. Шикізатты өндіргеннен және өнеркәсіптік орнатуларды көтергеннен
кейін ландшафт келісімсіз түрге ие болады. Жер бетінің төмендеуі құбылысын
жою үшін бірнеше дамыған елдердегі сияқты (Германия, Польша,т.б.) жұмыс
істеудің жаңа технологияларын қолдану қажет, яғни өндіруді жұмыс істелінген
кеңістікте кезекті сала бастау әдісімен жүргізу. Көптеген жасанды су
қоймаларды аздап пайдалану, ландшафтты жақсарту және экологияға зардап
тигізуді азайту мақсатымен бұл су қоймаларда бірінші кезеңдерде демалыс
орындары сияқты пайдалану мүмкіндігін беретін сақтау және рекреациялық
жұмыстарды жүргізу ұсынылады.
Экологияда теріс әсерін тигізетін және қоршаған территорияның
эстетикалық түрін бұзатын екінші бір кезең – бұл бос жыныстардың
үйінділерінің көптеген жасанды таулары мен байыту фабрикаларының сақтау
орындары, олар ландшафтты өзгертумен қатар қоршаған ортаны қарқынды
ластайды.
Жеке атап өтетін мәселе қоршаған ортаға және адам денсаулығына өңдеу
жұмыстарынан кейін қалған радиациялы – қауіпті кендер мен карьерлер.
Осындай факттар Шет ауданының Ақшатау, Ақжал, Босаға кеншарларынан,
Жаңаарқа ауданындағы Шалғия және Жамбыл атындағы кен орны, және де Ақтоғай
ауданында (Октябрь, Майтас, Қызыларай, Қызыл, Аномалия-8, Тасарал)
байқалады.
Қазақстанның бірде бір облысы Қарағанды сияқты техногендік жүктемені
көрмейді. Облыс территориясында Сарышаған ракета полигоны, бұрыңғы Семей
ядерлық полигонының, Арал теңізінің аудандары мен "Байқоңыр" космодрымының
ракета иеленушілердің жеке бөліктерінің құлаған аудандары бар. Бүгінде
облыста полигондарда 12 мың га.-дан астам жерді алатын 5,4 млрд. тонна
қалдықтар жиналған [13].
Облыстың экологиялық жағдайын жақсарту, табиғи ландшафттарды,
өсімдіктер мен жануарлардың сирек жоғалып бара жатқан түрлерін сақтау үшін
рекреация үшін бағалы табиғи экожүйелерді сақтау пайдалылығы және оларды
шаруашылықта қолдануды шектеу сұрақтары тұр. Бүгінде ерекше қорғалатын
табиғи территориялар экологиялық туризмнің дамуында ең басты тізбекті
алады.
Түрлі проекттерде оларды ұйымдастыру қарастырылғанмен Қарағанды
облысының территориясында бірде бір қорық жоқ. Тек 1999 жылдың ақпанында
Қарқаралы Мемлекеттік Ұлттық табиғи паркін құру туралы ереже бекітілді.
Казіргі уақытта облыстың ЕҚТТ жүйесіне ерекше мемлекеттік мағынаға ие
1 МҰТТ, 16 заказник, 3 мемлекеттік ботаникалық бақша, 1 зоологиялық парк,
10 су қойма кіреді. Болашақта 2 қорық, 2 заказник, 13 табиғат
ескерткіштерің құру қарастырылуда [8].
Территорияның рекреациялық пайдаланылуын бағалау кезінде карталардың
негізгі міндеті ландшафттық - экологиялық сипаттама беру, яғни
рекреацияның дамуы үшін табиғи потенциалдың қандай екендігі сұрақтарына
жауап беру болып келеді.
Бұл мәселелердің күрделі екендігін атап, ол тек жоғарыда қарастырылған
мәселелерді ғана емес, сонымен қатар жаратылыс-тарих сондай-ақ, элеуметтік-
экономикалық тұрғыдағы бірсыпыра басқа аспектілерді де қамтиды.
Сондықтан экологиялық - рекреациялық ландшафттарды тиімді пайдалану мен
жобалау мәселелерін әр профильдің мамандары шешеді. Бірақ олар мұндайда
Адам және қоршаған табиғат проблемасының барлық басқа мәселелерін шешкен
кезде ландшафттық-экологиялық негізге, табиғат кешендерінің қасиеттері мен
даму заңдылықтарын терең зерттеу негізіне сүйенуге тиіс [15].
Табиғат силаған сұлулықтың ортасында, алтын қазықтай болып, айналасы
жүздеген шақырымға нұрын шашып, шапағатын тигізіп келе жатқан құт мекен,
Қазақстанның Орталығындағы ертегідегідей әсем өлке – қасиетті Қарқаралы
таулы-орман сілемдерінің туристік рекереациялық ресурстары мен оларды
қызметте пайдалану мәселелерін қарастыруға арналған осы дипломдық жобаның
теориялық негіздеріне арналған бірініш бөлімді аяқтай келе төмендегідей
тұжырым жасадық.
Бұл бөлімде біз туристік рекреациялық ресурстар мен қазақстан
Республикасындағы эккурсиялық орталықтар мен емдеу саласындағы туризмнің
үлесін, негізгі танымдық жерлер мен туристік экскурциялық орталықтарды және
Қазақстанның шипа жайларының сауықтандыру және емдеу саласындағы туризмнің
үлесін және Орталық Қазақстан территориясындағы рекреациялық аймақтарды
жетілдіру жолдарын қаратырдық.
Туризм де, басқа экономикалық сала сияқты өзінің құрамына бірнеше
саланы қосады, олар: емдік, демалу, спорттық, танымдық және т.б. Олардың
әрқайсысы табиғи ресурстарды қолдануға қамданады, өзінің даму жолында
техникалық және әлеуметтік инфрақұрылымға, потенциалды анықталған еңбек
ресурстарына сүйенеді және басқа да шаруашылық салалары мен сфераларына өз
әсерін тигізеді. Кез келген туризм саласы басқа туризм салаларымен тығыз
байланыста. Көп жағдайда олар бірін-бірі қалыптастырып, толықтырып отырады.
Қарым-қатынастық шаруашылық жүйесінде туристік-экскурсиялық қызмет
көрсетуді тура құқыпен қарастырады.
Қазақстанда туризмнің дамуы үшін туристік ресурстарға бай аудандар өте
көп және олар нәтижелі халық шаруашылығының саласына қосылуда. Соңғы
жылдары республикада біршама туристік шаруашылықтар құрылды, туристермен
жұмыс белсенділігі жиналуда. Әдемі, әсем, көрікті жерлерде туристік
кешендер салынды, көбінесе обылс орталықтарында комфортты туристік кешендер
жұмыс істейді. Олар кез келген уақытта қала тұрғындарын қабылдауға, қызмет
көрсетуге дайын тұрады, сонымен қатар, басқа да аудандардың қонақтарын
қабылдауда. Республикада барлығы 700 туристік кешен, 300-ге жуық туристік
қонақ үйлер кешені бар [21].
Сонымен қатар осы зерттеуде экология адам қоғамы мен оның
шаруашылығының туризм және қоршаған орта сферасындағы қарым – қатынасы
ретінде қарастырылады. Қазіргі қоғамның даму этаптарының ерекшеліктерінің
бірі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1. ТУРИСТІК РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАР МЕН ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ
ЭКСКУРСИЯЛЫҚ ОРТАЛЫҚТАР ЖӘНЕ ЕМДЕУ САЛАСЫНДАҒЫ ТУРИЗМНІҢ ҮЛЕСІ
1.1 Туристік рекреациялық ресурстар
5
1.2 Қазақстан Республикасындағы негізгі танымдық жерлер мен туристік
экскурциялық орталықтар
7
1.3 Қазақстанның шипа жайларының сауықтандыру және емдеу саласындағы
туризмнің үлесі
13
1.4 Орталық Қазақстан территориясындағы рекреациялық аймақтарды
жетілдіру
17
2. ҚАРҚАРАЛЫ ТАУЛЫ─ ОРМАНДЫ ОАЗИСІНДЕ ТУРИЗДІ ДАМЫТУДЫҢ ТАБИҒИ
МҮМКІНДІКТЕРІ
2.1 Қарқаралы тауларында туризмді дамытудың табиғи мүмкіндіктері
22
2.2 Қарқаралы тауларында туризмді дамытудың тарихи мүмкіндіктері
26
2.3 Қарқаралы тауларындағы туристік базалардың және емдеу- сауықтыру
орындарының сипаттамасы
32
3. ҚАРҚАРАЛЫ ТАУЛАРЫНЫҢ ТУРИСТІК РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРЫ МЕН ОНЫ ҚЫЗМЕТТЕ
ПАЙДАЛАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Қарқаралы тауларының туристік рекреациялық ресурстары
39
3.2 Қарқаралы табиғатының туризмдегі бағалануы
47
3.3 Қарқаралыны туристік орталыққа айналдыру ісінің келешегі
53
ҚОРЫТЫНДЫ
63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
67
ҚОСЫМША
69
КІРІСПЕ
“Қазақстан-2030” стратегиялық бағдарламасында еліміздің келешектігі
дамуына айқынды бағдар берілгені мәлім. Осы орайда ел экономикасында өсіп-
өркендеуіне айтарлықтай үлес қосатын бір сала туризм екеніне бүгінде көз
жеткендей. Жиһангерлік және саяхатшылық-адамның танымдық көкжиегін
қеңейтетін, қазіргі замандағы ғаламат мүмкіншілігі бар, пайдасы шаш етектен
келетін, біз әлі толық игере алмаған саланың бірі екендігі баршамызға
белгілі. Бүгінгі туризм, яғни жиһангерлік және саяхатшылық– бұл мемлекет
пен қоғамның экономикалық әлеуметтік дамуының, тұлғаның жан-жақты
қалыптасуының маңызды факторы. Сондықтан туристік қызмет көрсету рыногында
мүдделі министірліктер мен ведомстволардың, уәкілетті орган-дардың,
туристік компаниялардың, фирмалардың және жеке кәсіпкерлердің күш
мүмкіншіліктерін жұмылдыруға, біріктіруге ықпал жасау- Қазақстан
Республикасының Туризм және спорт жөніндегі агенттігі жұмысының күн
тәртібінен берік орын алған.
Қоғамның өндірістік идентификациясы ең алдымен адамның психофи-зикалық
жүктемесінің күшейуіменен анықталынады. Ғылыми-техникалық прогресс,
урбандалу процесі, экологиялық дисбаланс прессингті нығайтады. Адамның
жұмыс қабілеттілігін (рекреацияны) жақсарту үшін арнайы жағдай жасау керек.
Рекреация сөзінің мағынасы - дем алу, адамның күшін қалпына келтіру
дегенді білдіреді [23].
Емдік сауықтыру туризмі туристік классификация ішінде өзіндік орны бар.
Соған орай елімізде емдік сауықтыру рекреациялық ресурстарын зерттеу талдау
мәселелері қолға алынуда. Адамдардың рекреациялық қызметі бірнеше
аспектілерден тұрады: медико-биологиялық, әлеуметтік-мәдени, экономикалық
болып. Рекреациялық қызметінің ең негізгі аспектісі медико-биологиялық
болып табылады. Оның құрамында - денсаулықты жақсарту, курортологиялық
емдеу қажет ететін адамдарға көмек көрсету және аурудың алдын алу.
Әлеуметтік-мәдени қызметке - әлемді, табиғатты, тарихты, мәдениетті
тану, яғни танымдылық мақсаты.
Экономикалық аспектіге - адамның еңбекке деген қабілеттілігін жақсарту.
Курорттық-рекреациялық шаруашылыққа санаториялар, демалыс үйлер, туризм
және қызмет көрсету бөлімдері жатады. Солардың бірі біздің дипломдық
жұмыстың өзегіне арқау болатын Қарқаралы таулы аймағы.
Осы зерттеуде Қарқаралы тауларының туристік қызметте қолданылу
мәселелері мен туристік рекреациялық ресурстары, оның шаруашылығының туризм
мен қоршаған орта сферасындағы қарым – қатынасы ретінде қарастырылады.
Қазіргі қоғамның даму этаптарының ерекшеліктерінің бірі болып қоршаған
ортаның ластануының техногендік факторының өсуі болып табылады. Бұл қауіпті
жағдайларда алдымен табиғи туристік ресурстардың дағдарысына әкеледі.
Туризм өзінің басты ресурсы – табиғи ортаның үнемі сақталып және жақсарып
отыруын қалайды.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстандағы ең тартымды рекреациялық ресурстар
Қарқаралы ауданы территориясында шоғырланған.
Туризмнің жеке түрлерінің дамуына Ақтоғай, Ұлытау, Шет аудандары
қолайлы. Аласа таулы және ұсақ шоқылы ландшафттар, өзен, көл, су
қоймалардың бар болуы, қалалар мен басқа елді-мекендердің жақындығы
облыстық және жергілікті демалыс зоналарын ұйымдастыруға мүмкіндік
туғызады.
Ең тартымды табиғи ландшафттар ірі елді-мекендердің маңында орналасқан.
Осы жағдай бұл аудандарды демалыс пен туризмнің аймағы ретінде игеріп
жүрген көптеген өндірістік орындарға маңызды болып келеді.
Жұмыстың мақсаты: Қарқаралы тауларының туристік қызметте қолданылу
мәселелері мен туристік рекреациялық ресурстарын тереңінен зерттеу.
Қойылған мақсатқа сәйкес дипломдық жұмыстың төмендегідей міндеттері
айқындалды:
-туристік рекреациялық ресурстар мен Қазақстан Республикасындағы
экскурссиялық орталықтар және емдеу саласындағы түризмнің үлесін зерттеу;
-Қазақстан Республикасындағы шипа жайларының сауықтандыру және емдеу
саласындағы туризмнің үлесін анықтау;
-туризм саласындағы табиғи рекреациялық аймақтарды жетілдіру жолдарын
қарастыру;
-Қарқаралы тауларында туризмді дамытудың табиғи мүмкіндіктері мен
әлеуметтік-экономикалық және тарихи мүмкіндіктерін анықтау;
-Қарқаралы рекреациялық ресурстарын қызметте пайдалану мәселелері мен
емдеу-сауықтыру орындарының туризмдегі бағалануы
Зерттеу объектісі: Зерттелетін объекті Орталық Қазақстанда орналасқан
Қарқаралы территориясындағы таулар, өзендер, ормандар, көлдер, шөл, мен
шөлейттің ерекше климаты, жануарлар мен өсімдіктер әлемі, назар аударарлық
басқа да объектілер кездеседі.
Зерттеу пәні. Қарқаралының асыл маржан орталықтары.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері:
Жалпы зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі ретінде заң актілері,
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары мен Қазақстан
Республикасы Үкіметінің Қаулылары, отандық және шетелдік ғалым-
экономистердің ғылыми жұмыстары алынды. Зерттеу нәтижелері салыстырмалы
талдау, сараптамалық, есептік- құрылымдық, экономикалық- математикалық,
болжамдау және монографиялық әдістерді қолдану көмегімен алынды.
1.ТУРИСТІК РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАР МЕН ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ
ЭКСКУРСИЯЛЫҚ ОРТАЛЫҚТАР ЖӘНЕ ЕМДЕУ САЛАСЫНДАҒЫ ТУРИЗМНІҢ ҮЛЕСІ
1.1 Туристік рекреациялық ресурстар
Тақырыпқа байланысты ой тарқатпастан бұрын туризм дегеніміз не?
деген сұраққа жауап берейік.
Туризм термині С.И.Ожеговтың: Словарь русского языка еңбегінде:
Вид путешествии, совершаемых для отдыха и с образовательными целями, вид
спорта деп көрсетілген. 10-шы сыныпқа арналған Дүние жүзінің әлеуметтік
және экономикалық географиясы оқулығы бойынша туризмнің негізгі атқаратын
4 мақсаты аталады, олар:
1. Сауықтыру (рекреациялық);
2. Танымдық (экскурсиялық, топтық серуен);
3. Іскерлік;
4. Ғылыми (зерттеу жұмыстары).
Топтық серуендер:
а) мәдени-тарихи объекті б)табиғи объекті.
Табиғи объектілерге:
-таулы аудандар (Ақсу-Жабағылы, Марқакөл).
-өзен-көл маңы (Алакөл , Қорғалжың).
-орман (Наурызым).
-құмды дала (Үстірт, Мойынқұм).
-жартастар (Таңбалытас, Қаратау).
Ал көлік түрі бойынша автомобиль, темір жол, теңіздік, ауа арқылы, өзен
бойымен саяхат жасау бар. Сонымен қатар туризмнің дамуы соңғы кезде кез-
келген елдің экономикасының табыс табу көзіне айналуына байланысты оның
дамуына әр мемлекеттің өз бағдарлама-мақсаттарына үлкен маңыз береді. Дүние
жүзі бойынша туризм жылына 500 млрд. доллар табыс береді. Бірінші орынды
АҚШ алады, одан соң Батыс Еуропа елдері кіреді (Испания, Франция, Италия).
Ал 2000 жылы дүние жүзілік туристік ұйым (ДТҰ) 698 млн. туристердің
халықаралық саяхат жасауын тіркеді. Туризмнің маңызы тек экономикаға
тікелей әсер етуімен шектелмейді. Әр мемлекет өз елінде туризм индустриясын
дамытуға ұмтылатын себебі: біріншіден, халқының әлеуметтік-экономикалық
жағдайын жақсарту жолының бірден-бірі осы туризм саласы; екіншіден,
халықаралық ынтымақтастықты нығайтуда, яғни бейбітшілікті нығайтады.
Қазіргі кезде туризм ғаламдық сипат алды. Туристік лектер материалдық
байлықпен бірге, еңбек ресурстарының, ақпараттың өзара қарым-қатынасын
жақсарта түседі. Қысқа мерзімде туризм саласы әлемдік кеңестікті жаулап
алды, ал ДТҰ болжамы бойынша 21 ғасыр туризм ғасыры болмақ. Ал саясатта
соңғы жылдары өте үлкен өзгерістер болғаны мәлім.
-Кеңес Одағының ыдырауы, орнына егеменді 15 мемлекет құрылуы;
-постсоциалистік мемлекеттерде өмірлерінің барлық жағынан өзгерістерге
ұшырауы;
-Варшава келісімі ұйымының қызметінің тоқтауы;
-суық соғыс кезеңінің аяқталып, ғаламдық Шығыс-Батыс және
Солтүстік-Оңтүстік жүйелерінің өзара қарым-қатынас орнатуы;
-Германия мемлекеттерінің бірігуінен экономикалық потенциалының өсуі;
-Югославия федерацияның ыдырауы, тәуелсіз 5 мемлекеттің құрылуы;
Аталған саяси оқиғалар туризм саласының жаңа деңгейде, жаңа бағытта
дамуына үлкен әсер еткендігін аталған саяси оқиғалар нәтижесінде
тоталитарлы режимді бұрынғы социалистік елдерде демократиялық өзгерістер
мен елдің дамуы бағыты рыноктық экономикамен байланысты болғандықтан,
аталған елдердің азаматтары халықаралық туризм саласының күрт өсуіне ықпал
етті. Постсоциалистік елдердің азаматтары батыс әлемі мәдениетімен, тарихи-
архитектуралық ескерткіштермен, әсем табиғат өлкелерімен танысып,
серуендеп, демалып, саясат жасау мүмкіндіктеріне ие болды.Қазіргі уақытта
аталған елдер әлі де өзгерері сөзсіз- әр мемлекет қазір азаматтарының
әлеуметтік жағдайына көп көңіл бөліп, арнайы әлеуметтік саясат ұстанды.
Сондықтан жақын 5-6 жылда постсоциалистік елдер туризм лидері Франция,
Испания, Италия; АҚШ-пен қатар дамитындығы соңғы уақыттағы осы елдерде
жүргізілген мониторингтерден көрінуде. Әсіресе Польшаға саясат жасаушылар
саны күннен-күнге өсуде. Бұл да Польша мемлекетінің экономиканы дамытудағы
ұстанған саясатын және әлемдік қауымдастықтар арасындағы саяси келісім-
шарттар мұрындық болып отыр.
Дем алу-адамдардың өздерінің қызметі (туризм, саяхаттар, санаториялық
–курорттық ем алу) мен бұған көмектесетін мекемелердің қызметінен
(баспана беру, тамақтану мен түрлі шаралар ұйымдастыру) тұрады. Мұның бәрі
жалпы түсінікке-рекреацияға бірігеді. Оның негізгі мақсаты-еңбек ету
процесінде жұмсалған күшті қалпына келтіру.
Рекреация рухани дүниені байытып,адамның көзқарасын кеңейтеді.
Рекреация үшін 3 негізгі жағдай қажет:
1) өркениетті демалыс қымбатқа түсетіндіктен, адамдардың жеткілікті
кірісі болуы керек;
2) рекреациялық қор және;
3) рекреациялық шаруашылық болуы шарт. Халықтың кіріс деңгейі өсіп
келеді. Бұның өзі елімізде туризм дүрбелеңін тудырады [23].
Ал біздің елімізде рекреациялық шаруашылық құрамына қонақ үйлер,
демалыс үйлері мен базалары, санаторийлер, турбазалар, туристік көлік
кіреді.
Рекреацияның бұл саласы да жылдам дамып келеді.
1990 жылдардың басында иесіз қалған демалыс базаларының көбі қалпына
келтірілді. Халықаралық дәрежедегі қонақ үй мен тау шаңғысы базалары
салынып, жаңа ұлттық парктер (Бурабай, Шарын каньоны, Қатонқарағай)
ұйымдастырылды.
Рекреациялық қорлардың екі түрі бар: табиғи-рекреациялық және
мәдени-тарихи қорлар. Біріншісіне адамдар барып дем алуды ұнататын
табиғаты әсем жерлер: сарқырамалар, түрлі бейнедегі жартастар, үңгірлер,
каньондар (яғни, табиғат ескерткіштері) жатады. Бұл қорлардың құрамдас
бөлігі қолайлы климаттық жағдай болып табылады. Ол сонымен бірге туристік
маусымның (суға түсетін, шаңғы тебетін) ұзақтығына әсер етеді. Мәдени-
тарихи қорлар адамдардың, яғни біздің арғы ата-бабаларымыздың өз қолдарымен
жасап кеткен ғажайыптары. Ежелгі қалалар, кесенелер, қамалдар мен храмдар,
тасқа қашалған суреттер, сәулет құрлыстары, мұражайлар-бұлардың бәрі
Отанымыздың мәдени мұрасын құрайды.
Біздің ұлан-байтақ еліміздің әсем табиғаты мен көп ғасырлық тарихымен
бірге қалыптасқан рекреациялық қорлары өте мол, әлі толық зерттеліп біткен
жоқ.
Біздің кең-байтақ Отанымызды ойша шолсақ, оның әр түкпірінен
рекреация үшін пайдалануға болатын табиғат пен мәдениет ғажайыптарын табуға
болады.
Рекреациялық байлықтардың шоғырланған жері-елдің Оңтүстігі. Оның
туристік рәміздері-атақты Хантәңірі шыңы, табиғаты ғажап Шарын каньоны,
Әнші шағылдар. Елді таңдандыратын Солтүстік Тянь-Шань тауларының қар
басқан шыңдарының табиғаты әсем. Мұнда Медеу мұз айдыны (Әлемдік
рекордтар ұстаханасы) мен дүниежүзілік дәрежедегі Шымбұлақ тау шаңғысы
курорты орналасқан. Оңтүстікте әлемге әйгілі Алтын адам мен ЮНЕСКО
тізіміне енгізілген жартастағы Таңбалы тас суреттері бар. Іле Алатауының
етегінде еліміздегі ең ірі рекреациялық орталық- Алматы созылып жатыр.
Көптеген туристер Көне Тараз ескерткіштері мен Отырар мұражай-
қорықтарына, кіші түрік Меккесі-Түркістанға келеді. Оның нысандарының
бірін алғаш рет ЮНЕСКО әлемдік мәдениеттің жетістігі деп бағалады.
1.2 Негізгі танымдық жерлер мен туристік экскурциялық орталықтар
Туризмде басқа экономикалық сала сияқты өзінің құрамына бірнеше саланы
қосады, олар: емдік, демалу, спорттық, танымдық және т.б. Олардың әрқайсысы
табиғи ресурстарды қолдануға қамданады.
Туристік-экскурссиялық қызмет көрсету қаладағы урбанизация мен Ғылыми
Техникалық Революцияға байланысты адамдарға психологиялық ауртпалықтың өсуі
нәтижесінде туризмнің рөлі арта түседі. Бұл адамның бос уақытын тиімді
пайдалану қозғалысы болып табылады. Психологиялық ауртпалық, қала
көшелерінен тыс жерлерде, туристік походтар мен саяхаттар арқылы жүзеге
асады. Әрдайым адам жақсы, тиімді демалса, ол белсенді түрде жұмыс істей
бастайды.
Аймақтық туристік миграция экономикалық көзқарас арқылы адамның саяхат
жасауға, демалуға қажеттілігі, - сұраныс формасы ретінде танылып, әртүрлі
қызмет көрсету кешенге деген қолданыс салдарынан адамдардың материалдық,
рухани, мәдени-танымдық қызығушылығы арта түседі. Бұл кешен әртүрлі көлік
құралдарының, қоғамдық тамақтану, музейлерге және мәдени-танымдық ұйымдар,
ойын-сауық орталығы, спорттық, емдік орталықтарды қамтиды [5].
Туризм өзі пайда болысынан саяхат барысында көп уақыт кетірмейді,
керісінше қоғамдық қажетті уақытты жинақтайды. Аурудың азаюы салдарынан
жұмыс уақытының қоры арта түседі. Және адамның физикалық денсаулығының
күшеюі, рухани күшінің және жұмыс істеуге деген қабілетінің күшеюіне әкеп
соғады.
Туризм де, басқа экономикалық сала сияқты өзінің құрамына бірнеше
саланы қосады, олар: емдік, демалу, спорттық, танымдық және т.б. Олардың
әрқайсысы табиғи ресурстарды қолдануға қамданады, өзінің даму жолында
техникалық және әлеуметтік инфрақұрылымға, потенциалды анықталған еңбек
ресурстарына сүйенеді және басқа да шаруашылық салалары мен сфераларына өз
әсерін тигізеді. Кез келген туризм саласы басқа туризм салаларымен тығыз
байланыста. Көп жағдайда олар бірін-бірі қалыптастырып, толықтырып отырады.
Қарым-қатынастық шаруашылық жүйесінде туристік-экскурсиялық қызмет
көрсетуді тура құқыпен қарастырады.
Қазақстанда туризмнің дамуы үшін туристік ресурстарға бай аудандар өте
көп және олар нәтижелі халық шаруашылығының саласына қосылуда. Соңғы
жылдары республикада біршама туристік шаруашылықтар құрылды, туристермен
жұмыс белсенділігі жиналуда. Әдемі, әсем, көрікті жерлерде туристік
кешендер салынды, көбінесе обылс орталықтарында комфортты туристік кешендер
жұмыс істейді. Олар кез келген уақытта қала тұрғындарын қабылдауға, қызмет
көрсетуге дайын тұрады, сонымен қатар, басқа да аудандардың қонақтарын
қабылдауда. Республикада барлығы 700 туристік кешен, 300-ге жуық туристік
қонақ үйлер кешені бар.
Әр кешен өз-өзімен қызықты әрі тартымды. Шыршалы-орманды Алтын бор
Солтүстік Қазақстан облысында, Орал өзенінің маңында, Оралдан алыс емес
жерде Орал, Қарқаралы туристік кешені – Қарағанды облысында және ол
өзінің велосипедті маршруттарымен ерекшеленеді, ол Қарқаралы таулы-орманды
оазистік жолдарымен жүргізіледі. Алтайлық бухта деп аталатын туристік
кешен Бұқтырма теңізінің жағасындағы Алтайлық орманмен Марқакөлге дейін өте
қызықты маршруттар басталып, әлемге танымал Рахмандық кілтке қарай
беттейді. Павлодар облысындағы көк көлдер жағасындағы ұмытылмас Баян ауыл
туристік кешеніне бару, өзінің жағымды әрі таза ауасымен ерекшеленеді. Іле
Алатауының көркем шатқалында Алматының туристік кешендері орналасқан.
Қазақстанда туризмнің әр түрлі саласының дамуына барлық туристік аймақтар
мен мүмкіндіктер бар: курорттар мен демалыс үйлерінде демалу, емделу,
аңшылық, соның ішінде бүркітпен, альпинизм, тау туризмі, балық аулау, салт
атты және су туризмі, вертолеттық экскурсия және халықаралық спорттық
жарыстарда этникалық туризм, негізгі қозғаушы күші–шет елдегі қазақ
оралмандары, - ғылы-ми, діни, профессионалдық, жанұялық, бизнес-тур,
коммерциялық туризм т.б. [6]
Қазіргі кезде туризмнің түрлері мен формаларын, сонымен қатар, туристік
маршруттарды да қалыптастыруға болады. Танымдық, топтық және маршруттық
туризм – міне, осы ең негізгі қалыптасқан республикалық туристік ұйымдар.
Соңғы жылдары республикадағы негізгі қызығушылық – бұл коммерциялық туризм,
соның ішінде шоп-туризм Польшаға, Қытайға, Түркияға, Араб Әмірлігіне және
т.б. Алматының өзінде шоп-туризммен айналысатын 200 ұйым мен фирма, ал
жалпы республика бойынша 400 ұйым бар. Жалпы жүйеде мемлекеттік және
мемлекеттік емес туристік-экскурсиялық қызмет көрсетулерде 10 мыңға тарта
адам жұмыс істеуде, бірақ республикада әлі күнге дейін туризмнің толық
жүйесі қалыптаспаған.
Географиялық зерттеулер нәтижесінде Қазақстан территориясындағы
рекреациялық аудандарды бөліп айтуға болады. Олар жағымды демалыс пен
туризмнің дамуына әсер етеді. Туризмді дамытудағы ең негізгі қолайлы
аудандар Қазақстанның шығысында орналасқан. Бұл жерде республиканың күрделі
су жүйелері қалыптасқан – Арал теңізі, Балқаш көлі, Зайсан, Алакөл,
Қапшағай және Шардара су қоймалары. Су температурасы 3-5 айға дейін шомылу
мен су туризміне жарамды. Осы саланы дамытуда Балқаш пен Алакөлдің алатын
орны ерекше. Қазіргі кезде бұл жерде су туризмі даму үстінде.
Шығыс пен Оңтүстік Шығыс өзінің әрқилы және кең ауқымды табиғатымен
ерекшеленіп, бір-бірімен тығыз байланыста жатқан тау жүйелері Алтай, Жоңғар
Алатауы және Тянь-Шань қалыптасқан. Бұл аудандар өзінің үлкен, көркем және
әрқилы өсімдік, жануар әлемімен ерекшеленеді.
Қазақстан туризмінің дамуына өз септігін тигізетін әртүрлі ландшафтық
өзгешеліктері бар аудандарды жатқызуға болады. Сонымен қатар, туризмнің
дамуына өз әсерін тигізетін үлкен өзен өңірлері – Орал, Сырдария, Іле,
Ертіс жатады [7].
Географиялық бағалау нәтижесінде Қазақстандық туризммен демалыстың
дамуына 60-қа жуық туристік рекреациялық зоналар, және олар барлық
экономикалық аймақтың 10 облыстық территориясын қамтиды. Бұл зоналарда
туризмнің көп саласы әрекет етуде. Соның ішінде танымдық, спорттық-емдік
маршруттар, стационарлық демалыстар және жаяу жүріп өтетін, су арқылы,
шаңғы тебу арқылы жүріп өтетін танымдық маршруттар. Осы көп профильді
туризм саласына 4 аймақ жатады, олар: Шығыс Қазақстанда – Зыряновск және
Ульбы, Батыста – Орал және Оңтүстік Қазақстанда – Іленің орта таулы аймағы.
Емдік-спорттық туризмнің территориясы өте кіші. Санаулы ғана аймағы
мен қол тимеген табиғи ортада су жағасында қысқа мерзімдік жаяу жүріп
өтетін демалыстар жүзеге асырылуда. Республикадағы осындай зоналардың жалпы
саны – 29. Олардың көбісі Шығыс және Оңтүстік Қазақстанның таулы
өңірлерінде және Қарағанды, Павлодар облыстарында орналасқан. Стационарлық-
емдік зоналардағы туризм саласы табиғи ресурстарға бай болғандықтан, ұзақ
уақыттық маршруттарды қамти алады. Бұл зоналар қолайлы климаттық
жағдайларымен, жеке пляждарымен, қыдыруға арналған орындарымен, танымдық
обьектілерімен және саңырауқұлақ-бүлдіргенді бақтарымен өзгешеленеді.
Республикадағы мұндай зоналар саны – 19, олардың көбісі Солтүстік
Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қостанай,
Ақмола, Павлодар облыстарында орналасқан [33].
Спецификалық зонадағы туризм саласы өзіне республиканың шөлді және
биік таулы аймақтарын қосады. Бұл зоналарда спорттық және ғылыми зерттеу
туризмі (альпинистік, спецификалық табиғи жағдайлардың адам организміне
әсерін). Осы зерттеулік маршруттар арқылы жүзеге асырылады. Мұндай негізгі
үш зона бар. Іле Алатауының биік шатқалы, Алматы облысындағы Күнгей тау
шатқалы және Оңтүстік Қазақстан облысындағы – Өгем тау шатқалы.
Советтер Одағы кезінде Қазақ ССР Атласын жасауда авторлар Қазақ ССР
Туристік картасын жасаумен қатар, Республиканың туристік-экскурсиялық
обьектілері мен туристік инфрақұрылымының обьектілерін қарастырды. Оларға,
біріншіден, қорықтар, қызықты табиғи обьектілер, археологиялық және
архитектуралық орындар, музейлер, театрлар, курорттар, демалысқа арналған
орындар; екіншіден – туристік және экскурсиялық орталық туристік қонақ
үйлер, туристік кешендер және көлік қызметін көрсету орталықтары.
Қазақстан облыстарының туристік-экскурсиялық обьектілері мен туристік
инфрақұрылым обьектілерін туристік қызығушылық деңгейінде талдауға болады
(1 кесте). Республика осы көрсеткіште облысты 4 топқа бөлді:
Кесте 1. Қазақстан облыстарының туристік-экскурсиялық обьектілері мен
туристік инфрақұрылым обьектілерсаны [33].
туристік-экскурсия
лық обьектілер Облыстар
cаны
1 20 обьектіге дейінАтырау, Маңғыстау, бұрынғы Торғай, Жезқазған,
Талдықорған облыстары
2 20-дан 40 Қызылорда, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан, Шығыс
обьектіге дейін Қазақстан облыстары
Кесте 2 жалғасы
3 40-тан 60 Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Қостанай, Көкшетау,
обьектіге дейін Ақмола, Семей, Оңтүстік Қазақстан облыстар
4 60 обьектіден Алматы, Жамбыл, Павлодар облыстары
жоғары
Кесте 2. Республика бойынша туристік кешендердегі орындармен қамтамасыз
ету деңгейі [33].
орындармен
қамтамасыз етуОблыстар
деңгейі
1 түнеп шығуы Атырау, Торғай, Маңғыстау, Солтүстік Қазақстан,
жоқ туристік Ақмола, Жезқазған, Қызылорда, Жамбыл,
кешен Талдықорған, Семей облыстары
2 300 орынға Ақтөбе, Павлодар облыстары
дейін
3 300-ден 600 Қарағанды, Көкшетау, Оңтүстік Қазақстан
орынға дейін
4 600-ден 900 Қостанай, Батыс Қазақстан, Шығыс Қазақстан
орынға дейін облыстары
5 900-ден жоғарыАлматы облысы
Республиканың табиғи әлеуметтік- экономикалық рекреациялық ресурстарын
айта келе, Қазақстанның туристік потенциалын құруға болады.
Жұмысшыларды әлеуметтік сақтандыру мен емдік жүйеде санаториялы-
курорттық емдеу маңызды роль атқарады.
Революцияға дейін Қазақстан территориясында Бурабайда орналасқан
60 орындық жекеменшік жалғыз ғана емхана болған. Бұның өзі кең көлемді
курорттық байлықтарға қарамастан тек Совет уақытында мемлекеттік меншікке
көше бастады. Бұл зонада емдік минерал көздері, тағы басқа табиғи ресурстар
мен факторлар республика жұмысшыларына санаториялы-курорттық қызмет көрсету
негізінде кешендер салына бастады.
Республикадағы курорттық байлықтарды зерттеу нәтижесінде Қазақстанның
барлық облыстарында әр түрлі санаториялы-курорттық кешендер салуға болатыны
анықталды. Қазіргі кезде 220 минералды су скважиналары, 75 емдік қасиеті
бар көлдер мен бірнеше ондық климаттық аймақтар есепке алынды [8].
Қазір Қазақстан территориясында 500 санаториялар мен демалыс орталық-
тары бар. Оның ішінен ең негізгі орын алатыны санаториялы-профилакториялы
(220 жоғары) және санаториялар мен емдік пансионаттар (110 жуық). Жалпы
санаториялар мен басқа да демалыс орындарында бір жылда 1,5 млн. тарта адам
демалуда.
Үлкен танымды емдік орталықтарға– Сары- Ағаш, Қапал- Арасан, Алма-
Арасан және балшықпен емдейтін курорттарға – Маялы, Жаңақорған, Атырау
жатады. Сонымен қатар, әйгілі атаққа ие болған Алматы мен Щушие-Бурабай
курортын Қазақстанның асыл маржаны деп атайды. Өйткені онда тек өзіміз ғана
демалып қоймай, шет елдерден келгендер де демалуда [16].
Дене шынықтыру мен спорт денсаулықты, жұмыс істеу қабілетін нығайтуда
басты рөл атқарады. Республикамызда 15 мың дене шынықтыру ұйымы бар. Онда 2
млн. адам денсаулығын нығайтуда. Әр түрлі спортқа арналған 150 стадион, 5,5
мың спорт зал, 110 жүзу бассейіндері бар.
Спорт зал бойынша Қазақстан ТМД-да 3- орын алады. Республиканың көрікті
кешендерінің бірі – биік таулы Медеу және Шымбұлақ.
Республикада бұл салада мамандар дайындауда екі институт – Алматы мен
Қарағанды, екі денешынықтыру техникумы бар.
Дегенмен, республикадағы спорт кешендері, спорт мектептері – спорт
мастерлерімен қамтамасыз етілген және 170 мың қыздар мен ұлдар өз
денсаулықтарын нығайтуда.
Яғни, туризм әлемінің көптеген елдерінде экономика мен қоршаған ортаға
әсер ететін маңызды әрі кешенді фактор болып табылады. Ол Қазақстан үшін де
табыс көзіне айналуға тиіс.
Міне, сол туризм индустриясын дамыту мақсатында қазірдің өзінде
көптеген шаралар қолға алынуда.
Қазақстандағы туризмнің төмен деңгейде дамуының себебі көп, бірақ ең
басты себебі – республиканың экономикалық және әлеуметтік даму деңгейінің
төмен болуы. Бүгінгі күні Қазақстан әлемге саяси-егеменді мемлекет болып
танылып отырғанымен, өзінің экономикалық егемендігін таныта алмай отыр.
Сонымен қатар, басқа да басты себептерді айта кеткен жөн:
-біріншіден, туристік-экскурсиялық қызметтің экономикалық салалық дамуы
мемлекеттік жоспарлық балансқа кірмеуі;
-екіншіден, туризмді ғылыми дамытудың жоқтығы. Қазақстанда кешендік
ғылыми болжамдар мен туризмді дамытудағы ұзақ уақыттық жоспарлауды жүзеге
асыратын ғылыми жоспардың жоқтығы;
-үшіншіден, туристік-экскурсиялық қызмет көрсету саласында қалыптасқан
жүйенің дайындық кадрларының жоқтығы. Осы сұрақтарды шешіп және халықаралық
туризмді дамыту арқылы республиканың жоғарғы деңгейге көтерілуімен және
жоспарлы кіріс салдарынан төлем балансы жүзеге асады.
1.3 Қазақстанның шипа жайларының сауықтандыру және емдеу саласындағы
туризмнің үлесі
Қазақстан халқының материалдық және мәдени өмірінің деңгейінің өсуі,
өнеркәсіптің дамуы, Маңғышылақ түбегінің мұнай мен газ байлықтарының
меңгерілуі, тың жерлерді игеріп, жаңа шаруашылықтардың құрылыуы, сонымен
қатар ауыл шаруашылықтың басқа салаларының дамуы, қайта құру кезеңіне дейін
Қазақстан халқының санының ұдайы өсуіне әкеп соқты. Бірақ ол тек табиғи
өсімнен ғана шектелмеді, Қазақстандағы басқа жерлерден халық қоныс аударды.
Осының нәтижесінде курорттық-санаториялық емдеудің қажеттілігі өсті. Бірақ,
егер біз емдеуге қажетті ғимараттардың салыуының және халықтың тұрмыс
жағдайы қажет ететін ғимараттарды салудың нәтижесін салыстырсақ емдеу
ғимараттардың, яғни санатория мен курорттардың саны халықтың қажеттілігін
қанағаттандырмайды.
Қазіргі кезде көптеген ғылыми зерттеулерде Қазақстан халқы көп ауыратын
ауруларының түрлері анықталып, халқының жалпы денсаулығының деңгейі
зерттелінді, сонымен бірге курорттық-санаториялық емдеудің кажеттілігі
жағынан есеп жүргізілді. Осы зерттеулер кейіннен физиотерапия және
курортология Орталық Институты қолдады. Нәтижесінде кейбір мәселелерді
шешуге мүмкіндік берді. Оларға: Қазақстан халқы үшін санаториялық
орындармен қамтамасыз ету; динамикалық жағынан 2000 жылға курорттық жәрдемі
жағынан қажеттіліктің өсуіне болжамдық-жоспар жүргізілді.
Осылай, Қазақстанда 1966 жылы 240 мың адам курорттық емдеуді керек етті.
Олардың қажеттіліктерін толық қанағаттандыру үшін 18 мың жылдық
санаториялық орындар керек болды. Фактілерге сүйенсек осы кезде бар болғаны
1445 жылдық және 1290 маусымдық орындар, жалпы есептегенде 2100
санаториялық орындар, ол 11,7% керекті мөлшерді құрады.
1971 жылы емдеуге қажет ететіндердің саны 280 мың адамға жетті. Ол 21
мың жылдық орындарды талап етті. Сол кезде курорттар мен санаторияларда
1782 жылдық және 675 маусымдық орындары жұмыс істеді. Яғни, 10,1 %.
1980 жылы Қазақстанда курортық емдеуді қажет ететіндер саны 330 мыңға
жетті. Олардың қажеттіліктерін толық қанағаттандыру үшін 24 мың жылдық
санаториялық орын керек еді .
Физиотерапия және курортология Орталық Институтының көрсеткіші бойынша
қазіргі кезде курорттық емдеуді 342 мың адам қажет етеді, бірақ қазіргі
кезде санатория және курорттық жүйелердің толығымен емдеуге мүмкіншілігі
жоқ. Осыған байланысты бірнеше рет анализ жүргізіліп, төмендегі
көрсеткіштер анықталды. (соңғы 10 жыл аралығында). Бұрынғы КСРО-ның
құрамына енген курортарда халықтың 20%-ға ғана көмек көрсетілді. Дәлірек
айтсақ: 1966 жылы - 18,7%; 1971 жылы - 19,8%; 1980 жылы - 19,8%. Ал 1990
жылдан бастап халық мүлдем мемлекеттік тарапынан емдеулік жәрдем
көрсетілмеген.
Жоғарыдағы көрсетілген көрсеткіштерге қорытынды жасасақ -Қазақстанның
халқы көбінесе шет елдерде емделуге талаптанады.
Егерде біз қазақстандық курорттарға жалпы сипаттау жасасақ, ол біздің
халқымызға тиімді және ұтымды болып келеді:
▪ Емделу жағынан жақсы нәтижеге жетуге мүмкіншілігі бар, яғни
акклиматизация және реакклиматизация қажеттіліктері төмендейді.
▪ Біздің халқымызға өте тиімді болып келеді. Әрине біздің
курорттардың тек жағымды жақтары ғана емес, сонымен бірге
жағымсызда бар. Оны жағымсыз деп атасақ, шынымен қажетсіз. Дәлірек
айтсақ ол біздің курорттар мен санаторияларының дамуына кері әсер
ететін процесс. Яғни, проблема болып табылады. Ол ең алдымен:
а) кейбір курорттық-санаториялар өз жұмыстарының тоқталуына;
б) жаңа курорттық ресурстар зерттелінбейді.
Қазіргі кезде көптеген қолданылып жүрген климаттық, бальнеологиялық және
тағы басқа табиғи факторлар халықтың емдеу процесіне жақсы әсер етеді.
Бірақ олар курорттық емдеуді толығымен алмасытра алмайды. Сонымен бірге,
1993 жылдан Қазақстанның региондары жүргізілген зерттеулерге сүйенсек,
курорттық-санаториялық емдеуден қажет ететін адамның саны жылдан-жылға
өсуде. Қазіргі кезде шет елдерге емделуге баратындар денсаулығы бар және
әлеуметтік жағдайы жақсы адамдар.
Қазақстанның курорттық ресурстарын зерттегенде, республикада 500-дей
минералдық су бұлақтары, 78-аса балшық көлдер, 50-ге жуық климатты-емдеулік
тұрақтары бар екен [15].
Қазіргі кезде республикалық профсоюздық құрамында 12 санаториялар, 2-
емдеу пансионаттар, 6-демалыс үйлер және Алматы мен Көкшетау жөндеу
кұрылысы басқару ұйымдары кіреді.
Санаториялық-курорттық мекемелер және демалыс мекемелер Қазақстанның 12
облыстарда жұмыс істейді, бірақ біздің табиғи- климаттық жағдайлары оларды
көптен ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Емдеулік пункттар Қарағанды,
Ақтөбе, Солтүстік Қазақстан және Ақмола облыстарында кездеспейді. Сонымен
қатар курорттық мақсаттарда Каспий теңізі, Атырау облысының тұзды шахтасы,
Шығыс және Солтүсік Қазақстанның курорттық жерлері. Қарқаралы және Баян
ауыл аймақтары дамымай, өз қалпында тұр. Қарағанды облысындағы құрамында
темір бар минералдық сулар және көптеген балшық көлдер қолданылмайды.
Егемендікті алғаннан кейін республикада санаториялық- курорттық жұмысын
жақсарту жөнінде бірталай жұмыстар өткізілді. Оған мемлекеттік бюджеттен
57,0 млн тенге қаржы бөлінді. 900-ға жуық жату орындар ашылып, жаңа
диагностикалық емдеу корпустар және басқа емдеу ғимараттар өз жұмысын
бастады. Бірак, жүргізілген жұмыстарға қарағанда материалдық-техникалық
база әлемдік стандартқа сай келмейді. Санаторилардың 45% астам - 30-шы және
20-шы жылдарда салынған болатын. Жаңа санаторияларды салу, жаңа минералдық
су бұлақтарының және кен орындарын зерттеу жұмыстары жүргізілмейді.
Қазіргі кезде кардиологиялық санаторияларды салу құрылысы өте тиімді
болып есептелінеді. Әсіресе, Орталық және Солтүстік Қазақстандағы -
Қарқаралы, таулы-орманды массивті (Қарағанды облысы); Қостанай облысындағы
Қазанбас орманы; Павлодар облысындағы Баянауыл таулы-орманды массиві болып
табылады.
Қарағанды облысындағы Қарқаралы таулы миссивінің климаты жанында
орналасқан жусалы, темірлі бұлақтар мен Қарасор көлдің минералдық
балшықтармен үйлеседі.
Қостанай облысындағы Қазанбас орманы тұзды көлдердің сульфидті
балшықтарға және басқа да табиғи ресурстарға бай аудан болып есептелінеді.
Павлодар облысындағы Баянауыл массивтің континентті климаты ондағы
өсетін ормандар мен орналасқан көлдерімен (Сабынды көл көлі, Жасыбай көлі
және т.б.) сонымен қатар минералды балшықтарға және сульфидті- хлоридтік
кен орындарға бай (Жусалы бұлағы).
Қазіргі кезде Қарағанды облысындағы туристік қызметпен айналысатын
52 туристік фирма мен 5 жеке кәсіпкер бар. Оның ішінде туроператорлық
қызметті -5, турагенттікті -42, экскурсияны -3, басқа туристік қызметті -2
іске асырады. Орналастыру объектілерінің саны -99, оның ішінде
орналастырумен айналысатын жеке кәсіпкерлер объектілерінің саны – 41.
Туристік қызметпен айналысатын туристік фирмалармен жеке кәсіпкерлер
қызмет көрсету көлемдері 2006 жылы 321,3 млн. теңгені құрады, бұл 2005
жылға қарағанда 3,2 есеге – 99,4 млн. теңгеге көп [39].
Қарағанды облысының инфрақұрылым туризмінің объектілері болып табылатындар:
- Қарқаралының Мемлекеттік Ұлттық табиғи паркі;
- демалыс үйлері: Миттал Стил Теміртау АҚ, Шахтер, Тас бұлақ
Жемчужина және Каскад;
- 10 демалыс зонасы (Ақтоғай ауданында Тораңғылық ауылдық округінде
Балқаш өзенінің бойында – 530 орынға арналған 9 демалыс зонасы,
Шұбартүбек кентінде - Қазақмыс Корпорациясы ЖШС БГМК Голубые
купола және Зеленый мыс 1 демалыс зонасы);
- 5 мерзімді сауықтыру лагері (Кооператор- Қарағанды экономикалық
университеті, ҚарМУ- Е.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік
университеті, Политекник – Қарағанды техникалық университеті, Медик
- Қарағанды медициналық академиясы, Горняк - тау кен колледжі);
- 1 Бұқар жырау ауданындағы Березка сауықтыру кешені;
- Қазақмыс корпорациясы 1 профилакторийі;
- 3 санаторий (Миттал Стил Теміртау АҚ, Жартас, Бұқар жырау
ауданының Жосалы, Теміртау қаласының Самал);
- 4 санаторий-профилакторий (Қазақмыс корпорациясы ЖШС, Қазақмыс
корпорациясы ЖШС БГМК, Қарағанды облысының Арман темір жолы,
Теміртау қаласындағы Арасан);
- 1 туристік база Сарыарқа, Балқаштүрлі-түсті металл ПО, Қазақмыс
корпорациясы ЖШС Ақтоғай ауданындағы Бектау ата қонысы;
- 29 мейманхана (заңды тұлғалар), оның ішінде 14 мейрамхана
ресторандармен және орналастырумен айналысатын 27 мейманхана жеке
кәсіпкерлермен, оның ішінде 1 қонақ үй ресоранмен.
- 1357 қоғамдық тамақтандыру кәсіпорны.
- Мұражайлар, сәулеттік-тарихи ескерткіштер.
- Облыста Қарқаралы ауданында – Қарқаралы Мемлекеттік Ұлттық табиғи
паркі экологиялық туризм әжептеуір дамыған, онда 6 бекітілген
туристік маршруттар бойынша инспектор-проводниктер мен экскусоводтар
қызмет көрсетеді.
- Шет ауданында Бүркітші мектебі мен арнаулы шаруашылық орналасқан,
онда туристерге абаттандырылған қонақ үй, аттар, аң аулауға қажетті
құралдар беріледі.
- Теміртау қаласының жанындағы Гагаринское селосы мен Қарқаралы Ұлттық
табиғи паркінде қыс мезгілдерінде тау шаңғы кешені қызмет етеді.
Туристік қызметті реттеу Бағдарламасын іске асыруға облыстық бюджеттен
2006 жылы 4,6 млн. теңге бөлінді. Аймақтың туристік имджін құруға
бағыталған бюжеттік бағдарламаның іс-шараларын іске асыру барысында
Қарағанды облысы 2006 жылы Саяхат және туризм (Мәскеу қаласы)
Халықаралық туристік жәрмеңкеге; Туризм және саяхат 6 Қазақстандық
халықаралық жәрмеңкеге (Алматы қ.); Демалыс-2006 3 Қазақстандық
халықаралық туристік көрмеге (Астана қ.) қатысты.
Облыста туристік саласының дамуын талдау 2007 жылға арналған
көрсеткіштерді бағалауға ықпал етеді. Туристік қызметпен айналысатын жеке
кәсіпкерлер мен туристік фирмалар қызмет көрсеткен жалпы азаматтар саны
18,5 мың адам болады деп күтілуде, бұл 2006 жылғы көрсеткіштен 9,6 пайызға
жоғары (17,1 мың адам).
Туристік ұйымдар қызмет көрсеткен азаматтар саны 2007 жылы көшпелі
туризм бойынша 26 адамды құрайды, бұл 2006 жылдың деңгейінен (6 адамға) 4,3
есе, көшпелі туризм бойынша – 13,5 мың адамға (7,9 пайыз), ішкі туризм
бойынша – 4,9 мың адамға (8,1 пайыз) көбейеді.
Көшу объектілеріне келушілерге қызмет көрсету саны 161,9 мың адам
болады деп күтілуде, бұл 2006 жылға қарағанда 7,1 пайызға көп [21].
2007 жылы бағдарламаны іске асыруға облыстық бюджеттен 4,1 млн. теңге
бөлінді. Бұл қаражат Туризм және саяхат (KIFT -2007) Алматы қаласындағы
Қазақстандық халықаралық жәрмеңкеге, Астана қаласындағы Демалыс-2007
Қазақстандық халықаралық туристік көрмеге қатысуға бағытталатын болады.
Бағдарлама төңірегінде облыста туристік потенциялды маркетингтік зерттеу
өткізуге және Қарағанды облысында туризмді дамыту бойынша мастер-жоспарды
әзірлеуге 3 мың теңге бөлінген., нәтижесінде орналастыру құралы бойынша
(туристік инфрақұрылымды зоналау, біліктілік талаптары) әзірленетін
болады, эксклюзивті келешегі бар туристік маршруттарды әзірлеу жүргізілді.
1.4 Орталық Қазақстан территориясындағы рекреациялық аймақтарды жетілдіру
Жердің географиялық ортасының сипаттарына байанысты ғылыми
зерттеулерді дамыту кезінде, рекреацияның мәселелері пайда болады.
Рекреациялық аймақтарды қазіргі өмір талабына сай жетілдіру, ғылыми
жетістіктердің сөз жүзінен іске асырылуы, қоғамдық географияның жаңа саласы
болатын рекреациялық географияны туғызады.
Демалысты ұйымдастыру үшін табиғи жағдайларды бағалау кезінде басты
критерий болып табиғи ортаның түрлілігі табылады, бұл рекреациондық
бағалаудың басты объекті ретінде ландшафтты ұсынады [11].
Табиғи ландшафтты шаруашылықта пайдалануда, олардың ерекшеліктерін
мұқият есепке алу табиғатты тиімді пайдаланудың айқындаушы кезеңдерінің
бірі болып табылады. Осыдан келіп зерттеліп отырған территорияны білудің
маңыздылығы, олардың табиғи потенциалын анықтау қажеттігі туады. Осыған
байланысты Орталық Қазақстан территориясындағы ланшафттың туристік
тиімділігін айқындау, оларды картаға түсіру, практикалық мақсаттар үшін
оларға жан - жақты сипаттама және баға беру географтардың аса маңызды
міндеті болып табылады.
Физико-географиялық қарастыру Қарағанды облысының ландшафттарының,
олардың рекреациялық сапасы және демалыс пен туризмнің әр түрлі түрлерін
ұйымдастыру мүмкіндігі бойынша, келесі тобын ажыратуға мүмкіндік берді.
(негізге У.А.Калменовамен жасаған ландшафттық аудандастыру алынды.)
М.Милеска ұсынған әдістеме бойынша рекреация үшін келесі градацияларды
қосатын, алғышарттар шкаласы алынды:
1) аса қолайлы (3 балл)
2) қолайлы (2 балл)
3) аз қолайлы (1 балл)
4) қолайсыз (0 балл) [23].
Облыстың демалыс пен туризмнің табиғи алғышарттарын бағалаудың
анализі немесе туристік тиімділік дәрежесі бойынша ландшафттардың типтерін
классификациялау келесі қорытындыларды жасауға мүмкіндік береді.
Ең тартымды рекреациялық ресурстар Қарқаралы ауданы территориясында
шоғырланған.
Туризмнің жеке түрлерінің дамуына Ақтоғай, Ұлытау, Шет аудандары
қолайлы. Аласа таулы және ұсақ шоқылы ландшафттар, өзен, көл, су
қоймалардың бар болуы, қалалар мен басқа елді-мекендердің жақындығы
облыстық және жергілікті демалыс зоналарын ұйымдастыруға мүмкіндік
туғызады.
Ең тартымды табиғи ландшафттар ірі елді-мекендердің маңында орналасқан.
Осы жағдай бұл аудандарды демалыс пен туризмнің аймағы ретінде игеріп
жүрген көптеген өндірістік орындарға маңызды болып келеді.
Бүгіндегі басты міндет табиғи ортаны сақтау үшін жаңа шешімдерді жасау
болып табылады. Осы мәселелерді шешудегі басты рольдердің бірі туризмге
қатысты. Қоғамдық өмірдің экологизация процесіндегі туризм ролі сұрақтарын
қарастырғанда туризмнің экологиялығы және экологиялық туризмнің өзі туралы
ұғымдарды ажырату қажет.
Туризмнің экологиялығы және экологиялық еместігі туризм индустриясының
қоршаған ортаға, яғни атмосфераға, су ресурстарына, топыраққа, флора және
фаунаға әсер ету дәрежесімен анықталады. Туризмнің экологиялығы ұғымы өзіне
сонымен қатар қоршаған ортаны қорғау және қайта қалпына келтіру айқын
шараларын қосады.
Практикалық еш тәртіптелмеген қарқынды рекрециялық қолдану, ереже
ретінде, табиғи кешендердің әсіресе ең қолайлы және әдемі жерлердің
деградациясына әкеледі. Негізінде рекреацияның өзі табиғаттағы бұзылулардың
қуатты факторы болып келеді.
Сөйтіп пайда болған мәселенің мәні екі жақты. Ю.К.Ефремовтың сөздерін
қолдана отырып, оны былай анықтауға болады:
"ландшафтты туризм үшін қорғау" (шешу жолы – рекреация үшін бағалы
участоктарды сақтау, олардың шаруашылықта қолданылуын шектеу);
"ландшафтты туристерден қорғау" (шешу жолы – демалыстың өзін сақтау).
Қарағанды облысының туристік – рекреациялық потенциалын меңгеру
сұрақтарын қоршаған ортаны қорғау және табиғатты тиімді пайдалану бағытынан
қарау қажет. Облыстағы өндірістік күштердің дамуы ұзақ уақыт бойы
экологиялық тіркелулерсіз өтіп отырды және осындай саясаттың нәтижесі
облыстағы күш салу болды [1].
Облыс халқының экорекреациялық қажеттіліктерінің жасалу жағдайларына
территорияны жоғары деңгейдегі өнеркәсіптік игеру себеп болды. Облыстың
шаруашылық кешені ауыр индустрия өндірісінің бірталай шоғырлануымен
бейнеленеді. Мұнда тау-кен, көмір, химия өнеркәсібі, қара және түсті
металлургия, электроэнергетика салалары басым.
Қарағанды облысының туристік – рекреациялық ресурстарын зерттегенде
аймақта қалыптасқан экологиялық жағдайды есепке алу қажет.
Қарағанды облысы үшін қиын мәселе атмосфера, топырақ және су
ресурстарының ластануы болып табылады.
Пайдалы қазбаларды жер асты әдісімен ойып алатын аймақтарда
(Қарағандыда-көмір, Ақшатау, Қаражал, Жайрем, Жезқазғанда және т.б.- кен)
антропогенді ландшафттың пайда болуы пайдалы қазбаларды жер асты арқылы
алынатын территориялардың жер бетінің төмендеуі әсерінен болады.
Үлкен аудандарда түрлі көлемдегі үлкен шұңқырлар мен воронкалар
жасалады, әсіресе ірі елді-мекендерге жақын территориялардың батпақтануы
мен тұздануын туғызатын сапасыз сулары бар көптеген су қоймалары пайда
болады. Шикізатты өндіргеннен және өнеркәсіптік орнатуларды көтергеннен
кейін ландшафт келісімсіз түрге ие болады. Жер бетінің төмендеуі құбылысын
жою үшін бірнеше дамыған елдердегі сияқты (Германия, Польша,т.б.) жұмыс
істеудің жаңа технологияларын қолдану қажет, яғни өндіруді жұмыс істелінген
кеңістікте кезекті сала бастау әдісімен жүргізу. Көптеген жасанды су
қоймаларды аздап пайдалану, ландшафтты жақсарту және экологияға зардап
тигізуді азайту мақсатымен бұл су қоймаларда бірінші кезеңдерде демалыс
орындары сияқты пайдалану мүмкіндігін беретін сақтау және рекреациялық
жұмыстарды жүргізу ұсынылады.
Экологияда теріс әсерін тигізетін және қоршаған территорияның
эстетикалық түрін бұзатын екінші бір кезең – бұл бос жыныстардың
үйінділерінің көптеген жасанды таулары мен байыту фабрикаларының сақтау
орындары, олар ландшафтты өзгертумен қатар қоршаған ортаны қарқынды
ластайды.
Жеке атап өтетін мәселе қоршаған ортаға және адам денсаулығына өңдеу
жұмыстарынан кейін қалған радиациялы – қауіпті кендер мен карьерлер.
Осындай факттар Шет ауданының Ақшатау, Ақжал, Босаға кеншарларынан,
Жаңаарқа ауданындағы Шалғия және Жамбыл атындағы кен орны, және де Ақтоғай
ауданында (Октябрь, Майтас, Қызыларай, Қызыл, Аномалия-8, Тасарал)
байқалады.
Қазақстанның бірде бір облысы Қарағанды сияқты техногендік жүктемені
көрмейді. Облыс территориясында Сарышаған ракета полигоны, бұрыңғы Семей
ядерлық полигонының, Арал теңізінің аудандары мен "Байқоңыр" космодрымының
ракета иеленушілердің жеке бөліктерінің құлаған аудандары бар. Бүгінде
облыста полигондарда 12 мың га.-дан астам жерді алатын 5,4 млрд. тонна
қалдықтар жиналған [13].
Облыстың экологиялық жағдайын жақсарту, табиғи ландшафттарды,
өсімдіктер мен жануарлардың сирек жоғалып бара жатқан түрлерін сақтау үшін
рекреация үшін бағалы табиғи экожүйелерді сақтау пайдалылығы және оларды
шаруашылықта қолдануды шектеу сұрақтары тұр. Бүгінде ерекше қорғалатын
табиғи территориялар экологиялық туризмнің дамуында ең басты тізбекті
алады.
Түрлі проекттерде оларды ұйымдастыру қарастырылғанмен Қарағанды
облысының территориясында бірде бір қорық жоқ. Тек 1999 жылдың ақпанында
Қарқаралы Мемлекеттік Ұлттық табиғи паркін құру туралы ереже бекітілді.
Казіргі уақытта облыстың ЕҚТТ жүйесіне ерекше мемлекеттік мағынаға ие
1 МҰТТ, 16 заказник, 3 мемлекеттік ботаникалық бақша, 1 зоологиялық парк,
10 су қойма кіреді. Болашақта 2 қорық, 2 заказник, 13 табиғат
ескерткіштерің құру қарастырылуда [8].
Территорияның рекреациялық пайдаланылуын бағалау кезінде карталардың
негізгі міндеті ландшафттық - экологиялық сипаттама беру, яғни
рекреацияның дамуы үшін табиғи потенциалдың қандай екендігі сұрақтарына
жауап беру болып келеді.
Бұл мәселелердің күрделі екендігін атап, ол тек жоғарыда қарастырылған
мәселелерді ғана емес, сонымен қатар жаратылыс-тарих сондай-ақ, элеуметтік-
экономикалық тұрғыдағы бірсыпыра басқа аспектілерді де қамтиды.
Сондықтан экологиялық - рекреациялық ландшафттарды тиімді пайдалану мен
жобалау мәселелерін әр профильдің мамандары шешеді. Бірақ олар мұндайда
Адам және қоршаған табиғат проблемасының барлық басқа мәселелерін шешкен
кезде ландшафттық-экологиялық негізге, табиғат кешендерінің қасиеттері мен
даму заңдылықтарын терең зерттеу негізіне сүйенуге тиіс [15].
Табиғат силаған сұлулықтың ортасында, алтын қазықтай болып, айналасы
жүздеген шақырымға нұрын шашып, шапағатын тигізіп келе жатқан құт мекен,
Қазақстанның Орталығындағы ертегідегідей әсем өлке – қасиетті Қарқаралы
таулы-орман сілемдерінің туристік рекереациялық ресурстары мен оларды
қызметте пайдалану мәселелерін қарастыруға арналған осы дипломдық жобаның
теориялық негіздеріне арналған бірініш бөлімді аяқтай келе төмендегідей
тұжырым жасадық.
Бұл бөлімде біз туристік рекреациялық ресурстар мен қазақстан
Республикасындағы эккурсиялық орталықтар мен емдеу саласындағы туризмнің
үлесін, негізгі танымдық жерлер мен туристік экскурциялық орталықтарды және
Қазақстанның шипа жайларының сауықтандыру және емдеу саласындағы туризмнің
үлесін және Орталық Қазақстан территориясындағы рекреациялық аймақтарды
жетілдіру жолдарын қаратырдық.
Туризм де, басқа экономикалық сала сияқты өзінің құрамына бірнеше
саланы қосады, олар: емдік, демалу, спорттық, танымдық және т.б. Олардың
әрқайсысы табиғи ресурстарды қолдануға қамданады, өзінің даму жолында
техникалық және әлеуметтік инфрақұрылымға, потенциалды анықталған еңбек
ресурстарына сүйенеді және басқа да шаруашылық салалары мен сфераларына өз
әсерін тигізеді. Кез келген туризм саласы басқа туризм салаларымен тығыз
байланыста. Көп жағдайда олар бірін-бірі қалыптастырып, толықтырып отырады.
Қарым-қатынастық шаруашылық жүйесінде туристік-экскурсиялық қызмет
көрсетуді тура құқыпен қарастырады.
Қазақстанда туризмнің дамуы үшін туристік ресурстарға бай аудандар өте
көп және олар нәтижелі халық шаруашылығының саласына қосылуда. Соңғы
жылдары республикада біршама туристік шаруашылықтар құрылды, туристермен
жұмыс белсенділігі жиналуда. Әдемі, әсем, көрікті жерлерде туристік
кешендер салынды, көбінесе обылс орталықтарында комфортты туристік кешендер
жұмыс істейді. Олар кез келген уақытта қала тұрғындарын қабылдауға, қызмет
көрсетуге дайын тұрады, сонымен қатар, басқа да аудандардың қонақтарын
қабылдауда. Республикада барлығы 700 туристік кешен, 300-ге жуық туристік
қонақ үйлер кешені бар [21].
Сонымен қатар осы зерттеуде экология адам қоғамы мен оның
шаруашылығының туризм және қоршаған орта сферасындағы қарым – қатынасы
ретінде қарастырылады. Қазіргі қоғамның даму этаптарының ерекшеліктерінің
бірі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz