«Аққу» концептінің лингвомәдени ерекшелігі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 ТІЛ БІЛІМІНДЕГІ ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНЫМДЫҚ ЖӘНЕ ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ
БАҒЫТ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..6
1.1. Концепт: лингвомәдениеттанудың базалық ұғымы ... ... ... ... ... ... ..11
1.2.Тіл біліміндегі концепт мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 16
1.3. Ой – Ұғым - Тіл (Сөз)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2 АҚҚУ кКОНЦЕПТІСІНІҢ ҰЛТ МӘДЕНИЕТІНДЕГІ КОНЦЕПТУАЛДЫҚ
ТАБИҒАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 38
2.1. Аққу концептісінің поэтикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.2 Аққу концептісін танытатын қазақ тіліндегі паремиялық және
фразеологиялық қабаттардың сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5 2
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.54
Кіріспе
Диплом жұмысының тақырыбы. Аққу концептінің лингвомәдени ерекшелігі.
Диплом жұмысының жалпы сиаттамасы: Қазіргі ғалымдардың зерттеудің
антропоцетристік жүйесінде қарқынды дамып келе жатқан когнитивтік
лингвистика мен линговомәдениеттануға ортақ термин концепт мәселесі.
Концепт мәселесі орыс тіл білімі мен катар қазақ тілі ғалымдарының да
қызығушылығын тудырған ғылыми бағыт . Концепт халықтың дүниетанымын ай
қындайтын ерекше тілдік бірлік. Біздің жұмыстың нысаны болып отырған аққу
концептісі өз кезегінде қазақ халқына тән әлемнің тілдік бейнесіндегі
тазалық, махаббат сияқты жалпы адамзаттық ұғымдардың бейнелеуін
айқындайды.
Диплом жұмысының өзектілігі. XX ғасырдың 90 жылдарында тіл мен
мәдениеттің өзара байланысы идеясы негізінде "... тілде көрініс тапқан және
тілде бекіген мәдениет көріністерін зерттейтін" жана ғылым
лингвомәдениеттану пайда болды. Бұл сайып келгенде, тілге де, мәдениетке де
тән кумулятивтік кызметі - бір жағынан, кез келген ұлттық мәдени
ерекшеліктерін бейнелесе, екінші жағынан, мәдениет тілдік концетілердің
пайда болуына тікелей ықпал ететіндігін көрсетеді.
Лингвомәдениеттану пәнаралық ғылым болғанымен, оның бұл сипаты екі
ғылымның жай ғана қосындысы шеңберінен шығар өзіндік күрделі
ерекшеліктерімен дараланады. Қазіргі таңда тіл білімінің лингвомәдениеттану
саласы қандай да болмасын жаңа ғылымға тән оның пайда болу алғы шарттары,
дербес жаңа ғылыми сала болып қалыптасу кезеңін өткізуде.
Лингвомәдениеттану алғышарттары В. Фон Гумбольдтың тіл мен мәдениеттің
өзара байланысы идеясы мен Э.Сегтир мен Уорфтың "тілдік ықтималдылық
болжамымен" ұштасьп жатыр.
Лингвомәдениеттану саласындағы басты бағыт - ұлттық тіл мен ұлттық
мәдениеттің бір-біріне өзара ықпалы болып табылады.
Лингвомәдениеттану - соңғы жылдарда лингвистика мен мәдениеттанудың
түйіскен тұсынан туындап отырған жаңа ғылым.
Соңғы жылдардың ізденістерінде танымның басты концептілерін мәдениет,
философия, тіл және этнография тұрғысынан зерттеу үрдісі байқалады. Адамның
шындық болмысты танып білуге бағытталған барлық әрекеті логикалык категория
шеңберінде жүзеге асады. Жалпы адамзат тарихында болмыстың барлық
дүниетанымдық рухани құндылықтары, адамның жеке тұлғаның - этностың, кең
көлемде - адамзаттың өмір сүруінің маңызды жақтарымен байланысты уақыт,
тағдыр, бақыт, өмір т.б. абстракты концептілерінде жинақталып көрініс
тапқан. Олар әртүрлі мәдениет контекстерінде жалпылық сипатқа ие бола
тұрып, белгілі бір мәдениетке тән ұғымдармен де ерекшеленеді.
Лингвомәдениеттанудың өзіндік негізгі ұстанымдарынан туындайтын басты
ғылыми ұғымдарының болуы шарт. Сондай ұғымдардың бірі - концепт
феномені.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны. Қазақ тіліндегі Аққу концептісі
қатысты тілдік бірліктер.
Диплом жұмысының зерттеу пәні. Аққу концептісімен байланысты тілдік
бірліктер.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері. Зерттеудің әдіснамалық негізі деп
Арутюнова Н.Д., Бабушкин А.П., Кубрякова Е.С., Маслова В.А., сияқты орыс
ғалымдарымен қатар, Алдашева А.М., Әмірбекова А.Б., ЖампейісоваЕ, Қайдар
Ә.Т т.б теориялық еңбектерді танимыз.
Зерттеу әдістері. Салыстырмалы, салғастырмалы, сипаттамалы талдау.
Зерттеудің дереккөздері.Қазіргі қазақ тілінің материалдары, орыс
материалдары. Казақ тілі бойынша лексикографикалық еңбектер: Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігі (1974-1986), Қазақ тілінің сөздігі (1999), Қазақ
тілінің фразеологиялық сөздігі (1977, 2000), Қазақ мақал-мәтелдері. Жинап,
құрастырған: Ө Тұрманжанов (1977).
Диплом жұмысының мақсат-міндеттері. Әлемнің тілдік бейнесі —
көрсетілген тілдік ұжымның күнделікті санасында тарихи түрде қалыптасқан
және тілде бейнеленген әлем туралы түсініктердің жиынтығы, шындықты
концептуализациялаудың белгілі бір көрінісі. Әлемнің тілдік бейнесі туралы
ұғым В. Фон Гумбольдт және жаңа Гумбольдтшылдықтың (Вайсгербер т.б.) тілдің
ішкі формасы туралы айтылған пікіріне қатысты және американдық
этнолингвистиканың идеяларына, негізінен Сепир-Уорфтың лингвистикалық
салыстырмалылық гипотезасына қатысты.
Осы тұрғыдан алғанда, зерттеу жұмысымыздың басты мақсат-міндеттері
негізінде қазақ менталитетіндегі киелі саналатын аққу құсының тілдегі
көрінісі, яғни концепт ретіндегі лингвомәдениеттанулық бағыты алынып отыр.
Жұмыстың жаңалығы. Концептіге берілген анықтамалар түрліше. Көптеген
зерттеушілер онын мәдениетпен байланысын көрсетеді. Кей зерттеушілер мұны
негізгі деп тапса, енді біреулері қосымша деп қарастырады. Біздің ойымызша,
концептінің негізгі қасиеті болып оның белгілі бір мәдениетпен, қоғамның
мәдени тәжірибесімен байланысы табылады. Мәдениет өзін туындатқан біте
қайнасып жататыны айқын және оның бойында өмірлік философияны анықтайтын,
барлық адамзатқа тән әлемдік бейнедегі ұғымдардың берік орын алатыны
белгілі. Солай бола тұра, осы аталған ұғымдар ұлттық дүниетаным, мәдениет
негізінде қалыптаса отырып, ұлттың ұлт болып айқындалу белгісі ретінде де
қолданылады. Мәдениетке қатысты концепті адам мен ол өмір сүретін ақиқат
шындық аралығын байланыстырушы ретінде қызмет атқаратындықтан оны
зерттеудің маңызы зор болып отыр.
Ертедегі тайпалардың аққулардың сұлулығына, көркемдігіне қызығып
адамзаттың әуелгі анасы осыдан тарады деген де түсінігі болған. Аққуды
қазақ халқы ежелден қастерлеп, бақыттың бастамасы, жақсылықтың жаршысы,
пәктіктің, сұлулықтың белгісі деп есептейді, әрі киелі құс төресі санап,
оған еш уақытта оқ атпайды. Жұмысымыздың жаңалығы да осында. Бүгінге дейін
Аққу атауының халық санасындағы түсініктері зерттеліп келсе, бұл жұмыста
тілдік тұрғыдан зерттеліп отыр.
Диплом жұмысының құрылымы. . Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлім,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Негізгі бөлім екі
тарауға бөлінеді. Бірінші тарау: Тіл біліміндегі концепт мәселесі, Тіл
біліміндегі лингвомәдениеттанулық бағыт, Аққу атауының ұлт мәдениетіндегі
концептуалдық табиғаты деген үш тақырыптан тұрса, екінші тарау: Аққу
атауының қазақ поэзиясындағы қолданысы (көркемдік құралдар), Ақ атауымен
байланысты мақал-мәтелдер мен фразеологизмдер сияқты екі тақырыптан
тұрады.
1. ТІЛ БІЛІМІНДЕГІ ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНДЫҚ ЖӘНЕ ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ БАҒЫТ
XX ғасырдың 90 жылдарында тіл мен мәдениеттің өзара байланысы идеясы
негізінде "... тілде көрініс тапқан және тілде бекіген мәдениет
көріністерін зерттейтін" жана ғылым лингвомәдениеттану пайда болды. Бұл
сайып келгенде, тілге де, мәдениетке де тән кумулятивтік кызметі - бір
жағынан, кез келген ұлттық мәдени ерекшеліктерін бейнелесе, екінші жағынан,
мәдениет тілдік концетілердің пайда болуына тікелей ықпал ететіндігін
көрсетеді.
Лингвомәдениеттану пәнаралык ғылым болғанымен, оның бұл сипаты екі
ғылымның жай ғана қосындысы шеңберінен шығар өзіндік күрделі
ерекшеліктерімен дараланады. Қазіргі таңда тіл білімінің лингвомәдениеттану
саласы қандай да болмасын жаңа ғылымға тән оның пайда болу алғы шарттары,
дербес жаңа ғылыми сала болып қалыптасу кезеңін өткізуде.
Лингвомәдениеттану алғышарттары В. Фон Гумбольдтың тіл мен мәдениеттің
өзара байланысы идеясы мен Э.Сеғтир мен Уорфтың "тілдік ықтималдылық
болжамымен" ұштасьп жатыр.
Лингвомәдениеттану саласындағы басты бағыт - ұлттық тіл мен ұлттық
мәдениеттің бір-біріне өзара ықпалы болып табылады.
Лингвомәдениеттану - соңғы жылдарда лингвистика мен мәдениеттанудың
түйіскен тұсынан туындап отырған жаңа ғылым. Бұл саланың объектілері,
единицалары мен пәні жайындағы орыс тіл біліміндегі алғашқы көзқарастар В.
Телияның [2], В. Воробьевтің, еңбектерінде аталған. Қандай да болмасын жаңа
ғылымға қатысты түйіндеулердің болжам айту, бағыт сілтеу тұрғысынан әртүрлі
болатындығы сияқты, ұлттық тіл мен ұлттық мәдениет арасындағы байланысты,
мәдениеттің тілге және тілдің мәдениетке әсерін пайымдайтын анықтамалық
тұжырымдар да әрқилы. Алайда осы ғылым саласының обьектісі турасындағы
тұжырым біреу, ол -ұлттық менталитеттің, ұлттык мәдениеттің тілдегі
көрінісін зерттеу.
Тіл-тілдердің лингвомәдени ерекшеліктері әдебиет, тарих, мәдениет,
философия, этика, антропология ғылымдарымен байланыстыра қарағанда ғана
кешенді, жүйелі шешіледі.
Лингвомәдениеттану саласы этнолингвистикамен де, лингвоелтанумен де
ортақтасатын ғылым; алайда оның ауқымы соңғыларға қарағанда анағұрлым кең;
лингвомэдениеттану әрбір тілдік бірліктердің белгілі бір халықтың төл
элементі, халық тілімен бірге жасасып келе жатқан өз сөзі, өзгелерден ауыс-
түйіс емес, өз меншігіндегі сөз, сөз тіркесі, афоризм, мақал-мәтел
екендігін дәлелдейтін белгі қайсы; ұлттық бет-пішіні бар деп есептелген
сөз ұлттық әлеуметтік, этникалық, саяси, адамгершілік, тұрмыстық нормалары
мен қағидаттарын қандай мәлімет жеткізе алады дегенді зерттеуге
назар аудартады [3, 140 б].
Лингвомәдениеттанудың өзіндік мақсат міндеттері бар, ол "тарихи да,
қазіргі заманның да тілдік айғақтарын рухани мәдениет арқылы зерттейді."
Оның басты міндеті - тіл мен мәдениеттің өзара қатынасын қазіргі заман
мәдени ұлттық сана-сезім тұрғысынан қарастырып және онын тілдегі көрінісін
зерттеп, сипаттау. Бұл сайып келгенде мәдениет пен тілдің тарихи
табиғатының тарихылығымен тікелей байланысты. Тілдік белгілердің ішкі
формасында көрініс тапқан мәдениет ықпалы негізінде қалыптасқан дүниетаным
ұрпақтан-ұрпаққа беріле отырып, этностың, ұяттың, халыктың дүниені мәдениет
ұстанымдары арқылы танып білу процестерінде қалыптасқан ұжымдык
түсініктерін қазіргі заманға жеткізеді.
Лингвомәдениеттанудың басқа тіл мен мәдениет арақатынасын зерттейтін
ғылымдар салаларынан ерекшелігі - оның кез келген нысанды зертеуде тілдік
және мәдени контекстерді тең қарастыруы. Қазіргі уақытта
лингвомәдениеттанудың диахроникалық, салыстырмалы, салғастырмалы және
лингвомәдени лексикография салалары айқындалды. Соңғысы белгілі бір тіл мен
мәдениеттің байланысын практикалық мақсатта атап айтқанда, шетел тілін
оқыту әдістемесі мен аударматануды зерттейтін этнолингвистиканың қолданбалы
бөлігі - елтанумен тығыз байланысты. Аударматанудың (казак-орыс тілдері
бойынша) лингвомәдени аспектілерін зерттеген А. Алдашева "этнолингвистика
мен елтануға қарағанда лингвомәдениттанудың ауқымы өте кең" деп анықтайды
[4].
Лингвомәдениеттанудьң пәнін айқындауда ғалымдардың пікірлерінен ізденіс
нысанына байланысты азды-көпті айырмашылықтар байқалып қалады. В.Н. Телия
лингвомәдениеттанудың пәні ретінде тек бір ұлттың ғана емес, сонымен қатар
әртүрлі мәдениеттерге де тән әмбебап сипаттағы ақпарат деп түсінсе [5, 27
], В.А. Маслова оны тек бір ғана ұлтқа тән мәдени акпарат деп қарастырады.
Ғылыми ізденісте лингвомәдениеттану пәнін бір ұлтқа тән ұлттық мәдени
ерекше ақпаратпен қатар, әртүрлі мәдениеттерге де тән әмбебап ақпарат деп
түсінеміз. Өйткені, ізденіс барысы мен нәтижелері оның шынайылығы мен
дұрыстығын толығымен дәлелдейді. Бұл тұжырым ізденіс барысында
дәйектелінеді. Ал қазақ ғалымы А. Сейсенова лингвистикалық мәдениеттану
туралы зерттеу жұмысын жазып, онда ғалым лингвомәдениеттану аясында карым-
қатынастағы сөз этикетін, сонымен қатар қатысымда жүзеге асып отыратын және
вербалды амалдардың орнын ауыстыратын бейвербалды амалдарды да қарастырады
[6]. Лингвомәдениеттану мәселелерін орыс тіл білімінде де түпкілікті
зерттеп, зерттеу жұмыстарының негізгі нысаны етіп алған. Осылардың қатарына
В.А. Маслова [7] мен А.Т. Хроленко [8]. Сонымен қатар басқа да ғалымдар
ғылым саласының осы түріне қалам тартып, көптеген еңбектер шығарған.
Жалпы алғанда, лингвомэдениеттану - енді-енді калыптаса бастаған, әлі
де болса ғылыми ұстанымдары мен межелері, тұжырымдамаларын нақтылана
қоймаған ғылым, екіұдай түсінік тудыратын пікір-тұжырымдар да бар; бірақ
оның XXI ғасырда гуманитарлық ғылымдардың алдыңғы сапында болатындығы
сөзсіз.
Соңғы жылдардың ізденістерінде танымның басты концептілерін мәдениет,
философия, тіл және этнография тұрғысынан зерттеу үрдісі байқалады. Адамның
шындық болмысты танып білуге бағытталған барлық әрекеті логикалык категория
шеңберінде жүзеге асады. Жалпы адамзат тарихында болмыстың барлық
дүниетанымдық рухани құндылықтары, адамның жеке тұлғаның - этностың, кең
көлемде - адамзаттың өмір сүруінің маңызды жақтарымен байланысты уақыт,
тағдыр, бақыт, өмір т.б. абстракты концептілерінде жинақталып көрініс
тапқан. Олар әртүрлі мәдениет контекстерінде жалпылық сипатқа ие бола
тұрып, белгілі бір мәдениетке тән ұғымдармен де ерекшеленеді.
Лингвомәдениеттанудың өзіндік негізгі ұстанымдарынан туындайтын басты
ғылыми ұғымдарының болуы шарт. Сондай ұғьшдардың бірі - концепт
феномені.
Әйгілі философтар Л. Витгенштейн, Г.Х. фон Вригт, М. Хайдегер, Х.Г.
Граммер, М. Бубер жэне т.б. бастаған концептілеріне сараптама жасамас
бұрын, алдымен тіл білімінде түрлі пікір талас туындатын "концепт"
терминінің мән мағынасын анықтап алуымыз қажет. Орыс тіліндегі "концепт"
пен "ұғымның" (понятие) мағынасы өзінің ішкі формасы бойынша бірдей. Ю.С.
Степанов оларды әр түрлі ғылымдардың терминдері деп есептейді: "ұғым"
негізінен логика мен философияда қолданылса, "концепт" логикалық
математикада және мәдениеттануда қолданылады. Жалпы "концепт" термині
когнитивтік лингвистика ғылымының қажаеттілігінен туындай отырып,
лингвистикалық ақпаратты психологиялық, адамның таным әрекетімен
ұштастырады, яғни "сананың әртүрлі субстратты бірліктері -түсінік, образ,
ұғым".
"Концепттің", "ұғымнан" басты айырмашылығы соңғысында энциклопедиялық
ақпарат беріледі, яғни ұғым ғылыми білімнің нәтижесін білдірсе, "концепт"
сөздіктегі мағынамен қатар, алғашқы формасы (этимологиясы), басты тарихи
белгілерін ғана қалдырып өте ықшам формасын, қазіргі заман ассоциациясы мен
модустік бағасын және т.б. жинақтаған көп қабатты күрделі құрылым және оның
әр қабаты "әр дәуірдің мәдени өмірінің нәтижесі" болып табылады.
Концептті айқындауда логика-философиялык, когнитивтік және лингвомәдени
бағыттары айқындалады. Біріншісінде, концепт адамның менталды сферасын
көрсететін тіл иелерінің концетуалды жүйесінің бір бөлігі ретінде
карастырылады. Жалпы, концепт философиялық тұрғыда екі бағытта түсініледі:
біріншісі - рухани мәдениеттің өзекті сөзі, екіншісі -сөздің пайда болуына
дәнекер алғашқы түсінік. Екі анықтаманың да түпкі мәні бір болған соң бірін-
бірі толықтыратыны байқалады. Тілші ғалымдар бұл терминдерді өздерінің
зерттеу мақсаты мен міндеттеріне байланысты анықтайды: концепт дегеніміз
өзінің атауы бар және адамның шындық болмысы туралы мәдениет ықпалымен
қалыптасқан белгілі бір түсінігін бейнелейтін "идеалды" әлемнің нысаны
немесе ұжымдық санадағы белгілі бір формада бейнеленген жан-жақты мәдени
маңызы бар әлеуметтік психологиялық кұрылым және т.б. Әйтседе олар бірін-
бірі қайшылықсыз толықтыратын анықтамалар екені айқын байкалады.
Сөйлеу кызметіне байланысты зерттеушілер, соның ішінде Е.С. Кубрякова
Р. Джекендоффқа сілтеме істей отырып. адамның ми кыртысында дүние туралы
белгілі бір түсінік деңгейі бар екенін айтады. Ол деңгейде тілдік,
сенсорлық жэне моторлык түрдегі акпараттар бірін-бірі толықтырып,
концептуалдык деңгей түзетінін айта келіп, былай деп жазады: "дүние және
онын адам миындағы бейнесі бар, бұл бейнеленген дуниенің өзінің образдары,
түсініктері мен ұғымдарымен қоса, ортақ концептуалды жүйе күйінде
бейнеленген өте күшті вербалды бөлігі бар".
Когнитивтік бағыт концептті "белгілі бір жалпылық сипаттағы
категорияның мәдениет ықпалымен пайда болған ассоциаты" деп прототип
тұрғысынан түсіндіреді. Ал лингвомәдениеттануда "концептті" анықтауда
қарама-қайшылық жоқ десек те болады, тіл мамандарының пікірлері бірізділік
көрсетеді. "Концепт" жалпы этнос мәдениетінің басты элементі, адамның
менталды әлемінің басты ұяшығы деп танылады. С.Г. Воркачевтың пікірі
бойынша мәдени концепт - тілдік бейнесі және этномәдени ерекшелігі бар
ұжымдық білім сананың бірлігі."
Ресей ғылымында "концепт" термині алғаш рет 20-30 жж. қоршаған орта
құбылыстарының тіл әлемінде бейнелеу мәселесін зерттеуге байланысты болды.
Д.С. Лихачев [9, 3-9 бб.], В.В. Колесов сияқты зерттеушілер өз кезінде
дұрыс атала қоймаған, бірақ қазіргі уақытта өзекті болып табылатын орыс
философы С.А.Аскольдов-Алексеевтің 1928 жылы "Русская речь" жинағында жарық
көрген "Концепт и слово" деген еңбегіне сілтемелер береді. С.А. Аскольдов-
Алексеев концептіні былайша түсінетінін айтады: "...некое общее понятие как
содержание акта сознания, которое остоется весьма загадочной величиной,
почти неуловимым мельканием чего-то в умственном кругозоре, происходящим
при быстром произносении и понимании слов: Концепт есть мысленное
образование, которое замещает нам в процессе мысли неопределенное множество
предметов одного и того же рода".
Ғалым теориясының назар аударар жағы - дерексіздіктің үлкен деңгейіне
дейін концептінің әрбір элементі иерархиялық бірікен құрылымда айқындалуы.
Оның түсіндіруі бойынша концеггт сөз бен оның мағынасының арасына дәнекер
болады. Тілдік қолданыста адам санасы сөздердің ұғымдарын пайдалана
алмайды, сондықтан мағыналық элемент ретінде ұғым емес, ықшамдалған ең
алғашқы ойдағы түсінік - менталдық белгілер пайданылады. Осылар концепт
болып табылады. Егер автордың пікіріне жүгінсек, концепт ықшамдалған
түсінік емес, (несвернушееся понятие), "эмбрион понятие так как раньше и в
нем потенциально заложена та семантическая структура, те обшие и частные
смыслы которые затем разворащиваются в понятие". Концепт уақыт пен
кеңістіктегі сөздердің идеялық-туыстық байланысын анықтауға мүмкіндік
береді. Нақтылы және потенциалды (элеуетті) сөздердің байланысы, олардың
беретін ассоциациялары бір тірек сөз концептіге бірігеді.
В.В. Колесов концепт ұғымын казіргі зерттеулерде кездесетін мәдени
концепт ұғымымен байланыстыра келіп, былай дейді: концепт - сөздің
мағыналық толығуының негізгі нүктесі, сонымен бірге дамудың ең соңғы шегі.
Мәдени таңба ретіндегі сөз мағыналарының даму нәтижесіндегі алғашқы мағына
соңғы нүкте, яғни қазіргі мәдениеттегі қатары молайған ұғым концепт бола
алады [10].
Бұл теориялық жағынан барлық сөздер мәдени мағыналы бола алады деген
ойларды дәлелдей түседі және сөздің мәдени тілдік табиғатын зерттеуде
концепт терминін алғаш қолданудын қажеттілігін нақтылайды.
Концептілерді зерттеуге әлемдік лингвистикада бірінші болып көңіл
аударған С.А. Аскольдов болды. Ғалым: "Концепт - ойдағы құрылым, яғни
белгілі бір затты ойлау кезінде оны сол тектес басқа бір заттармен
ауыстырады" - деп концептінің танымдық әдіс ретінде негізгі қызметі
орынбасушылылық қызмет екенін көрсетеді.
С.А.Аскольдовтың ойларын жалғастырушы Д.С. Лихачев концептіні мағынаның
алгебралык мәнері (алгебраическое выражение значения) деп ұсынды. Ғалым:
"Ауызша және жазба тілде адамдар концептіге, яғни мағынаның алгебралық
мәнеріне сүйенеді, себебі адам мағынаны оның барлық күрделілігімен қамтуға
үлгере алмайды. Кейде мағынаны қабылдай алмайды, ал кейде өзінің біліміне,
жеке тәжірибесіне, белгілі бір ортаға жататындығына, мамандығына т.с.с.
байланысты оған өз бетінше талдау жасайды" - дейді [11,7 б.].
Концептің орыс мәдениетіне қатысты Ю.С.Степановтың "орыстардың және
орыс қоғамының рухани өмірінің ұжымдық қазынасы" деген анықтамасын басқа
мәдениеттер контексі негізінде де әбден қолдануға болады. Концептің
семантикалық құрамына прагматикалык ақпарат, сөздің танымдық жадысы және
мәдени этникалык компонент кіреді. Сөздің танымдық жадысының сөздің
эволюциясы, яғни сөз семантикасының синхрондық деңгейде сақталатын немесе
ұмытылатын тарихи мәдени уәжділігінің сөздің мәдени жадысынан айырмашылығы,
соңғысы тіл кең көлемде алғанда - мәдениет иелерінің рухани кұндылықтарымен
байланысты. Мәдени этникалық компонент тілдік белгінің семантикасының
ұлттық ерекшеліктерін айқындап, белгілі бір дүниенің тілдік суретін
бейнелейді.
А.П.Бабушкиннің пікірі бойынша концепт дегеніміз - "реалды немесе
идеалды дүние нәрсесінің вербалды бейнеленген күйінде тіл иелерінің ұлттық
жадында сақталатын ұжымдық сананың кез келген дискреттік белгісі. Ал
мәдениетттің басты концептілерІ дегеніміз "жеке түлғамен қатар, жалпы
лингвомәдени коғам үшін экзистенционалды мэні бар дүние суретінің басты
бірліктері" [12, 160 б.].
Концептінін басты белгілерінің бірі - оның мәдени реңкте болуы.
Сондықтан ұлттық ерекше дүниетанымды түсінуде басты компонент болып
саналады. Сонымен концепт дегеніміз - этномәдени санада сақталатын, белгІлі
бір ұлттың үрпақтан-ұрпаққа берілетін ықшам, әрі терең мағыналы шындық
болмыс, ұлттық мәдени кұндылықтары жөніндегі сан ғасырлық түсінігін
білдіретін құрылым.
Д.С.Лихачевтың пікірі бойынша белгілі бір ұлттың мәдениетіне
негізделетін концептілер аймағы бар. Соның ішінде шындық болмысты
түсінудегі басты айрықша таным түсінікті білдіретін семантикалық кұрылымдар
болады [13, 7-16 б.]. Ал сайып келгенде, концептің басты қызметі - дүниенің
тілдік суретінің басты элементтерін атау.
1. Концепт: лингвомәдениеттанудың базалық ұғымы
Кез келген халықтың алыс замандардан бері қалыптасқан өзіндік болмыс-
бітімі, салт дәстүрі материалдык және рухани мұралары — сол халықтың ғұмыр
жолының айнасы. Өткен заманнан жеткен мұралары бүгінгі ұрпак үшін тек
тарихтьщ қарапайым куэгері гана емес, сонымен бірге казіргі сан тарау
мәдениетіміздің бой көтерген берік тұғыры да. Адам баласының таным-түсінігі
толысқан сайын өзіне дейінгі үрпақтар жасаған материалдарды және рухани
мұраларды зертттеп, игеруге деген қажеттілік арта түспек. Бүгінгі таңдағы
ғылыми түсінік ғылымда да, әдебиет пен өнерде де, ел-жүрттын білім өрісі
мен сауатында, ойдың орамдылығы мен тілдік құнарлығын да материалдык және
рухани кажеттіліктердің деңгей-дәрежесінде, ең арғысы талғамның татымына
дейін мәдениеттің аясына сыйғызады. Демек, мәдениет дегеніміз - адамзат
баласының ақыл-ойы мен маңдай терінен туындаған жетістіктердің бәрін
қамтиды. Әрине, мәдениет атауының мэні кең. Материалдық, рухани мәдениет
деп екіге бөлудің өзінде де шарттылық бар. Осы тұрғыда базалық материалдық
мәдениетті танытатын лексемаларды (атауларды) мәдени концепт ретінде
когнитивті тұрғыда қарау қажет. Жеке бір сөздің толық концептісі, оның
семантикалық және ассоциациялық өрісі арқылы айқындалады. Сөздің
семантикалық және ассоциациялық өрісінде пайда болатын акпараттың қүрамында
когнитивті және прагматикалық мағыналарынын элементтері бейнеленеді. Біз
бүдан "мәдени концепті" деп танылатын лексеманы концепт қүрудағы өзінің
лексиконы, синонимдік қатары, ассоциациялық байланысы бар жэне семантикалық
өрісі кең атауларды концепт ретінде танимыз.
Концепт термиінінің теориялық негіздері Д.С. Лихачев, Н.Д. Арутюнова,
Е.С. Кубрякова, А.Н. Мороховский, Н.К.Рябцева, В. Айрапетян, В.В. Колесов,
В.А. Маслова, А.Я. Гуревич, А. Вежбицкая еңбектерінде эр кырынан
қарастырылады. Н.Д. Арутюнова мэдени концептілер туралы былай дейді:
"...каждое из этих слов обладает своими законами, своей областью
референции, и поэтому, описывая и анализируя "язык" каждого культурного
концепта, мы открываем доступ к соответствующему понятию".
Концепт сөздерінің терминдік мағынасы эр ғылым саласында әртүрлі. Адам
күнделікті өмірде тағдыр, шындық, парыз, абырой, бостандык, еркіндік т.б.
сөздерді колданса да, олардьщ мағынасын анық түсіндіре алмауы мүмкін. Ол
сөздердің беретін үғым-түсінігін түсіндіруі адамның тілде беру тәжірибесіне
қарай әртүрлі болады.
Концепт сөздердің беретін ұғымын түсіну арқылы жеке адамнан бастап,
қоғамдық топтардың, бүкіл бір ұлттың, халықтың ой-өрісінің, дүниетанымының
ерекшеліктері айқындалады. Бұл сөздер рухани мәдениеттін
басты-басты ұғымдарын оның элементтері ретінде таңбалай отырып. олардың мән-
мағынасын камтиды. Бұл өз кезінде бұрынғы түсіндірмелерді жаңа кырынан
бағалауға әкеледі.
А.Н.Мороховский дерексіз лексиканы мәдени сөздерге. ғылыми терминдерге
жэне идеологиялык сөздерге қарама-карсы кояды. Автордың ойынша, бұл үш
топтағы сөздердің семантикасын бөлу себебі, біріншіден, атқаратын
қызметінІң, екіншіден, пайда болу тәсілдерінің, үшіншіден, беретін
ұғымдарының әр түрлілігіне байланысты [29, 54-55 б.]. Ғылыми терминдерді
жеке тұлғалар жасайды, олардың алға коятын міндеті - жаңа идеялар мен
концептілерге ат қою, олар ғылыми түсінікті қамтиды. Мәдени сөздерді
элеумет жасайды, олардьщ міндеті - тілдегі кейбір түсініктерді, үғымдарды
сол әлеуметте бар концептілерді орнықтыру, олар рухани сананы, түсінікті
қамтиды. Идеологиялық сөздерді жекелеген түлғалар дүниеге әкеледі, элеумет
оны қабылдайды. Олардың міндеті - үгіт насихат, тапсырма жэне иллюзиялық
түсінікті, яғни болмысты әсерлеп түсіндіруді қамтиды. А.Н. Мороховскийдің
көзкарасы бойынша, мәдени сөздердің терминдерден айырмашылығы мынада:
терминдер бір тілден екінші тілге оңай ұғынылады, ал мәдени сөздерді екінші
бір тілге дәл аударып беру үлкен қиындықтар туғызады, себебі олардың
әрқайсысында сол ұлт мәдениеті, менталитеті бейнеленеді. Дерексіз сөздердің
өзі де концепт(мэдени сөздер) бола алады, өйткені олардың мағынасы да
қандай да бір рухани-мэдени ұғымды білдіреді. Сондай-ақ сөздердін
мәдениленуі рухани немесе дерексіз категориялардың негізінде ғана емес,
сонымен бірге әдет-ғұрыпты сипаттайтын, адамның жекелеген қасиеттерін
білдіретін сөздердің (түрмыс, мінез-күлық, батырлық т.б.), тіпті нақты іс-
әрекеттердің (ән салуға, суға жүзу, аңға шығу, балык аулау, егін салу)
негізінде жүзеге асады. Жекелеген халық үшін бұл сөздер жалпы мэдени
мағынаға ие бола алады. Өйткені олар қандай да бір мәдени ерекшеліктерді
білдіреді. Мэдени концепт сөздердің аясы нақты, жинақтаушы заттық
лексиканың есебінен кеңйе алады. Мысалы, үй, отбасы, соғыс, қару, қайық,
байлық т.б. көптеген өсімдік пен жануарлардың, түрмыстық заттар мен
құбылыстардың атаулары жекелеген үлттың өзіндік менталитетіне байланысты
ерекше концептілік мэн алуы ықтимал. Сөйтіп, заттар мен қүбылыстарды
таңбалауша тілдік бірліктер мәдени компоненттерімен ерекшеленеді.
Орыс және шетел ғалымдарының концепт пен сөзге байланысты "ұғымның
жұмырланған көлемі" (закругленных объемах смысла), "мағына беріктігі" (о
принципиальном значений), "уақыттан тыс мағына" (о временном содержаний)
сияқты ой-пікірлері А.А. Потебняның сөздің "ішкі формасы" туралы іліміне
жақын.
Сөздің пайда болу кезеңінде, концепт оның "ішкі формасы" ретінде, яғни
тілді қолданушының санасьт оған дейін бар мағыналары жаңа сөзбен бірге
пайда болған жаңа мағыналарымен байланысты қаралады. Содан кейін, сөзді
игеру кезеңінде, концепт бірде концепт-бейнеге (егер ол айтылымның тек
сытрқы тұлғасына ғана ұмтылса), бірде ұғымға (егер оның мазмұндық жағы
дамыса) түрленіп отырады. Бірақ, бейне мен ұғым - олар концепт емес, сөздің
мәдени - тілдік игерілу нэтижесінде пайда болған жаңа бір түрі. Бұл кезде
кониепт бейне мен ұғымды түсіндіре алады. Нәтижесінде, белгілі бір тілдік
мазмұнымен байланысты сөздің үғымды жағы сол беріген сөз арқылы мәдени
түсінудің кілт іздеп есептеуге болатын мэдени символдарға дейін дами алады.
Соңында сөздің мәдени - тілдік танымның шеңбері тұнықталып, концепт сөздің
ұғымдык құрылымның бөлігі ретінде және сонымен бірге осы құрылымды түсіну
кілті ретінде мәдениет элементтерін айқындай алады. Концептті жеке
сөздердің семантикалык көрінісін түсінудің кілті ретінде, ал екінші
жағынан, мідени құбылыстың ерекшелігін түсінудің кілті ретінде
қарастырамыз. Сонымен, концепт ғаламның мәдени-тілдік бейнесін үғынуға
мүмкіндік береді.
Концептінің құрылымы күрделі. Оның құрылымына этимология -сөздің түп-
төркіні, мазмұн тарихы, қазіргі ассоциация, баға, коннотация енеді.
Концепт терминінің құрылымы өте күрделі болып келеді. Бір жағынан
алғанда, оған ұғым құрылымына катыстының барлығы, екінші жағынан -концепт
құрылымына оны мәдениет фактісі етіп отырған - бастапқы мағынасы да кіреді
(этимология); мазмұнның негізгі белгілеріне қатысты ықшамдалған тарих;
қазіргі ассоциациялар; баға және т.б. ұғым мәселесіне тоқталатын болсақ,
оның логика мен философия салаларында қарастырылып жүргендігіне орай
ғалымдар осы үғымға ұқсас болып келетін заттар тобын, яғни - көлем және
ұғымның осы топка сәйкес келетін жалпы және жеке белгілерінің жиынтығын -
мазмұн деп түсіндіреді. Математикалық логикада концепт термині деп тек
ұғымның мазмұнын ғана атайды; осылайша, бұл салада концепт термині мағына
терминімен синонимдес болып кетеді. Оған қоса мағына термині де ұғым көлемі
терминіне синонимдес болады. Мәдениет туралы ғылым саласында концепт
термині мәдени мазмұн арқылы абстракцияланып, тек құрылымға қатысты
айтылғанда ғана қолданылады. Осы тұста қазіргі тіл біліміндегі сөз
мазмұнының құрылымының да мағынасын ашуға негіз бар.
З.Д.Попова, И.А.Стернин адам санасындағы когнитивтік концепт:а) оның
тікелей сезімдік тәжірибесінен әлемнің сезім мүшелері арқылы қабылдау; ә)
адамның қызмет, әрекеті пәні; б)адам санасында концепті түрінде өмір
сүретін ой операцияларынан; в) тілдік қарым-катынастан (концепті адамға
тілдік формада түсіндіріліп, жеткізілуі мүмкін; г) тілдік бірліктерді
саналы түрде түйсініп, тану аркылы қалыптасады.
Концепт қатпарлы қабаттардан тұрады және әр қабат түрлі дәуірлердегі
мәдени өмірдің "тұнбасы", яғни нәтижесі болуы мүмкін. Олар (қабаттар)
сондай-ақ, тарихи түрғыда эртүрлі қабаттардан жэне пайда болу уақыты, шығу
тегі - семантикасы жағынан әртүрлі болып табылады. Соған байланысты оның
ерекше кұрылымы бар. Ол келесі белгілерді қамтиды): негізгі (актуалды)
белгісі); қосымша (пассив, тарихи) белгі); ішкі (әдетте санамен
түйсінілмейтін) формасы.
Ішкі форма, яғни этимологиялық белгіні зерттеушілер ашуы мүмкін.
Басқаларға ол делдарлар (ұрпақтан-ұрпаққа) арқылы жеткен,осы ішкі форманың
негізінде қалған мағыналық қабаттар пайда болған.
Негізгі пәрменді қабат - сол мәдениетті тұтынушы ұжымның әрбіріне
мәлім, жалпыұлттық концепт болып табылады; пассив қабат - бұл косымша
кабат, мэдениетті тұтынушы ұлттың белгілі бір жеке тобы үшін маңызды болып
табылады (яғни жекелеген субкультураның концептосферасына жатады);
Концептінің ішкі формасы (күнделікті өмірде түйсінілмейтін, тек мамандарға
мәлім) мэдениетті тұтынушы көпшілік үшін концепт бөлігі болып табылмайды,
мәдени элементтерді түсіндіруші ретінде кабылдайды.
Концептіні зерттеудің әртүрлі амал-тәсілдері бар: тілдік-жүйелік тәсіл,
денотативті тәсіл, сигнификатты тәсіл, функционалды-прагматикалык тәсіл.
Денотативті тәсіл пропозицияның тілдік емес коррелятын суреттеуге аса көңіл
бөледі, яғни концептті дүрьтс пайдалануды жүзеге асыратын коррелят деңгейі
мен жағдайын қарастырады.
Сигннфикатты тәсіл, сарапталып отырған феноменнің сигнификаттық өріс
арқылы жүзеге асуын немесе мифопоэтикалық, этникалық мағыналарды
қарастырады. Функционалдық-прагматикалық тәсіл дәстүрлі контексттерде
бекітілген лексемаларды парафразалау тәжірибесі мен дәстүрлік емес
синтагмаларда жаңа семантикалық байланыстардың пайда болуын қарастырады.
Адамның ойлауы кезінде кез келген жағдайды шындықтың белгілі бір
фрагменті ғана, яғни әлемнің концептуалды бейнесінің фрагменті пайда
болады. Әлемнің концептуалды бейнесі ұғымы үш деңгейде карастырылады:
тұлғалық таным деңгейінде, топтық таным деңгейінде және қоғамдық таным
деңгейінде. Әрине, әлемнің концептуалды бейнесі белгілі бір әлеуметтік топ,
ұлт, бүтін бір қоғам деңгейінде қарастырылады, абстрактілі ұғым да бар,
ондай ғылыми абстракциялар зерттеліп отырған құбылыстың маңызын тереңірек
зерттейді.
Концепт - бұл кез келген үғым емес, бұл адамның элемдік көзқарасы мен
әлемнің концептуалды бейнесінің маңызды әрі күрделі элементі.
Ю.С. Степанов жэне басқа да ғалымдар концепт ретінде өмір, өлім,
мәңгілік, ақиқат, мейірім, сұлулық, әділдік, уақыт т.б. абстрактілі
ұғымдарды көрсетеді [31,87б.]. Концепт қатарына логоэпистема категориясына
қарайтын сөздер мен сөз тіркестерімен белгіленетін үғымдар жатады.
Логоэпистема - халықтың мәдени ескерткішін сақтайтын тіл
тасымалдаушылар.
С.М.Прохорова күрделі концептілердің бірі, бұл бүтін бір
концептілерқатарынан, концептуалды метафоралардан түратын "адам ұғымы" деп
көрсетіп кетеді [32, 267 б.].
Осылайша, концептілер қатарынан нақты-заттық саланың көптеген ұғымдары
шығарылады. ¥ғымдардан баска концептімен бір деңге йде тұратын бірлік бұл -
елес.
1.2 ТІЛ БІЛІМІНДЕГІ КОНЦЕПТ МӘСЕЛЕСІ
Когнитивтік ғылымның аясы – адамзаттың зердесінде қалыптасқан символдық
процестердің табиғатын ұғынуға саяды. Тіл білімі сөздігінде когнитивті
лингвистика туралы мынадай түсінік берілген: Когнитивтік лингвистика (лат.
сognition – білім, түсінік, көзқарас) – тіл біліміндегі бағыт. Тілді игеру,
табиғи тіл механизмін түсіндіру үшін білім жинау, қолдану және оны түсіну
моделін құру тұрғысынан зерттеледі. Когнитивтік лингвистика бұл модельді
тек бүкіл когнитивті ғылымдар шеңберінде ғана жасай алады. Ол ғылым
білімнің әр түрлі типтерін, олардың ұйымдастырылу және өзара әрекеттесу
тілдерін зерттейді. Екінші жағынан, бүгінгі тілдерді зерттеу интенция, ес,
семантикалық қорытынды, есте сақтау, түсіну, жоспарлау, дискурсты басқару
сияқты когнитивтік категориялардың қатысуынсыз мүмкін емес. Реарда тілдік,
сенорлық, моторлық және басқа информациялар қамтылады. Когнитивтік
лингвистика – тіл көмегімен информацияларды беру, сақтау құрылымдары мен
тәсілдері туралы көзқарастарды тереңдетуге арналған [1,181 б].
Когнитивтік лингвистика нысандарының ерекшелігі: біріншіден, олар
адамның психикалық, мәдени қызметінің негізінде жатады, олар инвариантты
және көлемді, жеке сөз мағынасының өрісінен әлем бейнесіне дейін түрленеді,
екіншіден, тілдік сипаттаудың өзіндік құралдарын иемденбейтін ерекше
бейнелілік арқылы сипатталады.
Тілдің когнитивтік қыры ретінде тек адамның танымдық қабілетінен
туындайтын мағынаны қалыптастырудың тетігі ғана емес, сонымен бірге
адамзаттың сол ұғым мен білімді қалай қабылдайды және оны қалай
тұжырымдайды деген мәселелер алға тартылуда. Мұндай обьективті әрі
субьективті факторлар белгілі бір халықтың әлемдік бейнесін қалыптастыруға
маңызды күш салады.
Когнитивтік ғылымның басты назар аударатын негізгі ұғымдары – әлем
бейнесі (картина мира), әлемнің тілдік бейнесі (языковая картина мира),
әлемнің ұлттық (тілдік) бейнесі (национальная картина мира) және әлем
моделі (образ мира) немесе когнитивтік модель (кейде әлемнің концептуалды
бейнесі деп те аталады).
Әлем бейнесі термині ғылымға ХІХ ғасырдың аяғында еніп, физика,
философия, логика ғылымдарында (Вингенштейн Л., Герц Г.), ал ХХ ғасырда
антропология, семиотикада (В.Иванова, В.Топоров, Ю.Степанов, Гуревич),
лингвистикада (Л.Вайсгербер, Ю.Караулов, Г.Колшанский, В.Постовалова т.б.)
қолданылады.
Ю.Степановтың көрсетуінше әлем сөзіндегі екі мағына (1. ғаламшар,
әлемді жарату жүйесі және тыныштық, келісім, тыныш өмір) ең алғашында
байланысты болған: орыс тіліндегі мир сөзіне көне грек тіліндегі хаосқа
қарсы қойылған космос сөзі сәйкес келеді. Қазіргі әлем концептінде осы
екі ұғым да бірге қолданылады.
Әлем - адам мен қоршаған ортаның өзара әсерлесуінде көрініс табуы, ал
әлем бейнесі - адам мен орта туралы ақпараттың өңделген нәтижесі.
Тілшілер (Б.А.Серебреников, В.И.Постовалова, А.А.Уфимцева, С.Кубрякова,
В.Н.Телия т.б.) тілдегі адамзаттың рөлін айта отырып, әлем бейнесін адамның
барлық рухани шығармашылығы, оның әлеммен байланысының нәтижесінде
қалыптасқан әлемнің глобальді бейнесі деп анықтайды.
Әлем бейнесі дегеніміз - адамзатты қоршаған объективті шындық. Ол
нанымға тәуелсіз өмір сүреді. Әлем концептісіне кең мағына беріледі -
Әлем - Вселенная, универсум (реалді әлем). Ол әрқашан да ментальді
әлеммен өзара байланыста болады.
Ғалымдардың әлем бейнесіне берген анықтамаларына тоқталайық.
В.М.Сергеев әлем бейнесінің қалыптасуындағы теория мен тәжірибенің өзара
маңыздылығын атап өтеді: Картина мира формируется в ходе познания
окружающей действительности в результате сложного взаимодействия теории и
практики [2, 36].
Э.Д.Сүлейменова оны танымдық когнитивті феномен ретінде таниды:
Картина мира - это познавательный когнитивный феномен, который не
складывается из значений или суммы значений отдельных слов [3,1316].
Тұманова: Әлем бейнесі - жалпы адамзаттық - әлем бейнесі, әлем туралы
білімнің жиынтығы [4, 20-226] - деп ауқымды түрде түсінеді.
В.И.Постовалованың көрсетуінше, әлем образы әлем бейнесінің өзегі болып
табылады: Образ мира - это ядро картины мира, основа мировидения человека,
репрезентирующего сущностные свойства мира в понимании ее носителей и
являющегося результатом всей духовной активности человека [5,70-216].
Әлем бейнесі - өмір шындығының нақты ақиқат құбылыстары, оның санадағы,
адамдар танымындағы, ұғымындағы оймен жасалған бейнесі.
Біздің әлем туралы білімімізді анығырақ бейнелейтін адамның дүниені
тану құралы - тіл.
Шындық немесе идеалды әлем затын бейнелейтін ұжымдық сананың кез-
келген дискретті бірлігі тілде, ұлттық вербальді белгіленген күйде
сақталады [6, 116].
Н.Н. Аитова ғылыми еңбектерінде әлем бейнесі әлемнің тілдік
бейнесінің орнына қолданыла беретінін (мүмкін үнемдеу үшін) айтып, бұл
екеуі екі түрлі ұғым болғандықтан ажыратып қолдану керектігін айтады:
Ғаламның тілдік бейнесі термині философия мен логика аспектісінде
Л.Витгенштейннің ұсынуымен қолданылған. Ал антропология, семиотикаға
лингвистикаға оны енгізген Л.Вайсгерберде ол ғаламның тілдік құрылуы
(языковое миросозидание) - деп аталады. Ғаламның тілдік құрылуы деп туған
тілдегі барлық әрекет ететін бағытталған рухани энергия түсініледі, онда
тілдік бірлестік арқылы ғаламның қайта құрылуы жүзеге асырылады [7, 1856]
(автор әлем сөзінің орнына ғалам сөзін колданады).
А.Серебреников: Язык и мышление - две самостоятельные области, тесно
между собою связанные [5, 15-166] - дей келіп, осыған орай екі түрлі
әлемдік бейне танылатындығын айтады. Оның бірі - ұғымдық бейне
болса, екіншісі - тілдік бейне. Мұның біріншісі - ойлауға, ымға қатысты, ал
екіншісі - тілге қатысты.
Әлемнің тілдік бейнесіне бейнелер емес, бейнеленгендер енеді. Ол
субъективті тәжірибе жемісі. Осыған орай А.Вежбицкая әр тіл о бастан өз
иегеріне белгілі бір әлем бейнесін беретіндігін айтады: Нельзя на
естественном языке описать мир как он и есть: язык изначально задает
сиоим носителям определенную картину мира, причем каждый данный язык -
свою...
Языковое значение - это интерпретация мира человеком, и никакие
операции над сущностями реального мира не приближают к пониманию как
устроено это значение [8, 5-66].
И.А.Стернин әлем туралы білімді сол не басқа затқа қатысты білім
жиынтығы деп түсінеді және әлем туралы білімді ғылыми тұрмыстық
энциклопедиялық білім ретінде қарастырады. Оның ойынша, әлем туралы тілдік
білім тілдік емес білімге қарсы тұрады. Тілдік білім сөз мағынасында дербес
семантикалық компоненті ретінде көрінсе, тілдік емес білім сөз мағынасында
қандай да бір компоненттерді жасайды. Тілдік емес білім адам санасында
нақты, көрнекі, сезімдік түрде сақталады және жан-жануарлармен адамның
ортақ ойлауының нәтижесі екенін айтады [9, 20-326].
Е.М.Абақан Тілдің мәдени философиясы еңбегінде: Тіл білімінде
әлемнің бейнесі, әлемнің ұлттық бейнесі сияқты термин ретінде
колданылып жүрген сөйлемдерде әлем бейнесінің жасалуы жеке адамға, я
болмаса, бүкіл адамзатқа тән құбылыс ретінде карастырылады. Оның
когнитивтік (санаға қатысты), гносеологиялык (танымдық) сипаты адам ойында
пайда болады. Бірақ әлемнің тілдік бейнесі қоршаған ортаның тікелей, тура
бейнесі бола алмайды екен. Себебі, болмыс пен тіл арасында адамның санасы
тұрады [10, 756], - деген пікір айтады.
Г.А.Брутян қоршаған орта туралы білімді әлемнің екі моделі ретінде
сипаттайды: Мыслительная модель (концептуальная картина мира) — знание,
зафиксированное в понятийном составе познающего субъекта; языковая модель
- знание, выраженное языковым багажом [11, 586].
Сонымен, адамдар үшін дүниені танудың ең бірінші кілті - ұғымдык,
сезімдік негіздерден бастау алған сана әрекеті. Сол себепті тілдік белгі -
логикалық тұрғыдан екінші процесс.
Ойлау процесі - мида болатын құбылыс, сана әрекеті, ал тіл санадағы сол
ойлау әрекеті ұғым түріндегі формаға енгізіледі. Демек, ойлау-логикалық
категорияның өмірдегі көрінісі. Олардың өзара шартты түрдегі байланысынан
ұғым қалыптасады. Басқаша айтқанда, ұғым айтылмақ болғанда, оған сөз
таңбаланатыны туралы профессор А.Салқынбай былайша түсіндіреді: Танылған
іс зат не құбылыс адам санасында белгіленіп, ұғым болып бекіп, тілдік
таңбаға айналады. Адамның табиғатқа еліктеп, табиғаттан үйренуі, оның
тілінде мифосимволикалық бейнелер жүйесін калыптастырады, таным ретінде
тілде көрініс табады, сөз арқылы таңбаланады [, 86-76]. Бұл айтылғандардан
сана әрекетінің сөйлеу әрекетімен байланысын көрсетуге болады.
1.3. Ой – Ұғым - Тіл (Сөз)
Ұғымның пайда болуы да санадағы құбылыс. Ұғым айтылған ой арқылы ғана
емес, көзбен көріп, қолмен ұстап, ұқсас қасиеттерін еске түсіріп, қиялмен
елестетіп, ойша бейнелеп, формасын жасау арқылы да қалыптасады. Алғашқыда
негізгі ұғымдардың пайда болуында көз қызметі ерекше орын алған. Онда ұғым
пайда болуының негізінде объект - денотат түрады. Ол - қозғаушы, сана
әрекетін қоздырушы күш. Егер зат (құбылыс) болмаса, оның санадағы сәулесі,
яки бейнесі жоқ. Сондықтан да профессор А.Салқынбайдың: “Зат пен сөз
мағынасы арасындағы сабақтас байланыстылық, біздіңше, ұғым арқылы
жалғасады.
Ұғымдық белгілер арқылы мағына жасалады. Табиғат пен әлем бейнесінің
адам санасында бейнеленуі ұғымды қалыптастырады. Ұғым арқылы таңбаға мағына
беріледі. Мағына ұғымның нақ өзі деуге де болмайды, абстракцияланған,
ұқсатылған, ассоциацияға түсірілген бейнесі. Санадағы ой сөзбен
тұлғаланғанда, белгілі мағынаға ие болғанда әр түрлі факторлар арқылы
қалыптасады. Ондай факторлар:
Халықтың дүниетанымы.
Уақыт.
Танымның дамуы.
Яғни, белгілі уақыт аралығында дүниетанымның жетілуі мен дамуына сәйкес
қалыптасатын халықтық дәстүр мен салт-санаға байланысты болатын ұғымның
тілдегі таңбалық жүйеге түскен абстрактылы, ассоциативті бейнесі мағына
болады [12, 586]- деп көрсеткеніне қосыламыз.
Демек, ұғым - дүниетанымның санадағы бейне суреті. Сонымен, ой мен тіл
арасындағы бейне не ұғым тудыратын процесс когнитивтік ғылымның негізгі
нысаны, тірегі, түжырымдық құрылымы болып табылады. Оның басты мақсаты ой
мен тіл арқылы калыптасатын тұжырым қалыптастыру.
Ұғымдық бейне - ойлау жемісі. Ал дыбыстық бейне - сол ұғымдық бейненің
материалдық көшірмесі. Бұл бейнелердің қай-қайсысы да заттың (ленотаттық)
өзі емес, оның негізгі образдық бейнесінің суреттері: ұғым-санадағы сәуле
арқылы салынған сурет болса, сөз - дыбыс арқылы салынған сурет. Тіл -
табиғат пен адамзат аралығындағы сана арқылы болатын байланысты адамдардың
өзара қарым- қатынасында бейнелейтін аралық құрал.
Әлемде өмір сүре отырып адам тек тілмен белгілі бір құрал ретінде
қамтамасыз етілмеген, бірақ адам үшін жалпы әлем не екені осы тілде
негізделген және онда сипатталады [13, 5126]. Тіл бізге әлемді
тануға мүмкіндік береді, мұнда әр жеке адамның санасынан жоғары тұратын
көзге көрінерліктей болады [13, 5206]. Және де тіл рөлі - адам мен
арасындағы аралықтағы үзбе (звено) рөлі емес, себебі онда адамның өмір
сүруі (бытие) ғана жүзеге аспайды, тілде әлем өзін- өзі бейнелейді [13]
Осылайша тілде әлем өзін біз үшін бейнелейді және осы тіл аясында біз
әлемді тануға ие боламыз.
Әлемнің тілдік бейнесінің философиялық мәнін түсінуге арналған
теориялық еңбектерде (Степанов Ю., Булигина Т.В., ШмелевА.Д., Караулова
Ю.Н., Кубрякова Е.С., Арутюнова Н.Д.) әлемнің тілдік бейнесінің түрлі
белгілері көрсетілген. Оның фундаментальді белгісінің бірі ретінде
поэтникалық жүйесі аталады. Сонымен бірге ғаламның тілдік бейнесінің
өзгергіштігі, тұрақсыздығы айтылады.
В.Б.Касевичтің ойынша, тілдік семантиканың құралдары арқылы кодталған
әлем бейнесі уақыт өтісімен осы не өзге деңгейде реликтті, көне, қалдық
болып есептеледі.
Ю.Д.Апресян: Әр табиғи тіл әлемді қабылдау мен ұйымдастырудың
(концептуализациялаудың) белгілі тәсілін көрсетеді. Онда көрініс тапқан
мағыналар ортақ көзқарастар жүйесін, былайша айтқанда белгілі бір
міндеттілік ретінде тіл иелеріне таңылатын ұжымдық философияны құрайды. Осы
тілге тән шындықты концептуализациялау бір жағынан әмбебап, бір жағынан
ұлттық ерекшеліктерге ие, сондықтан әр тіл иелері әлемді өзгеше, өз
тілдерінің призмасы арқылы көруі мүмкін. Әлемнің тілдік бейнесі аңғал,
яғни ғылыми әлемнен өзгеше [14, 3506] - дей отырып, тілде көрініс
табатын аңғал түсініктердің қарапайым еместігін, тіпті көп жағдайда
ғылымидан күрделірек және қызығырақ болатынын атап көрсетеді.
Әлемнің тілдік бейнесі бір-бірімен байланысты, бірақ өзгешеліктері бар
екі идеяны қамтиды:
тілдің ұсынатын әлем бейнесі ғылымидан өзгеше (осы жерде сонымен қоса
әлемнің аңғал бейнесі термині қолданылады)
әр тіл шындықты бейнелейтін бейнені өзге тілдерден ерекше етіп, өзінше
салады.
И.В.Черемысина әлемнің тілдік бейнесін былайша жіктейді:
1. Әмбебап және идиоэтникалық әлем бейнесі.
Әмбебап және идиоэтникалық әлем бейнесі материалды (шындық) және рухани
(ментальді) әлем, эмперикалық және рационалды: кеңістіктік-уакыттық, реалды-
қиялды, жерлік-аспандық, жалпы ұлттық-әлеуметтік салада шектеулі аймақтық,
кәсіби т.б. әлемнің тілдік бейнелері қарама-қарсы қойылады.
Әлемнің тілдік бейнесі — көрсетілген тілдік ұжымның күнделікті
санасында тарихи түрде қалыптасқан және тілде бейнеленген әлем туралы
түсініктердің жиынтығы, шындықты концептуализациялаудың белгілі бір
көрінісі. Әлемнің тілдік бейнесі туралы ұғым В. Фон Гумбольдт және жаңа
Гумбольдтшылдықтың (Вайсгербер т.б.) тілдің ішкі формасы туралы айтылған
пікіріне қатысты және американдық этнолингвистиканың идеяларына, негізінен
Сепир-Уорфтың лингвистикалық салыстырмалылық гипотезасына қатысты.
Э.Сепир мен Б.Уорф адамзат әлемді өз ана тілінің призмасы арқылы
көреді деген гипотезаны ұсынады. Олар тілдер өз әлемдік тілдік бейнесі
арқылы өзгешеленетінін көрсетеді. Олардың пайымдауынша түрлі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 ТІЛ БІЛІМІНДЕГІ ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНЫМДЫҚ ЖӘНЕ ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ
БАҒЫТ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..6
1.1. Концепт: лингвомәдениеттанудың базалық ұғымы ... ... ... ... ... ... ..11
1.2.Тіл біліміндегі концепт мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 16
1.3. Ой – Ұғым - Тіл (Сөз)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2 АҚҚУ кКОНЦЕПТІСІНІҢ ҰЛТ МӘДЕНИЕТІНДЕГІ КОНЦЕПТУАЛДЫҚ
ТАБИҒАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 38
2.1. Аққу концептісінің поэтикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.2 Аққу концептісін танытатын қазақ тіліндегі паремиялық және
фразеологиялық қабаттардың сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5 2
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.54
Кіріспе
Диплом жұмысының тақырыбы. Аққу концептінің лингвомәдени ерекшелігі.
Диплом жұмысының жалпы сиаттамасы: Қазіргі ғалымдардың зерттеудің
антропоцетристік жүйесінде қарқынды дамып келе жатқан когнитивтік
лингвистика мен линговомәдениеттануға ортақ термин концепт мәселесі.
Концепт мәселесі орыс тіл білімі мен катар қазақ тілі ғалымдарының да
қызығушылығын тудырған ғылыми бағыт . Концепт халықтың дүниетанымын ай
қындайтын ерекше тілдік бірлік. Біздің жұмыстың нысаны болып отырған аққу
концептісі өз кезегінде қазақ халқына тән әлемнің тілдік бейнесіндегі
тазалық, махаббат сияқты жалпы адамзаттық ұғымдардың бейнелеуін
айқындайды.
Диплом жұмысының өзектілігі. XX ғасырдың 90 жылдарында тіл мен
мәдениеттің өзара байланысы идеясы негізінде "... тілде көрініс тапқан және
тілде бекіген мәдениет көріністерін зерттейтін" жана ғылым
лингвомәдениеттану пайда болды. Бұл сайып келгенде, тілге де, мәдениетке де
тән кумулятивтік кызметі - бір жағынан, кез келген ұлттық мәдени
ерекшеліктерін бейнелесе, екінші жағынан, мәдениет тілдік концетілердің
пайда болуына тікелей ықпал ететіндігін көрсетеді.
Лингвомәдениеттану пәнаралық ғылым болғанымен, оның бұл сипаты екі
ғылымның жай ғана қосындысы шеңберінен шығар өзіндік күрделі
ерекшеліктерімен дараланады. Қазіргі таңда тіл білімінің лингвомәдениеттану
саласы қандай да болмасын жаңа ғылымға тән оның пайда болу алғы шарттары,
дербес жаңа ғылыми сала болып қалыптасу кезеңін өткізуде.
Лингвомәдениеттану алғышарттары В. Фон Гумбольдтың тіл мен мәдениеттің
өзара байланысы идеясы мен Э.Сегтир мен Уорфтың "тілдік ықтималдылық
болжамымен" ұштасьп жатыр.
Лингвомәдениеттану саласындағы басты бағыт - ұлттық тіл мен ұлттық
мәдениеттің бір-біріне өзара ықпалы болып табылады.
Лингвомәдениеттану - соңғы жылдарда лингвистика мен мәдениеттанудың
түйіскен тұсынан туындап отырған жаңа ғылым.
Соңғы жылдардың ізденістерінде танымның басты концептілерін мәдениет,
философия, тіл және этнография тұрғысынан зерттеу үрдісі байқалады. Адамның
шындық болмысты танып білуге бағытталған барлық әрекеті логикалык категория
шеңберінде жүзеге асады. Жалпы адамзат тарихында болмыстың барлық
дүниетанымдық рухани құндылықтары, адамның жеке тұлғаның - этностың, кең
көлемде - адамзаттың өмір сүруінің маңызды жақтарымен байланысты уақыт,
тағдыр, бақыт, өмір т.б. абстракты концептілерінде жинақталып көрініс
тапқан. Олар әртүрлі мәдениет контекстерінде жалпылық сипатқа ие бола
тұрып, белгілі бір мәдениетке тән ұғымдармен де ерекшеленеді.
Лингвомәдениеттанудың өзіндік негізгі ұстанымдарынан туындайтын басты
ғылыми ұғымдарының болуы шарт. Сондай ұғымдардың бірі - концепт
феномені.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны. Қазақ тіліндегі Аққу концептісі
қатысты тілдік бірліктер.
Диплом жұмысының зерттеу пәні. Аққу концептісімен байланысты тілдік
бірліктер.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері. Зерттеудің әдіснамалық негізі деп
Арутюнова Н.Д., Бабушкин А.П., Кубрякова Е.С., Маслова В.А., сияқты орыс
ғалымдарымен қатар, Алдашева А.М., Әмірбекова А.Б., ЖампейісоваЕ, Қайдар
Ә.Т т.б теориялық еңбектерді танимыз.
Зерттеу әдістері. Салыстырмалы, салғастырмалы, сипаттамалы талдау.
Зерттеудің дереккөздері.Қазіргі қазақ тілінің материалдары, орыс
материалдары. Казақ тілі бойынша лексикографикалық еңбектер: Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігі (1974-1986), Қазақ тілінің сөздігі (1999), Қазақ
тілінің фразеологиялық сөздігі (1977, 2000), Қазақ мақал-мәтелдері. Жинап,
құрастырған: Ө Тұрманжанов (1977).
Диплом жұмысының мақсат-міндеттері. Әлемнің тілдік бейнесі —
көрсетілген тілдік ұжымның күнделікті санасында тарихи түрде қалыптасқан
және тілде бейнеленген әлем туралы түсініктердің жиынтығы, шындықты
концептуализациялаудың белгілі бір көрінісі. Әлемнің тілдік бейнесі туралы
ұғым В. Фон Гумбольдт және жаңа Гумбольдтшылдықтың (Вайсгербер т.б.) тілдің
ішкі формасы туралы айтылған пікіріне қатысты және американдық
этнолингвистиканың идеяларына, негізінен Сепир-Уорфтың лингвистикалық
салыстырмалылық гипотезасына қатысты.
Осы тұрғыдан алғанда, зерттеу жұмысымыздың басты мақсат-міндеттері
негізінде қазақ менталитетіндегі киелі саналатын аққу құсының тілдегі
көрінісі, яғни концепт ретіндегі лингвомәдениеттанулық бағыты алынып отыр.
Жұмыстың жаңалығы. Концептіге берілген анықтамалар түрліше. Көптеген
зерттеушілер онын мәдениетпен байланысын көрсетеді. Кей зерттеушілер мұны
негізгі деп тапса, енді біреулері қосымша деп қарастырады. Біздің ойымызша,
концептінің негізгі қасиеті болып оның белгілі бір мәдениетпен, қоғамның
мәдени тәжірибесімен байланысы табылады. Мәдениет өзін туындатқан біте
қайнасып жататыны айқын және оның бойында өмірлік философияны анықтайтын,
барлық адамзатқа тән әлемдік бейнедегі ұғымдардың берік орын алатыны
белгілі. Солай бола тұра, осы аталған ұғымдар ұлттық дүниетаным, мәдениет
негізінде қалыптаса отырып, ұлттың ұлт болып айқындалу белгісі ретінде де
қолданылады. Мәдениетке қатысты концепті адам мен ол өмір сүретін ақиқат
шындық аралығын байланыстырушы ретінде қызмет атқаратындықтан оны
зерттеудің маңызы зор болып отыр.
Ертедегі тайпалардың аққулардың сұлулығына, көркемдігіне қызығып
адамзаттың әуелгі анасы осыдан тарады деген де түсінігі болған. Аққуды
қазақ халқы ежелден қастерлеп, бақыттың бастамасы, жақсылықтың жаршысы,
пәктіктің, сұлулықтың белгісі деп есептейді, әрі киелі құс төресі санап,
оған еш уақытта оқ атпайды. Жұмысымыздың жаңалығы да осында. Бүгінге дейін
Аққу атауының халық санасындағы түсініктері зерттеліп келсе, бұл жұмыста
тілдік тұрғыдан зерттеліп отыр.
Диплом жұмысының құрылымы. . Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлім,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Негізгі бөлім екі
тарауға бөлінеді. Бірінші тарау: Тіл біліміндегі концепт мәселесі, Тіл
біліміндегі лингвомәдениеттанулық бағыт, Аққу атауының ұлт мәдениетіндегі
концептуалдық табиғаты деген үш тақырыптан тұрса, екінші тарау: Аққу
атауының қазақ поэзиясындағы қолданысы (көркемдік құралдар), Ақ атауымен
байланысты мақал-мәтелдер мен фразеологизмдер сияқты екі тақырыптан
тұрады.
1. ТІЛ БІЛІМІНДЕГІ ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНДЫҚ ЖӘНЕ ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ БАҒЫТ
XX ғасырдың 90 жылдарында тіл мен мәдениеттің өзара байланысы идеясы
негізінде "... тілде көрініс тапқан және тілде бекіген мәдениет
көріністерін зерттейтін" жана ғылым лингвомәдениеттану пайда болды. Бұл
сайып келгенде, тілге де, мәдениетке де тән кумулятивтік кызметі - бір
жағынан, кез келген ұлттық мәдени ерекшеліктерін бейнелесе, екінші жағынан,
мәдениет тілдік концетілердің пайда болуына тікелей ықпал ететіндігін
көрсетеді.
Лингвомәдениеттану пәнаралык ғылым болғанымен, оның бұл сипаты екі
ғылымның жай ғана қосындысы шеңберінен шығар өзіндік күрделі
ерекшеліктерімен дараланады. Қазіргі таңда тіл білімінің лингвомәдениеттану
саласы қандай да болмасын жаңа ғылымға тән оның пайда болу алғы шарттары,
дербес жаңа ғылыми сала болып қалыптасу кезеңін өткізуде.
Лингвомәдениеттану алғышарттары В. Фон Гумбольдтың тіл мен мәдениеттің
өзара байланысы идеясы мен Э.Сеғтир мен Уорфтың "тілдік ықтималдылық
болжамымен" ұштасьп жатыр.
Лингвомәдениеттану саласындағы басты бағыт - ұлттық тіл мен ұлттық
мәдениеттің бір-біріне өзара ықпалы болып табылады.
Лингвомәдениеттану - соңғы жылдарда лингвистика мен мәдениеттанудың
түйіскен тұсынан туындап отырған жаңа ғылым. Бұл саланың объектілері,
единицалары мен пәні жайындағы орыс тіл біліміндегі алғашқы көзқарастар В.
Телияның [2], В. Воробьевтің, еңбектерінде аталған. Қандай да болмасын жаңа
ғылымға қатысты түйіндеулердің болжам айту, бағыт сілтеу тұрғысынан әртүрлі
болатындығы сияқты, ұлттық тіл мен ұлттық мәдениет арасындағы байланысты,
мәдениеттің тілге және тілдің мәдениетке әсерін пайымдайтын анықтамалық
тұжырымдар да әрқилы. Алайда осы ғылым саласының обьектісі турасындағы
тұжырым біреу, ол -ұлттық менталитеттің, ұлттык мәдениеттің тілдегі
көрінісін зерттеу.
Тіл-тілдердің лингвомәдени ерекшеліктері әдебиет, тарих, мәдениет,
философия, этика, антропология ғылымдарымен байланыстыра қарағанда ғана
кешенді, жүйелі шешіледі.
Лингвомәдениеттану саласы этнолингвистикамен де, лингвоелтанумен де
ортақтасатын ғылым; алайда оның ауқымы соңғыларға қарағанда анағұрлым кең;
лингвомэдениеттану әрбір тілдік бірліктердің белгілі бір халықтың төл
элементі, халық тілімен бірге жасасып келе жатқан өз сөзі, өзгелерден ауыс-
түйіс емес, өз меншігіндегі сөз, сөз тіркесі, афоризм, мақал-мәтел
екендігін дәлелдейтін белгі қайсы; ұлттық бет-пішіні бар деп есептелген
сөз ұлттық әлеуметтік, этникалық, саяси, адамгершілік, тұрмыстық нормалары
мен қағидаттарын қандай мәлімет жеткізе алады дегенді зерттеуге
назар аудартады [3, 140 б].
Лингвомәдениеттанудың өзіндік мақсат міндеттері бар, ол "тарихи да,
қазіргі заманның да тілдік айғақтарын рухани мәдениет арқылы зерттейді."
Оның басты міндеті - тіл мен мәдениеттің өзара қатынасын қазіргі заман
мәдени ұлттық сана-сезім тұрғысынан қарастырып және онын тілдегі көрінісін
зерттеп, сипаттау. Бұл сайып келгенде мәдениет пен тілдің тарихи
табиғатының тарихылығымен тікелей байланысты. Тілдік белгілердің ішкі
формасында көрініс тапқан мәдениет ықпалы негізінде қалыптасқан дүниетаным
ұрпақтан-ұрпаққа беріле отырып, этностың, ұяттың, халыктың дүниені мәдениет
ұстанымдары арқылы танып білу процестерінде қалыптасқан ұжымдык
түсініктерін қазіргі заманға жеткізеді.
Лингвомәдениеттанудың басқа тіл мен мәдениет арақатынасын зерттейтін
ғылымдар салаларынан ерекшелігі - оның кез келген нысанды зертеуде тілдік
және мәдени контекстерді тең қарастыруы. Қазіргі уақытта
лингвомәдениеттанудың диахроникалық, салыстырмалы, салғастырмалы және
лингвомәдени лексикография салалары айқындалды. Соңғысы белгілі бір тіл мен
мәдениеттің байланысын практикалық мақсатта атап айтқанда, шетел тілін
оқыту әдістемесі мен аударматануды зерттейтін этнолингвистиканың қолданбалы
бөлігі - елтанумен тығыз байланысты. Аударматанудың (казак-орыс тілдері
бойынша) лингвомәдени аспектілерін зерттеген А. Алдашева "этнолингвистика
мен елтануға қарағанда лингвомәдениттанудың ауқымы өте кең" деп анықтайды
[4].
Лингвомәдениеттанудьң пәнін айқындауда ғалымдардың пікірлерінен ізденіс
нысанына байланысты азды-көпті айырмашылықтар байқалып қалады. В.Н. Телия
лингвомәдениеттанудың пәні ретінде тек бір ұлттың ғана емес, сонымен қатар
әртүрлі мәдениеттерге де тән әмбебап сипаттағы ақпарат деп түсінсе [5, 27
], В.А. Маслова оны тек бір ғана ұлтқа тән мәдени акпарат деп қарастырады.
Ғылыми ізденісте лингвомәдениеттану пәнін бір ұлтқа тән ұлттық мәдени
ерекше ақпаратпен қатар, әртүрлі мәдениеттерге де тән әмбебап ақпарат деп
түсінеміз. Өйткені, ізденіс барысы мен нәтижелері оның шынайылығы мен
дұрыстығын толығымен дәлелдейді. Бұл тұжырым ізденіс барысында
дәйектелінеді. Ал қазақ ғалымы А. Сейсенова лингвистикалық мәдениеттану
туралы зерттеу жұмысын жазып, онда ғалым лингвомәдениеттану аясында карым-
қатынастағы сөз этикетін, сонымен қатар қатысымда жүзеге асып отыратын және
вербалды амалдардың орнын ауыстыратын бейвербалды амалдарды да қарастырады
[6]. Лингвомәдениеттану мәселелерін орыс тіл білімінде де түпкілікті
зерттеп, зерттеу жұмыстарының негізгі нысаны етіп алған. Осылардың қатарына
В.А. Маслова [7] мен А.Т. Хроленко [8]. Сонымен қатар басқа да ғалымдар
ғылым саласының осы түріне қалам тартып, көптеген еңбектер шығарған.
Жалпы алғанда, лингвомэдениеттану - енді-енді калыптаса бастаған, әлі
де болса ғылыми ұстанымдары мен межелері, тұжырымдамаларын нақтылана
қоймаған ғылым, екіұдай түсінік тудыратын пікір-тұжырымдар да бар; бірақ
оның XXI ғасырда гуманитарлық ғылымдардың алдыңғы сапында болатындығы
сөзсіз.
Соңғы жылдардың ізденістерінде танымның басты концептілерін мәдениет,
философия, тіл және этнография тұрғысынан зерттеу үрдісі байқалады. Адамның
шындық болмысты танып білуге бағытталған барлық әрекеті логикалык категория
шеңберінде жүзеге асады. Жалпы адамзат тарихында болмыстың барлық
дүниетанымдық рухани құндылықтары, адамның жеке тұлғаның - этностың, кең
көлемде - адамзаттың өмір сүруінің маңызды жақтарымен байланысты уақыт,
тағдыр, бақыт, өмір т.б. абстракты концептілерінде жинақталып көрініс
тапқан. Олар әртүрлі мәдениет контекстерінде жалпылық сипатқа ие бола
тұрып, белгілі бір мәдениетке тән ұғымдармен де ерекшеленеді.
Лингвомәдениеттанудың өзіндік негізгі ұстанымдарынан туындайтын басты
ғылыми ұғымдарының болуы шарт. Сондай ұғьшдардың бірі - концепт
феномені.
Әйгілі философтар Л. Витгенштейн, Г.Х. фон Вригт, М. Хайдегер, Х.Г.
Граммер, М. Бубер жэне т.б. бастаған концептілеріне сараптама жасамас
бұрын, алдымен тіл білімінде түрлі пікір талас туындатын "концепт"
терминінің мән мағынасын анықтап алуымыз қажет. Орыс тіліндегі "концепт"
пен "ұғымның" (понятие) мағынасы өзінің ішкі формасы бойынша бірдей. Ю.С.
Степанов оларды әр түрлі ғылымдардың терминдері деп есептейді: "ұғым"
негізінен логика мен философияда қолданылса, "концепт" логикалық
математикада және мәдениеттануда қолданылады. Жалпы "концепт" термині
когнитивтік лингвистика ғылымының қажаеттілігінен туындай отырып,
лингвистикалық ақпаратты психологиялық, адамның таным әрекетімен
ұштастырады, яғни "сананың әртүрлі субстратты бірліктері -түсінік, образ,
ұғым".
"Концепттің", "ұғымнан" басты айырмашылығы соңғысында энциклопедиялық
ақпарат беріледі, яғни ұғым ғылыми білімнің нәтижесін білдірсе, "концепт"
сөздіктегі мағынамен қатар, алғашқы формасы (этимологиясы), басты тарихи
белгілерін ғана қалдырып өте ықшам формасын, қазіргі заман ассоциациясы мен
модустік бағасын және т.б. жинақтаған көп қабатты күрделі құрылым және оның
әр қабаты "әр дәуірдің мәдени өмірінің нәтижесі" болып табылады.
Концептті айқындауда логика-философиялык, когнитивтік және лингвомәдени
бағыттары айқындалады. Біріншісінде, концепт адамның менталды сферасын
көрсететін тіл иелерінің концетуалды жүйесінің бір бөлігі ретінде
карастырылады. Жалпы, концепт философиялық тұрғыда екі бағытта түсініледі:
біріншісі - рухани мәдениеттің өзекті сөзі, екіншісі -сөздің пайда болуына
дәнекер алғашқы түсінік. Екі анықтаманың да түпкі мәні бір болған соң бірін-
бірі толықтыратыны байқалады. Тілші ғалымдар бұл терминдерді өздерінің
зерттеу мақсаты мен міндеттеріне байланысты анықтайды: концепт дегеніміз
өзінің атауы бар және адамның шындық болмысы туралы мәдениет ықпалымен
қалыптасқан белгілі бір түсінігін бейнелейтін "идеалды" әлемнің нысаны
немесе ұжымдық санадағы белгілі бір формада бейнеленген жан-жақты мәдени
маңызы бар әлеуметтік психологиялық кұрылым және т.б. Әйтседе олар бірін-
бірі қайшылықсыз толықтыратын анықтамалар екені айқын байкалады.
Сөйлеу кызметіне байланысты зерттеушілер, соның ішінде Е.С. Кубрякова
Р. Джекендоффқа сілтеме істей отырып. адамның ми кыртысында дүние туралы
белгілі бір түсінік деңгейі бар екенін айтады. Ол деңгейде тілдік,
сенсорлық жэне моторлык түрдегі акпараттар бірін-бірі толықтырып,
концептуалдык деңгей түзетінін айта келіп, былай деп жазады: "дүние және
онын адам миындағы бейнесі бар, бұл бейнеленген дуниенің өзінің образдары,
түсініктері мен ұғымдарымен қоса, ортақ концептуалды жүйе күйінде
бейнеленген өте күшті вербалды бөлігі бар".
Когнитивтік бағыт концептті "белгілі бір жалпылық сипаттағы
категорияның мәдениет ықпалымен пайда болған ассоциаты" деп прототип
тұрғысынан түсіндіреді. Ал лингвомәдениеттануда "концептті" анықтауда
қарама-қайшылық жоқ десек те болады, тіл мамандарының пікірлері бірізділік
көрсетеді. "Концепт" жалпы этнос мәдениетінің басты элементі, адамның
менталды әлемінің басты ұяшығы деп танылады. С.Г. Воркачевтың пікірі
бойынша мәдени концепт - тілдік бейнесі және этномәдени ерекшелігі бар
ұжымдық білім сананың бірлігі."
Ресей ғылымында "концепт" термині алғаш рет 20-30 жж. қоршаған орта
құбылыстарының тіл әлемінде бейнелеу мәселесін зерттеуге байланысты болды.
Д.С. Лихачев [9, 3-9 бб.], В.В. Колесов сияқты зерттеушілер өз кезінде
дұрыс атала қоймаған, бірақ қазіргі уақытта өзекті болып табылатын орыс
философы С.А.Аскольдов-Алексеевтің 1928 жылы "Русская речь" жинағында жарық
көрген "Концепт и слово" деген еңбегіне сілтемелер береді. С.А. Аскольдов-
Алексеев концептіні былайша түсінетінін айтады: "...некое общее понятие как
содержание акта сознания, которое остоется весьма загадочной величиной,
почти неуловимым мельканием чего-то в умственном кругозоре, происходящим
при быстром произносении и понимании слов: Концепт есть мысленное
образование, которое замещает нам в процессе мысли неопределенное множество
предметов одного и того же рода".
Ғалым теориясының назар аударар жағы - дерексіздіктің үлкен деңгейіне
дейін концептінің әрбір элементі иерархиялық бірікен құрылымда айқындалуы.
Оның түсіндіруі бойынша концеггт сөз бен оның мағынасының арасына дәнекер
болады. Тілдік қолданыста адам санасы сөздердің ұғымдарын пайдалана
алмайды, сондықтан мағыналық элемент ретінде ұғым емес, ықшамдалған ең
алғашқы ойдағы түсінік - менталдық белгілер пайданылады. Осылар концепт
болып табылады. Егер автордың пікіріне жүгінсек, концепт ықшамдалған
түсінік емес, (несвернушееся понятие), "эмбрион понятие так как раньше и в
нем потенциально заложена та семантическая структура, те обшие и частные
смыслы которые затем разворащиваются в понятие". Концепт уақыт пен
кеңістіктегі сөздердің идеялық-туыстық байланысын анықтауға мүмкіндік
береді. Нақтылы және потенциалды (элеуетті) сөздердің байланысы, олардың
беретін ассоциациялары бір тірек сөз концептіге бірігеді.
В.В. Колесов концепт ұғымын казіргі зерттеулерде кездесетін мәдени
концепт ұғымымен байланыстыра келіп, былай дейді: концепт - сөздің
мағыналық толығуының негізгі нүктесі, сонымен бірге дамудың ең соңғы шегі.
Мәдени таңба ретіндегі сөз мағыналарының даму нәтижесіндегі алғашқы мағына
соңғы нүкте, яғни қазіргі мәдениеттегі қатары молайған ұғым концепт бола
алады [10].
Бұл теориялық жағынан барлық сөздер мәдени мағыналы бола алады деген
ойларды дәлелдей түседі және сөздің мәдени тілдік табиғатын зерттеуде
концепт терминін алғаш қолданудын қажеттілігін нақтылайды.
Концептілерді зерттеуге әлемдік лингвистикада бірінші болып көңіл
аударған С.А. Аскольдов болды. Ғалым: "Концепт - ойдағы құрылым, яғни
белгілі бір затты ойлау кезінде оны сол тектес басқа бір заттармен
ауыстырады" - деп концептінің танымдық әдіс ретінде негізгі қызметі
орынбасушылылық қызмет екенін көрсетеді.
С.А.Аскольдовтың ойларын жалғастырушы Д.С. Лихачев концептіні мағынаның
алгебралык мәнері (алгебраическое выражение значения) деп ұсынды. Ғалым:
"Ауызша және жазба тілде адамдар концептіге, яғни мағынаның алгебралық
мәнеріне сүйенеді, себебі адам мағынаны оның барлық күрделілігімен қамтуға
үлгере алмайды. Кейде мағынаны қабылдай алмайды, ал кейде өзінің біліміне,
жеке тәжірибесіне, белгілі бір ортаға жататындығына, мамандығына т.с.с.
байланысты оған өз бетінше талдау жасайды" - дейді [11,7 б.].
Концептің орыс мәдениетіне қатысты Ю.С.Степановтың "орыстардың және
орыс қоғамының рухани өмірінің ұжымдық қазынасы" деген анықтамасын басқа
мәдениеттер контексі негізінде де әбден қолдануға болады. Концептің
семантикалық құрамына прагматикалык ақпарат, сөздің танымдық жадысы және
мәдени этникалык компонент кіреді. Сөздің танымдық жадысының сөздің
эволюциясы, яғни сөз семантикасының синхрондық деңгейде сақталатын немесе
ұмытылатын тарихи мәдени уәжділігінің сөздің мәдени жадысынан айырмашылығы,
соңғысы тіл кең көлемде алғанда - мәдениет иелерінің рухани кұндылықтарымен
байланысты. Мәдени этникалық компонент тілдік белгінің семантикасының
ұлттық ерекшеліктерін айқындап, белгілі бір дүниенің тілдік суретін
бейнелейді.
А.П.Бабушкиннің пікірі бойынша концепт дегеніміз - "реалды немесе
идеалды дүние нәрсесінің вербалды бейнеленген күйінде тіл иелерінің ұлттық
жадында сақталатын ұжымдық сананың кез келген дискреттік белгісі. Ал
мәдениетттің басты концептілерІ дегеніміз "жеке түлғамен қатар, жалпы
лингвомәдени коғам үшін экзистенционалды мэні бар дүние суретінің басты
бірліктері" [12, 160 б.].
Концептінін басты белгілерінің бірі - оның мәдени реңкте болуы.
Сондықтан ұлттық ерекше дүниетанымды түсінуде басты компонент болып
саналады. Сонымен концепт дегеніміз - этномәдени санада сақталатын, белгІлі
бір ұлттың үрпақтан-ұрпаққа берілетін ықшам, әрі терең мағыналы шындық
болмыс, ұлттық мәдени кұндылықтары жөніндегі сан ғасырлық түсінігін
білдіретін құрылым.
Д.С.Лихачевтың пікірі бойынша белгілі бір ұлттың мәдениетіне
негізделетін концептілер аймағы бар. Соның ішінде шындық болмысты
түсінудегі басты айрықша таным түсінікті білдіретін семантикалық кұрылымдар
болады [13, 7-16 б.]. Ал сайып келгенде, концептің басты қызметі - дүниенің
тілдік суретінің басты элементтерін атау.
1. Концепт: лингвомәдениеттанудың базалық ұғымы
Кез келген халықтың алыс замандардан бері қалыптасқан өзіндік болмыс-
бітімі, салт дәстүрі материалдык және рухани мұралары — сол халықтың ғұмыр
жолының айнасы. Өткен заманнан жеткен мұралары бүгінгі ұрпак үшін тек
тарихтьщ қарапайым куэгері гана емес, сонымен бірге казіргі сан тарау
мәдениетіміздің бой көтерген берік тұғыры да. Адам баласының таным-түсінігі
толысқан сайын өзіне дейінгі үрпақтар жасаған материалдарды және рухани
мұраларды зертттеп, игеруге деген қажеттілік арта түспек. Бүгінгі таңдағы
ғылыми түсінік ғылымда да, әдебиет пен өнерде де, ел-жүрттын білім өрісі
мен сауатында, ойдың орамдылығы мен тілдік құнарлығын да материалдык және
рухани кажеттіліктердің деңгей-дәрежесінде, ең арғысы талғамның татымына
дейін мәдениеттің аясына сыйғызады. Демек, мәдениет дегеніміз - адамзат
баласының ақыл-ойы мен маңдай терінен туындаған жетістіктердің бәрін
қамтиды. Әрине, мәдениет атауының мэні кең. Материалдық, рухани мәдениет
деп екіге бөлудің өзінде де шарттылық бар. Осы тұрғыда базалық материалдық
мәдениетті танытатын лексемаларды (атауларды) мәдени концепт ретінде
когнитивті тұрғыда қарау қажет. Жеке бір сөздің толық концептісі, оның
семантикалық және ассоциациялық өрісі арқылы айқындалады. Сөздің
семантикалық және ассоциациялық өрісінде пайда болатын акпараттың қүрамында
когнитивті және прагматикалық мағыналарынын элементтері бейнеленеді. Біз
бүдан "мәдени концепті" деп танылатын лексеманы концепт қүрудағы өзінің
лексиконы, синонимдік қатары, ассоциациялық байланысы бар жэне семантикалық
өрісі кең атауларды концепт ретінде танимыз.
Концепт термиінінің теориялық негіздері Д.С. Лихачев, Н.Д. Арутюнова,
Е.С. Кубрякова, А.Н. Мороховский, Н.К.Рябцева, В. Айрапетян, В.В. Колесов,
В.А. Маслова, А.Я. Гуревич, А. Вежбицкая еңбектерінде эр кырынан
қарастырылады. Н.Д. Арутюнова мэдени концептілер туралы былай дейді:
"...каждое из этих слов обладает своими законами, своей областью
референции, и поэтому, описывая и анализируя "язык" каждого культурного
концепта, мы открываем доступ к соответствующему понятию".
Концепт сөздерінің терминдік мағынасы эр ғылым саласында әртүрлі. Адам
күнделікті өмірде тағдыр, шындық, парыз, абырой, бостандык, еркіндік т.б.
сөздерді колданса да, олардьщ мағынасын анық түсіндіре алмауы мүмкін. Ол
сөздердің беретін үғым-түсінігін түсіндіруі адамның тілде беру тәжірибесіне
қарай әртүрлі болады.
Концепт сөздердің беретін ұғымын түсіну арқылы жеке адамнан бастап,
қоғамдық топтардың, бүкіл бір ұлттың, халықтың ой-өрісінің, дүниетанымының
ерекшеліктері айқындалады. Бұл сөздер рухани мәдениеттін
басты-басты ұғымдарын оның элементтері ретінде таңбалай отырып. олардың мән-
мағынасын камтиды. Бұл өз кезінде бұрынғы түсіндірмелерді жаңа кырынан
бағалауға әкеледі.
А.Н.Мороховский дерексіз лексиканы мәдени сөздерге. ғылыми терминдерге
жэне идеологиялык сөздерге қарама-карсы кояды. Автордың ойынша, бұл үш
топтағы сөздердің семантикасын бөлу себебі, біріншіден, атқаратын
қызметінІң, екіншіден, пайда болу тәсілдерінің, үшіншіден, беретін
ұғымдарының әр түрлілігіне байланысты [29, 54-55 б.]. Ғылыми терминдерді
жеке тұлғалар жасайды, олардың алға коятын міндеті - жаңа идеялар мен
концептілерге ат қою, олар ғылыми түсінікті қамтиды. Мәдени сөздерді
элеумет жасайды, олардьщ міндеті - тілдегі кейбір түсініктерді, үғымдарды
сол әлеуметте бар концептілерді орнықтыру, олар рухани сананы, түсінікті
қамтиды. Идеологиялық сөздерді жекелеген түлғалар дүниеге әкеледі, элеумет
оны қабылдайды. Олардың міндеті - үгіт насихат, тапсырма жэне иллюзиялық
түсінікті, яғни болмысты әсерлеп түсіндіруді қамтиды. А.Н. Мороховскийдің
көзкарасы бойынша, мәдени сөздердің терминдерден айырмашылығы мынада:
терминдер бір тілден екінші тілге оңай ұғынылады, ал мәдени сөздерді екінші
бір тілге дәл аударып беру үлкен қиындықтар туғызады, себебі олардың
әрқайсысында сол ұлт мәдениеті, менталитеті бейнеленеді. Дерексіз сөздердің
өзі де концепт(мэдени сөздер) бола алады, өйткені олардың мағынасы да
қандай да бір рухани-мэдени ұғымды білдіреді. Сондай-ақ сөздердін
мәдениленуі рухани немесе дерексіз категориялардың негізінде ғана емес,
сонымен бірге әдет-ғұрыпты сипаттайтын, адамның жекелеген қасиеттерін
білдіретін сөздердің (түрмыс, мінез-күлық, батырлық т.б.), тіпті нақты іс-
әрекеттердің (ән салуға, суға жүзу, аңға шығу, балык аулау, егін салу)
негізінде жүзеге асады. Жекелеген халық үшін бұл сөздер жалпы мэдени
мағынаға ие бола алады. Өйткені олар қандай да бір мәдени ерекшеліктерді
білдіреді. Мэдени концепт сөздердің аясы нақты, жинақтаушы заттық
лексиканың есебінен кеңйе алады. Мысалы, үй, отбасы, соғыс, қару, қайық,
байлық т.б. көптеген өсімдік пен жануарлардың, түрмыстық заттар мен
құбылыстардың атаулары жекелеген үлттың өзіндік менталитетіне байланысты
ерекше концептілік мэн алуы ықтимал. Сөйтіп, заттар мен қүбылыстарды
таңбалауша тілдік бірліктер мәдени компоненттерімен ерекшеленеді.
Орыс және шетел ғалымдарының концепт пен сөзге байланысты "ұғымның
жұмырланған көлемі" (закругленных объемах смысла), "мағына беріктігі" (о
принципиальном значений), "уақыттан тыс мағына" (о временном содержаний)
сияқты ой-пікірлері А.А. Потебняның сөздің "ішкі формасы" туралы іліміне
жақын.
Сөздің пайда болу кезеңінде, концепт оның "ішкі формасы" ретінде, яғни
тілді қолданушының санасьт оған дейін бар мағыналары жаңа сөзбен бірге
пайда болған жаңа мағыналарымен байланысты қаралады. Содан кейін, сөзді
игеру кезеңінде, концепт бірде концепт-бейнеге (егер ол айтылымның тек
сытрқы тұлғасына ғана ұмтылса), бірде ұғымға (егер оның мазмұндық жағы
дамыса) түрленіп отырады. Бірақ, бейне мен ұғым - олар концепт емес, сөздің
мәдени - тілдік игерілу нэтижесінде пайда болған жаңа бір түрі. Бұл кезде
кониепт бейне мен ұғымды түсіндіре алады. Нәтижесінде, белгілі бір тілдік
мазмұнымен байланысты сөздің үғымды жағы сол беріген сөз арқылы мәдени
түсінудің кілт іздеп есептеуге болатын мэдени символдарға дейін дами алады.
Соңында сөздің мәдени - тілдік танымның шеңбері тұнықталып, концепт сөздің
ұғымдык құрылымның бөлігі ретінде және сонымен бірге осы құрылымды түсіну
кілті ретінде мәдениет элементтерін айқындай алады. Концептті жеке
сөздердің семантикалык көрінісін түсінудің кілті ретінде, ал екінші
жағынан, мідени құбылыстың ерекшелігін түсінудің кілті ретінде
қарастырамыз. Сонымен, концепт ғаламның мәдени-тілдік бейнесін үғынуға
мүмкіндік береді.
Концептінің құрылымы күрделі. Оның құрылымына этимология -сөздің түп-
төркіні, мазмұн тарихы, қазіргі ассоциация, баға, коннотация енеді.
Концепт терминінің құрылымы өте күрделі болып келеді. Бір жағынан
алғанда, оған ұғым құрылымына катыстының барлығы, екінші жағынан -концепт
құрылымына оны мәдениет фактісі етіп отырған - бастапқы мағынасы да кіреді
(этимология); мазмұнның негізгі белгілеріне қатысты ықшамдалған тарих;
қазіргі ассоциациялар; баға және т.б. ұғым мәселесіне тоқталатын болсақ,
оның логика мен философия салаларында қарастырылып жүргендігіне орай
ғалымдар осы үғымға ұқсас болып келетін заттар тобын, яғни - көлем және
ұғымның осы топка сәйкес келетін жалпы және жеке белгілерінің жиынтығын -
мазмұн деп түсіндіреді. Математикалық логикада концепт термині деп тек
ұғымның мазмұнын ғана атайды; осылайша, бұл салада концепт термині мағына
терминімен синонимдес болып кетеді. Оған қоса мағына термині де ұғым көлемі
терминіне синонимдес болады. Мәдениет туралы ғылым саласында концепт
термині мәдени мазмұн арқылы абстракцияланып, тек құрылымға қатысты
айтылғанда ғана қолданылады. Осы тұста қазіргі тіл біліміндегі сөз
мазмұнының құрылымының да мағынасын ашуға негіз бар.
З.Д.Попова, И.А.Стернин адам санасындағы когнитивтік концепт:а) оның
тікелей сезімдік тәжірибесінен әлемнің сезім мүшелері арқылы қабылдау; ә)
адамның қызмет, әрекеті пәні; б)адам санасында концепті түрінде өмір
сүретін ой операцияларынан; в) тілдік қарым-катынастан (концепті адамға
тілдік формада түсіндіріліп, жеткізілуі мүмкін; г) тілдік бірліктерді
саналы түрде түйсініп, тану аркылы қалыптасады.
Концепт қатпарлы қабаттардан тұрады және әр қабат түрлі дәуірлердегі
мәдени өмірдің "тұнбасы", яғни нәтижесі болуы мүмкін. Олар (қабаттар)
сондай-ақ, тарихи түрғыда эртүрлі қабаттардан жэне пайда болу уақыты, шығу
тегі - семантикасы жағынан әртүрлі болып табылады. Соған байланысты оның
ерекше кұрылымы бар. Ол келесі белгілерді қамтиды): негізгі (актуалды)
белгісі); қосымша (пассив, тарихи) белгі); ішкі (әдетте санамен
түйсінілмейтін) формасы.
Ішкі форма, яғни этимологиялық белгіні зерттеушілер ашуы мүмкін.
Басқаларға ол делдарлар (ұрпақтан-ұрпаққа) арқылы жеткен,осы ішкі форманың
негізінде қалған мағыналық қабаттар пайда болған.
Негізгі пәрменді қабат - сол мәдениетті тұтынушы ұжымның әрбіріне
мәлім, жалпыұлттық концепт болып табылады; пассив қабат - бұл косымша
кабат, мэдениетті тұтынушы ұлттың белгілі бір жеке тобы үшін маңызды болып
табылады (яғни жекелеген субкультураның концептосферасына жатады);
Концептінің ішкі формасы (күнделікті өмірде түйсінілмейтін, тек мамандарға
мәлім) мэдениетті тұтынушы көпшілік үшін концепт бөлігі болып табылмайды,
мәдени элементтерді түсіндіруші ретінде кабылдайды.
Концептіні зерттеудің әртүрлі амал-тәсілдері бар: тілдік-жүйелік тәсіл,
денотативті тәсіл, сигнификатты тәсіл, функционалды-прагматикалык тәсіл.
Денотативті тәсіл пропозицияның тілдік емес коррелятын суреттеуге аса көңіл
бөледі, яғни концептті дүрьтс пайдалануды жүзеге асыратын коррелят деңгейі
мен жағдайын қарастырады.
Сигннфикатты тәсіл, сарапталып отырған феноменнің сигнификаттық өріс
арқылы жүзеге асуын немесе мифопоэтикалық, этникалық мағыналарды
қарастырады. Функционалдық-прагматикалық тәсіл дәстүрлі контексттерде
бекітілген лексемаларды парафразалау тәжірибесі мен дәстүрлік емес
синтагмаларда жаңа семантикалық байланыстардың пайда болуын қарастырады.
Адамның ойлауы кезінде кез келген жағдайды шындықтың белгілі бір
фрагменті ғана, яғни әлемнің концептуалды бейнесінің фрагменті пайда
болады. Әлемнің концептуалды бейнесі ұғымы үш деңгейде карастырылады:
тұлғалық таным деңгейінде, топтық таным деңгейінде және қоғамдық таным
деңгейінде. Әрине, әлемнің концептуалды бейнесі белгілі бір әлеуметтік топ,
ұлт, бүтін бір қоғам деңгейінде қарастырылады, абстрактілі ұғым да бар,
ондай ғылыми абстракциялар зерттеліп отырған құбылыстың маңызын тереңірек
зерттейді.
Концепт - бұл кез келген үғым емес, бұл адамның элемдік көзқарасы мен
әлемнің концептуалды бейнесінің маңызды әрі күрделі элементі.
Ю.С. Степанов жэне басқа да ғалымдар концепт ретінде өмір, өлім,
мәңгілік, ақиқат, мейірім, сұлулық, әділдік, уақыт т.б. абстрактілі
ұғымдарды көрсетеді [31,87б.]. Концепт қатарына логоэпистема категориясына
қарайтын сөздер мен сөз тіркестерімен белгіленетін үғымдар жатады.
Логоэпистема - халықтың мәдени ескерткішін сақтайтын тіл
тасымалдаушылар.
С.М.Прохорова күрделі концептілердің бірі, бұл бүтін бір
концептілерқатарынан, концептуалды метафоралардан түратын "адам ұғымы" деп
көрсетіп кетеді [32, 267 б.].
Осылайша, концептілер қатарынан нақты-заттық саланың көптеген ұғымдары
шығарылады. ¥ғымдардан баска концептімен бір деңге йде тұратын бірлік бұл -
елес.
1.2 ТІЛ БІЛІМІНДЕГІ КОНЦЕПТ МӘСЕЛЕСІ
Когнитивтік ғылымның аясы – адамзаттың зердесінде қалыптасқан символдық
процестердің табиғатын ұғынуға саяды. Тіл білімі сөздігінде когнитивті
лингвистика туралы мынадай түсінік берілген: Когнитивтік лингвистика (лат.
сognition – білім, түсінік, көзқарас) – тіл біліміндегі бағыт. Тілді игеру,
табиғи тіл механизмін түсіндіру үшін білім жинау, қолдану және оны түсіну
моделін құру тұрғысынан зерттеледі. Когнитивтік лингвистика бұл модельді
тек бүкіл когнитивті ғылымдар шеңберінде ғана жасай алады. Ол ғылым
білімнің әр түрлі типтерін, олардың ұйымдастырылу және өзара әрекеттесу
тілдерін зерттейді. Екінші жағынан, бүгінгі тілдерді зерттеу интенция, ес,
семантикалық қорытынды, есте сақтау, түсіну, жоспарлау, дискурсты басқару
сияқты когнитивтік категориялардың қатысуынсыз мүмкін емес. Реарда тілдік,
сенорлық, моторлық және басқа информациялар қамтылады. Когнитивтік
лингвистика – тіл көмегімен информацияларды беру, сақтау құрылымдары мен
тәсілдері туралы көзқарастарды тереңдетуге арналған [1,181 б].
Когнитивтік лингвистика нысандарының ерекшелігі: біріншіден, олар
адамның психикалық, мәдени қызметінің негізінде жатады, олар инвариантты
және көлемді, жеке сөз мағынасының өрісінен әлем бейнесіне дейін түрленеді,
екіншіден, тілдік сипаттаудың өзіндік құралдарын иемденбейтін ерекше
бейнелілік арқылы сипатталады.
Тілдің когнитивтік қыры ретінде тек адамның танымдық қабілетінен
туындайтын мағынаны қалыптастырудың тетігі ғана емес, сонымен бірге
адамзаттың сол ұғым мен білімді қалай қабылдайды және оны қалай
тұжырымдайды деген мәселелер алға тартылуда. Мұндай обьективті әрі
субьективті факторлар белгілі бір халықтың әлемдік бейнесін қалыптастыруға
маңызды күш салады.
Когнитивтік ғылымның басты назар аударатын негізгі ұғымдары – әлем
бейнесі (картина мира), әлемнің тілдік бейнесі (языковая картина мира),
әлемнің ұлттық (тілдік) бейнесі (национальная картина мира) және әлем
моделі (образ мира) немесе когнитивтік модель (кейде әлемнің концептуалды
бейнесі деп те аталады).
Әлем бейнесі термині ғылымға ХІХ ғасырдың аяғында еніп, физика,
философия, логика ғылымдарында (Вингенштейн Л., Герц Г.), ал ХХ ғасырда
антропология, семиотикада (В.Иванова, В.Топоров, Ю.Степанов, Гуревич),
лингвистикада (Л.Вайсгербер, Ю.Караулов, Г.Колшанский, В.Постовалова т.б.)
қолданылады.
Ю.Степановтың көрсетуінше әлем сөзіндегі екі мағына (1. ғаламшар,
әлемді жарату жүйесі және тыныштық, келісім, тыныш өмір) ең алғашында
байланысты болған: орыс тіліндегі мир сөзіне көне грек тіліндегі хаосқа
қарсы қойылған космос сөзі сәйкес келеді. Қазіргі әлем концептінде осы
екі ұғым да бірге қолданылады.
Әлем - адам мен қоршаған ортаның өзара әсерлесуінде көрініс табуы, ал
әлем бейнесі - адам мен орта туралы ақпараттың өңделген нәтижесі.
Тілшілер (Б.А.Серебреников, В.И.Постовалова, А.А.Уфимцева, С.Кубрякова,
В.Н.Телия т.б.) тілдегі адамзаттың рөлін айта отырып, әлем бейнесін адамның
барлық рухани шығармашылығы, оның әлеммен байланысының нәтижесінде
қалыптасқан әлемнің глобальді бейнесі деп анықтайды.
Әлем бейнесі дегеніміз - адамзатты қоршаған объективті шындық. Ол
нанымға тәуелсіз өмір сүреді. Әлем концептісіне кең мағына беріледі -
Әлем - Вселенная, универсум (реалді әлем). Ол әрқашан да ментальді
әлеммен өзара байланыста болады.
Ғалымдардың әлем бейнесіне берген анықтамаларына тоқталайық.
В.М.Сергеев әлем бейнесінің қалыптасуындағы теория мен тәжірибенің өзара
маңыздылығын атап өтеді: Картина мира формируется в ходе познания
окружающей действительности в результате сложного взаимодействия теории и
практики [2, 36].
Э.Д.Сүлейменова оны танымдық когнитивті феномен ретінде таниды:
Картина мира - это познавательный когнитивный феномен, который не
складывается из значений или суммы значений отдельных слов [3,1316].
Тұманова: Әлем бейнесі - жалпы адамзаттық - әлем бейнесі, әлем туралы
білімнің жиынтығы [4, 20-226] - деп ауқымды түрде түсінеді.
В.И.Постовалованың көрсетуінше, әлем образы әлем бейнесінің өзегі болып
табылады: Образ мира - это ядро картины мира, основа мировидения человека,
репрезентирующего сущностные свойства мира в понимании ее носителей и
являющегося результатом всей духовной активности человека [5,70-216].
Әлем бейнесі - өмір шындығының нақты ақиқат құбылыстары, оның санадағы,
адамдар танымындағы, ұғымындағы оймен жасалған бейнесі.
Біздің әлем туралы білімімізді анығырақ бейнелейтін адамның дүниені
тану құралы - тіл.
Шындық немесе идеалды әлем затын бейнелейтін ұжымдық сананың кез-
келген дискретті бірлігі тілде, ұлттық вербальді белгіленген күйде
сақталады [6, 116].
Н.Н. Аитова ғылыми еңбектерінде әлем бейнесі әлемнің тілдік
бейнесінің орнына қолданыла беретінін (мүмкін үнемдеу үшін) айтып, бұл
екеуі екі түрлі ұғым болғандықтан ажыратып қолдану керектігін айтады:
Ғаламның тілдік бейнесі термині философия мен логика аспектісінде
Л.Витгенштейннің ұсынуымен қолданылған. Ал антропология, семиотикаға
лингвистикаға оны енгізген Л.Вайсгерберде ол ғаламның тілдік құрылуы
(языковое миросозидание) - деп аталады. Ғаламның тілдік құрылуы деп туған
тілдегі барлық әрекет ететін бағытталған рухани энергия түсініледі, онда
тілдік бірлестік арқылы ғаламның қайта құрылуы жүзеге асырылады [7, 1856]
(автор әлем сөзінің орнына ғалам сөзін колданады).
А.Серебреников: Язык и мышление - две самостоятельные области, тесно
между собою связанные [5, 15-166] - дей келіп, осыған орай екі түрлі
әлемдік бейне танылатындығын айтады. Оның бірі - ұғымдық бейне
болса, екіншісі - тілдік бейне. Мұның біріншісі - ойлауға, ымға қатысты, ал
екіншісі - тілге қатысты.
Әлемнің тілдік бейнесіне бейнелер емес, бейнеленгендер енеді. Ол
субъективті тәжірибе жемісі. Осыған орай А.Вежбицкая әр тіл о бастан өз
иегеріне белгілі бір әлем бейнесін беретіндігін айтады: Нельзя на
естественном языке описать мир как он и есть: язык изначально задает
сиоим носителям определенную картину мира, причем каждый данный язык -
свою...
Языковое значение - это интерпретация мира человеком, и никакие
операции над сущностями реального мира не приближают к пониманию как
устроено это значение [8, 5-66].
И.А.Стернин әлем туралы білімді сол не басқа затқа қатысты білім
жиынтығы деп түсінеді және әлем туралы білімді ғылыми тұрмыстық
энциклопедиялық білім ретінде қарастырады. Оның ойынша, әлем туралы тілдік
білім тілдік емес білімге қарсы тұрады. Тілдік білім сөз мағынасында дербес
семантикалық компоненті ретінде көрінсе, тілдік емес білім сөз мағынасында
қандай да бір компоненттерді жасайды. Тілдік емес білім адам санасында
нақты, көрнекі, сезімдік түрде сақталады және жан-жануарлармен адамның
ортақ ойлауының нәтижесі екенін айтады [9, 20-326].
Е.М.Абақан Тілдің мәдени философиясы еңбегінде: Тіл білімінде
әлемнің бейнесі, әлемнің ұлттық бейнесі сияқты термин ретінде
колданылып жүрген сөйлемдерде әлем бейнесінің жасалуы жеке адамға, я
болмаса, бүкіл адамзатқа тән құбылыс ретінде карастырылады. Оның
когнитивтік (санаға қатысты), гносеологиялык (танымдық) сипаты адам ойында
пайда болады. Бірақ әлемнің тілдік бейнесі қоршаған ортаның тікелей, тура
бейнесі бола алмайды екен. Себебі, болмыс пен тіл арасында адамның санасы
тұрады [10, 756], - деген пікір айтады.
Г.А.Брутян қоршаған орта туралы білімді әлемнің екі моделі ретінде
сипаттайды: Мыслительная модель (концептуальная картина мира) — знание,
зафиксированное в понятийном составе познающего субъекта; языковая модель
- знание, выраженное языковым багажом [11, 586].
Сонымен, адамдар үшін дүниені танудың ең бірінші кілті - ұғымдык,
сезімдік негіздерден бастау алған сана әрекеті. Сол себепті тілдік белгі -
логикалық тұрғыдан екінші процесс.
Ойлау процесі - мида болатын құбылыс, сана әрекеті, ал тіл санадағы сол
ойлау әрекеті ұғым түріндегі формаға енгізіледі. Демек, ойлау-логикалық
категорияның өмірдегі көрінісі. Олардың өзара шартты түрдегі байланысынан
ұғым қалыптасады. Басқаша айтқанда, ұғым айтылмақ болғанда, оған сөз
таңбаланатыны туралы профессор А.Салқынбай былайша түсіндіреді: Танылған
іс зат не құбылыс адам санасында белгіленіп, ұғым болып бекіп, тілдік
таңбаға айналады. Адамның табиғатқа еліктеп, табиғаттан үйренуі, оның
тілінде мифосимволикалық бейнелер жүйесін калыптастырады, таным ретінде
тілде көрініс табады, сөз арқылы таңбаланады [, 86-76]. Бұл айтылғандардан
сана әрекетінің сөйлеу әрекетімен байланысын көрсетуге болады.
1.3. Ой – Ұғым - Тіл (Сөз)
Ұғымның пайда болуы да санадағы құбылыс. Ұғым айтылған ой арқылы ғана
емес, көзбен көріп, қолмен ұстап, ұқсас қасиеттерін еске түсіріп, қиялмен
елестетіп, ойша бейнелеп, формасын жасау арқылы да қалыптасады. Алғашқыда
негізгі ұғымдардың пайда болуында көз қызметі ерекше орын алған. Онда ұғым
пайда болуының негізінде объект - денотат түрады. Ол - қозғаушы, сана
әрекетін қоздырушы күш. Егер зат (құбылыс) болмаса, оның санадағы сәулесі,
яки бейнесі жоқ. Сондықтан да профессор А.Салқынбайдың: “Зат пен сөз
мағынасы арасындағы сабақтас байланыстылық, біздіңше, ұғым арқылы
жалғасады.
Ұғымдық белгілер арқылы мағына жасалады. Табиғат пен әлем бейнесінің
адам санасында бейнеленуі ұғымды қалыптастырады. Ұғым арқылы таңбаға мағына
беріледі. Мағына ұғымның нақ өзі деуге де болмайды, абстракцияланған,
ұқсатылған, ассоциацияға түсірілген бейнесі. Санадағы ой сөзбен
тұлғаланғанда, белгілі мағынаға ие болғанда әр түрлі факторлар арқылы
қалыптасады. Ондай факторлар:
Халықтың дүниетанымы.
Уақыт.
Танымның дамуы.
Яғни, белгілі уақыт аралығында дүниетанымның жетілуі мен дамуына сәйкес
қалыптасатын халықтық дәстүр мен салт-санаға байланысты болатын ұғымның
тілдегі таңбалық жүйеге түскен абстрактылы, ассоциативті бейнесі мағына
болады [12, 586]- деп көрсеткеніне қосыламыз.
Демек, ұғым - дүниетанымның санадағы бейне суреті. Сонымен, ой мен тіл
арасындағы бейне не ұғым тудыратын процесс когнитивтік ғылымның негізгі
нысаны, тірегі, түжырымдық құрылымы болып табылады. Оның басты мақсаты ой
мен тіл арқылы калыптасатын тұжырым қалыптастыру.
Ұғымдық бейне - ойлау жемісі. Ал дыбыстық бейне - сол ұғымдық бейненің
материалдық көшірмесі. Бұл бейнелердің қай-қайсысы да заттың (ленотаттық)
өзі емес, оның негізгі образдық бейнесінің суреттері: ұғым-санадағы сәуле
арқылы салынған сурет болса, сөз - дыбыс арқылы салынған сурет. Тіл -
табиғат пен адамзат аралығындағы сана арқылы болатын байланысты адамдардың
өзара қарым- қатынасында бейнелейтін аралық құрал.
Әлемде өмір сүре отырып адам тек тілмен белгілі бір құрал ретінде
қамтамасыз етілмеген, бірақ адам үшін жалпы әлем не екені осы тілде
негізделген және онда сипатталады [13, 5126]. Тіл бізге әлемді
тануға мүмкіндік береді, мұнда әр жеке адамның санасынан жоғары тұратын
көзге көрінерліктей болады [13, 5206]. Және де тіл рөлі - адам мен
арасындағы аралықтағы үзбе (звено) рөлі емес, себебі онда адамның өмір
сүруі (бытие) ғана жүзеге аспайды, тілде әлем өзін- өзі бейнелейді [13]
Осылайша тілде әлем өзін біз үшін бейнелейді және осы тіл аясында біз
әлемді тануға ие боламыз.
Әлемнің тілдік бейнесінің философиялық мәнін түсінуге арналған
теориялық еңбектерде (Степанов Ю., Булигина Т.В., ШмелевА.Д., Караулова
Ю.Н., Кубрякова Е.С., Арутюнова Н.Д.) әлемнің тілдік бейнесінің түрлі
белгілері көрсетілген. Оның фундаментальді белгісінің бірі ретінде
поэтникалық жүйесі аталады. Сонымен бірге ғаламның тілдік бейнесінің
өзгергіштігі, тұрақсыздығы айтылады.
В.Б.Касевичтің ойынша, тілдік семантиканың құралдары арқылы кодталған
әлем бейнесі уақыт өтісімен осы не өзге деңгейде реликтті, көне, қалдық
болып есептеледі.
Ю.Д.Апресян: Әр табиғи тіл әлемді қабылдау мен ұйымдастырудың
(концептуализациялаудың) белгілі тәсілін көрсетеді. Онда көрініс тапқан
мағыналар ортақ көзқарастар жүйесін, былайша айтқанда белгілі бір
міндеттілік ретінде тіл иелеріне таңылатын ұжымдық философияны құрайды. Осы
тілге тән шындықты концептуализациялау бір жағынан әмбебап, бір жағынан
ұлттық ерекшеліктерге ие, сондықтан әр тіл иелері әлемді өзгеше, өз
тілдерінің призмасы арқылы көруі мүмкін. Әлемнің тілдік бейнесі аңғал,
яғни ғылыми әлемнен өзгеше [14, 3506] - дей отырып, тілде көрініс
табатын аңғал түсініктердің қарапайым еместігін, тіпті көп жағдайда
ғылымидан күрделірек және қызығырақ болатынын атап көрсетеді.
Әлемнің тілдік бейнесі бір-бірімен байланысты, бірақ өзгешеліктері бар
екі идеяны қамтиды:
тілдің ұсынатын әлем бейнесі ғылымидан өзгеше (осы жерде сонымен қоса
әлемнің аңғал бейнесі термині қолданылады)
әр тіл шындықты бейнелейтін бейнені өзге тілдерден ерекше етіп, өзінше
салады.
И.В.Черемысина әлемнің тілдік бейнесін былайша жіктейді:
1. Әмбебап және идиоэтникалық әлем бейнесі.
Әмбебап және идиоэтникалық әлем бейнесі материалды (шындық) және рухани
(ментальді) әлем, эмперикалық және рационалды: кеңістіктік-уакыттық, реалды-
қиялды, жерлік-аспандық, жалпы ұлттық-әлеуметтік салада шектеулі аймақтық,
кәсіби т.б. әлемнің тілдік бейнелері қарама-қарсы қойылады.
Әлемнің тілдік бейнесі — көрсетілген тілдік ұжымның күнделікті
санасында тарихи түрде қалыптасқан және тілде бейнеленген әлем туралы
түсініктердің жиынтығы, шындықты концептуализациялаудың белгілі бір
көрінісі. Әлемнің тілдік бейнесі туралы ұғым В. Фон Гумбольдт және жаңа
Гумбольдтшылдықтың (Вайсгербер т.б.) тілдің ішкі формасы туралы айтылған
пікіріне қатысты және американдық этнолингвистиканың идеяларына, негізінен
Сепир-Уорфтың лингвистикалық салыстырмалылық гипотезасына қатысты.
Э.Сепир мен Б.Уорф адамзат әлемді өз ана тілінің призмасы арқылы
көреді деген гипотезаны ұсынады. Олар тілдер өз әлемдік тілдік бейнесі
арқылы өзгешеленетінін көрсетеді. Олардың пайымдауынша түрлі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz