Кербұлақ мекені маңының табиғи жағдайлары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. КЕРБҰЛАҚ МЕКЕНІ МАҢЫНЫҢ ТАБИҒИ ЖАҒДАЙЛАРЫНЫҢ
ҚЫСҚАША ОЧЕРКІ
1.1 Орография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.2 Климат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5 1.3 Гидрография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.4 Рельеф ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
1.5 Геология ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.6 Топырақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.7 Өсімдіктер жабыны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
2. ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 12
3. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
3.1 Зерттеу объектілері және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
3.2 Кербұлақ шатқалының балдық өсімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... 16
3.3 Кербұлақ шатқалының тағамдық өсімдіктері ... ... ... ... ... ... ... . 27
4. Зерттелген өсімдіктердің тіршілік формалары, экологиялық типтері, шаруашылықтағы маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 56
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... .. 57
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
1. КЕРБҰЛАҚ МЕКЕНІ МАҢЫНЫҢ ТАБИҒИ ЖАҒДАЙЛАРЫНЫҢ
ҚЫСҚАША ОЧЕРКІ
1.1 Орография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.2 Климат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5 1.3 Гидрография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.4 Рельеф ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
1.5 Геология ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.6 Топырақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.7 Өсімдіктер жабыны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
2. ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 12
3. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
3.1 Зерттеу объектілері және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
3.2 Кербұлақ шатқалының балдық өсімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... 16
3.3 Кербұлақ шатқалының тағамдық өсімдіктері ... ... ... ... ... ... ... . 27
4. Зерттелген өсімдіктердің тіршілік формалары, экологиялық типтері, шаруашылықтағы маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 56
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... .. 57
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Қазақстан егеменді ел болғалы, әсіресе соңғы жылдары ауыл-шаруашылық мамандарымен ғалымдарына үлкен міндеттер жүктеліп отыр.
Олардың негізгілері мыналыр:
1) Елімізде ауыл-шаруашылық өнімдерін арттыру, әсіресе ет, сүт өнімдерінің көзі болып табылатын мал шаруашылығын қайта жандандыру;
2) Еліміздің табиғи ресурстарын игеру және оларды тиімді пайдаланудың жолдарын қарастыру;
3) Еліміздің табиғатын қорғау;
4) Орман шарушылығын дамыту.
Бұл мәселелердің барлығы ғылыми-зерттеу жұмыстарын практикалық мәселелерді шешуге бағыттауды қажет етеді. Соған байланысты мал азығының табиғи көзі болып табылатын шөл және шөлейтті аймақтардың өсімдіктер жабынын, оның флоралық құрамын жан-жақты зерттеу аса қажетті мәселе. Себебі мұндай зерттеулер жайылымдар мен шабындықтардың өсімдіктер жабынын тұтастығын сақтауды қадағалап отыруға мүмкіндік береді.
1990 жылға дейін мал шаруашылығы жақсы дамыған шөл және шөлейт аудандарда мал басының шамадан тыс артуының нәтижесінде, осы аймақтарда өсімдік жабынының өнімділігі төмендеп, оның флоралық құрылымының кедейленуі және арам шөптермен ластануы ерекше орын алғандығы белгілі.
Бітіру жұмысымның мақсаты:
Кербұлақ шатқалының балдық және тағамдық өсімдіктерін зерттеп, олардың биология-морфологиялық ерекшеліктерін сипаттау, тіршілік формаларын, экологиялық топтарын, шаруашылықтағы маңызын көрсету.
Бітіру жұмысының маңызы:
Кербұлақ шатқалының балдық және тағамдық өсімдіктерінің флоралық құрамына зерттеу жұмыстарын жүргізу, олардың тіршілік формаларын, экологиялық типтерін, шаруашылықтағы маңызын анықтап жалпы биологиялық сипаттама беру.
Олардың негізгілері мыналыр:
1) Елімізде ауыл-шаруашылық өнімдерін арттыру, әсіресе ет, сүт өнімдерінің көзі болып табылатын мал шаруашылығын қайта жандандыру;
2) Еліміздің табиғи ресурстарын игеру және оларды тиімді пайдаланудың жолдарын қарастыру;
3) Еліміздің табиғатын қорғау;
4) Орман шарушылығын дамыту.
Бұл мәселелердің барлығы ғылыми-зерттеу жұмыстарын практикалық мәселелерді шешуге бағыттауды қажет етеді. Соған байланысты мал азығының табиғи көзі болып табылатын шөл және шөлейтті аймақтардың өсімдіктер жабынын, оның флоралық құрамын жан-жақты зерттеу аса қажетті мәселе. Себебі мұндай зерттеулер жайылымдар мен шабындықтардың өсімдіктер жабынын тұтастығын сақтауды қадағалап отыруға мүмкіндік береді.
1990 жылға дейін мал шаруашылығы жақсы дамыған шөл және шөлейт аудандарда мал басының шамадан тыс артуының нәтижесінде, осы аймақтарда өсімдік жабынының өнімділігі төмендеп, оның флоралық құрылымының кедейленуі және арам шөптермен ластануы ерекше орын алғандығы белгілі.
Бітіру жұмысымның мақсаты:
Кербұлақ шатқалының балдық және тағамдық өсімдіктерін зерттеп, олардың биология-морфологиялық ерекшеліктерін сипаттау, тіршілік формаларын, экологиялық топтарын, шаруашылықтағы маңызын көрсету.
Бітіру жұмысының маңызы:
Кербұлақ шатқалының балдық және тағамдық өсімдіктерінің флоралық құрамына зерттеу жұмыстарын жүргізу, олардың тіршілік формаларын, экологиялық типтерін, шаруашылықтағы маңызын анықтап жалпы биологиялық сипаттама беру.
1. Ломонович М.И. Основные черты орографии// В кн.: Илийская долина, ее природа и ресурсы. Алма-Ата, 1993, с.20
2. Ломонович М.И., Яковенко З.Я., Климат// В кн.: Илийская долина, ее природа и ресурсы. Алма-Ата, 1963, с.22
3. Соколов С.И., Ассинг И.А., Курмангалиев А.Б., Серпинов С.К. //Почвы Казахской СССР. Издательство Академии наук Казахской СССР №4 Алма-Ата, 1962, с.13-22
4. Вислогузов А.В. Гидрография.// В кн.: Илийская долина, ее природа и ресурсы, Алма-Ата, 1963, с.45
5. Современое экологическое состояние бассеина озера Балхаш. Под.ред. Т.К. Кулякова, Алматы.: «Каганат», 2002, с.387.
6. Берг Л.С.Предворительный отчет об исследований озера Балхаш летом 1932. //Известия Гос.депорт, 1904, X –том, №4 с.105
7. Пальгов Н.Н «Через Прибалхашские пески Сары-Ишик-Отырау» //Известия гос.геогр. о-ва, 1932, XIV том, №6 с.212
8. Кассин Н.Г. «Гидрологический очерк Илийского бассейна» //Тр. Геол.комитета ВСНХ СССР
9. Вяткин М.Х «Геоморфологии и некоторых моментах новейшей геологической истории Южного Прибалхашья» //Весник АН Каз.ССР №8 1948
10. Карпов М.С. Постбищные кормы песчанных пустынь Южного Прибалхашья. Изд.Ан.Каз.ССР. Алма-Ата, 1960, с.240.
11. Рыбин Н.Г. Природные условия Южного Прибалхашья. //Известия АН СССР, Серия геогр., 1984, вып.1, №57.
12. Мушкетов И.В. //Краткий отчет о геологическом путешествии по Туркестану в 185г. Зап.Минералогического общества, II серия, 1877, С.И.Соколов идр. Почвы Казахской ССР. Выпуск -4, Алма-Ата, 1962.
13. Ахметсафин У.М. //Подземные воды песчанных массивов Южной части Казахст., Алма-Ата, Изд-во АН Каз.ССР,191, с.145.
14. Ассинг И.А., Курмангалиев А.Б., Соколов С.И. В кн //Почв Илийская долина, ее природа и ресурсы. Алма-Ата, 1963. с.90.
15. Гвоздева Л.П. Растительность и кормовые ресурсы пустыни Сары-Ишик-Отрау. Издательство Академии наук Казахской ССР. №4. Алма-Ата,1960,с.19
16. Носова О.М. Характеристика растительного покрова.// В кн.: Илийская долина, ее природа и ресурсы. Алма-Ата, 1963, с.296.
17. Динамика полянной растительности рек Чу и Или. Алма-Ата.: «Наука» Каз.ССР, 1985, с.202.
18. Плисак Р.П. Изменение растительности дельты реки Или при зарегулировании стока. Алма-Ата, изд-во. Наука, Каз.ССР, 1981, с.213.
19. Инелова З.А., Н.М.Мухитдинов «Видовой состав флоры среднего и нижнего течения Или» //Весник ПГУ №2 2008г.с.64-89
20. Мухитдинов Н.М., Инелова З.А « Систематический анализ флоры долины среднего и нижнего течения р. Или» //Известия НАИРК биологическая и медицинская , 2008 №1.с.43-47
21. Флора Казахстана. Алма-Ата. Т.I, 1956; Т.II, 1972; Т.III, 1960Т. IV, 1961, Т. V, 196; Т. VI,1963; Т.VII, 1964; Т.VIII,1965, Т. IX, 1966.
22. Иллюстрированный определитель растений Казахстана.. Алма-Ата.: Ан.Каз.ССР 1969-1972. Т.1-2
23. Черепанов С.К.Сосудистые растения СССР. Л.: Наука, 1981. с.509
24. Абдулина С.А.Список сосудистых растений Казахстана. Алматы.: Наука. 1999. с.187
25. Растительные ресурсы ССР. Изд-во «Наука» 1985, с.460, 1990, с.328
26. Ильин М.М. Растительное сырье ССР.Л.: Ан ССР. 1950, 1957, Т.1-2.
27. Инелова З.А. «Полезные группы растений поймы р. Или» с.14-15 //Актуальные вопросы современной биологии. 26-28 апреля 2006г.
28. Антропов И.Т.Медоносные ресурсы Восточного Казахстана //Пчеловодство М.1970. №7.
29. Арыстангалиев С.А., Ромазанов Е.Р., Қазақстан өсімдіктері. Алматы.1977, 284б.
30. Тахтаджян А.Л. Система магнолиофитов. Л.: 1987, с.439
31. Красная книга Казахской СССР. 2. Изд-во «Наука» Казахской СССР. Алма-Ата, 1981
32. Байтенов М.С. В мире редких растений. А.: «Кайнар», 1985. с.220
33. В.П.Голоскоков. Фл. Джунгарского Алатау. Изд-во «Наука» Казахской ССР. Алма-Ата, 1984
34. Ларин И.В., Агабабян Ш.М., Работнов Т.А., Любская А.Ф., Ларина В.К., Косименко М.А. Кормовые растения сенокосов и пастбищ СССР. М.-Л.: Госу-ное издательство сельскохозяйственной литературы. 1950. Т.1, 947с.
35. P.Jaccard. (1902-1912) Цитирован, по А.И.Толмачеву Толмачов А.И. Методы сравнительной флористики и проблемы флорогенез. Новосибирск. Изд-во «Наука» 1986.с.195.
36. Винтерголлер Реликты вокруг нас. Алма-Ата.: Изд-во «Кайнар» 1984. с.88
37. Л.Я.Курочкина. Псаммофильная растительность пустынь Казахст.. Издательство «Наука» Казахской СССР. Алма-Ата,1978.
38. Павлов Н.В. Растительное сырье Казахст.. М.:АН ССР, 1974, с.267-299.
39. Павлов Н.В. Дикие полезные и технические растения ССР. М.:1942 с.640.
2. Ломонович М.И., Яковенко З.Я., Климат// В кн.: Илийская долина, ее природа и ресурсы. Алма-Ата, 1963, с.22
3. Соколов С.И., Ассинг И.А., Курмангалиев А.Б., Серпинов С.К. //Почвы Казахской СССР. Издательство Академии наук Казахской СССР №4 Алма-Ата, 1962, с.13-22
4. Вислогузов А.В. Гидрография.// В кн.: Илийская долина, ее природа и ресурсы, Алма-Ата, 1963, с.45
5. Современое экологическое состояние бассеина озера Балхаш. Под.ред. Т.К. Кулякова, Алматы.: «Каганат», 2002, с.387.
6. Берг Л.С.Предворительный отчет об исследований озера Балхаш летом 1932. //Известия Гос.депорт, 1904, X –том, №4 с.105
7. Пальгов Н.Н «Через Прибалхашские пески Сары-Ишик-Отырау» //Известия гос.геогр. о-ва, 1932, XIV том, №6 с.212
8. Кассин Н.Г. «Гидрологический очерк Илийского бассейна» //Тр. Геол.комитета ВСНХ СССР
9. Вяткин М.Х «Геоморфологии и некоторых моментах новейшей геологической истории Южного Прибалхашья» //Весник АН Каз.ССР №8 1948
10. Карпов М.С. Постбищные кормы песчанных пустынь Южного Прибалхашья. Изд.Ан.Каз.ССР. Алма-Ата, 1960, с.240.
11. Рыбин Н.Г. Природные условия Южного Прибалхашья. //Известия АН СССР, Серия геогр., 1984, вып.1, №57.
12. Мушкетов И.В. //Краткий отчет о геологическом путешествии по Туркестану в 185г. Зап.Минералогического общества, II серия, 1877, С.И.Соколов идр. Почвы Казахской ССР. Выпуск -4, Алма-Ата, 1962.
13. Ахметсафин У.М. //Подземные воды песчанных массивов Южной части Казахст., Алма-Ата, Изд-во АН Каз.ССР,191, с.145.
14. Ассинг И.А., Курмангалиев А.Б., Соколов С.И. В кн //Почв Илийская долина, ее природа и ресурсы. Алма-Ата, 1963. с.90.
15. Гвоздева Л.П. Растительность и кормовые ресурсы пустыни Сары-Ишик-Отрау. Издательство Академии наук Казахской ССР. №4. Алма-Ата,1960,с.19
16. Носова О.М. Характеристика растительного покрова.// В кн.: Илийская долина, ее природа и ресурсы. Алма-Ата, 1963, с.296.
17. Динамика полянной растительности рек Чу и Или. Алма-Ата.: «Наука» Каз.ССР, 1985, с.202.
18. Плисак Р.П. Изменение растительности дельты реки Или при зарегулировании стока. Алма-Ата, изд-во. Наука, Каз.ССР, 1981, с.213.
19. Инелова З.А., Н.М.Мухитдинов «Видовой состав флоры среднего и нижнего течения Или» //Весник ПГУ №2 2008г.с.64-89
20. Мухитдинов Н.М., Инелова З.А « Систематический анализ флоры долины среднего и нижнего течения р. Или» //Известия НАИРК биологическая и медицинская , 2008 №1.с.43-47
21. Флора Казахстана. Алма-Ата. Т.I, 1956; Т.II, 1972; Т.III, 1960Т. IV, 1961, Т. V, 196; Т. VI,1963; Т.VII, 1964; Т.VIII,1965, Т. IX, 1966.
22. Иллюстрированный определитель растений Казахстана.. Алма-Ата.: Ан.Каз.ССР 1969-1972. Т.1-2
23. Черепанов С.К.Сосудистые растения СССР. Л.: Наука, 1981. с.509
24. Абдулина С.А.Список сосудистых растений Казахстана. Алматы.: Наука. 1999. с.187
25. Растительные ресурсы ССР. Изд-во «Наука» 1985, с.460, 1990, с.328
26. Ильин М.М. Растительное сырье ССР.Л.: Ан ССР. 1950, 1957, Т.1-2.
27. Инелова З.А. «Полезные группы растений поймы р. Или» с.14-15 //Актуальные вопросы современной биологии. 26-28 апреля 2006г.
28. Антропов И.Т.Медоносные ресурсы Восточного Казахстана //Пчеловодство М.1970. №7.
29. Арыстангалиев С.А., Ромазанов Е.Р., Қазақстан өсімдіктері. Алматы.1977, 284б.
30. Тахтаджян А.Л. Система магнолиофитов. Л.: 1987, с.439
31. Красная книга Казахской СССР. 2. Изд-во «Наука» Казахской СССР. Алма-Ата, 1981
32. Байтенов М.С. В мире редких растений. А.: «Кайнар», 1985. с.220
33. В.П.Голоскоков. Фл. Джунгарского Алатау. Изд-во «Наука» Казахской ССР. Алма-Ата, 1984
34. Ларин И.В., Агабабян Ш.М., Работнов Т.А., Любская А.Ф., Ларина В.К., Косименко М.А. Кормовые растения сенокосов и пастбищ СССР. М.-Л.: Госу-ное издательство сельскохозяйственной литературы. 1950. Т.1, 947с.
35. P.Jaccard. (1902-1912) Цитирован, по А.И.Толмачеву Толмачов А.И. Методы сравнительной флористики и проблемы флорогенез. Новосибирск. Изд-во «Наука» 1986.с.195.
36. Винтерголлер Реликты вокруг нас. Алма-Ата.: Изд-во «Кайнар» 1984. с.88
37. Л.Я.Курочкина. Псаммофильная растительность пустынь Казахст.. Издательство «Наука» Казахской СССР. Алма-Ата,1978.
38. Павлов Н.В. Растительное сырье Казахст.. М.:АН ССР, 1974, с.267-299.
39. Павлов Н.В. Дикие полезные и технические растения ССР. М.:1942 с.640.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ----------------------------------- ---------------------------
------------- 3
1. Кербұлақ мекені маңының табиғи жағдайларының
қысқаша очеркі
1.1 Орография ----------------------------------- --------------------------
------------ 5
1.2 Климат ----------------------------------- -------------------------
-------------- 5 1.3 Гидрография ----------------------------------- -
--------------------------------- 6
1.4 Рельеф ----------------------------------- -----------------------------
-------------- 7
1.5 Геология ----------------------------------- --------------------------
-------------- 8
1.6 Топырақтары ----------------------------------- ----------------------
------------- 9
1.7 Өсімдіктер жабыны ----------------------------------- -----------------
--------- 10
2. ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ ----------------------------------- --- 12
3. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
3.1 Зерттеу объектілері және әдістері ----------------------------------- -
------- 16
3.2 Кербұлақ шатқалының балдық өсімдіктері -------------------------------
- 16
3.3 Кербұлақ шатқалының тағамдық өсімдіктері -----------------------------
27
4. Зерттелген өсімдіктердің тіршілік формалары, экологиялық типтері,
шаруашылықтағы маңызы ----------------------------------- ----------------
-- 40
ҚОРЫТЫНДЫ ----------------------------------- ------------------------------
---- 56
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ------------------------------ 57
ҚОСЫМШАЛАР ----------------------------------- ------------------------
59
КІРІСПЕ
Қазақстан егеменді ел болғалы, әсіресе соңғы жылдары ауыл-шаруашылық
мамандарымен ғалымдарына үлкен міндеттер жүктеліп отыр.
Олардың негізгілері мыналыр:
1) Елімізде ауыл-шаруашылық өнімдерін арттыру, әсіресе ет, сүт
өнімдерінің көзі болып табылатын мал шаруашылығын қайта жандандыру;
2) Еліміздің табиғи ресурстарын игеру және оларды тиімді пайдаланудың
жолдарын қарастыру;
3) Еліміздің табиғатын қорғау;
4) Орман шарушылығын дамыту.
Бұл мәселелердің барлығы ғылыми-зерттеу жұмыстарын практикалық
мәселелерді шешуге бағыттауды қажет етеді. Соған байланысты мал азығының
табиғи көзі болып табылатын шөл және шөлейтті аймақтардың өсімдіктер
жабынын, оның флоралық құрамын жан-жақты зерттеу аса қажетті мәселе.
Себебі мұндай зерттеулер жайылымдар мен шабындықтардың өсімдіктер жабынын
тұтастығын сақтауды қадағалап отыруға мүмкіндік береді.
1990 жылға дейін мал шаруашылығы жақсы дамыған шөл және шөлейт
аудандарда мал басының шамадан тыс артуының нәтижесінде, осы аймақтарда
өсімдік жабынының өнімділігі төмендеп, оның флоралық құрылымының
кедейленуі және арам шөптермен ластануы ерекше орын алғандығы белгілі.
Бітіру жұмысымның мақсаты:
Кербұлақ шатқалының балдық және тағамдық өсімдіктерін зерттеп,
олардың биология-морфологиялық ерекшеліктерін сипаттау, тіршілік
формаларын, экологиялық топтарын, шаруашылықтағы маңызын көрсету.
Бітіру жұмысының маңызы:
Кербұлақ шатқалының балдық және тағамдық өсімдіктерінің флоралық
құрамына зерттеу жұмыстарын жүргізу, олардың тіршілік формаларын,
экологиялық типтерін, шаруашылықтағы маңызын анықтап жалпы биологиялық
сипаттама беру.
Бітіру жұмысының жоспары:
1. Кербұлақ мекені маңының табиғи жағдайларының қысқаша очеркі.
1.1 Орография
1.2 Климат
1.3 Гидрография
1.4 Рельеф
1.5 Геология
1.6 Топырақтары
1.7 Өсімдіктер жабыны
2. Ғылыми әдебиеттерге шолу.
3. НЕГІЗГІ БӨЛІМ.
3.1 Зерттеу объектілері және әдістері.
3.2 Кербұлақ шатқалының балдық өсімдіктері.
3.3 Кербұлақ шатқалының тағамдық өсімдіктері.
4. Зерттелген өсімдіктердің тіршілік формалары, экологиялық типтері,
шаруашылықтағы маңызы.
Бітіру жұмысының өзектіліг.
Өткен ғасырдың 70 жылдары Қапшағай СЭС салынуына байланысты топырақ
пен өсімдіктердің флоралық құрамына көп әсерін тигізді. Сондықтан, кейінгі
жылдары жасалып журген ғылыми жұмыстарды толықтырып, Кербұлақ шатқалының
балдық және тағамдық қасиеті бар өсімдіктерін анықтап, ол өсімдіктерді
шаруашылықта қолдануға ұсыну.
1,КЕРБҰЛАҚ МЕКЕНІ МАҢЫНЫҢ ТАБИҒИ ЖАҒДАЙЛАРЫНЫҢ ҚЫСҚАША ОЧЕРКІ
1. Орография
Іле ойпаты жақсы тегістелген, биік тау жоталарымен Оңтүстігі Іле
Алатауымен және Кетмен таусілемі, Солтүстігі Жоңғар Алатауымен оның Батыс
бөліктері мен шектелген шұңқыр. Ойпаттың табаны мен оның ең төмен
бөлігімен, Шығыстан-Батысқа қарай Іле өзені ағады. Іле өзенінің оң
жағалауы сол жағалауынан биіктеу және эрозияға көбірек ұшыраған, тік, ал
сол жағасы біршама төмен, еңістеу жайпақ, аккумалитивті келеді. Өзеннің оң
жағалауының сол жағынан биіктігі 10-20м аралығында ауытқып отырады. Ол осы
ойпатқа таудың жақын орналасуымен және өзеннің сол жағалауының
гипсометриялық жағдайының біршама биік болуынан болса керек.
Іле өзенінің арнасы бұрылмалы, онда қамыс немесе бұталар өскен аралдар
жиі кездеседі, өзен жайылмасы жиі батпақтанады, онда көбінесе қамыс өседі.
Іле аңғарының жекелеген учаскелерінде бірінші және екінші жайылма үсті
терассалары сақталған. Өзен Іле мекенінен төмендеу жартастар арасынан
жіңішке және терең Қапшағай шатқалын жарып өтеді. Шатқалдың шығысынан өзен
аздап еңістеу болып келетін Балқаш аймағы ойпатында айналма қолтықтарға
және жылғаларға тармақталып баяу ағады. Ойпаттың ең биік бөлігі таулардың
етегін алып жатады, шөгінділер жиналатын аймақ. Мұндай шөгінділер көп
жағдайда бір-бірімен қосылып, биік құлама беткейлі тегістіктер түзеді.
Қаскелең өзенінен Батысқа қарай еңістеу болып келген жазықтықтың
Батыс бөлігінің Шығыс бөлігінен айырмасы сол, оның гипсометрлік жағдайы
біршама жоғары болады, ең негізгісі көп жырымдалған. Жазық, тегіс бола
бермейтін төбешік биіктеу релефті келеді және құрама тік беткейлерде жиі
кездесіп тұрады (25º). Мұндай төбешіктердің абсолюттік биіктіктері 840-
900м аралығында болады. Ал жекелеген шоқылардың биіктігі 900м асады 1.
1.2. Климат
Іле ойпатының климаты қуаңшылығымен және айқын байқалатын
континентальдылығымен ерекшеленеді. Ол ойпаттың Евразиялық материктің
ішінде географиялық орналасу жағдайымен анықталады, яғни ойпаттың
мухиттармен теңіздерде мыңдаған киллометрдей қашықтықта орналасқандығымен
төменгі ендікке жатуымен және атмосфералық циркуляция жағдайы мен
түсіндіріледі. Климаттың қалыптасуында релефтің рөлі аса маңызды.
Сипатталып отырған аудан екі ірі Солтүстікте Жоңғар Алатауымен, Оңтүстікте
Іле Алатауының және оның жалғасы болып табылатын аласа тау жоталарының
арасында орналасқан.
Іле ойпатының жазы ыстық, құрғақ және қысы суық жартылай шөлді және
шөлейттің климатымен сипатталады. Тауға жақындаған сайын ылғал мөлшері
көбейе түседі және ауаның температурасының біртіндеп төмендегендігі
байқалады. М.И.Ломоносовтың және З.Я.Яковенканың мәліметтері бойынша Іле
ойпатының бір жері үшін бұл аймақта көктем, мұның ішіндегі мамыр айы ең
ылғалды кезең (Іле елді мекенінде 30мм) болып табылады. Екінші бір
учаскелері үшін көкек айы жылдық ылғалдың 16-17% осы айларда жауады.
Ылғалдың көп түсуі жағынан күз айлары екінші орында болады. Мысалы: жылдық
ылғалдың 10-11% қазан және қараша айларында түседі. Бұл аймақтың жазы-
жылдың ең құрғақ кезеңі, бұл кезде жаздық ылғалдың 13-25% түзеді. Ылғалдың
ең аз түсетін уақыты тамыз, қыркүйек айларына сәйкес келеді 2.
Қыс мезгілінде осы жерлерде антициклонның қалыптасуына байланысты
ылғал көп түседі (8-14мм). Сонымен Іле ойпатында жауын шашынның түсуінде
маусымдық сипат байқалады. Жерді қар басып жататын күндері көп емес:
жазықтықта қардың жатуы 59-88 күнге, ал тау етегінде 100 күнге созылады,
ақпан айында қардың қалыңдығы тау етегінде 26-28см, жазықтықта 15см-ге
жетеді. 2
Ауаның жылдық орташа температурасы 6,4-8,7ºС аралығында ауытқып
отырады. Жылдың ең суық айының (қаңтар) орташа температурасы 9,4-14,1ºС, ең
ыстық аймақ (шілде) температурасы +23-25ºС жетеді. Жылдық температураның
ауытқуы 32,5-38,7ºС аралығында болады. Температураның ең жоғары көтерілу
деңгейі +44ºС, ал ең төменгі деңгейі -45ºС-ге дейін жетеді. Мұның өзі
Балқаш өңірінің климатын күрт континентальды екенін көрсетеді.
Температураның 10ºС жоғары болатын кезеңнің ұзақтығы 168-190 күннің
аралығында болады. Алғашқы суық қыркүйектің соңында басталады, ал соңғы
суық көкек айының аяғына дейін созылады. 3
1.3 Гидрография
Іле өзені Балқаш көлі бассейініне жатады. Ол орталық Тәңіртаудағы
(Қазақстан) Мазарт мәңгі мұзынан және текес өзенінің жоғарғы сағасынан
басталады. Содан соң Қытай жерімен ағып Кунес және Каш өзендерімен қосылады
осы өзендердің қосылған жерінен 250км өткен соң Іле өзені Қазақстанға
өтеді, сөйтіп 1001км-ден кейін Балқаш көліне құяды. Өзеннің ұзындығы
1439км, ал оның 815км Қазақстан жері арқылы өтеді. Іле өзені бассейінінің
жалпы жер көлемі 140 000км² оның 7740км² Қазақстан Республикасының
территориясында жатыр. 4
Қазақстан территориясында Іле өзенінің су ресурсының 30% жинақталады.
Іле өзенінің ортаңғы ағысының сол жағалық бассейні Шарын және Шелек
өзендерінің басқа жағыда бірқатар тау өзендерін қабылдайды. Оларға: Іле
Алатауының Солтүстік беткейінен ағатын Турген, Есік, Талғар, Күрті,
Қаскелең оған келіп құятын Үлкен және Кіші Алматы өзендері жатады.
Іле өзенінің оң жағасынан келіп құятын өзендердің үлкендеріне Жоңғар
Алатауының Оңтүстік беткейінен бастау алатын Хоргос, Усек және Борохудзир
өзендері жатады. Іле өзені бассейініне Кетмен, Шу-Іле тауларының
шатқалдарынан және Жоңғар Алатауының аласа үзінділерінен бастау алатын,
сонымен бірге суы аз әркез толып ағып, тау етегінде судың біршама
тарамдарын түзетін тағыда бірнеше ұсақ өзендер жатады. Қапшағайдан өткеннен
соң Іле өзені бірнеше қолтықтар мен жылғалар түзеп, өз суын Балқаш маңы
шөлінің тегістігі арқылы Балқаш көліне құяды. Нәтижесінде өзен жағалауында
үлкен жамылма түзіледі. Іле өзені Балқаш маңының, негізгі су көзі болып
табылады. Ол осы көлге келіп құятын таза өзен суының 80% құрайды.5
4. Рельефі
Кербұлақ алқабы Оңтүстік Балқаш өңіріне жатады. Бұл жердің құмының
рельфін алғашқылардың бірі болып Л.С.Бере 1904 жылы зерттеген. Оның
пайымдауынша бір кездері Бақанас Іле өзенінің ескі арнасы болған 6.
Балқаш өңірінің рельефіне 1911 жылы көшпелі басқармашылық
экспедицияның мамандары, кейіннен 1932 жылы Н.Н.Пальгов біршама толық
сипаттама берді 7.
Оңтүстік Балқаш өңірінде ландшафтардың ауысуын батыстан шығысқа қарай
Іле өзенінен Қаратал өзеніне дейін 1941жылы Н.Г.Кассин зерттеп жазды. Ол
ландшафтардың алмасуын мына түрде берген:
1) рельефі тегіс болып келетін Іле өзені алқабы;
2) сирек сексеуілдер өсетін бедерлі құмдар;
3) нағыз құмды шөл;
4) бедерлі құмдар жоталы құмдармен алмасатын, шөлдің шығыс бөлігі (Бестас
алқабына баратын жолдан Солтүстікке қарай);
5) үстін үрмелі құм үйінділері басқан және өсімдіктері болмайтын үлкен
жалаңаш құмдар;
6) Қаратал өзені алқабы.8
1948 жылы М.К.Вяткин Сары-Ишик-Отырау құмын үш жартылай аудандарға
бөлген:
1) Солтүстік қатпарлы құмды аудан, оған - Әулиеқұм және Бестас алқаптары
жатады;
2) Орталық жазық- қатпарлы жоталы құмды аудан;
Жуанқұм деген атпен белгілі, Оңтүстік қатпарлы аудан Сары- Ишик-Отырау
және Тауқұм аралығында Іле өзенінің Солтүстік жағалауында Ақдала және
Бақанас ежелгі жағалау егістіктері, Іле және Қаратал өзендерінің қазіргі
алқаптары мен аңғарлары жатады. М.К.Вяткин қатпарлы деп бірінші жартылай
ауданды бөлген. 9
М.С.Карпов (1960) белесті-жоталы аудан деп берген жөн болады деген
пікір айтқан. 10
1952 жылы Н.Г.Рыбин құмдардың рельфтік құрылымын Оңтүстіктен
Солтүстікке қарай Балқаш көліне дейін созылатындығын көрсеткен. Өз
кезегінде ол мына түрде берілген: 1) тау етегіндегі көтеріңкі жерлер; 2)
тау етегіндегі тегістіктер; 3) жоталы, қатпарлы және ұялы құмдар; 4)
қатпарлы ұялы құмдар; 5) қатпарлы құмдар; 6) сор топырақты, кейде кішілеу
және үйінді құмдар басқан жағалық жалпақ тегістік.11
Оңтүстік Балқаш маңының рельефін 1954 жылы У.М.Ахметсафин толық
сипаттап жазған. Ол алдымен Іле және Қаратал өзендерінің осы кездегі
аңғарын екі бөлікке бөледі: 1) жайылымдық (бұл осы өзендердің деңгейінен 1-
2м биіктікте жатады және ені 1-3км дейін жетеді); 2) жайылымардан жоғары
терасса осыған дейінгі терассадан 2-3м биіктікте жатады және ені бірнеше
жүздеген метрден 2-4км-ге дейін жетеді. Ал тікелей құмдардың территориясын
Ахметсафин үш терассаға бөледі: 1) төменгі терасса –Іле және Қаратал
өзендері маңындағы жазық, рельефі аздап толқындалып келген тегістік
(тегістік терасса); 2) ортаңғы терасса -рельефі биіктігі орташа қатпарлы
тегістікке сәйкес келеді (Сары-Ишик-Отырау) және 3) жоғарғы терасса-
рельефі үлкен қатпарлы болып келетін Жуанқұмды қамтиды.
1.5. Геологиясы
Геологиялық тұрғыдан Оңтүстік Балқаш өңірі шекаралас аудандарымен
тығыз байланыста болған: Жоңғар Алатауы системасымен Шу-Іле тауларымен,
Алакөл ойпаттарымен (шығыста) және Балқаш көлімен Оңтүстік Балқаш маңының
геологиясының тарихы палеозой эрасына дейін барады. Тіптен палеозой
эрасында қамтиды.
Осы палеозой эрасының екінші жартысында Оңтүстік Балқаш маңын теңіз
(карбонның алғашқы кезі) және таулар (пермь дәуірі-полезой эрасының соңы)
алып жатқан.
Карбон мен Пермь дәуірлерінің арасында Орал тау шатқалдарының
қалыптасу фазасының нәтижесінде Оңтүстік Балқаш территориясында тау
жыныстары пайда болған. Оның үсті Солтүстік Батысқа және Оңтүстік Батысқа
қарай еңіс болып келген. Осыдан кейін ұзақ уақыттар бойы триас, юра, бор
дәуірінде бұл жерде ылғалды климат қалыптасқан. Үшінші дәуірдің бас кезінде
және неогенде Оңтүстік Балқаш маңының тегістігін көлдер мен жағалық
өзендердің сулары басқан. Осының нәтижесінде континенттік шөгінділердің
үстін сумен келген шөгінділер басқан. Төртінші кезеңде құрлықты бірнеше
дүркін мұз басқан. Бірқатар зерттеушілер құрлықты бірнеше дүркін мұз басқан
десе, кейбіреулері оның санын беске жеткізеді.10
Климат төртінші кезеңде бірнеше рет өзгерген (кемінде 3рет).
М.Г.Кассин бойынша Балқаш маңы құмдарының көпшілігі мұз дәуірінде өзендер
алып келген шөгінділер; 8
Мушкетов бойынша олар аналық жыныс породаларының шөлдегі жерлердің
әсерінен түзілген шөгінділер. 12
Оңтүстік Балқаш өңірінің құмдарының шығу тарихын анықтау мақсатында
соңғы кездері жүргізілген зерттеулерге М.К.Вяткигнмен У.А.Ахметсафиннің
жұмыстарын жатқызуға болады.
М.К.Вяткиннің өзен ағындыларының пайда болуы жөніндегі теориясы аса
дәлелді, сондықтан да оған қарсы пікірлер жоқтың қасы. 9
У.А.Ахметсафин болса Балқаш-Алакөл ойпаты үшінші дәуірдің бірінші
жартысында, Альпі орогенезінің бірінші кезеңінде пайда болған деп
жорамалдайды. Осы кезде бұл жерде үшінші дәуірдің логундарымен континенттік
шөгінділері (саздар, мергелдер, құмтөбелер) жинақтала бастаған.13
Үшінші дәуірдің соңына таман аласа таулар белсенді түрде биіктеп
көтеріле бастаған, тектоникалық жарықшақтар пайда болып, жер бедері,
әсіресе тау жыныстары сынған, нәтижесінде ойпаттар биік тау жоталарының
етегіне дейін төмендеген. Осы процестерден кейін ауаның ылғалдылығы
артқан, климат салқындаған. Нәтижесінде плиоценнен кейін биік тау
бастарында қарлар және мұздар пайда болған. Ертедегі Іле және Қаратал
өзендерінің пайда болуы шамамен осы кезге сай келеді. Соған байланысты
Оңтүстік Балқаш өңірінде құмды массивтер мен Балқаш көлі пайда болған. 8
1.6. Топырақтары
Іле ойпатының топырақ жабыны жерүсті ылғалданудың әр түрлі
жағдайларында болатын әр түрлі жастағы түрліше механикалық және
пиктографиялық құрамдардан пайда болған.
Сонымен қоса осы әртүрлілік, ойпатта ерекше топырақ биоклиматтық
зоналардың бар екендігін көрсететін жалпы заңдылыққа бағынатындығын
айқындайды.
Іле өзені климаты ерекше биоклиматтық жағдайда жайғасқан. Оның
төменгі бөлігі нағыз шөл облысына жақын да, ал жоғарғы бөлігі (сол жағалау
шегі) жартылай дала зонасына еніп жатыр. Бұл жердегі көлбеу-тік зоналықты
төмендегіше көрсетуге болады.14
1) Қара-сарғылт топырақты тау етегіндегі далалық зона.
2) Сарғыш-сұр топырақты шөл далалық зона.
3) Ашық-сұр топырақты шөлдік зона.
Оңтүстік Қазақстанмен Орта Азияның сұр топырағына қарағанда Іле ойпаты
сұр топырақтары үстіңгі горизонттарында карбонаттар аз болады.
Сондықтан да оларды аз карбонатты сұр топырақтар деп атайды. Ашық-сұр
топырақты шөл зонасын бөлу әлдеқайда қиынға соғады. Ол едәуір мөлшерде Іле
өзенінің ежелгі аңғарына сәйкес келеді, сол себепті бұл жерде типтік
зоналық топырақты табу оңайға түспейді.
Бұл зонада құм массивтерімен алмасып отыратын шалғында, шалғын-сұр
топырақта, тақыр және сортаң топырақтардың абсалюттік үстемдігі байқалады.
Бұл территорияның кейбір зерттеушілері сортаңдар мен құмдар зонасы деп
бекер айтпаған. Іле ойпаты тау етегі топырақтарының жүйесінде сұр-қоңыр
топырақтан ерекше орын алады. Соңғы кездері сұр-қоңыр топырақтар шөлдерде
жалпы зоналық типке жатады деген ұсыныс жасауда. Ол тақыр топырағында,
құмдарда кездесетін топырақтарды да осы топқа жатқызып жүр. Сұр-қоңыр
топырақтардың абсолюттік биіктігі 500м (Іле өзенінің жағалауы) 1300м жетеді
(Кетпен, Алтын Еміл тау етектері). Сұр, сұр-қоңыр топырақтар, тақыр
топырақтар және тақырлар, аллювиальдық шалғынды топырақтар, құмды
топырақтың кең таралған түрлеріне жатады. 14
1.7. Өсімдік жабыны
КСРО-ны геоботаникалық тұрғыдан аудандастырғанда (1947) Сары-Ишик-
Отырау Азияның шөлді облысының Оңтүстік-Шығыс Балқаш маңы аймағына жатады.
Бұл аймақта Туран флорасының басымдылығы айқын байқалады. Бұл флораға тән
өсімдіктерге шөлде өсетін доминант түрлерді жатқызуға болады. Олардың
бастыларына қара сексеуіл-Haloxylon apyllum мен ақ сексеуіл-Holoxylon
persicum жатады. Бұл өсімдіктер осы аймақта жақсы жетілген орман түзеді.
Құмды жерде басым болып келетін өсімдіктердің бірі жартылай бұта-Artemisia
terrae-albae, эфемеройдты өсімдік үрмежеміс қияқөлең-Carex physodes. Туран
флорасының осы екі өкілі құмды топырақтарда шөлдің фитоценоздарын
қалыптастыруда маңызы зор.
Сары-Ишик-Отырау шөлінің өсімдіктер жабынының генезисінде негізгі
және алғашқы болып қияқөлеңді-ақжусанды Carex physodes-Artemisia-terrae-
albae ассоциациясы болып табылады. Бұл ассоцация осы шөлдің Оңтүстік
бөлігінің біршама қатты тығыздалған топырақтарында, негізінен қатар жатқан
аласа және белесті құмдардың арасындағы ойпат жерлерді алып жатады, кейде
ол жоталардың беткейлеріне және төбелеріне дейін көтеріліп жауып жатады,
жоталардың-қатар жатқан аласа құмдардың біршама топырақтарда бостау
төбесінде және ылғал жақсы сақталатын беткейлерінде, әсіресе Солтүстік және
Шығыс экспозицияларында жоғарыдағы эдификаторларға еркек бидайық-Agropyrum
Sibiricum, изень-Kochia prostrata, қылша-Ephedra lematolepis және басқа
өсімдіктер араласады. Осы өсімдіктердің басымдылығы байқалатындығы сонша
бұл жерде жусандар азайып шөлдің ассоциациялары бидайығы басым шөлдің
далалық өсімдіктер қауымдастығымен алмасады. Солтүстікте Малайсары аласа
тауынан-Балқаш көліне жылжыған сайын жоғарыда басымдық көрсеткен өсімдіктер
жабыны ксерофитті бұталармен қара және ақ сексеуілдермен, жүзгінмен-
Calliyonum sp. Ewcotia Ewersmanniana, aстрагалдармен-Astragalus brachypus
жартылай бұталармен, теріскенмен алмасады.
Бұрынғы ескі Бақанас, Нарын-Бақанас және Шет Бақанас жағында
cексеуілдер азайып, өсімдіктер ланшафтында жартылай бұташық күйреуік-
Salsola arientalis басым бола бастайды. Бір қызығы ескі Бақанас жағында
тоғайлы шалғынды өсімдіктер жабынының қалдықтары сақталған. Кейде олар
көптеген жерлерді алып жатады. Қазіргі кезде оларға шеңгелдің қалың
бұталары жатады. Шөптесін ярустарда жатаған бидайық, қызыл мия, ащы жусан,
кейде тіпті қамыста кездеседі.
Іленің бұрынғы және қазіргі кездегі аңғарларының түйіскен жерлерінде
жартылай бұта, сораң бүйірген біршама жақсы өседі және көптеген жерлерді
алып жатады.
Оңтүстік Балқаш алқабының кейін пайда болған алқабына жағалық сор
топырақты тегістер жатады. Олардың Балқаш көлі суынан босағанына көп
болмаған. Бұл жерде ланшафт түзетін ассоцациялар галофиттерден тұрады.
Өсімдіктер жабыны көп сиреген, ақ тікеннен-Nitraria Schoberi, қарабарақ-
Halostachys, cар сазанын-Halocnemum stro-bilacenm және бірқатар бір жылдық
сарандардан тұрады.
Л.П.Гвоздева (1960) Оңтүстік Балқаш маңының өсімдіктер жабынын жан-
жақты зерттеп, жүйелеген (классификациялаған). Онда автор осы алқаптың
өсімдіктер жабынын: шөлді өсімдіктер жабыны, саз топырақты шөлді өсімдіктер
жабыны, тоғай-шалғынды өсімдіктер жабынының қалдықтары, сулы-жағалық
өсімдіктер жабыны. Оларды өз кезегінде өсімдіктердің типтеріне,
формацияларға, ассоциациялардың тобына және жекелеген ассоциацияларға
бөліп сипаттап жазған. Сонымен бірге олардың доминант, субдоминант
өсімдіктеріне мән беріп, флоралық құрамына және әр ассоциациялардың
өнімділігі анықталған. Сары-Ишик-Отрау шөлінің геоботаникалық картасын
жасап, жорамалдар берген 15
2. Ғылыми әдебиеттерге шолу
Бұрынғы жылдары Балқаш көлі маңының, оның ішінде Іле өзені жағалауының
өсімдіктерін зерттуде сол жердің флоралық құрамына емес өсімдіктер жабынына
ерекше мән берілген. Өсімдіктер жабыны деп белгілі бір территорияда
кездесетін өсімдіктер қауымдастығын айтамыз, ал флора академик Комаровтың
ұғымы бойынша белгілі бір территорияда кездесетін түрлердің жиынтығы. Бірақ
бұл екі термин бір-бірімен тығыз байланысты.
Жайылмалық шалғындардың өсімдіктер жабыны негізінен шабындық болып
табылады. Ертеректе Іле өзені жағалауының өсімдіктер жабынын О.М.Носова
(1968) сипаттап жазған. Автор бұл жерлердің өсімдіктер жабынына жағалық
тоғай түзетін ағаштардың, өзеннің жайылмалық террасасында, астық тұқымдасты-
әртүрлі шөптесін және таза астық тұқымдастарынан тұратын шалғындардың және
жайылма үстіндегі террасаларда бұталардың қалың болып өсетіндігін ерекше
атап өтеді. Іле өзені жайылымында талды-жиделі және таза жиделі тоғайларды
жиі кездестіруге болады. Осындай тоғайлардың төменгі ярусын астық
тұқымдасты- әртүрлі шөптесін өсімдіктерден тұратын шалғынды шөптер жауып
тұрады.
Шалғынды ассоциациялардың ең кең таралғандарына қамысты-қоғалар,
әртүрлі шөпті-қамысты, сораң-қамысты және айрауықты өсімдіктер қауымдастары
жатады. Олармен салыстырғанда миялы, бидайықты және қияқты ассоциациялардың
алып жатқан алабы аз болады.
Өзен жайылымының ойпат жерлерін қамысты және айрауықты ассоциациялар
алып жатады. Осы жерлерде аздап шеңгелді және жыңғылды ассоциациялар
кездеседі. Жайылма үсті террасаларда шеңгелі және жыңғылды ассоциациялар
кездеседі.
Жайылма үсті террасаларда шеңгелді және жыңғылды ассоциациялар басым
болып келеді. Өзен жайылмалары жаздық жайылым ретінде мал шаруашылығына аса
тиімді. Сонымен бірге бұл жерлерде шөп оруға болады. Тоғай түзетін ормандар
Республикамыздың орман қоры болып табылады. Сондықтан да бұл жерлерде мал
жаюға рұқсат етілмейді 16.
Өзен жайылымдарында шалғындық өсімдіктер жабынымен шөлдің өсімдіктер
жабынының типтерінің алмасып келіп отыруына байланысты, бұл жерлер
малдардың барлық түрлері үшін жыл бойы пайдалануға болатын жайылымдық болып
табылады.
Кейініректе Қазақстан Ғылым Академиясының Ботаника институтының
ғалымдары Іле өзені жайылымында 15 жылдай стационарлық, геоботаникалық
зерттеулер жүргізді. Осы зерттеулердің нәтижесі мына кітаптарда жарияланды:
Пастбища и сенокосы Казахстана (1970), Луга Южного Казахстана (1974),
Структура и продуктивность растительности пустыной зоны Казахстана
(1978), Изменение растительности дельти реки Или при зарегулировании
стока (1981). Р.П.Плисактың монографиялық еңбегінде және басқа
басылымдарда (Демина, 1975, 1976, 1979, Демина и др. Динамика пойменной
растительности рек Чу и Или (1985).
Іле өзені жайылмасындағы өсімдіктер қауымдастықтарына геоботаникалық
тұрғыдан зерттеулер жүргізілді.17 Мысалы, мал азығы ретінде аса құнды
өсімдіктер қауымдастықтарының қайта қалпына келуі, олардың структурасы,
өсімдіуктер жабынының динамикасы және өнімділігі, транспирацияға судық
қаншалықты жұмсалатындығы қарастырылды. Себебі 1974 жылы Қапшағай СЭС-і
салынды, соған сәйкес 1985 жылдан бастап Іле өзені аңғарын жасанды түрде су
баса бастады. Оның өзі осы жердің өсімдіктер қауымдастығының қалыптасуына
әсер ететін негізгі фактор болды. Қапшағай су қоймасын толтыру кезеңінде су
басатын шалғындардың жер көлемі көп қысқарды, оның өзі түптеп келгенде осы
жердің топырақтары өсімдіктер жабынының өзгеруіне әкеліп соқтырады.
Гидроморфты топырақтар құрғай бастады, топырақтың құрамындағы тұздардың
мөлшері арта түсті, шалғындық өсімдіктер қауымдастықтарының ботаникалық
құрамы нашарлай бастады. Шалғындықтардың жер көлемінің азаюына және
өнімділігінің төмендеуіне байланысты, өзен аңғары мал азығы бұрынғыдан көп
азайды: осы кездері ұйықты-батпақтарда және батпақты-шалғындарда жерасты
суының деңгейі күрт төмендеп, құрамында тұздың мөлшері арта түсті. Соған
байланысты бұл жерлерде әртүрлі шөпті-қамысты, таранды-қамысты, сораңды-
өсімдіктер қауымдастықтары қоныстана бастады. Аллювиальды-шалғынды
топырақтарда айрауықты, бидайықты-айрауықты өсімдіктер қауымдастықтарын
жыл сайын су баспағандықтан, ондағы доминант өсімдіктердің азая
бастағандығы және олардың орнын фетофиттер, әр түрлі шөптер, жиде ағашымен,
шеңгелдер баса бастағандығы байқалды.18
Қапшағайдан жоғарғы су басқан жағалауларда жер асты суы көтеріліп,
топырақ құрамындағы тұздардың мөлшері өзгеріп, мүлдем басқа экологиялық
жағдай қалыптасты және өсімдіктер жабыны да өзгерді. Бұл жерлерде жартылай
гидроморфты жағалық сұр топырақтың және ксерофиттік өсімдіктер
қауымдастықтарының орнына көптеген галоксеромезофитті, галогидромезофитті
және гидрофитті өсімдіктер қауымдастықтары пайда болды. Осы өсімдіктер
қауымдастықтарының өскен жерлерінде жағалық-батпақты және жағалық
топырақтар, сор топырақтар қалыптасады. Сонымен Қапшағай су қоймасы
тікелей әсер ететін зонада өсімдіктер жабыны мен топырақтар өзгереді.
Өзгеріс гидроморфты сор топырақтар мен галогидрофитті өсімдіктер
қауымдастықтарының түзілуі бағытында жүреді.
2001 жылы Н.П.Огарев және басқалар далалық зерттулер жүргізудің
негізінде Іле өзені аңғарының қазіргі кездегі өсімдіктер жабынына баға
берілді. Сонымен бірге ол өз зерттеулерінің нәтежиесін бұрынғы
зерттеулермен салыстыра келе мынадай тұжырымдар жасады:
1. Шабындықтардың жер көлемі көп қысқарған. Мұның өзі шалғындарда
бұталардың пайда болуына және мал азығы ретінде үлкен маңызы бар, таза
бидайықтар мен айрауықтар өсетін жерлердің көлемінің азаюына әкеліп
соқтырады.
2. Қой малының санының азаюына байланысты құмды жерлерде өсімдіктер
жабынының табиғи жолмен қайта қалпына келе бастағаны байқалды.
3. Тоғайдың өсімдіктер жабынының деградацияға ұшырауына себеп болатын
негізгі фактор өрт және оның жиі қайталануы болып табылады. Қазіргі уақытта
үлкен территорияда тоғайлар ағаштар мен бұталардың түбірлерінен кеткен
шыбық өркендері арқылы пайда болған өсімдіктер топтарынан тұрады. Бұлайша
вегетативті жолмен көбеюге талдар ерекше бейімделген. Сондықтан олар өзен
аңғарындағы тоғайларда доминант болып табылады.
4. Фермерлік шаруашылықта ірі қара малдың санының артуы және олардың
өзен аңғарларында шоғырлануы тоғай өсімдіктері мен шалғындардың үлкен
алқапта деградацияға ұшыруына әкеліп соқтырады. Тоғайларда шөптесін ярустар
және ағаштар мен бұталардың жас шыбықтары түгелімен жойылады. Шалғындарда
құнды мал азықтық өсімдіктердің мал жемейтін арамшөптермен алмасуы
байқалады және топырақтың химиялық қасиеті өзгереді.
5. Халықтың кішігірім елді мекендерден үлкен елді мекендерге
қоныстануына байланысты, олардың біріншісінде өсімдіктер жабынының
қалыптасуы байқалады, ал екіншілерінің маңында керісінше жайылымдықтар
деградацияға көп ұшырайды.
Өзен аңғарының биологиялық алуантүрлілігін және өсімдіктер жабынының
құнды ресурстарын сақтау үшін өзен суын дұрыс пайдалану шараларын жолға
қою қажет және табиғат байлығын жаңа экономикалық жағдайға сәйкестендіріп
тиімді пайдалана білуді үйрену керек. 5
Сары-Ишик-Отрау құмды шөлінің өсімдіктер жабыны мен флорасын 1960
жылы Л.В.Гвоздева зерттеп жазған. Автордың мәліметтері бойынша осы шөлдің
флоралық құрамына берген тізімде түтікті өсімдіктердің 393 түрі
келтірілген. Олардың басым көпшілігі гүлді өсімдіктер болып табылады.
Алайда Л.В.Гвоздеваның зерттеу жүргізген уақытынан бері 45 жыл уақыт
өтті. Осы жылдар аралығынада Іле өзеніне Қапшағай СЭС-і салынды, соған
сәйкес бұл аймақта басқа экологиялық жағдай қалыптасты. Сондықтан бұл
аймақтың Флоралық құрамы қайта зерттеуді қажет етеді.
2001, 2003-2004 жылдары Инелова З.А., Мухитдинов Н.М., Аметов А.А
Оңтүстік Кербұлақ шатқалын, Оңтүстік Іле өзені аңғарының флоралық құрамын
зерттеп 134 туыс, 215 түр, 46 тұқымдас анықтады, ондағы өсімдіктердің бір
тұқымдасқа жататын түрлері мен туыстарының саны көптеп кездестірілді. 1)
Chenopodiaceae тұқымдасы (18 туыс, 35 түр) Asteraceae ( 19 туыс, 29 түр)
Brassiсaceae (18 туыс, 21 түр) Fabaceae (8 туыс, 14 түр) және зерттелген
өсімдіктердің споралы, гүлді өсімдіктер екендігі анықталды (133 туыс, 213
түр).19
Кербұлақ шатқалы мен Іле өзені аңғарында 5 эндемді өсімдіктер түрлері
кезестірілді: Berberis iliensis, Linaria pedicella, Linaria ramose,
Dendrostellera stachyoides, Rosa iliensis.
Тіршілік формасына байланысты өсімдіктердің 100 шөптесін, 8 ағаш, 25
бұта, 4 жартылай бұталы өсімдіктер. 215 зерттелген өсімдіктердің 55
тағамдық, 31 дәрілік және 48 арамшөп (сорные) өсімдіктер 20.
әль-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің аспиранты Инелова З.А.
Кербұлақ шатқалының ондағы Іле өзені аңғарының флоралық құрамы
тоғай және шалғынды өсімдіктерге бай және өсімдіктердің көпшілігі
бағалы өсімдіктер қатарына жататынын анықтаған.
3. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
3.1 Зерттеу объектілері және әдістері
Зерттеу объектісі Кербұлақ шатқалының жазғы флорасы болып табылады,
ондағы өсімдіктердің балдық және тағамдық өсімдіктерін көрсету. (гербарилер
жинау, оларды анықтау, қысқаша сипаттама жазып талдау, және нәтижелерін
қорытындылау).
Бітіру жұмысын әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің
ботаника және экология кафедрасының аспиранты З.А.Инелованың және
ботаникадан далалық практика өткен студенттердің және өзімнің жинаған
гербарилеріме талдау жасалынды.
Таксономиялық зерттеулерге әртүрлі басылымдарда жарық көрген
энцеклопедиялық және монографиялық еңбектер пайдаланылды: Флора
Казахстана (1956-1966) ТІ–ТІХ.21 Иллюстрированный определитель растений
Казахстана Ан.Каз.ССР (1969-1972) ТІ-ТІІ.22 және С.К.Черепановтың (1973-
1974), Абдулинаның (1999) еңбектері қолданылды.23,24
Балдық және тағамдық өсімдіктерді анықтағанда Растительные ресурсы
СССР Изд-во Наука (1985-1990) 25 атты монографиялық еңбектер және
М.М. Илиннің Растительное сырье ССР.Л. Ан ССР (1950-1957) ТІ-ТІІ
методикасы қолданылды.26
Өсімдіктердің тіршілік формалары, экологиялық типтері,
шаруашылықтағы маңызын анықтауда З.А.Инелованың 27 еңбегі
пайдаланылды.
3.2 Кербұлақ шатқалының балды өсімдіктері
I. Тұқымдас: Berberidaceae-Барбарисовые-Бөріқара қат
1. Туыс: Berberis-Барбарис-Бөріқарақат
1.1. Түр: Berberis nummularia bde-Барбарис монетный-Теңге бөріқарақат
Биіктігі 4м бұта, қатты бұтақталған, тікені үш бөліктен тұратын
қарапайым, жас бұтақтары көкшіл–сұр түсті, қою қоңыр немесе қызыл түсті.
Жапырағының ұзындығы 3-4см, ені 3см. сұр жасыл түсті, теріс жұмыртқа–шар
тәрізді, үшкірленген, жапырақ тақтасының жиегі тегіс немесе жоғарғы ұшы
аздап тісшелі, жас жапырақтарының жиегі тікенді-тісшелі. Гүлі сары жекелеп
орналасқан, көп гүлді. Гүл табаны қысқа биіктігі 3-4 (5) мм, гүл серігі 2мм-
ге дейін гүл табанынан 2-3 есе қысқа. Тостағанша жапырағы және күлтесі
теріс жұмыртқа тәрізді. Түйіні 2-3, тұқым бүршігі ұзын сағақты; жемісі
жұмыртқа-шар тәрізді, бозғылт-қызыл түсті биіктігі 5-6мм жидек. Тұқымы
теріс жұмыртқа тәрізді. IV-V айларда гүлдеп жеміс береді.
Қазақстанда таралымы: Батыс Тянь-Шаньда, тасты жерлерде, құздарда,
кездеседі. Мезофитті өсімдік.
Жалпы таралымы- Орта Азия, Иран.
Шаруашылықта жемісі қолданылады, жемісінен кисель, шырын алады,
гүлінің құрамында бал болады.
II. Тұқымдас: Salicaceae- Ивовые-Талдар
2. Туыс: Salix L.-Ива-Тал
2.1 Түр: Salix Caspica pall-Ива Каспийская-Каспий талы
Биіктігі 3-5м сұр түсті бұта. Тік өсетін жіңішке бұтақты, жалаңаш,
жылтыр ақ-сары түсті, сиректеу күрең түсті. Күлтесі созылыңқы ұзын сағақты
(2-5мм) ерте түсіп қалады; жапырағы ұзындығы 5-8см, ені 4-10мм сопақша-
ланцетті немесе сопақша, екі беті қабысыңқы, ұшы үшкірленген тегіс жиекті
немесе жоғарғы ұшы ұсақ ара тісті, жас жапырақтары аздап түкті, ірі
жапырақтары жалаңаш, сырғасы жапырақтармен бірге ашылады, отырыңқы, ұсақ
жапырақтармен көмкерілген, қалың гүлді, аталығы 2,5-3см, ені 0,8см, аналығы
1,5-3см, ені 0,3-0,5см қабығы бозғылт-қоңыр, аздап түкті, аталығы-2
тозаңмен бірігіп өсетін жіпшелі, тәтті шірнесі-1, теріс жұмыртқа тәрізді
немесе сопақ пішінді, түйіні жұмыртқа тәрізді-конусты, отырыңқы, ақ жібек
тәрізді түкті кейінен тықырланады, аналық аузы қысқа, тұтас немесе терең
емес қалақшалы, мезофитті өсімдік.
Қазақстанда таралуы: өзен жағалаулары. Тобыл-Ишим, Ертіс, Семей
орманы, Каспий маңы, Ақтөбе, Мұғаджар, Ембі, Торғай, Батыс құмтөбелері,
Зайсан, Арал маңы, Қызылорда, Бетпақдала, Мойынқұм, Балқаш-Алакөл,
Түркістан.
Жалпы таралуы: Европа, КСРО бөлігі, Батыс-Шығыс Сібір, Иран,
Манғолия,
Гүлдеу кезінде балды, иілі заттары бар, жапырпақтары мен сабағы әдемі
болғандықтан декаративтік өсімдік. Шөлейтті аудандарды көгалдандыруға
қолайлы.
III. Тұқымдас: Rosaceae-Розацветные-Раушангүлдер
3. Туыс: Rubus L.-Ежевика, Малина -Таңқурай
3.1.Түр: Rubus сaesius L.-Ежевика-Қожақат таңқурайы
Биіктігі 50-150см бұта. Бір жылдық өркені доғал-болып көктемде
бұтақтанады, цилиндр тәрізді, инесі көп санды, көлемі-пішіні жағынан бірдей
емес, тік немесе иілген. Жапырағы үш құлақты, гүл серігі жалпақ-ланцетті,
жоғарғы жағы айқындалмаған-ойықты, жапырақшасы ашық-жасыл, көкшіл түсті,
жапырақ тақтасының жиегі тісшелі, екі жақ беті сирек түкті, ең ұшындағы
жапырағының қалемшесі екі есе ұзын, жұмыртқа-ромба тәрізді, өткір, кейде үш
құлақты. Бүйіріндегі жапырақтарының сағағы өте қысқа, көбінесе екі құлақты.
Гүлдейтін бұтағы ұзындау, жіңішке, тарбиған, гүлі көп санды тікенді және
безді, ірілеу, тостағаншасы жасыл, түкті; жемісі жидек, күлтесі жалпақ
элипсті, ақ түсті, аталығы тең бағанды, түйіні жалаңаш; жемісі көбінесе
жетілмеген, сүйегі аз, ірі, қара түсті, қабысыңқы, ілмекті, иілген өткір
тісті. VI-VII айларда гүлдеп, VIII айында жеміс береді.
Қазақстанның барлық аудандарында кездеседі. Орманды бұталар арасында,
өзендер бойында, шалғында, бау-бақшада, жол жағасында, сайларда өсіп
өнетін, мезофитті өсімдік.
Жалпы таралымы: Европа, КСРО бөлігі, Кавказ, Орта Азия, Батыс Сібір,
Батыс Европа, Кіші Азия, Иран.
Жапырағы мен сабағында флавоноидтар, илік заттар, аскорбин қышқылы,
органикалық (алма, қымыздық, сүт) қышқылдар, инозит, калий, мыс, марганец
тұздары; жемісінде 3-9% қант (глюкоза, фруктоза), органикалық қышқылдар
(лимон, шарап, алма, салицил), илік және хош иісті заттар, пектиндер, В,Е
витаминдері, рутин, никотин және фолий қышқылдары, майлар, калий, мыс,
марганец, темір, фосфор, кальций тұздары бар.28
Тағамдық және бал беретін және әсемдік өсімдік. Вегетативтік түрде
өсіп өнеді.
4. Туысы: Spiraea L.-Тавалга-Тобылғы
4.1 Түр: Spiraea нypericifolia L.-Тавалга зверобоелистная-Шайқурай тобылғы
Биіктігі 150см бұта. Қоңыр немесе қызыл қоңыр түсті мықты ағаш
тәрізді өсімдік. Сабағы жалаңаш немесе киіз-жұмсақ, жапырағы ұсақ 25мм, ені
1,5-8мм сұр түсті жалаңаш, жапырақтары қысқа төмен салбырап өскен, теріс
жұмыртқа тәрізді, ұзынша-эллипсті, немесе ланцетті, жапырақ тақтасының ұшы
доғалды немесе өткір ұшты, тегіс жиекті. Гүлі тікенді, шатыршалы (4-10) гүл
табаны жалаңаш немесе аздап түкті, биіктігі 5-15мм, жеміс пісетін кезде
18мм-ге дейін ұзарады. Гүлі ұсақ 5-8мм (9) ақ түсті, күлтесі -5, теріс
жұмыртқалы немесе жұмыртқалы және үш бұрышты тостағанша жапырағы 2-3 есе
қысқа жапырақты. IV-V айларда гүлдеп, VI айында жеміс береді. Мезофитті
өсімдік
Қазақстанда таралуы: Ертіс өзенінің жағалауы, Семей орманы, Көкшетау,
Ақтөбе, Мұғалжар, Батыс құмтөбелер, Ұлытау, Зайсан, Балқаш-Алакөл,
Тарбағатай, Жоңғар Алатауы, Күнгей Алатау, Батыс Тянь-Шаньда, тасты,
орманды, далалы жерлерде, бұталар арасында, және тау өзендерінің
жағалауында кездеседі.
Жалпы таралымы: Европа, КСРО-дың Солтүстік бөлігінде, Кавказда, Орта
Азияда, Батыс-Шығыс Сібірде, Батыс Қытайда, Манголияда т.б жерлерде
кездеседі.
Декаративтік және топырақты құнарландыратын қасиеті бар, гүлдеу
кезінде балды өсімдік.
5. Туыс: Cotoneaster Medik-Кизильник-Ырғай
5.1 Түр: Cotoneaster multiflora Bge- Кизильник многоцветковый-Көпгүл
ырғайы
Сабағы тік өсетін, биіктігі 0,5-1,5м бұта. Өркені жалаңаш, жылтыр,
қою-қызыл түсті, жас өркені түкті; жапырағы 1,5-4,3см, ені 1,2-3см. теріс-
жұмыртқалы немесе ұзынша-эллипсті сүйірленген немесе доғалданып келген,
жеміс бермейтін бұтақтарындағы жапырақтары өткір, сүйірленген немесе шар
тәрізді. Қысқа бұтақтары 5-10мм, жасыл түсті, жалаңаш. Гүлі көп гүлді, тік
өсетін ілмектері болады, аздап түкті. Гүл табаны және гипантиім болады. Гүл
тәжі ақ түсті, биіктігі 1см. шар тәрізді күлтесі жайылған, екі бағанды.
Жемісі 6-10мм ашық қызыл, ұзынша-жұмыртқалы екі сүйекті, тегіс. V-VI
айларда гүлдеп, IX айында жеміс береді. Мезофитті өсімдік.
Қазақстанда таралуы: Ұлытау, Бетпақдала, Алтай, Тарбағатай, Жоңғар
Алатауы, Күнгей Алатау, Шу-Іле, Батыс Тянь-Шань т.б.
Жалпы таралуы –Кавказ, Орта Азия, Батыс Сібір, Қытай т.б.
Жемісі жеуге жарамды. Жапырағының құрамында цианисті-сутегілі
глюкозид, 0,067% синил қышқылы болады. Гүл тәжі ірі, ашық қызыл жемісті
болғандықтан декаративті астық ретінде өсіруге ұсынылады. Гүлдеу кезінде
балды өсімдік.
IV. Тұқымдас: Lythraceae-Дербенниковые-Тергүлдер
6. Туыс: Lythrum L.-Дербенник-Тергүл
6.1 Түр: Lythrum virgatum- Дербенник прутовидный-Шыбықша тергүл
Биіктігі 50-160см көпжылдық шөптесін өсімдік. Тамыры ағаш тәрізді,
көкшіл немесе ашық жасыл түсті, жалаңаш, сабағы тік өседі жоғарғы бөлігі
төрт бөлікті бұтақталған. Жапырағы қарама-қарсы, жоғарғы жапырақтары
кезектесіп орналасқан ланцетті немесе сопақша, негізіне қарай иілген,
ұзындығы 2-13см, ені 0,5-1,6см. Жоғарғы күлтесі созылыңқы немесе қысқалау,
жапырақ тақтасының жиегі аздап тісшелі. Гүлі 2-4 жапырқ қойнауында жиналған
(кейде ұшында), тостағаншасы 3мм. Гүл шоқтары сабақтың ұшы мен бұтағына
жиналған. Гүл серігі ұзынша келген, гүл тостағаншасы мен бірдей немесе
аздап ұзындау. Кейде тостағаншасы түтікше-қоңырау тәрізді (12 түтікті)
биіктігі 4-6мм, тостағаншасының тісшелері қысқа ұшы үшбұрышты, ұшталған
(1мм), ланцетті немесе біз тәрізді тең немесе қысқа, сирек жағдайда
ішкісімен бірдей; гүл тәжі қызғылт қоңыр, күлтесі созылыңқы-эллипсті, ұшы
иілген, кейде жиегі дұрыс емес тісшелі. Ұзындығы 7-9мм, ені 2,5-4мм.
Аталығы-12, оның алтауы басқасына қарағанда ұзындау, бағанды (5-6мм). Түйін
мөлшері 3мм, қысқа бағанында түйіні 2мм, орташа бағанынында (4мм) түйін
мөлшері 3мм. Көбінесе тең бағанды, аталығы созылыңқы, жемісі целиндр
тәрізді -қорапша, немесе сопақша-жұмыртқалы, ұзындығы 4-5мм, ені 2-2,5мм.
VI-VIII айларда гүлдеп, VII-IX айларда жеміс береді.
Өзен жағалауында, шалғынды жерлерде, саз жиектерінде, су шайып кеткен
арықтарда, ылғалды жерлерде, ашық қарағайлы орман жиектерінде, шөлейтті
аймақтың төменгі бөлігінде, Қазақстанның барлық жерлерінде кездесетін
галофит.
Жалпы таралымы: Европа, КСРО бөлігі, Кавказ, Орта Азия, Батыс-Шығыс
Сібір, Орталық Европа, Солтүстік Манголия.
Балды және илеуші затты өсімдік.
V. Тұқымдыс: Onagraceae Lindl-Кипрейные-Күреңоттар
7. Туыс: Epilobium L.-Кипрей-Күреңот
7.1 Түр: Epilobium hirsutum- Кипрей мохнатый-түкті күреңот
Биіктігі 50-180см көп жылдық шөптесін өсімдік. Тамыры қалың шашақты
және қабыршақты. Сабағы цилиндр тәрізді түзу өсетін, бұтақты 1) ұзын,
жұмсақ, иілген және қалың 2) қысқа, қатты түктері болады. Жоғарғы
жапырақтарынан басқа жапырақтары қарама-қарсы орналасақан, отырыңқы,
қынапты, сопақша-ланцетті, жапырақ тақтасының жиегі ұсақ ара тісті, иілген
имекті, өтпейтін тісшелі, екі жақ бетінде тік өсетін түктермен көмкерілген,
ұзындығы 4-12см, ені 1-3см; Гүлі тақ, отырыңқы, жоғарғы жапырағы қойнауында
орналасқан; тостағаншасы қоңырау тәрізді, қатты тілімделген, қысқа түкті 2-
3мм (8-10), ені 2-3мм; Күлте басы қоңыр-күлгін түсті, 2,5см ірі. Күлтесі
шар тәрізді-теріс жұмыртқа тәрізді. Терең тілімделген ұзындығымен ені 15-
18мм. Аналық аузы-4 қалақ тәрізді, ұзындығы 3мм-дей қалың, гүлдегеннен
кейін иіліп өседі. Жемісі 4-10см қорапша аздап мамықты, жемісі сағағынан
бірнеше есе ұзын, тұқымы қоңыр жұмыртқа тәрізді, өткір емес 1,5мм, ені
0,5мм тегіс, бүртіктері анық байқалады. Айдаршасы сұр-ақ түсті. VI-VIII
гүлдейтін ксерофитті өсісмдік.
Қазақстанда таралуы: Шығанақ шалғында, сазда, өзен көл жағалауында,
қамысты тоғайда, Солтүстік аласа тауларда, Тобыл-Ишим, Ертіс, Көкшетау,
Каспий маңы, Мұғаджар, Торғай, Шығыс-Батыс құмтөбелер, Ұлытау, Қарқаралы,
Зайсан, Балқаш, Алакөл, Тарбағатай, Жоңғар алатауы, Ұлытау, Шу-Іле таулары,
Қаратау.
Жалпа таралымы: Европа, КСРО бөлігі, Орта Азия, Батыс Сібір, Батыс
Европа, Солтүстік Африка, Кіші Азия, Түрік Армениясы, Иран, Индия, Қытай,
Жапония, Манғолия.
С дәруменіне бай, гүлдеу кезінде балды өсімдік.
VI. Тұқымдас: Fаbaceae Lind-Бобовые-Бұршақтар
8. Туыс: Trifolium L.-Клевер-Беде
8.1 Түр: Trifolium repens L.- Клевер ползучий-Ақ беде
Биіктігі 10-50см көп жылдық шөптесін өсімдік. Тамыры тармақталған,
сабағы қысқа, 1-4см қойын өркені жайылған, жалаңаш, бұтақталған,
буындарында тамырланатын, жоғарғы бөлігі бұтақталған, тостағаншасы
пленчатые, ылғал жинайды, бірдей жіңішке ұшталған боз түсті, жапырақша
тәрізді түтікті, жапырағы үш құлақты, ұзындығы 30см, жоғарғы ұшы ойықталған
аз санды, түтігі аздап тартылған, жиегі ұсақ өткір тісшелі. Гүл тәжі шар
тәрізді, ұзын, көтеріңкі, тостағанша жапырақтары болады, борпылдақ 30-80
гүлді; гүл тостағаншасы пленчатые, ланцетті, қысқа тостағаншалы қоңырау
тәрізді, 3-4,5мм жалаңаш, ланцетті, біз тәрізді тісшелі, тең түтікті, боз
түсті, жасыл түкті; аталығы ақ түсті, кейде бозғылт-сары, қызғыт немесе
гүлдеген кезде қоңырланып иілген, қалқаны сопақша-эллипсті, 8-12мм,
көбінесе қанатты және қайықшалы; түйіні 4-6 ұялы, бұршағы сызғыш тәрізді
4мм; тұқымды 3-4; V-IX айларда гүлдеп, VI-X айларда жеміс береді. Мезофитті
өсімдік.
Су жайылмаларында және шалғында, сиректеу далалы сортаң және орманды
жиектерінде, қарағайлы орманда және қайыңды, өзен көл жағасында, таулы
жерлерде-субальпі белдеуіне дейін, көбінесе үй маңында, жол жиегінде, бау-
бақшада өсетін арамшөп. Қазақстанда биік таулармен-шөлейттердің барлық
жерлерінде кездеседі.
Жалпы таралымы: Европа, КСРО бөлігі, Кавказ, Орта Азия, Батыс-Шығыс
Сібір, Алыс Шығыс, Батыс Европа, Жерорта теңізі, Кіші Азия, Иран, Индия,
Монголия, Солтүстік Қытай. т.б.
Ылғал сүйгіш, суыққа төзімді, су шаюды жақсы көтеретін, тұзды
топырақта өспейтін өсімдік.
Шаруашылықта барлық үй жануарларының азықтық, жайылымдық өсімдігі.
Топырақтарды тыңайтатын қасиеті бар. Жапырағында-аскорбин қышқылы,
пигменттер, тамырында-флавоноидтар (каликозин, пратензин, генистеин т.б.
және С,В,Е,К витаминдері, кумариндер, илік заттар, тирозин, салидол
қышқылы, каротин бар. Гүлдеу кезінде бал жинайды (гүлінің құрамында 0,002-
0,003 мг нектар) гүлінің түтігі қысқа болғандықтан нектары оңай алынады
сондықтан аралар балды жақсы жинай алады. Бірақ ақ беденің бал жинатын
уақыты шектеулі ол-температура (+27°) мен ауа-райының қолайлылығы, ылғал
қоры мен топырақ құнарлығына байланысты. Температура 27° төмен - 32°
жоғары болса нектары ағып немесе нектар бөліну қасиеті тоқталады. Ақ
бедеден жиналған бал мөлдір түсті, хош иісті, тәтті болады, бір ара ұясы
бұл өсімдік өскен егістіктен 32-50кг бал жинайды, сондықтан ақ беде
өсімдігінен жиналған бал өте бағалы, бірінші сорттық балды өсімдік
қатарына жатады. 29-30
9. Туыс: Halimodendron fisch-Шенгил-Шенгел
9.1 Түр: Halimodendron halodendron- Шенгил cеребристый-Ақ шеңгел
Биіктігі 50-200см бұта, қабығы қоңыр немесе ақшыл түсті, иілген,
қатты тікенді 2-6см, тостағаншасы үш бұрышты немесе біз тәрізді, 1-4мм
тікенге айналған (1-4мм); жапырағы жұп қанатты 3-4см, ұшы тікенді, 1-5жұп
жапырақшалы, жапырақшасы ұзынша-теріс жұмыртқалы немесе теріс-сына тәрізді,
1,5-3,5см, ені 5-10мм ұшы доғал немесе ішке қарай иілген, қысқа инелері
болады; Гүл шоғының ұзындығы мен ені 3-4см, гүлі гүлтостағаншасында 1-3
тен орналасқан, тостағаншасының ұзындығы 3-6мм, ені 3-5мм, жалпақ ұшбұрышты
тісшелі немесе екі кіші ланцетті, күлтесі мен аталығы қызғылт немесе сирек
жағдайда ақ түсті. Қалқаны шар тәрізді ұзындығы 14-18мм, ені 15мм. Аздап
ішке қарай иіліп, қысқарған, сағағы сына тәрізді, тең қанатты және аздап
қайықшалы ұзындау, қанаты орақ тәрізді-сопақша, иілген қайықшасы ісінген,
жалаңаш тері тәрізді, шұбарлы, биіктігі 1-3см, ені 5-15мм науа тәрізді, бір
ұялы, қақырайтын сағағының ұзындығы 3-5мм, ұшы иілген, қысқа өткір
тісшелі. Тұқымы тегіс, қызыл қоңыр түсті бүйрек тәрізді. 2-3мм. V-VI
айларда гүлдейді. Мезофит.
Далалы, құмды, батпақты, шөл бұлақтарда, өзен су жағасында,
тоғайларда, сортаң жерлерде өсетін арамшөп. Қазақстанда Ертіс, Семей
орманы, Торғай, Батыс және Шығыс құмтөбелерде, Зайсан, Манғышлақ, Арал
маңы, Қызыл орда, Бетпақдала, Мойынқұм, Балқаш-Алакөл, Түркістан, Алтай,
Тарбағатай, Жоңғар Алатауы, Күнгей Алатау, Кетпен-Терск, Алатау, Шу-Іле
таулары, Қаратау, Батыс Тянь-Шаньда кездесетін, галофитті өсімдік.
Жалпы таралымы: Қырым, Шығыс Кавказ, Орта Азия, Иран, Батыс Қытай
(Жоңғария), Монғолия.
Гүлдеу кезінде балды, декоротивтік өсімдік. Көктем, қыс мезгілдерінде
жемісі мен түскен жапырақтары түйе мен қой малдарының негізгі азығы
болады.
VII. Тұқымдас: Elaeagnaceae-Лоховые-Жиделер
10. Туыс: Elaeagnus L.-Лох-Жиде
10.1 Түр: Elaeagnus oxycarpa schlcht- Лох oстроплодный-Үшкіржеміс жиде
Биіктігі (3) 7-10 (16)м орташа көлемді ағаш, қабығы жылтыр, қызғылт-
қоңыр түсті, бұтағы қатты тікенді (1-3см), жас өркені және жапырағы ақ-сұр
түсті, тегіс, жұлдызшалы-қабыршақты; жапырағы сопақша-ланцетті, немесе
ланцетті, ұзындығы 2-4,5см, ені 7-15мм. Жапырақ тақтасы өткір немесе
өтпейтін жиекті, жапырағының екі беті тегіс сұр-жұмсақ түсті, тегіс
жұлдысшалы қабыршақты, сағағы жапырақ тақтасынан 3-4 есе қысқа, жапырағы
жеміс берер кезінде сопақша болады. Ұзындығы 4-7см (5), ені 10-15мм, өткір,
төменгі бөлігі сұр, жоғарғы бөлігі сұр-жасыл түсті, аздап жұлдызшалы
қабыршақты, сағағы жапырақ тақтасынан 7 есе қысқа. Гүлі хош иісті, 1-3
жапырақ қойнауы, гүл тостағаншасы 2мм, гүл серігі тостағанша тәрізді 7-8мм,
ені 3-4мм қалақшалы, ішкі жағы жалаңаш сары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ----------------------------------- ---------------------------
------------- 3
1. Кербұлақ мекені маңының табиғи жағдайларының
қысқаша очеркі
1.1 Орография ----------------------------------- --------------------------
------------ 5
1.2 Климат ----------------------------------- -------------------------
-------------- 5 1.3 Гидрография ----------------------------------- -
--------------------------------- 6
1.4 Рельеф ----------------------------------- -----------------------------
-------------- 7
1.5 Геология ----------------------------------- --------------------------
-------------- 8
1.6 Топырақтары ----------------------------------- ----------------------
------------- 9
1.7 Өсімдіктер жабыны ----------------------------------- -----------------
--------- 10
2. ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ ----------------------------------- --- 12
3. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
3.1 Зерттеу объектілері және әдістері ----------------------------------- -
------- 16
3.2 Кербұлақ шатқалының балдық өсімдіктері -------------------------------
- 16
3.3 Кербұлақ шатқалының тағамдық өсімдіктері -----------------------------
27
4. Зерттелген өсімдіктердің тіршілік формалары, экологиялық типтері,
шаруашылықтағы маңызы ----------------------------------- ----------------
-- 40
ҚОРЫТЫНДЫ ----------------------------------- ------------------------------
---- 56
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ------------------------------ 57
ҚОСЫМШАЛАР ----------------------------------- ------------------------
59
КІРІСПЕ
Қазақстан егеменді ел болғалы, әсіресе соңғы жылдары ауыл-шаруашылық
мамандарымен ғалымдарына үлкен міндеттер жүктеліп отыр.
Олардың негізгілері мыналыр:
1) Елімізде ауыл-шаруашылық өнімдерін арттыру, әсіресе ет, сүт
өнімдерінің көзі болып табылатын мал шаруашылығын қайта жандандыру;
2) Еліміздің табиғи ресурстарын игеру және оларды тиімді пайдаланудың
жолдарын қарастыру;
3) Еліміздің табиғатын қорғау;
4) Орман шарушылығын дамыту.
Бұл мәселелердің барлығы ғылыми-зерттеу жұмыстарын практикалық
мәселелерді шешуге бағыттауды қажет етеді. Соған байланысты мал азығының
табиғи көзі болып табылатын шөл және шөлейтті аймақтардың өсімдіктер
жабынын, оның флоралық құрамын жан-жақты зерттеу аса қажетті мәселе.
Себебі мұндай зерттеулер жайылымдар мен шабындықтардың өсімдіктер жабынын
тұтастығын сақтауды қадағалап отыруға мүмкіндік береді.
1990 жылға дейін мал шаруашылығы жақсы дамыған шөл және шөлейт
аудандарда мал басының шамадан тыс артуының нәтижесінде, осы аймақтарда
өсімдік жабынының өнімділігі төмендеп, оның флоралық құрылымының
кедейленуі және арам шөптермен ластануы ерекше орын алғандығы белгілі.
Бітіру жұмысымның мақсаты:
Кербұлақ шатқалының балдық және тағамдық өсімдіктерін зерттеп,
олардың биология-морфологиялық ерекшеліктерін сипаттау, тіршілік
формаларын, экологиялық топтарын, шаруашылықтағы маңызын көрсету.
Бітіру жұмысының маңызы:
Кербұлақ шатқалының балдық және тағамдық өсімдіктерінің флоралық
құрамына зерттеу жұмыстарын жүргізу, олардың тіршілік формаларын,
экологиялық типтерін, шаруашылықтағы маңызын анықтап жалпы биологиялық
сипаттама беру.
Бітіру жұмысының жоспары:
1. Кербұлақ мекені маңының табиғи жағдайларының қысқаша очеркі.
1.1 Орография
1.2 Климат
1.3 Гидрография
1.4 Рельеф
1.5 Геология
1.6 Топырақтары
1.7 Өсімдіктер жабыны
2. Ғылыми әдебиеттерге шолу.
3. НЕГІЗГІ БӨЛІМ.
3.1 Зерттеу объектілері және әдістері.
3.2 Кербұлақ шатқалының балдық өсімдіктері.
3.3 Кербұлақ шатқалының тағамдық өсімдіктері.
4. Зерттелген өсімдіктердің тіршілік формалары, экологиялық типтері,
шаруашылықтағы маңызы.
Бітіру жұмысының өзектіліг.
Өткен ғасырдың 70 жылдары Қапшағай СЭС салынуына байланысты топырақ
пен өсімдіктердің флоралық құрамына көп әсерін тигізді. Сондықтан, кейінгі
жылдары жасалып журген ғылыми жұмыстарды толықтырып, Кербұлақ шатқалының
балдық және тағамдық қасиеті бар өсімдіктерін анықтап, ол өсімдіктерді
шаруашылықта қолдануға ұсыну.
1,КЕРБҰЛАҚ МЕКЕНІ МАҢЫНЫҢ ТАБИҒИ ЖАҒДАЙЛАРЫНЫҢ ҚЫСҚАША ОЧЕРКІ
1. Орография
Іле ойпаты жақсы тегістелген, биік тау жоталарымен Оңтүстігі Іле
Алатауымен және Кетмен таусілемі, Солтүстігі Жоңғар Алатауымен оның Батыс
бөліктері мен шектелген шұңқыр. Ойпаттың табаны мен оның ең төмен
бөлігімен, Шығыстан-Батысқа қарай Іле өзені ағады. Іле өзенінің оң
жағалауы сол жағалауынан биіктеу және эрозияға көбірек ұшыраған, тік, ал
сол жағасы біршама төмен, еңістеу жайпақ, аккумалитивті келеді. Өзеннің оң
жағалауының сол жағынан биіктігі 10-20м аралығында ауытқып отырады. Ол осы
ойпатқа таудың жақын орналасуымен және өзеннің сол жағалауының
гипсометриялық жағдайының біршама биік болуынан болса керек.
Іле өзенінің арнасы бұрылмалы, онда қамыс немесе бұталар өскен аралдар
жиі кездеседі, өзен жайылмасы жиі батпақтанады, онда көбінесе қамыс өседі.
Іле аңғарының жекелеген учаскелерінде бірінші және екінші жайылма үсті
терассалары сақталған. Өзен Іле мекенінен төмендеу жартастар арасынан
жіңішке және терең Қапшағай шатқалын жарып өтеді. Шатқалдың шығысынан өзен
аздап еңістеу болып келетін Балқаш аймағы ойпатында айналма қолтықтарға
және жылғаларға тармақталып баяу ағады. Ойпаттың ең биік бөлігі таулардың
етегін алып жатады, шөгінділер жиналатын аймақ. Мұндай шөгінділер көп
жағдайда бір-бірімен қосылып, биік құлама беткейлі тегістіктер түзеді.
Қаскелең өзенінен Батысқа қарай еңістеу болып келген жазықтықтың
Батыс бөлігінің Шығыс бөлігінен айырмасы сол, оның гипсометрлік жағдайы
біршама жоғары болады, ең негізгісі көп жырымдалған. Жазық, тегіс бола
бермейтін төбешік биіктеу релефті келеді және құрама тік беткейлерде жиі
кездесіп тұрады (25º). Мұндай төбешіктердің абсолюттік биіктіктері 840-
900м аралығында болады. Ал жекелеген шоқылардың биіктігі 900м асады 1.
1.2. Климат
Іле ойпатының климаты қуаңшылығымен және айқын байқалатын
континентальдылығымен ерекшеленеді. Ол ойпаттың Евразиялық материктің
ішінде географиялық орналасу жағдайымен анықталады, яғни ойпаттың
мухиттармен теңіздерде мыңдаған киллометрдей қашықтықта орналасқандығымен
төменгі ендікке жатуымен және атмосфералық циркуляция жағдайы мен
түсіндіріледі. Климаттың қалыптасуында релефтің рөлі аса маңызды.
Сипатталып отырған аудан екі ірі Солтүстікте Жоңғар Алатауымен, Оңтүстікте
Іле Алатауының және оның жалғасы болып табылатын аласа тау жоталарының
арасында орналасқан.
Іле ойпатының жазы ыстық, құрғақ және қысы суық жартылай шөлді және
шөлейттің климатымен сипатталады. Тауға жақындаған сайын ылғал мөлшері
көбейе түседі және ауаның температурасының біртіндеп төмендегендігі
байқалады. М.И.Ломоносовтың және З.Я.Яковенканың мәліметтері бойынша Іле
ойпатының бір жері үшін бұл аймақта көктем, мұның ішіндегі мамыр айы ең
ылғалды кезең (Іле елді мекенінде 30мм) болып табылады. Екінші бір
учаскелері үшін көкек айы жылдық ылғалдың 16-17% осы айларда жауады.
Ылғалдың көп түсуі жағынан күз айлары екінші орында болады. Мысалы: жылдық
ылғалдың 10-11% қазан және қараша айларында түседі. Бұл аймақтың жазы-
жылдың ең құрғақ кезеңі, бұл кезде жаздық ылғалдың 13-25% түзеді. Ылғалдың
ең аз түсетін уақыты тамыз, қыркүйек айларына сәйкес келеді 2.
Қыс мезгілінде осы жерлерде антициклонның қалыптасуына байланысты
ылғал көп түседі (8-14мм). Сонымен Іле ойпатында жауын шашынның түсуінде
маусымдық сипат байқалады. Жерді қар басып жататын күндері көп емес:
жазықтықта қардың жатуы 59-88 күнге, ал тау етегінде 100 күнге созылады,
ақпан айында қардың қалыңдығы тау етегінде 26-28см, жазықтықта 15см-ге
жетеді. 2
Ауаның жылдық орташа температурасы 6,4-8,7ºС аралығында ауытқып
отырады. Жылдың ең суық айының (қаңтар) орташа температурасы 9,4-14,1ºС, ең
ыстық аймақ (шілде) температурасы +23-25ºС жетеді. Жылдық температураның
ауытқуы 32,5-38,7ºС аралығында болады. Температураның ең жоғары көтерілу
деңгейі +44ºС, ал ең төменгі деңгейі -45ºС-ге дейін жетеді. Мұның өзі
Балқаш өңірінің климатын күрт континентальды екенін көрсетеді.
Температураның 10ºС жоғары болатын кезеңнің ұзақтығы 168-190 күннің
аралығында болады. Алғашқы суық қыркүйектің соңында басталады, ал соңғы
суық көкек айының аяғына дейін созылады. 3
1.3 Гидрография
Іле өзені Балқаш көлі бассейініне жатады. Ол орталық Тәңіртаудағы
(Қазақстан) Мазарт мәңгі мұзынан және текес өзенінің жоғарғы сағасынан
басталады. Содан соң Қытай жерімен ағып Кунес және Каш өзендерімен қосылады
осы өзендердің қосылған жерінен 250км өткен соң Іле өзені Қазақстанға
өтеді, сөйтіп 1001км-ден кейін Балқаш көліне құяды. Өзеннің ұзындығы
1439км, ал оның 815км Қазақстан жері арқылы өтеді. Іле өзені бассейінінің
жалпы жер көлемі 140 000км² оның 7740км² Қазақстан Республикасының
территориясында жатыр. 4
Қазақстан территориясында Іле өзенінің су ресурсының 30% жинақталады.
Іле өзенінің ортаңғы ағысының сол жағалық бассейні Шарын және Шелек
өзендерінің басқа жағыда бірқатар тау өзендерін қабылдайды. Оларға: Іле
Алатауының Солтүстік беткейінен ағатын Турген, Есік, Талғар, Күрті,
Қаскелең оған келіп құятын Үлкен және Кіші Алматы өзендері жатады.
Іле өзенінің оң жағасынан келіп құятын өзендердің үлкендеріне Жоңғар
Алатауының Оңтүстік беткейінен бастау алатын Хоргос, Усек және Борохудзир
өзендері жатады. Іле өзені бассейініне Кетмен, Шу-Іле тауларының
шатқалдарынан және Жоңғар Алатауының аласа үзінділерінен бастау алатын,
сонымен бірге суы аз әркез толып ағып, тау етегінде судың біршама
тарамдарын түзетін тағыда бірнеше ұсақ өзендер жатады. Қапшағайдан өткеннен
соң Іле өзені бірнеше қолтықтар мен жылғалар түзеп, өз суын Балқаш маңы
шөлінің тегістігі арқылы Балқаш көліне құяды. Нәтижесінде өзен жағалауында
үлкен жамылма түзіледі. Іле өзені Балқаш маңының, негізгі су көзі болып
табылады. Ол осы көлге келіп құятын таза өзен суының 80% құрайды.5
4. Рельефі
Кербұлақ алқабы Оңтүстік Балқаш өңіріне жатады. Бұл жердің құмының
рельфін алғашқылардың бірі болып Л.С.Бере 1904 жылы зерттеген. Оның
пайымдауынша бір кездері Бақанас Іле өзенінің ескі арнасы болған 6.
Балқаш өңірінің рельефіне 1911 жылы көшпелі басқармашылық
экспедицияның мамандары, кейіннен 1932 жылы Н.Н.Пальгов біршама толық
сипаттама берді 7.
Оңтүстік Балқаш өңірінде ландшафтардың ауысуын батыстан шығысқа қарай
Іле өзенінен Қаратал өзеніне дейін 1941жылы Н.Г.Кассин зерттеп жазды. Ол
ландшафтардың алмасуын мына түрде берген:
1) рельефі тегіс болып келетін Іле өзені алқабы;
2) сирек сексеуілдер өсетін бедерлі құмдар;
3) нағыз құмды шөл;
4) бедерлі құмдар жоталы құмдармен алмасатын, шөлдің шығыс бөлігі (Бестас
алқабына баратын жолдан Солтүстікке қарай);
5) үстін үрмелі құм үйінділері басқан және өсімдіктері болмайтын үлкен
жалаңаш құмдар;
6) Қаратал өзені алқабы.8
1948 жылы М.К.Вяткин Сары-Ишик-Отырау құмын үш жартылай аудандарға
бөлген:
1) Солтүстік қатпарлы құмды аудан, оған - Әулиеқұм және Бестас алқаптары
жатады;
2) Орталық жазық- қатпарлы жоталы құмды аудан;
Жуанқұм деген атпен белгілі, Оңтүстік қатпарлы аудан Сары- Ишик-Отырау
және Тауқұм аралығында Іле өзенінің Солтүстік жағалауында Ақдала және
Бақанас ежелгі жағалау егістіктері, Іле және Қаратал өзендерінің қазіргі
алқаптары мен аңғарлары жатады. М.К.Вяткин қатпарлы деп бірінші жартылай
ауданды бөлген. 9
М.С.Карпов (1960) белесті-жоталы аудан деп берген жөн болады деген
пікір айтқан. 10
1952 жылы Н.Г.Рыбин құмдардың рельфтік құрылымын Оңтүстіктен
Солтүстікке қарай Балқаш көліне дейін созылатындығын көрсеткен. Өз
кезегінде ол мына түрде берілген: 1) тау етегіндегі көтеріңкі жерлер; 2)
тау етегіндегі тегістіктер; 3) жоталы, қатпарлы және ұялы құмдар; 4)
қатпарлы ұялы құмдар; 5) қатпарлы құмдар; 6) сор топырақты, кейде кішілеу
және үйінді құмдар басқан жағалық жалпақ тегістік.11
Оңтүстік Балқаш маңының рельефін 1954 жылы У.М.Ахметсафин толық
сипаттап жазған. Ол алдымен Іле және Қаратал өзендерінің осы кездегі
аңғарын екі бөлікке бөледі: 1) жайылымдық (бұл осы өзендердің деңгейінен 1-
2м биіктікте жатады және ені 1-3км дейін жетеді); 2) жайылымардан жоғары
терасса осыған дейінгі терассадан 2-3м биіктікте жатады және ені бірнеше
жүздеген метрден 2-4км-ге дейін жетеді. Ал тікелей құмдардың территориясын
Ахметсафин үш терассаға бөледі: 1) төменгі терасса –Іле және Қаратал
өзендері маңындағы жазық, рельефі аздап толқындалып келген тегістік
(тегістік терасса); 2) ортаңғы терасса -рельефі биіктігі орташа қатпарлы
тегістікке сәйкес келеді (Сары-Ишик-Отырау) және 3) жоғарғы терасса-
рельефі үлкен қатпарлы болып келетін Жуанқұмды қамтиды.
1.5. Геологиясы
Геологиялық тұрғыдан Оңтүстік Балқаш өңірі шекаралас аудандарымен
тығыз байланыста болған: Жоңғар Алатауы системасымен Шу-Іле тауларымен,
Алакөл ойпаттарымен (шығыста) және Балқаш көлімен Оңтүстік Балқаш маңының
геологиясының тарихы палеозой эрасына дейін барады. Тіптен палеозой
эрасында қамтиды.
Осы палеозой эрасының екінші жартысында Оңтүстік Балқаш маңын теңіз
(карбонның алғашқы кезі) және таулар (пермь дәуірі-полезой эрасының соңы)
алып жатқан.
Карбон мен Пермь дәуірлерінің арасында Орал тау шатқалдарының
қалыптасу фазасының нәтижесінде Оңтүстік Балқаш территориясында тау
жыныстары пайда болған. Оның үсті Солтүстік Батысқа және Оңтүстік Батысқа
қарай еңіс болып келген. Осыдан кейін ұзақ уақыттар бойы триас, юра, бор
дәуірінде бұл жерде ылғалды климат қалыптасқан. Үшінші дәуірдің бас кезінде
және неогенде Оңтүстік Балқаш маңының тегістігін көлдер мен жағалық
өзендердің сулары басқан. Осының нәтижесінде континенттік шөгінділердің
үстін сумен келген шөгінділер басқан. Төртінші кезеңде құрлықты бірнеше
дүркін мұз басқан. Бірқатар зерттеушілер құрлықты бірнеше дүркін мұз басқан
десе, кейбіреулері оның санын беске жеткізеді.10
Климат төртінші кезеңде бірнеше рет өзгерген (кемінде 3рет).
М.Г.Кассин бойынша Балқаш маңы құмдарының көпшілігі мұз дәуірінде өзендер
алып келген шөгінділер; 8
Мушкетов бойынша олар аналық жыныс породаларының шөлдегі жерлердің
әсерінен түзілген шөгінділер. 12
Оңтүстік Балқаш өңірінің құмдарының шығу тарихын анықтау мақсатында
соңғы кездері жүргізілген зерттеулерге М.К.Вяткигнмен У.А.Ахметсафиннің
жұмыстарын жатқызуға болады.
М.К.Вяткиннің өзен ағындыларының пайда болуы жөніндегі теориясы аса
дәлелді, сондықтан да оған қарсы пікірлер жоқтың қасы. 9
У.А.Ахметсафин болса Балқаш-Алакөл ойпаты үшінші дәуірдің бірінші
жартысында, Альпі орогенезінің бірінші кезеңінде пайда болған деп
жорамалдайды. Осы кезде бұл жерде үшінші дәуірдің логундарымен континенттік
шөгінділері (саздар, мергелдер, құмтөбелер) жинақтала бастаған.13
Үшінші дәуірдің соңына таман аласа таулар белсенді түрде биіктеп
көтеріле бастаған, тектоникалық жарықшақтар пайда болып, жер бедері,
әсіресе тау жыныстары сынған, нәтижесінде ойпаттар биік тау жоталарының
етегіне дейін төмендеген. Осы процестерден кейін ауаның ылғалдылығы
артқан, климат салқындаған. Нәтижесінде плиоценнен кейін биік тау
бастарында қарлар және мұздар пайда болған. Ертедегі Іле және Қаратал
өзендерінің пайда болуы шамамен осы кезге сай келеді. Соған байланысты
Оңтүстік Балқаш өңірінде құмды массивтер мен Балқаш көлі пайда болған. 8
1.6. Топырақтары
Іле ойпатының топырақ жабыны жерүсті ылғалданудың әр түрлі
жағдайларында болатын әр түрлі жастағы түрліше механикалық және
пиктографиялық құрамдардан пайда болған.
Сонымен қоса осы әртүрлілік, ойпатта ерекше топырақ биоклиматтық
зоналардың бар екендігін көрсететін жалпы заңдылыққа бағынатындығын
айқындайды.
Іле өзені климаты ерекше биоклиматтық жағдайда жайғасқан. Оның
төменгі бөлігі нағыз шөл облысына жақын да, ал жоғарғы бөлігі (сол жағалау
шегі) жартылай дала зонасына еніп жатыр. Бұл жердегі көлбеу-тік зоналықты
төмендегіше көрсетуге болады.14
1) Қара-сарғылт топырақты тау етегіндегі далалық зона.
2) Сарғыш-сұр топырақты шөл далалық зона.
3) Ашық-сұр топырақты шөлдік зона.
Оңтүстік Қазақстанмен Орта Азияның сұр топырағына қарағанда Іле ойпаты
сұр топырақтары үстіңгі горизонттарында карбонаттар аз болады.
Сондықтан да оларды аз карбонатты сұр топырақтар деп атайды. Ашық-сұр
топырақты шөл зонасын бөлу әлдеқайда қиынға соғады. Ол едәуір мөлшерде Іле
өзенінің ежелгі аңғарына сәйкес келеді, сол себепті бұл жерде типтік
зоналық топырақты табу оңайға түспейді.
Бұл зонада құм массивтерімен алмасып отыратын шалғында, шалғын-сұр
топырақта, тақыр және сортаң топырақтардың абсалюттік үстемдігі байқалады.
Бұл территорияның кейбір зерттеушілері сортаңдар мен құмдар зонасы деп
бекер айтпаған. Іле ойпаты тау етегі топырақтарының жүйесінде сұр-қоңыр
топырақтан ерекше орын алады. Соңғы кездері сұр-қоңыр топырақтар шөлдерде
жалпы зоналық типке жатады деген ұсыныс жасауда. Ол тақыр топырағында,
құмдарда кездесетін топырақтарды да осы топқа жатқызып жүр. Сұр-қоңыр
топырақтардың абсолюттік биіктігі 500м (Іле өзенінің жағалауы) 1300м жетеді
(Кетпен, Алтын Еміл тау етектері). Сұр, сұр-қоңыр топырақтар, тақыр
топырақтар және тақырлар, аллювиальдық шалғынды топырақтар, құмды
топырақтың кең таралған түрлеріне жатады. 14
1.7. Өсімдік жабыны
КСРО-ны геоботаникалық тұрғыдан аудандастырғанда (1947) Сары-Ишик-
Отырау Азияның шөлді облысының Оңтүстік-Шығыс Балқаш маңы аймағына жатады.
Бұл аймақта Туран флорасының басымдылығы айқын байқалады. Бұл флораға тән
өсімдіктерге шөлде өсетін доминант түрлерді жатқызуға болады. Олардың
бастыларына қара сексеуіл-Haloxylon apyllum мен ақ сексеуіл-Holoxylon
persicum жатады. Бұл өсімдіктер осы аймақта жақсы жетілген орман түзеді.
Құмды жерде басым болып келетін өсімдіктердің бірі жартылай бұта-Artemisia
terrae-albae, эфемеройдты өсімдік үрмежеміс қияқөлең-Carex physodes. Туран
флорасының осы екі өкілі құмды топырақтарда шөлдің фитоценоздарын
қалыптастыруда маңызы зор.
Сары-Ишик-Отырау шөлінің өсімдіктер жабынының генезисінде негізгі
және алғашқы болып қияқөлеңді-ақжусанды Carex physodes-Artemisia-terrae-
albae ассоциациясы болып табылады. Бұл ассоцация осы шөлдің Оңтүстік
бөлігінің біршама қатты тығыздалған топырақтарында, негізінен қатар жатқан
аласа және белесті құмдардың арасындағы ойпат жерлерді алып жатады, кейде
ол жоталардың беткейлеріне және төбелеріне дейін көтеріліп жауып жатады,
жоталардың-қатар жатқан аласа құмдардың біршама топырақтарда бостау
төбесінде және ылғал жақсы сақталатын беткейлерінде, әсіресе Солтүстік және
Шығыс экспозицияларында жоғарыдағы эдификаторларға еркек бидайық-Agropyrum
Sibiricum, изень-Kochia prostrata, қылша-Ephedra lematolepis және басқа
өсімдіктер араласады. Осы өсімдіктердің басымдылығы байқалатындығы сонша
бұл жерде жусандар азайып шөлдің ассоциациялары бидайығы басым шөлдің
далалық өсімдіктер қауымдастығымен алмасады. Солтүстікте Малайсары аласа
тауынан-Балқаш көліне жылжыған сайын жоғарыда басымдық көрсеткен өсімдіктер
жабыны ксерофитті бұталармен қара және ақ сексеуілдермен, жүзгінмен-
Calliyonum sp. Ewcotia Ewersmanniana, aстрагалдармен-Astragalus brachypus
жартылай бұталармен, теріскенмен алмасады.
Бұрынғы ескі Бақанас, Нарын-Бақанас және Шет Бақанас жағында
cексеуілдер азайып, өсімдіктер ланшафтында жартылай бұташық күйреуік-
Salsola arientalis басым бола бастайды. Бір қызығы ескі Бақанас жағында
тоғайлы шалғынды өсімдіктер жабынының қалдықтары сақталған. Кейде олар
көптеген жерлерді алып жатады. Қазіргі кезде оларға шеңгелдің қалың
бұталары жатады. Шөптесін ярустарда жатаған бидайық, қызыл мия, ащы жусан,
кейде тіпті қамыста кездеседі.
Іленің бұрынғы және қазіргі кездегі аңғарларының түйіскен жерлерінде
жартылай бұта, сораң бүйірген біршама жақсы өседі және көптеген жерлерді
алып жатады.
Оңтүстік Балқаш алқабының кейін пайда болған алқабына жағалық сор
топырақты тегістер жатады. Олардың Балқаш көлі суынан босағанына көп
болмаған. Бұл жерде ланшафт түзетін ассоцациялар галофиттерден тұрады.
Өсімдіктер жабыны көп сиреген, ақ тікеннен-Nitraria Schoberi, қарабарақ-
Halostachys, cар сазанын-Halocnemum stro-bilacenm және бірқатар бір жылдық
сарандардан тұрады.
Л.П.Гвоздева (1960) Оңтүстік Балқаш маңының өсімдіктер жабынын жан-
жақты зерттеп, жүйелеген (классификациялаған). Онда автор осы алқаптың
өсімдіктер жабынын: шөлді өсімдіктер жабыны, саз топырақты шөлді өсімдіктер
жабыны, тоғай-шалғынды өсімдіктер жабынының қалдықтары, сулы-жағалық
өсімдіктер жабыны. Оларды өз кезегінде өсімдіктердің типтеріне,
формацияларға, ассоциациялардың тобына және жекелеген ассоциацияларға
бөліп сипаттап жазған. Сонымен бірге олардың доминант, субдоминант
өсімдіктеріне мән беріп, флоралық құрамына және әр ассоциациялардың
өнімділігі анықталған. Сары-Ишик-Отрау шөлінің геоботаникалық картасын
жасап, жорамалдар берген 15
2. Ғылыми әдебиеттерге шолу
Бұрынғы жылдары Балқаш көлі маңының, оның ішінде Іле өзені жағалауының
өсімдіктерін зерттуде сол жердің флоралық құрамына емес өсімдіктер жабынына
ерекше мән берілген. Өсімдіктер жабыны деп белгілі бір территорияда
кездесетін өсімдіктер қауымдастығын айтамыз, ал флора академик Комаровтың
ұғымы бойынша белгілі бір территорияда кездесетін түрлердің жиынтығы. Бірақ
бұл екі термин бір-бірімен тығыз байланысты.
Жайылмалық шалғындардың өсімдіктер жабыны негізінен шабындық болып
табылады. Ертеректе Іле өзені жағалауының өсімдіктер жабынын О.М.Носова
(1968) сипаттап жазған. Автор бұл жерлердің өсімдіктер жабынына жағалық
тоғай түзетін ағаштардың, өзеннің жайылмалық террасасында, астық тұқымдасты-
әртүрлі шөптесін және таза астық тұқымдастарынан тұратын шалғындардың және
жайылма үстіндегі террасаларда бұталардың қалың болып өсетіндігін ерекше
атап өтеді. Іле өзені жайылымында талды-жиделі және таза жиделі тоғайларды
жиі кездестіруге болады. Осындай тоғайлардың төменгі ярусын астық
тұқымдасты- әртүрлі шөптесін өсімдіктерден тұратын шалғынды шөптер жауып
тұрады.
Шалғынды ассоциациялардың ең кең таралғандарына қамысты-қоғалар,
әртүрлі шөпті-қамысты, сораң-қамысты және айрауықты өсімдіктер қауымдастары
жатады. Олармен салыстырғанда миялы, бидайықты және қияқты ассоциациялардың
алып жатқан алабы аз болады.
Өзен жайылымының ойпат жерлерін қамысты және айрауықты ассоциациялар
алып жатады. Осы жерлерде аздап шеңгелді және жыңғылды ассоциациялар
кездеседі. Жайылма үсті террасаларда шеңгелі және жыңғылды ассоциациялар
кездеседі.
Жайылма үсті террасаларда шеңгелді және жыңғылды ассоциациялар басым
болып келеді. Өзен жайылмалары жаздық жайылым ретінде мал шаруашылығына аса
тиімді. Сонымен бірге бұл жерлерде шөп оруға болады. Тоғай түзетін ормандар
Республикамыздың орман қоры болып табылады. Сондықтан да бұл жерлерде мал
жаюға рұқсат етілмейді 16.
Өзен жайылымдарында шалғындық өсімдіктер жабынымен шөлдің өсімдіктер
жабынының типтерінің алмасып келіп отыруына байланысты, бұл жерлер
малдардың барлық түрлері үшін жыл бойы пайдалануға болатын жайылымдық болып
табылады.
Кейініректе Қазақстан Ғылым Академиясының Ботаника институтының
ғалымдары Іле өзені жайылымында 15 жылдай стационарлық, геоботаникалық
зерттеулер жүргізді. Осы зерттеулердің нәтижесі мына кітаптарда жарияланды:
Пастбища и сенокосы Казахстана (1970), Луга Южного Казахстана (1974),
Структура и продуктивность растительности пустыной зоны Казахстана
(1978), Изменение растительности дельти реки Или при зарегулировании
стока (1981). Р.П.Плисактың монографиялық еңбегінде және басқа
басылымдарда (Демина, 1975, 1976, 1979, Демина и др. Динамика пойменной
растительности рек Чу и Или (1985).
Іле өзені жайылмасындағы өсімдіктер қауымдастықтарына геоботаникалық
тұрғыдан зерттеулер жүргізілді.17 Мысалы, мал азығы ретінде аса құнды
өсімдіктер қауымдастықтарының қайта қалпына келуі, олардың структурасы,
өсімдіуктер жабынының динамикасы және өнімділігі, транспирацияға судық
қаншалықты жұмсалатындығы қарастырылды. Себебі 1974 жылы Қапшағай СЭС-і
салынды, соған сәйкес 1985 жылдан бастап Іле өзені аңғарын жасанды түрде су
баса бастады. Оның өзі осы жердің өсімдіктер қауымдастығының қалыптасуына
әсер ететін негізгі фактор болды. Қапшағай су қоймасын толтыру кезеңінде су
басатын шалғындардың жер көлемі көп қысқарды, оның өзі түптеп келгенде осы
жердің топырақтары өсімдіктер жабынының өзгеруіне әкеліп соқтырады.
Гидроморфты топырақтар құрғай бастады, топырақтың құрамындағы тұздардың
мөлшері арта түсті, шалғындық өсімдіктер қауымдастықтарының ботаникалық
құрамы нашарлай бастады. Шалғындықтардың жер көлемінің азаюына және
өнімділігінің төмендеуіне байланысты, өзен аңғары мал азығы бұрынғыдан көп
азайды: осы кездері ұйықты-батпақтарда және батпақты-шалғындарда жерасты
суының деңгейі күрт төмендеп, құрамында тұздың мөлшері арта түсті. Соған
байланысты бұл жерлерде әртүрлі шөпті-қамысты, таранды-қамысты, сораңды-
өсімдіктер қауымдастықтары қоныстана бастады. Аллювиальды-шалғынды
топырақтарда айрауықты, бидайықты-айрауықты өсімдіктер қауымдастықтарын
жыл сайын су баспағандықтан, ондағы доминант өсімдіктердің азая
бастағандығы және олардың орнын фетофиттер, әр түрлі шөптер, жиде ағашымен,
шеңгелдер баса бастағандығы байқалды.18
Қапшағайдан жоғарғы су басқан жағалауларда жер асты суы көтеріліп,
топырақ құрамындағы тұздардың мөлшері өзгеріп, мүлдем басқа экологиялық
жағдай қалыптасты және өсімдіктер жабыны да өзгерді. Бұл жерлерде жартылай
гидроморфты жағалық сұр топырақтың және ксерофиттік өсімдіктер
қауымдастықтарының орнына көптеген галоксеромезофитті, галогидромезофитті
және гидрофитті өсімдіктер қауымдастықтары пайда болды. Осы өсімдіктер
қауымдастықтарының өскен жерлерінде жағалық-батпақты және жағалық
топырақтар, сор топырақтар қалыптасады. Сонымен Қапшағай су қоймасы
тікелей әсер ететін зонада өсімдіктер жабыны мен топырақтар өзгереді.
Өзгеріс гидроморфты сор топырақтар мен галогидрофитті өсімдіктер
қауымдастықтарының түзілуі бағытында жүреді.
2001 жылы Н.П.Огарев және басқалар далалық зерттулер жүргізудің
негізінде Іле өзені аңғарының қазіргі кездегі өсімдіктер жабынына баға
берілді. Сонымен бірге ол өз зерттеулерінің нәтежиесін бұрынғы
зерттеулермен салыстыра келе мынадай тұжырымдар жасады:
1. Шабындықтардың жер көлемі көп қысқарған. Мұның өзі шалғындарда
бұталардың пайда болуына және мал азығы ретінде үлкен маңызы бар, таза
бидайықтар мен айрауықтар өсетін жерлердің көлемінің азаюына әкеліп
соқтырады.
2. Қой малының санының азаюына байланысты құмды жерлерде өсімдіктер
жабынының табиғи жолмен қайта қалпына келе бастағаны байқалды.
3. Тоғайдың өсімдіктер жабынының деградацияға ұшырауына себеп болатын
негізгі фактор өрт және оның жиі қайталануы болып табылады. Қазіргі уақытта
үлкен территорияда тоғайлар ағаштар мен бұталардың түбірлерінен кеткен
шыбық өркендері арқылы пайда болған өсімдіктер топтарынан тұрады. Бұлайша
вегетативті жолмен көбеюге талдар ерекше бейімделген. Сондықтан олар өзен
аңғарындағы тоғайларда доминант болып табылады.
4. Фермерлік шаруашылықта ірі қара малдың санының артуы және олардың
өзен аңғарларында шоғырлануы тоғай өсімдіктері мен шалғындардың үлкен
алқапта деградацияға ұшыруына әкеліп соқтырады. Тоғайларда шөптесін ярустар
және ағаштар мен бұталардың жас шыбықтары түгелімен жойылады. Шалғындарда
құнды мал азықтық өсімдіктердің мал жемейтін арамшөптермен алмасуы
байқалады және топырақтың химиялық қасиеті өзгереді.
5. Халықтың кішігірім елді мекендерден үлкен елді мекендерге
қоныстануына байланысты, олардың біріншісінде өсімдіктер жабынының
қалыптасуы байқалады, ал екіншілерінің маңында керісінше жайылымдықтар
деградацияға көп ұшырайды.
Өзен аңғарының биологиялық алуантүрлілігін және өсімдіктер жабынының
құнды ресурстарын сақтау үшін өзен суын дұрыс пайдалану шараларын жолға
қою қажет және табиғат байлығын жаңа экономикалық жағдайға сәйкестендіріп
тиімді пайдалана білуді үйрену керек. 5
Сары-Ишик-Отрау құмды шөлінің өсімдіктер жабыны мен флорасын 1960
жылы Л.В.Гвоздева зерттеп жазған. Автордың мәліметтері бойынша осы шөлдің
флоралық құрамына берген тізімде түтікті өсімдіктердің 393 түрі
келтірілген. Олардың басым көпшілігі гүлді өсімдіктер болып табылады.
Алайда Л.В.Гвоздеваның зерттеу жүргізген уақытынан бері 45 жыл уақыт
өтті. Осы жылдар аралығынада Іле өзеніне Қапшағай СЭС-і салынды, соған
сәйкес бұл аймақта басқа экологиялық жағдай қалыптасты. Сондықтан бұл
аймақтың Флоралық құрамы қайта зерттеуді қажет етеді.
2001, 2003-2004 жылдары Инелова З.А., Мухитдинов Н.М., Аметов А.А
Оңтүстік Кербұлақ шатқалын, Оңтүстік Іле өзені аңғарының флоралық құрамын
зерттеп 134 туыс, 215 түр, 46 тұқымдас анықтады, ондағы өсімдіктердің бір
тұқымдасқа жататын түрлері мен туыстарының саны көптеп кездестірілді. 1)
Chenopodiaceae тұқымдасы (18 туыс, 35 түр) Asteraceae ( 19 туыс, 29 түр)
Brassiсaceae (18 туыс, 21 түр) Fabaceae (8 туыс, 14 түр) және зерттелген
өсімдіктердің споралы, гүлді өсімдіктер екендігі анықталды (133 туыс, 213
түр).19
Кербұлақ шатқалы мен Іле өзені аңғарында 5 эндемді өсімдіктер түрлері
кезестірілді: Berberis iliensis, Linaria pedicella, Linaria ramose,
Dendrostellera stachyoides, Rosa iliensis.
Тіршілік формасына байланысты өсімдіктердің 100 шөптесін, 8 ағаш, 25
бұта, 4 жартылай бұталы өсімдіктер. 215 зерттелген өсімдіктердің 55
тағамдық, 31 дәрілік және 48 арамшөп (сорные) өсімдіктер 20.
әль-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің аспиранты Инелова З.А.
Кербұлақ шатқалының ондағы Іле өзені аңғарының флоралық құрамы
тоғай және шалғынды өсімдіктерге бай және өсімдіктердің көпшілігі
бағалы өсімдіктер қатарына жататынын анықтаған.
3. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
3.1 Зерттеу объектілері және әдістері
Зерттеу объектісі Кербұлақ шатқалының жазғы флорасы болып табылады,
ондағы өсімдіктердің балдық және тағамдық өсімдіктерін көрсету. (гербарилер
жинау, оларды анықтау, қысқаша сипаттама жазып талдау, және нәтижелерін
қорытындылау).
Бітіру жұмысын әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің
ботаника және экология кафедрасының аспиранты З.А.Инелованың және
ботаникадан далалық практика өткен студенттердің және өзімнің жинаған
гербарилеріме талдау жасалынды.
Таксономиялық зерттеулерге әртүрлі басылымдарда жарық көрген
энцеклопедиялық және монографиялық еңбектер пайдаланылды: Флора
Казахстана (1956-1966) ТІ–ТІХ.21 Иллюстрированный определитель растений
Казахстана Ан.Каз.ССР (1969-1972) ТІ-ТІІ.22 және С.К.Черепановтың (1973-
1974), Абдулинаның (1999) еңбектері қолданылды.23,24
Балдық және тағамдық өсімдіктерді анықтағанда Растительные ресурсы
СССР Изд-во Наука (1985-1990) 25 атты монографиялық еңбектер және
М.М. Илиннің Растительное сырье ССР.Л. Ан ССР (1950-1957) ТІ-ТІІ
методикасы қолданылды.26
Өсімдіктердің тіршілік формалары, экологиялық типтері,
шаруашылықтағы маңызын анықтауда З.А.Инелованың 27 еңбегі
пайдаланылды.
3.2 Кербұлақ шатқалының балды өсімдіктері
I. Тұқымдас: Berberidaceae-Барбарисовые-Бөріқара қат
1. Туыс: Berberis-Барбарис-Бөріқарақат
1.1. Түр: Berberis nummularia bde-Барбарис монетный-Теңге бөріқарақат
Биіктігі 4м бұта, қатты бұтақталған, тікені үш бөліктен тұратын
қарапайым, жас бұтақтары көкшіл–сұр түсті, қою қоңыр немесе қызыл түсті.
Жапырағының ұзындығы 3-4см, ені 3см. сұр жасыл түсті, теріс жұмыртқа–шар
тәрізді, үшкірленген, жапырақ тақтасының жиегі тегіс немесе жоғарғы ұшы
аздап тісшелі, жас жапырақтарының жиегі тікенді-тісшелі. Гүлі сары жекелеп
орналасқан, көп гүлді. Гүл табаны қысқа биіктігі 3-4 (5) мм, гүл серігі 2мм-
ге дейін гүл табанынан 2-3 есе қысқа. Тостағанша жапырағы және күлтесі
теріс жұмыртқа тәрізді. Түйіні 2-3, тұқым бүршігі ұзын сағақты; жемісі
жұмыртқа-шар тәрізді, бозғылт-қызыл түсті биіктігі 5-6мм жидек. Тұқымы
теріс жұмыртқа тәрізді. IV-V айларда гүлдеп жеміс береді.
Қазақстанда таралымы: Батыс Тянь-Шаньда, тасты жерлерде, құздарда,
кездеседі. Мезофитті өсімдік.
Жалпы таралымы- Орта Азия, Иран.
Шаруашылықта жемісі қолданылады, жемісінен кисель, шырын алады,
гүлінің құрамында бал болады.
II. Тұқымдас: Salicaceae- Ивовые-Талдар
2. Туыс: Salix L.-Ива-Тал
2.1 Түр: Salix Caspica pall-Ива Каспийская-Каспий талы
Биіктігі 3-5м сұр түсті бұта. Тік өсетін жіңішке бұтақты, жалаңаш,
жылтыр ақ-сары түсті, сиректеу күрең түсті. Күлтесі созылыңқы ұзын сағақты
(2-5мм) ерте түсіп қалады; жапырағы ұзындығы 5-8см, ені 4-10мм сопақша-
ланцетті немесе сопақша, екі беті қабысыңқы, ұшы үшкірленген тегіс жиекті
немесе жоғарғы ұшы ұсақ ара тісті, жас жапырақтары аздап түкті, ірі
жапырақтары жалаңаш, сырғасы жапырақтармен бірге ашылады, отырыңқы, ұсақ
жапырақтармен көмкерілген, қалың гүлді, аталығы 2,5-3см, ені 0,8см, аналығы
1,5-3см, ені 0,3-0,5см қабығы бозғылт-қоңыр, аздап түкті, аталығы-2
тозаңмен бірігіп өсетін жіпшелі, тәтті шірнесі-1, теріс жұмыртқа тәрізді
немесе сопақ пішінді, түйіні жұмыртқа тәрізді-конусты, отырыңқы, ақ жібек
тәрізді түкті кейінен тықырланады, аналық аузы қысқа, тұтас немесе терең
емес қалақшалы, мезофитті өсімдік.
Қазақстанда таралуы: өзен жағалаулары. Тобыл-Ишим, Ертіс, Семей
орманы, Каспий маңы, Ақтөбе, Мұғаджар, Ембі, Торғай, Батыс құмтөбелері,
Зайсан, Арал маңы, Қызылорда, Бетпақдала, Мойынқұм, Балқаш-Алакөл,
Түркістан.
Жалпы таралуы: Европа, КСРО бөлігі, Батыс-Шығыс Сібір, Иран,
Манғолия,
Гүлдеу кезінде балды, иілі заттары бар, жапырпақтары мен сабағы әдемі
болғандықтан декаративтік өсімдік. Шөлейтті аудандарды көгалдандыруға
қолайлы.
III. Тұқымдас: Rosaceae-Розацветные-Раушангүлдер
3. Туыс: Rubus L.-Ежевика, Малина -Таңқурай
3.1.Түр: Rubus сaesius L.-Ежевика-Қожақат таңқурайы
Биіктігі 50-150см бұта. Бір жылдық өркені доғал-болып көктемде
бұтақтанады, цилиндр тәрізді, инесі көп санды, көлемі-пішіні жағынан бірдей
емес, тік немесе иілген. Жапырағы үш құлақты, гүл серігі жалпақ-ланцетті,
жоғарғы жағы айқындалмаған-ойықты, жапырақшасы ашық-жасыл, көкшіл түсті,
жапырақ тақтасының жиегі тісшелі, екі жақ беті сирек түкті, ең ұшындағы
жапырағының қалемшесі екі есе ұзын, жұмыртқа-ромба тәрізді, өткір, кейде үш
құлақты. Бүйіріндегі жапырақтарының сағағы өте қысқа, көбінесе екі құлақты.
Гүлдейтін бұтағы ұзындау, жіңішке, тарбиған, гүлі көп санды тікенді және
безді, ірілеу, тостағаншасы жасыл, түкті; жемісі жидек, күлтесі жалпақ
элипсті, ақ түсті, аталығы тең бағанды, түйіні жалаңаш; жемісі көбінесе
жетілмеген, сүйегі аз, ірі, қара түсті, қабысыңқы, ілмекті, иілген өткір
тісті. VI-VII айларда гүлдеп, VIII айында жеміс береді.
Қазақстанның барлық аудандарында кездеседі. Орманды бұталар арасында,
өзендер бойында, шалғында, бау-бақшада, жол жағасында, сайларда өсіп
өнетін, мезофитті өсімдік.
Жалпы таралымы: Европа, КСРО бөлігі, Кавказ, Орта Азия, Батыс Сібір,
Батыс Европа, Кіші Азия, Иран.
Жапырағы мен сабағында флавоноидтар, илік заттар, аскорбин қышқылы,
органикалық (алма, қымыздық, сүт) қышқылдар, инозит, калий, мыс, марганец
тұздары; жемісінде 3-9% қант (глюкоза, фруктоза), органикалық қышқылдар
(лимон, шарап, алма, салицил), илік және хош иісті заттар, пектиндер, В,Е
витаминдері, рутин, никотин және фолий қышқылдары, майлар, калий, мыс,
марганец, темір, фосфор, кальций тұздары бар.28
Тағамдық және бал беретін және әсемдік өсімдік. Вегетативтік түрде
өсіп өнеді.
4. Туысы: Spiraea L.-Тавалга-Тобылғы
4.1 Түр: Spiraea нypericifolia L.-Тавалга зверобоелистная-Шайқурай тобылғы
Биіктігі 150см бұта. Қоңыр немесе қызыл қоңыр түсті мықты ағаш
тәрізді өсімдік. Сабағы жалаңаш немесе киіз-жұмсақ, жапырағы ұсақ 25мм, ені
1,5-8мм сұр түсті жалаңаш, жапырақтары қысқа төмен салбырап өскен, теріс
жұмыртқа тәрізді, ұзынша-эллипсті, немесе ланцетті, жапырақ тақтасының ұшы
доғалды немесе өткір ұшты, тегіс жиекті. Гүлі тікенді, шатыршалы (4-10) гүл
табаны жалаңаш немесе аздап түкті, биіктігі 5-15мм, жеміс пісетін кезде
18мм-ге дейін ұзарады. Гүлі ұсақ 5-8мм (9) ақ түсті, күлтесі -5, теріс
жұмыртқалы немесе жұмыртқалы және үш бұрышты тостағанша жапырағы 2-3 есе
қысқа жапырақты. IV-V айларда гүлдеп, VI айында жеміс береді. Мезофитті
өсімдік
Қазақстанда таралуы: Ертіс өзенінің жағалауы, Семей орманы, Көкшетау,
Ақтөбе, Мұғалжар, Батыс құмтөбелер, Ұлытау, Зайсан, Балқаш-Алакөл,
Тарбағатай, Жоңғар Алатауы, Күнгей Алатау, Батыс Тянь-Шаньда, тасты,
орманды, далалы жерлерде, бұталар арасында, және тау өзендерінің
жағалауында кездеседі.
Жалпы таралымы: Европа, КСРО-дың Солтүстік бөлігінде, Кавказда, Орта
Азияда, Батыс-Шығыс Сібірде, Батыс Қытайда, Манголияда т.б жерлерде
кездеседі.
Декаративтік және топырақты құнарландыратын қасиеті бар, гүлдеу
кезінде балды өсімдік.
5. Туыс: Cotoneaster Medik-Кизильник-Ырғай
5.1 Түр: Cotoneaster multiflora Bge- Кизильник многоцветковый-Көпгүл
ырғайы
Сабағы тік өсетін, биіктігі 0,5-1,5м бұта. Өркені жалаңаш, жылтыр,
қою-қызыл түсті, жас өркені түкті; жапырағы 1,5-4,3см, ені 1,2-3см. теріс-
жұмыртқалы немесе ұзынша-эллипсті сүйірленген немесе доғалданып келген,
жеміс бермейтін бұтақтарындағы жапырақтары өткір, сүйірленген немесе шар
тәрізді. Қысқа бұтақтары 5-10мм, жасыл түсті, жалаңаш. Гүлі көп гүлді, тік
өсетін ілмектері болады, аздап түкті. Гүл табаны және гипантиім болады. Гүл
тәжі ақ түсті, биіктігі 1см. шар тәрізді күлтесі жайылған, екі бағанды.
Жемісі 6-10мм ашық қызыл, ұзынша-жұмыртқалы екі сүйекті, тегіс. V-VI
айларда гүлдеп, IX айында жеміс береді. Мезофитті өсімдік.
Қазақстанда таралуы: Ұлытау, Бетпақдала, Алтай, Тарбағатай, Жоңғар
Алатауы, Күнгей Алатау, Шу-Іле, Батыс Тянь-Шань т.б.
Жалпы таралуы –Кавказ, Орта Азия, Батыс Сібір, Қытай т.б.
Жемісі жеуге жарамды. Жапырағының құрамында цианисті-сутегілі
глюкозид, 0,067% синил қышқылы болады. Гүл тәжі ірі, ашық қызыл жемісті
болғандықтан декаративті астық ретінде өсіруге ұсынылады. Гүлдеу кезінде
балды өсімдік.
IV. Тұқымдас: Lythraceae-Дербенниковые-Тергүлдер
6. Туыс: Lythrum L.-Дербенник-Тергүл
6.1 Түр: Lythrum virgatum- Дербенник прутовидный-Шыбықша тергүл
Биіктігі 50-160см көпжылдық шөптесін өсімдік. Тамыры ағаш тәрізді,
көкшіл немесе ашық жасыл түсті, жалаңаш, сабағы тік өседі жоғарғы бөлігі
төрт бөлікті бұтақталған. Жапырағы қарама-қарсы, жоғарғы жапырақтары
кезектесіп орналасқан ланцетті немесе сопақша, негізіне қарай иілген,
ұзындығы 2-13см, ені 0,5-1,6см. Жоғарғы күлтесі созылыңқы немесе қысқалау,
жапырақ тақтасының жиегі аздап тісшелі. Гүлі 2-4 жапырқ қойнауында жиналған
(кейде ұшында), тостағаншасы 3мм. Гүл шоқтары сабақтың ұшы мен бұтағына
жиналған. Гүл серігі ұзынша келген, гүл тостағаншасы мен бірдей немесе
аздап ұзындау. Кейде тостағаншасы түтікше-қоңырау тәрізді (12 түтікті)
биіктігі 4-6мм, тостағаншасының тісшелері қысқа ұшы үшбұрышты, ұшталған
(1мм), ланцетті немесе біз тәрізді тең немесе қысқа, сирек жағдайда
ішкісімен бірдей; гүл тәжі қызғылт қоңыр, күлтесі созылыңқы-эллипсті, ұшы
иілген, кейде жиегі дұрыс емес тісшелі. Ұзындығы 7-9мм, ені 2,5-4мм.
Аталығы-12, оның алтауы басқасына қарағанда ұзындау, бағанды (5-6мм). Түйін
мөлшері 3мм, қысқа бағанында түйіні 2мм, орташа бағанынында (4мм) түйін
мөлшері 3мм. Көбінесе тең бағанды, аталығы созылыңқы, жемісі целиндр
тәрізді -қорапша, немесе сопақша-жұмыртқалы, ұзындығы 4-5мм, ені 2-2,5мм.
VI-VIII айларда гүлдеп, VII-IX айларда жеміс береді.
Өзен жағалауында, шалғынды жерлерде, саз жиектерінде, су шайып кеткен
арықтарда, ылғалды жерлерде, ашық қарағайлы орман жиектерінде, шөлейтті
аймақтың төменгі бөлігінде, Қазақстанның барлық жерлерінде кездесетін
галофит.
Жалпы таралымы: Европа, КСРО бөлігі, Кавказ, Орта Азия, Батыс-Шығыс
Сібір, Орталық Европа, Солтүстік Манголия.
Балды және илеуші затты өсімдік.
V. Тұқымдыс: Onagraceae Lindl-Кипрейные-Күреңоттар
7. Туыс: Epilobium L.-Кипрей-Күреңот
7.1 Түр: Epilobium hirsutum- Кипрей мохнатый-түкті күреңот
Биіктігі 50-180см көп жылдық шөптесін өсімдік. Тамыры қалың шашақты
және қабыршақты. Сабағы цилиндр тәрізді түзу өсетін, бұтақты 1) ұзын,
жұмсақ, иілген және қалың 2) қысқа, қатты түктері болады. Жоғарғы
жапырақтарынан басқа жапырақтары қарама-қарсы орналасақан, отырыңқы,
қынапты, сопақша-ланцетті, жапырақ тақтасының жиегі ұсақ ара тісті, иілген
имекті, өтпейтін тісшелі, екі жақ бетінде тік өсетін түктермен көмкерілген,
ұзындығы 4-12см, ені 1-3см; Гүлі тақ, отырыңқы, жоғарғы жапырағы қойнауында
орналасқан; тостағаншасы қоңырау тәрізді, қатты тілімделген, қысқа түкті 2-
3мм (8-10), ені 2-3мм; Күлте басы қоңыр-күлгін түсті, 2,5см ірі. Күлтесі
шар тәрізді-теріс жұмыртқа тәрізді. Терең тілімделген ұзындығымен ені 15-
18мм. Аналық аузы-4 қалақ тәрізді, ұзындығы 3мм-дей қалың, гүлдегеннен
кейін иіліп өседі. Жемісі 4-10см қорапша аздап мамықты, жемісі сағағынан
бірнеше есе ұзын, тұқымы қоңыр жұмыртқа тәрізді, өткір емес 1,5мм, ені
0,5мм тегіс, бүртіктері анық байқалады. Айдаршасы сұр-ақ түсті. VI-VIII
гүлдейтін ксерофитті өсісмдік.
Қазақстанда таралуы: Шығанақ шалғында, сазда, өзен көл жағалауында,
қамысты тоғайда, Солтүстік аласа тауларда, Тобыл-Ишим, Ертіс, Көкшетау,
Каспий маңы, Мұғаджар, Торғай, Шығыс-Батыс құмтөбелер, Ұлытау, Қарқаралы,
Зайсан, Балқаш, Алакөл, Тарбағатай, Жоңғар алатауы, Ұлытау, Шу-Іле таулары,
Қаратау.
Жалпа таралымы: Европа, КСРО бөлігі, Орта Азия, Батыс Сібір, Батыс
Европа, Солтүстік Африка, Кіші Азия, Түрік Армениясы, Иран, Индия, Қытай,
Жапония, Манғолия.
С дәруменіне бай, гүлдеу кезінде балды өсімдік.
VI. Тұқымдас: Fаbaceae Lind-Бобовые-Бұршақтар
8. Туыс: Trifolium L.-Клевер-Беде
8.1 Түр: Trifolium repens L.- Клевер ползучий-Ақ беде
Биіктігі 10-50см көп жылдық шөптесін өсімдік. Тамыры тармақталған,
сабағы қысқа, 1-4см қойын өркені жайылған, жалаңаш, бұтақталған,
буындарында тамырланатын, жоғарғы бөлігі бұтақталған, тостағаншасы
пленчатые, ылғал жинайды, бірдей жіңішке ұшталған боз түсті, жапырақша
тәрізді түтікті, жапырағы үш құлақты, ұзындығы 30см, жоғарғы ұшы ойықталған
аз санды, түтігі аздап тартылған, жиегі ұсақ өткір тісшелі. Гүл тәжі шар
тәрізді, ұзын, көтеріңкі, тостағанша жапырақтары болады, борпылдақ 30-80
гүлді; гүл тостағаншасы пленчатые, ланцетті, қысқа тостағаншалы қоңырау
тәрізді, 3-4,5мм жалаңаш, ланцетті, біз тәрізді тісшелі, тең түтікті, боз
түсті, жасыл түкті; аталығы ақ түсті, кейде бозғылт-сары, қызғыт немесе
гүлдеген кезде қоңырланып иілген, қалқаны сопақша-эллипсті, 8-12мм,
көбінесе қанатты және қайықшалы; түйіні 4-6 ұялы, бұршағы сызғыш тәрізді
4мм; тұқымды 3-4; V-IX айларда гүлдеп, VI-X айларда жеміс береді. Мезофитті
өсімдік.
Су жайылмаларында және шалғында, сиректеу далалы сортаң және орманды
жиектерінде, қарағайлы орманда және қайыңды, өзен көл жағасында, таулы
жерлерде-субальпі белдеуіне дейін, көбінесе үй маңында, жол жиегінде, бау-
бақшада өсетін арамшөп. Қазақстанда биік таулармен-шөлейттердің барлық
жерлерінде кездеседі.
Жалпы таралымы: Европа, КСРО бөлігі, Кавказ, Орта Азия, Батыс-Шығыс
Сібір, Алыс Шығыс, Батыс Европа, Жерорта теңізі, Кіші Азия, Иран, Индия,
Монголия, Солтүстік Қытай. т.б.
Ылғал сүйгіш, суыққа төзімді, су шаюды жақсы көтеретін, тұзды
топырақта өспейтін өсімдік.
Шаруашылықта барлық үй жануарларының азықтық, жайылымдық өсімдігі.
Топырақтарды тыңайтатын қасиеті бар. Жапырағында-аскорбин қышқылы,
пигменттер, тамырында-флавоноидтар (каликозин, пратензин, генистеин т.б.
және С,В,Е,К витаминдері, кумариндер, илік заттар, тирозин, салидол
қышқылы, каротин бар. Гүлдеу кезінде бал жинайды (гүлінің құрамында 0,002-
0,003 мг нектар) гүлінің түтігі қысқа болғандықтан нектары оңай алынады
сондықтан аралар балды жақсы жинай алады. Бірақ ақ беденің бал жинатын
уақыты шектеулі ол-температура (+27°) мен ауа-райының қолайлылығы, ылғал
қоры мен топырақ құнарлығына байланысты. Температура 27° төмен - 32°
жоғары болса нектары ағып немесе нектар бөліну қасиеті тоқталады. Ақ
бедеден жиналған бал мөлдір түсті, хош иісті, тәтті болады, бір ара ұясы
бұл өсімдік өскен егістіктен 32-50кг бал жинайды, сондықтан ақ беде
өсімдігінен жиналған бал өте бағалы, бірінші сорттық балды өсімдік
қатарына жатады. 29-30
9. Туыс: Halimodendron fisch-Шенгил-Шенгел
9.1 Түр: Halimodendron halodendron- Шенгил cеребристый-Ақ шеңгел
Биіктігі 50-200см бұта, қабығы қоңыр немесе ақшыл түсті, иілген,
қатты тікенді 2-6см, тостағаншасы үш бұрышты немесе біз тәрізді, 1-4мм
тікенге айналған (1-4мм); жапырағы жұп қанатты 3-4см, ұшы тікенді, 1-5жұп
жапырақшалы, жапырақшасы ұзынша-теріс жұмыртқалы немесе теріс-сына тәрізді,
1,5-3,5см, ені 5-10мм ұшы доғал немесе ішке қарай иілген, қысқа инелері
болады; Гүл шоғының ұзындығы мен ені 3-4см, гүлі гүлтостағаншасында 1-3
тен орналасқан, тостағаншасының ұзындығы 3-6мм, ені 3-5мм, жалпақ ұшбұрышты
тісшелі немесе екі кіші ланцетті, күлтесі мен аталығы қызғылт немесе сирек
жағдайда ақ түсті. Қалқаны шар тәрізді ұзындығы 14-18мм, ені 15мм. Аздап
ішке қарай иіліп, қысқарған, сағағы сына тәрізді, тең қанатты және аздап
қайықшалы ұзындау, қанаты орақ тәрізді-сопақша, иілген қайықшасы ісінген,
жалаңаш тері тәрізді, шұбарлы, биіктігі 1-3см, ені 5-15мм науа тәрізді, бір
ұялы, қақырайтын сағағының ұзындығы 3-5мм, ұшы иілген, қысқа өткір
тісшелі. Тұқымы тегіс, қызыл қоңыр түсті бүйрек тәрізді. 2-3мм. V-VI
айларда гүлдейді. Мезофит.
Далалы, құмды, батпақты, шөл бұлақтарда, өзен су жағасында,
тоғайларда, сортаң жерлерде өсетін арамшөп. Қазақстанда Ертіс, Семей
орманы, Торғай, Батыс және Шығыс құмтөбелерде, Зайсан, Манғышлақ, Арал
маңы, Қызыл орда, Бетпақдала, Мойынқұм, Балқаш-Алакөл, Түркістан, Алтай,
Тарбағатай, Жоңғар Алатауы, Күнгей Алатау, Кетпен-Терск, Алатау, Шу-Іле
таулары, Қаратау, Батыс Тянь-Шаньда кездесетін, галофитті өсімдік.
Жалпы таралымы: Қырым, Шығыс Кавказ, Орта Азия, Иран, Батыс Қытай
(Жоңғария), Монғолия.
Гүлдеу кезінде балды, декоротивтік өсімдік. Көктем, қыс мезгілдерінде
жемісі мен түскен жапырақтары түйе мен қой малдарының негізгі азығы
болады.
VII. Тұқымдас: Elaeagnaceae-Лоховые-Жиделер
10. Туыс: Elaeagnus L.-Лох-Жиде
10.1 Түр: Elaeagnus oxycarpa schlcht- Лох oстроплодный-Үшкіржеміс жиде
Биіктігі (3) 7-10 (16)м орташа көлемді ағаш, қабығы жылтыр, қызғылт-
қоңыр түсті, бұтағы қатты тікенді (1-3см), жас өркені және жапырағы ақ-сұр
түсті, тегіс, жұлдызшалы-қабыршақты; жапырағы сопақша-ланцетті, немесе
ланцетті, ұзындығы 2-4,5см, ені 7-15мм. Жапырақ тақтасы өткір немесе
өтпейтін жиекті, жапырағының екі беті тегіс сұр-жұмсақ түсті, тегіс
жұлдысшалы қабыршақты, сағағы жапырақ тақтасынан 3-4 есе қысқа, жапырағы
жеміс берер кезінде сопақша болады. Ұзындығы 4-7см (5), ені 10-15мм, өткір,
төменгі бөлігі сұр, жоғарғы бөлігі сұр-жасыл түсті, аздап жұлдызшалы
қабыршақты, сағағы жапырақ тақтасынан 7 есе қысқа. Гүлі хош иісті, 1-3
жапырақ қойнауы, гүл тостағаншасы 2мм, гүл серігі тостағанша тәрізді 7-8мм,
ені 3-4мм қалақшалы, ішкі жағы жалаңаш сары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz