Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығы бойынша қорқыту мен күш қолданушылық үшін жауаптылық
КІРІСПЕ 3
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ КҮШ ҚОЛДАНУДЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ФОРМАЛАРЫ 9
1.1 Күш қолдану ұғымы және түрлері 9
1.2 Қылмыстық құқық теориясындағы күш қолдану үшін жауаптылық 25
және күш қолдану арқылы жасалатын қылмыс құрамдарын жүйелеу
2 КҮШ ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ ЖАСАЛАТЫН ҚЫЛМЫС.ТАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ 45
2.1 Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыс құрамдарының объектілерінің ерекшеліктері 45
2.2 Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың объективтік жағының белгілері 54
2.3 Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың субъективтік жағының белгілері 61
2.4 Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың субъектлерінің белгілері 72
3 КҮШ ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ ЖАСАЛАТЫН ҚЫЛМЫС.ТАРДЫ ОЛАРҒА ҰҚСАС ҚЫЛМЫС ҚҰРАМДАРЫНАН АЖЫРАТУ 82
3.1 Күш қолдану немесе күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстарды оларға ұқсас қылмыс құрамдарынан ажырату критериилері 82
3.2 Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстарға жаза тағайындау ерекшеліктері 91
4 КҮШ ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ ЖАСАЛАТЫН ҚЫЛМЫС.ТАРДЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ 101
4.1 Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың туындау себептері, жағдайлары және ондай қылмыстардың алдын алу 101
4.2
4.3 Күш қолдану арқылы жасалатын қылмысты жасаушы қылмыскерлердің тұлғасы
Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың жәбірленушілері
115
127
ҚОРЫТЫНДЫ 135
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 139
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ КҮШ ҚОЛДАНУДЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ФОРМАЛАРЫ 9
1.1 Күш қолдану ұғымы және түрлері 9
1.2 Қылмыстық құқық теориясындағы күш қолдану үшін жауаптылық 25
және күш қолдану арқылы жасалатын қылмыс құрамдарын жүйелеу
2 КҮШ ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ ЖАСАЛАТЫН ҚЫЛМЫС.ТАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ 45
2.1 Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыс құрамдарының объектілерінің ерекшеліктері 45
2.2 Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың объективтік жағының белгілері 54
2.3 Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың субъективтік жағының белгілері 61
2.4 Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың субъектлерінің белгілері 72
3 КҮШ ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ ЖАСАЛАТЫН ҚЫЛМЫС.ТАРДЫ ОЛАРҒА ҰҚСАС ҚЫЛМЫС ҚҰРАМДАРЫНАН АЖЫРАТУ 82
3.1 Күш қолдану немесе күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстарды оларға ұқсас қылмыс құрамдарынан ажырату критериилері 82
3.2 Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстарға жаза тағайындау ерекшеліктері 91
4 КҮШ ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ ЖАСАЛАТЫН ҚЫЛМЫС.ТАРДЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ 101
4.1 Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың туындау себептері, жағдайлары және ондай қылмыстардың алдын алу 101
4.2
4.3 Күш қолдану арқылы жасалатын қылмысты жасаушы қылмыскерлердің тұлғасы
Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың жәбірленушілері
115
127
ҚОРЫТЫНДЫ 135
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 139
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыста күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың құрамы, криминологиялық сипаттамасы, саралаудың маңызы және ондай қылмыстарды ұқсас қылмыстардан айыратын теориялық негіздер, жаза тағайындау ерекшеліктері мен ондай қылмыстардың туу жағдайлары мен олардың алдын алу проблемалары қарастырылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстар проблемасы құқықтық ғылымда тыңғылықты зерттелмеген сала. Адам құқықтары жөніндегі жалпыға бірдей декларацияда (желтоқсан 1948), адамның өміріне, жеке құқықтарына, бас бостандықтарына қол сұғылмауы жөнінде, сол сияқты, адамды қатыгездікпен азаптауға, оған қарсы күш көрсетуге, тиым салу туралы Бас Ассамблея өзінің шешімдерінде, резолюцияларында атап көрсетті. Соңғы Каирде өткен Тоғызыншы конгресте “Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың алдын алу” мәселесіне көп көңіл бөлді, онда “Күш қолданып қылмыс жасаудың себептеріне халықаралық шолу ” атты тақырыпта баяндама жасалып, ол баяндамада күш қолданып жасалатын қылмыстардың бүгінгі таңда қалаларда, мектептерде, отбасыларында, әйелдер мен балаларға қарсы жасалып отырғандығы жөнінде көптеген пікірлер айтылды.
Халықаралық құжаттарда, күш қолдану, қылмыстық әрекеттің жүзеге асу тәсілінің бірі ретінде, қоғам мен адам арасында өзара байланыста күн сайын өршіп, халықаралық деңгейге дейін көтеріліп дамып келе жатқандығына тоқталды.Жеке тұлғалар арасындағы күш қолдану мен күш қолданамын деп қорқытуға байланысты туған келіспеушіліктердің соңы ұлттар мен халықаралық келіспеушіліктерге, тіпті террорлық актілерге де ұласып жатқандығын айтпай кетуге болмайды.
Күш қолдану мен күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстардағы тағы бір проблемалық мәселе ол мұндай тәсілмен жасалатын қылмыстардың ірі қалаларда жасалып, көпшіліктің арасынан оны жасаған қылмыскердің із-түзсіз жоғалып кететіндігі.Әлеуметтік жағдайларға байланысты қала тұрғындарының саны үнемі ұлғайып, сонымен бірге күш қолданып немесе күш қолданамын деп қорқытып қылмыс жасап, жазасыз қалғандардың саны да күннен күнге көбейіп, нәтижесінде осы тәсілді қолданып жасалатын қылмыстардың саны барған сайын арта түсуде.
Жұмыссыздықтың салдарынан ауылдан қалаға көшіп келгендердің отбасы жағдайлары бұрынғыдай мәз емес, отбасы жағдайындағы бақылау мүлдем жойылады немесе тұрақты жұмыс болмағандықтан, әлеуметтік жағдайы нашарлап, жаны кейіген отбасы мүшелерінің арасында ұрыс-жанжал туады.
Соңғы жылдардарда халықаралық және ұлтаралық деңгейде әйелдер мен балаларға байланысты күш қолданып немесе күш қолданамын деп қорқытып жасалатын қылмыстар проблемасы да күрделеніп кетті.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстар проблемасы құқықтық ғылымда тыңғылықты зерттелмеген сала. Адам құқықтары жөніндегі жалпыға бірдей декларацияда (желтоқсан 1948), адамның өміріне, жеке құқықтарына, бас бостандықтарына қол сұғылмауы жөнінде, сол сияқты, адамды қатыгездікпен азаптауға, оған қарсы күш көрсетуге, тиым салу туралы Бас Ассамблея өзінің шешімдерінде, резолюцияларында атап көрсетті. Соңғы Каирде өткен Тоғызыншы конгресте “Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың алдын алу” мәселесіне көп көңіл бөлді, онда “Күш қолданып қылмыс жасаудың себептеріне халықаралық шолу ” атты тақырыпта баяндама жасалып, ол баяндамада күш қолданып жасалатын қылмыстардың бүгінгі таңда қалаларда, мектептерде, отбасыларында, әйелдер мен балаларға қарсы жасалып отырғандығы жөнінде көптеген пікірлер айтылды.
Халықаралық құжаттарда, күш қолдану, қылмыстық әрекеттің жүзеге асу тәсілінің бірі ретінде, қоғам мен адам арасында өзара байланыста күн сайын өршіп, халықаралық деңгейге дейін көтеріліп дамып келе жатқандығына тоқталды.Жеке тұлғалар арасындағы күш қолдану мен күш қолданамын деп қорқытуға байланысты туған келіспеушіліктердің соңы ұлттар мен халықаралық келіспеушіліктерге, тіпті террорлық актілерге де ұласып жатқандығын айтпай кетуге болмайды.
Күш қолдану мен күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстардағы тағы бір проблемалық мәселе ол мұндай тәсілмен жасалатын қылмыстардың ірі қалаларда жасалып, көпшіліктің арасынан оны жасаған қылмыскердің із-түзсіз жоғалып кететіндігі.Әлеуметтік жағдайларға байланысты қала тұрғындарының саны үнемі ұлғайып, сонымен бірге күш қолданып немесе күш қолданамын деп қорқытып қылмыс жасап, жазасыз қалғандардың саны да күннен күнге көбейіп, нәтижесінде осы тәсілді қолданып жасалатын қылмыстардың саны барған сайын арта түсуде.
Жұмыссыздықтың салдарынан ауылдан қалаға көшіп келгендердің отбасы жағдайлары бұрынғыдай мәз емес, отбасы жағдайындағы бақылау мүлдем жойылады немесе тұрақты жұмыс болмағандықтан, әлеуметтік жағдайы нашарлап, жаны кейіген отбасы мүшелерінің арасында ұрыс-жанжал туады.
Соңғы жылдардарда халықаралық және ұлтаралық деңгейде әйелдер мен балаларға байланысты күш қолданып немесе күш қолданамын деп қорқытып жасалатын қылмыстар проблемасы да күрделеніп кетті.
1 Симонов В.И., Шумихин В.Г. Преступное насилие: понятие, характеристика и квалификация насильственных посягательств на собственность. −Пермь, 1992. -С.120.
2 Денисов В.В. Социология насилия. -М., 1975. -С.57.
3 Гаухман Л.Д. Борьба с насильственными посягательствами. -М., 1969. − С.6.
4 Симонов В.И., Шумихин В.Г. Квалификация насильственных посягательств на собственность. - М., 1993. −С.6.
5 Левертова Р.А. Ответственность за психическое насилие по советскому уголовному праву: автореф. … канд. юрид. наук. -М., 1972.- С.4.
6 Костров Г.К. Уголовно-правовое значение угрозы: автореф. ... канд. юрид. наук. −М., 1970. − С.15.
7 Стерехов Н.В. Ответственность за угрозу по советскому уголовному праву: автореф. ... канд. юрид. наук. −М., 1970. −С.4.
8 Симонов В.И. К вопросу о понятии физического насилия. − Свердловск, 1971. −С.8-9.
9 Мудьюгин Г., Резник Г.,Грюнбаум А. Особенности судебного допроса по делам о насильственных преступлениях //Советская юстиция. −1974. −№20. −С.14-15.
10 Cтручков Н. Индивидуализация наказания и совершенствование системы классификации осужденных к лишению свободы //Советская юстиция. −1970. −№12. −С.24.
11 Лубшев Ю. Выявление судом обстоятельств, способствовавших совершению насильственных преступлений. −М., 1972. −Б.16-18.
12 Кудрявцев В.Н. Структура преступности и социальные изменения. -М., 1976. − С.38.
13 Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы: проблемалар және оларды шешудің жолдары. −Алматы, 1997.
14 Кудрявцев В.Н.,Наумов А.В. Насильственная преступность. -М., 1997. –С. 493.
15 Советское уголовное право. Особенная часть /под ред. М.Д.Шаргородского., Н.А.Беляева. −М., 1962. −С.535.
16 Уголовное право. Особенная часть /под ред. М.И.Ковалева., М.А.Ефимова., Е.А.Фролова. −М., 1969. -С.657.
17 Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: ерекше бөлім. -Алматы, 2000. -56 б.
18 Ожегов С.И. Словарь русского языка. -М., 1964. −С.269-271.
19 Ньютон Г. Роль насилия в истории. −М., 1985. −С.419-420.
20 Беккариа Ч.О. О преступлениях и наказаниях. -М., 1939. -С.213.
21 Шарапов Р.Д. Физическое насилие в уголовном праве. −СПб-М., 2001. -С.250.
22 Сердюк Л.В. Насилие: криминологическое и уголовно-правовое исследование. -М., 2002. −С.384.
23 Филановский И.Г. Преступная жестокость. −М., 1994. −С.174.
24 Введение в проблему насилия в отношении женщин: материалы семинара. -Воронеж, 1999. −С4.
25 Руководство по предупреждению насилия над детьми /под ред.З.А.Астемирова. −М., 1997. −С.16.
26 Самощенко И.С. К вопросу о причинности в области юридической ответственности. -М., 1967. −С.364.
27 Брайнин Я.М. Уголовная ответственность и ее основание в советском уголовном праве. −М., 1963. −С.23-25.
28 Осипов П.П. Теоретические основы построения и применения уголовно-правовых санкции. −Л., 1976. −С.71.
29 Багрий-Шахматов Л.В. Уголовная ответственность и наказание. −Минск, 1976. −С.23-27.
30 Прохоров В.С.Преступление и ответственность. −Л., 1984. −С.126.
31 Загородников Н.И. О пределах уголовной ответственности. −М., 1987. -С.39-40.
32 Алауханов Е.О. Зорлық қылмыстардың алдын алуға бола ма? −Алматы, 2007. −Б.44-45.
33 Самощенко И.С., Фарукшин М.Х. Ответственность по советскому законодательству. −М., 1971. −С.61-69.
34 Левицкий Г.А. Квалификация преступления. −М., 1962. − С.144.
35 Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений. −М., 1972. - С.7.
36 Andrejew. Rozpoznanie znamion przest cpatwa. – Warszawa, 1986. −S. 23.
37 Бородин С.В. Ответственность за убийство по советскому праву: автореф. ... док. юрид. наук. -М., 1964. −С.7-8.
38 Куринов Б.А. Научные основы квалификации пресуплений. -М., 1976. −С-.67-68.
39 Трайнин А.Н.Общее учение о составе преступления. -М., 1957. -С.101.
40 Қарағанды облыстық прокуратура жанындағы ақпарат және статистика орталығының “2008-2009 жылдардағы областағы тіркелген қылмыс және оның алдын алу жағдайы туралы” есебі.
41 Жезқазған қалалық сотының архиві. Қылмыстық іс № 203115. -4 б.
42 Жезқазған қалалық сотының архиві. Қылмыстық іс№ 203225. -18 б.
43 Қазақстан Республикасында 2008-2009 жылдарда тіркелген қылмыстар және ұйымдастырылған жедел іздестіру қызметінің қорытындысы туралы ҚР Бас прокуратурасындағы құқықтық статистика және арнайы есеп комитетінің есебі.
44 Загородников Н.И. Понятие объекта преступления в советском уголовном праве. - М., 1971. -С.12.
45 Қайыржанов Е.І. Общее учение о составе преступления. -Алматы, 1987. - С.123.
46 Кудрявцев В.Н. Квалификация преступлений против жизни. −М., 1977. − С.31.
47 Никифоров Б.С. Объект преступления по советскому уголовному праву. -М., 1960. -С.4.
48 Жекебаев О.С. Методика анализа преступности. − Алматы, 1996. -С.51.
49 Фролов Е.А.Объект уголовно-правовой охраны и его роль в организации борьбы с посягательствами на социалистическую собственность: автореф. ... док. юрид. наук. -Свердловск, 1971. −С.21.
50 Шаргородский М.Д. Ответственность за преступления против личности. -М., 1963. -С.186.
51 Пионтковский А.А. Объект преступления по советскому уголовному праву. - М., 1993. - С.29.
52 Загородников Н.И. Понятие объекта преступления в советском уголовном праве. - М., 1971. -С.100.
53 Демидов Ю.А. Социальная ценность и оценка в уголовном праве. - М., 1975. -С.43−50.
54 Сахаров А.Б. О личности преступника и причинах преступности в СССР. - М., 1961. -С.108.
55 Маркс К., Энгельс Ф. //Соч. −Т.3. -С.3.
56 Миндагулов А.Х.Психология личности. -Алматы, 1990. -С.19.
57 Баймурзин Г.И. К вопросу о понятии объекта преступления в советском уголовном праве. - Алматы, 1970. -С.123.
58 Пионтковский А.А. Курс советского уголовного права. -М., 1970. -С.119-120.
59 Гаухман Л.Д. Насилие как средство совершения преступления. - М., 1974. -С.38-57.
60 Брайнин Я.М. Уголовная ответственность и ее основание в советском уголовном праве. - М., 1963. -С.18.
61 Глистин В.К. Общественные отношения как объект преступления по советскому уголовному праву. -М., 1966. -С.90.
62 Коржанский Н.И. Объект посягательства и квалификация преступлений. -Волгоград, 1976. -С.76.
63 Кузнецов А.В. Уголовно-правовая охрана интересов личности в СССР. - М., 1969. -С.34.
64 Европейская конвенция о защите прав человека. 1950 г.: сборник нормативных правовых актов. −Алматы, 2003. -С.171.
65 Лист Ф.Учебник уголовного права: общая часть. -М., 1903. -С.126.
66 Кузнецова Н.Ф.Значение преступных последствий для уголовной ответственности. - М., 1958. - С.42-43.
67 Нуртаев Р.Т. Понятия преступления. - Алматы, 1988. - С.57.
68 Михлин А.С. Понятие и виды последствий преступлений //Вопросы уголовного права и процесса. -М., 1958. -С.41.
69 Фролов Е.А. Объект и преступные последствия при посягательствах на социалистическую собственность. -Свердловск, 1968. -С.110.
70 Церетели Т.В. Причинная связь в уголовном праве. - М., 1963. -С.49.
71 Дубовец И.А.Ответственность за телесные повреждения по советскому уголовному праву. -М., 1964. -С.8.
72 Рогов И.И. Понятие телесных повреждений уголовному праву РК. -Алматы, 1993. -С.86.
73 Гугучия М.Б. Ответственность за разбой по действующему уголовному законодательству. -Сухуми, 1958. -С.61.
74 Джекебаев У.С. Основные принципы уголовного право Республики Казахстан. (сравнительный коментарий к книге Дж. Флетчера и А.В. Наумова «Основные концепсии уголовного право»). - Алматы: Жеті жарғы, 2001. -С.174.
75 Гальберг Д.М. Насильственное похищение имущества по русскому праву ( разбой и грабеж, историкодогматическое исследование). − Спб., 1880. -С.146.
76 Гаухман Л.Д.Борьба с насильственными посягательствами. -М., 1969. - С.20−85.
77 Сердюк Л.В. Психическое насилие как предмет уголовно-правовой оценки следователем. -Волгоград, 1984. -С.9.
78 Пионтковский А.А.,Меньшагин В.Д. Курс советского уголовного права: особенная часть. -М., 1955. - Т.1. −С.322.
79 Архив Жезказганского городского суда. Уголовное дело 211306. -С. 15.
80 Архив Карагандинского областного суда. Уголовное дело 2007-2536. -С.73.
81 Ткачевский Ю.А. Уголовная ответственность за хищение государственного и общественного имущества. -М., 1962. -С.16.
82 Кригер Г.А. Квалификация хищений социалистического имущества. - М., 1974. -С.132.
83 Панов Н.И. Квалификация насильственных преступлений. - М., 1992. - С.15.
84 Симонов В.И. Характеристика объективных свойств физического насилия. - М., 1968. - С.19.
85 СССР Жоғарғы Сотының Пленумының 1986 жылғы 5 қыркүйектегі “ Жеке тұлғаларға қарсы қылмыстарды шешу жөніндегі сот тәжірибесі туралы ” (5 п) №11 қаулысы
86 Неклюдов Н.А. Объективная истина в уголовном судоопроизводстве. -М., 1961. -С.41.
87 Трофимов Н.И.Уголовная ответственность за разбой по действующему уголовному законодательству: авторефер. ... канд. юрид. наук. -М., 1952. - С.124.
88 Кладков А.В. Уголовно-правовое понятие насилия. -Свердловск, 1981. -С.27.
89 Алауханов Е.О. Қылмыстан қорғауға бола ма? - Алматы, 2005. -С.91.
90 Комментарий к Уголовному кодексу РК /под ред.И.Борчашвили. -Караганда, 2008. -С.125.
91 Пионтковский А.А. Учение о преступлении по советскому уголовному праву. -М., 1961. -С.13.
92 Гилязев Ф.Г. Социально-психологическое и уголовно-правовые черты вины. -Уфа, 1979. -С 77.
93 Мельник Н.И. Ответственность за вымогательство личного имущества: автореф. ... канд. юрид. наук. –Киев, 1991. − 19 б.
94 Рахметов С.М. Вопросы мотива поведения в Советском праве. -Алматы, 1983. -С. 154.
95 Тугариков В.П. Теория ценностей в марксизме. –Л., 1968. -С.47.
96 Фойницкий И.Я. Курс уголовного судопройзводство. -СПб., 1899. -С. 59.
97 Чубинский М.П. Мотив преступной деятельности и его значение в уголовном праве. -М., 1900. -С. 92.
98 Владимиров Л.Е. Вопросы квалификации убийства из хулиганских побуждений. - М., 1981. -С.225-227.
99 Тихонов К.Ф. Субъективная сторона преступления. - Саратов, 1967. -Б.39-44.
100 Долгова А.И. Преступление и его криминологическое изучение. -М., 1997. -С.297.
101 Алексеев А.И. Преступность как объект криминологического изучения. -М., 2003. -С.129.
102 ҚР Жоғарғы Сотының “ Соттардың қылмыстардың қайталану жағдайындағы заң нормаларын қолдануы туралы” 25 желтоқсан 2007 жылғы №8 қаулысы
103 Стручков Н.А. Условно-досрочное освобождение от наказания. -М., 1991. -С.16.
104 Зелинский А.Ф. Взаймосвязь преступлений при рецидиве. - Волгоград, 1974. -С.9−43.
105 Ткачевский Ю.М. Правовые меры борьбы с пьянством. -М., 1974. -С.68-69.
106 Побегайло Э.Ф. Криминологическая харатеристика лиц, совершивших тяжкие насильственные преступления. -М., 1976. -С.50-51.
107 Алауханов Е.,Умбетаншев С.,Рахметов С. Қылмыстың құрамы. −Алматы, 2000. -С.169.
108 Филимонов В.Д. Общественная опасность личности перступника. - Томск, 1970. - С.211-221.
109 Мами К. Становление и развитие судебной власти в Республике Казахстан. - Астана, 2001. - С.73-82.
110 Султанова Н.З. Уголовная ответственность за причинение средней тяжести вреда здоровью. -Алматы, 2002. -С.148-149.
111 Рустемова Г.Р. Проблемы борьбы с преступлениями в сфере медицинского обслуживания населения. -Алматы, 1999. -С.36-43.
112 Смирнова Г.Л. Психология преступника. - М., 1997. -С.23-25.
113 Минская В.С. Вопросы борьбы с преступностью. - М., 1972. -С.15.
114 Кудрявцев В.Н. Причинность в криминологии. - М., 1968. -С.42.
115 Блувштейн.Ю.Д. Теоретические вопросы статистического изучения личности преступника. - М., 1968. -С.16.
116 Степичев С., Мойсеенко Г. Особо опасный рецидив в свете криминологического изучения рецидивистов, осужденных за насильственные преступления. –М., 1968. -С.19.
117 Кайыржанов Е.И.Криминология. -Алматы, 2000. -С.228.
118 Куринов В.А. Научные основы квалификации преступлений. -М., 1984. -С.202-203.
119 Панов М.И. Уголовно-правовое значение способа совершения преступления. -Харьков, 1964. −С.26-30.
120 Бюллетень Верховного суда Республики Казахстан. -Алматы, 1996. −№6.
121 Гаухман Л.Д. Отграничение грабежа от разбоя // Сов.юстиция. −1972. −№15. −С. 27-29.
122 Постановление Пленума Верховного суда РСФСР от 22 марта 1966 г. “О судебной практике по делам о грабеже и разбое”. -С.3-5.
123 Гаухман Л.Д. Насилие как средство совершения преступления. -М., 1974. -С. 76-79.
124 Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексі. −Алматы, 2008.
125 Коржановский Н.И. Объект и предмет уголовно-правовой охраны. - М., 1980. -С.111-114.
126 Сергиевский В., Рахметов С. Квалификация преступлений. - Алматы, 1999. -С.93-95.
127 Владимиров В.А.Квалификация похищений личного имущества. - М., 1974. -С. 23-28.
128 Бюллетень Верховного суда РК от 1999 г.
129 Гравина А., Янис С. Правовая характеристика нападения как элемента объективной стороны разбоя. -М., 1987. -С.43-44.
130 Кардава А.Н. Ответственность за разбой по советскому уголовному праву. - Сухуми, 1976. -С.78-79.
131 Гельфер М.А.Преступления против личной собственности граждан. - М., 1989. -С.11-13.
132 Костров Г. Психическое насилие при разбое и грабеже. -М., 1989. -С.54-56.
133 Зиманов.С.З. Қазақ елінің ежелгі заңы турасында. -Алматы, 2004. −Б.141-143.
134 Дулатбеков Н.Д. Қылмыстық жаза тағайындау. - Астана, 2002. –Б.87-88.
135 Роксин К. Основание уголовно-правовой ответственности и личность преступника. -Тбилиси, 1986. -С.103.
136 Татарников В.Г. Влияние рецидива на характер и степень общественной опасности. -Омск, 1981. −С.54-58.
137 Қ.Р Жоғарғы Соты Пленумының “ Соттардың қылмыстық жаза тағайындаған кезде заңдылықты сақтауы туралы ” қаулысы. 30.04.1999.
138 Қ.Р Жоғарғы Соты Пленумының 1992-1999 жылдардағы қаулылары. -Алматы, 2000. -15 б.
139 Баймурзин К.А. Қылмыстың қасақаналықпен жасалуының түсінігі. -Алматы, 2001. -33 б.
140 Нуртаев Р.Т. Борьба с неосторожными видами преступлении. - Алматы, 1990. –Б.183-185.
141 Устинова Т.Д. Влияние умысла и мотива на назначение наказания за неоконченную преступную деятельность. -М., 1982. -С.22.
142 Кант И.М. Метафизика нравов. -Лейпциг, 1919. -С.65-66.
143 Қазақтың ата заңдары: Құжаттар, деректер мен зерттеулер. -Алматы, 2004. -С.125-127.
144 Сидоров Б.В. Аффект. Его уголовно-правовое и криминалистическое значение. - Казань, 1978. -С.79-81.
145 ”Соттардың азаматтардың өмірі мен денсаулығына қол сұққаны үшін жауаптылықты реттейтін заңдылықтарды қолдану туралы” қаулысы. 23.12.1994.
146 ”Сот үкімі туралы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы.” 15.08.2002
147 “Орталық Қазақстан” газеті .–Қарағанды, 2007. -№89.
148 “ Заң ” газеті . -Алматы, 2006. - №56.
149 Есмагамбетов К.Б.,Онгарбаев Е.А., Тяжкие преступления по уголовному праву РК. -Астана, 2001. - С.282-283.
150 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына арнаған жолдауы. 28.02.2007.
151 Бородин С.В. Квалификация преступлений против личности. -М., 1977. -С.19.
152 Гаухман Л.Д. Проблемы борьбы с убийствами //Предупреждение насильственных преступлений. -М., 1996. -С.18.
153 Жалинский А.Э., Костицкий М.В. Эффективность профилактики преступлений и криминологическая информация. -Львов, 1980. -С.39-40.
154 Аванесов Г.А. Криминология. -М., 1984. - С.453.
155 Игошев К.Е., Устинов В.С. Введение в курс профилактики правонарушений. -Горький, 1977. -С.105-111.
156 Кирилов Д.А. Индивидуальная профилактика преступлений органами внутренних дел. -Тюмень, 1994. -С.44.
157 Лекарь А.Г. Профилактика преступлений. -М., 1972. -С.90.
158 Удовиченко М.А. Использование результатов оперативно-розыскной деятельности в расследовании преступлений. -М., 1999. -С.11-13.
159 Яковлев В.М. Индивидуальная профилактика преступного поведения. -Горький, 1977. -С.100-107.
160 Карпец И.И. Проблема преступности. -М., 1969. -С.78.
161 Горяинов К.К., Исиченко А.П., Кондратюк Л.В. Латентная преступность. -М., 1994. −С.263.
162 Абельцев С.Н. Личность преступника и проблемы криминального насилия. -М.,2000. -С.204-205.
163 Митин И.О. Социальные конфликты, их последствия и уголовно-правовая охрана человека. -Саратов, 1991. -С.201.
164 Ростовщиков И.В. Обеспечение и защита прав и свобод личности: Вопросы теории и практика органов внутренних дел: автореф. ... докт. юрид. наук. -М., 1997. –C.118с.
165 Жайынбаев К.И. Уголовно-правовые и криминалистические проблемы борьбы с тяжкими насильственными преступлениями в Кыргызской Республике. –Бишкек, 2009. -С.98.
166 Смирнова Г.Л. Личность преступника. - М., 1995. - С.56.
167 Минская В.С. Вопросы борьбы с преступностью. - М., 1972. -С.76-79.
168 Безверхняя Жаухария. Анатомия насилия или неизвестная криминология. - М., 2003. - С.3.
169 Кудрявцев В.Н. Предупреждение насильственных преступлений. -М., 1998. -С.56.
170 Алауханов Е.О. Криминология. -Алматы, 2006. -С.48-51.
171 Алексеев А.И. Криминология. Курс лекции. - М., 1998. -С.84.
172 Коробейников Б.В., Кузнецова Н.Ф. Минковский Г.М. Криминология. -М., 1998. -С.5.
173 Дагель П.С.. Криминология. -М., 1997. -С.274.
174 Долгова А.И., Ермаков В.Д., Беляева Н.В. Проблемы типологии несовершеннолетних преступников //Вопросы борьбы с преступностью. -М., 1976. – Вып.2. -С.41-59.
175 Ломброзо Ч. Гениальность и помешательство: Женщина преступница или проститутка; Любовь у помешанных: сборник. -Минск, 2000. -576 б.
176 Антонян Ю.М., Кудрявцев В.Н.,Эминов В.Е. Личность преступника. -М., 2004. -432 б.
177 Блувштейн Ю.Д. Конкретные преступления: их причины и предупреждение. - Минск, 1987. -С. 19.
178 Гаухман Л.Д. Борьба с насильственными посягательствами. -М., 1969. -С.92-95.
179 Гаухман Л.Д. Насилие как средство совершения преступления. - М., 1974. - С.58-73.
180 МорозовВ.И. Эффективность общего предупреждения насильственных преступлений. (умышленнх убийств и умышленных причинений телесных повреждений): дис. ... канд. юрид. наук. -Омск, 1991. -127 с.
181 Минская В.С. Чечель Г.И “Виктимологические факторы и механизмы преступного поведения ”. -Иркутск, 1988. -С.40.
182 Архив Жезказганского городского суда. Уголовное дело № 200714., 2007-.С.48
183 Архив Жезказганского городского суда. Уголовное дело № 200721., 2007-.С.61
184 Архив Жезказганского городского суда. Уголовное дело № 200792., 2007-.С.27.
185 Архив Жезказганского городского суда. Уголовное дело № 200755., 2007-.С.55.
186 Афиногенов Ю.А. Личность потерпевшего и цели наказания. - Владивосток, 1974. - С.38.
187 Минская В.С. Личность потерпевшего и ее криминологическое значение. - М., 1988. - С.89.
188 Франк Л.В. Виктимология и виктимность. −М., 1968. - С.27.
189 Франк Л.В. Потерпевшие от преступления. -М., 1971. -С.182.
190 Вандышев В.В. Проблемы совершенствования борьбы с преступностью. -Иркутск, 1986. -С.127.
191 Никифоров В., Минская В.С., Потерпевшие в зеркале морали. -М., 1973. -С.14.
192 Глонти Г.Ш. Криминалистическая характеристика поводов к совершению преступления. - М., 1986. -С.22.
193 Михеев Р.И. Личность и поведение потерпевшего. -М., 1975. -С.83-84.
2 Денисов В.В. Социология насилия. -М., 1975. -С.57.
3 Гаухман Л.Д. Борьба с насильственными посягательствами. -М., 1969. − С.6.
4 Симонов В.И., Шумихин В.Г. Квалификация насильственных посягательств на собственность. - М., 1993. −С.6.
5 Левертова Р.А. Ответственность за психическое насилие по советскому уголовному праву: автореф. … канд. юрид. наук. -М., 1972.- С.4.
6 Костров Г.К. Уголовно-правовое значение угрозы: автореф. ... канд. юрид. наук. −М., 1970. − С.15.
7 Стерехов Н.В. Ответственность за угрозу по советскому уголовному праву: автореф. ... канд. юрид. наук. −М., 1970. −С.4.
8 Симонов В.И. К вопросу о понятии физического насилия. − Свердловск, 1971. −С.8-9.
9 Мудьюгин Г., Резник Г.,Грюнбаум А. Особенности судебного допроса по делам о насильственных преступлениях //Советская юстиция. −1974. −№20. −С.14-15.
10 Cтручков Н. Индивидуализация наказания и совершенствование системы классификации осужденных к лишению свободы //Советская юстиция. −1970. −№12. −С.24.
11 Лубшев Ю. Выявление судом обстоятельств, способствовавших совершению насильственных преступлений. −М., 1972. −Б.16-18.
12 Кудрявцев В.Н. Структура преступности и социальные изменения. -М., 1976. − С.38.
13 Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы: проблемалар және оларды шешудің жолдары. −Алматы, 1997.
14 Кудрявцев В.Н.,Наумов А.В. Насильственная преступность. -М., 1997. –С. 493.
15 Советское уголовное право. Особенная часть /под ред. М.Д.Шаргородского., Н.А.Беляева. −М., 1962. −С.535.
16 Уголовное право. Особенная часть /под ред. М.И.Ковалева., М.А.Ефимова., Е.А.Фролова. −М., 1969. -С.657.
17 Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: ерекше бөлім. -Алматы, 2000. -56 б.
18 Ожегов С.И. Словарь русского языка. -М., 1964. −С.269-271.
19 Ньютон Г. Роль насилия в истории. −М., 1985. −С.419-420.
20 Беккариа Ч.О. О преступлениях и наказаниях. -М., 1939. -С.213.
21 Шарапов Р.Д. Физическое насилие в уголовном праве. −СПб-М., 2001. -С.250.
22 Сердюк Л.В. Насилие: криминологическое и уголовно-правовое исследование. -М., 2002. −С.384.
23 Филановский И.Г. Преступная жестокость. −М., 1994. −С.174.
24 Введение в проблему насилия в отношении женщин: материалы семинара. -Воронеж, 1999. −С4.
25 Руководство по предупреждению насилия над детьми /под ред.З.А.Астемирова. −М., 1997. −С.16.
26 Самощенко И.С. К вопросу о причинности в области юридической ответственности. -М., 1967. −С.364.
27 Брайнин Я.М. Уголовная ответственность и ее основание в советском уголовном праве. −М., 1963. −С.23-25.
28 Осипов П.П. Теоретические основы построения и применения уголовно-правовых санкции. −Л., 1976. −С.71.
29 Багрий-Шахматов Л.В. Уголовная ответственность и наказание. −Минск, 1976. −С.23-27.
30 Прохоров В.С.Преступление и ответственность. −Л., 1984. −С.126.
31 Загородников Н.И. О пределах уголовной ответственности. −М., 1987. -С.39-40.
32 Алауханов Е.О. Зорлық қылмыстардың алдын алуға бола ма? −Алматы, 2007. −Б.44-45.
33 Самощенко И.С., Фарукшин М.Х. Ответственность по советскому законодательству. −М., 1971. −С.61-69.
34 Левицкий Г.А. Квалификация преступления. −М., 1962. − С.144.
35 Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений. −М., 1972. - С.7.
36 Andrejew. Rozpoznanie znamion przest cpatwa. – Warszawa, 1986. −S. 23.
37 Бородин С.В. Ответственность за убийство по советскому праву: автореф. ... док. юрид. наук. -М., 1964. −С.7-8.
38 Куринов Б.А. Научные основы квалификации пресуплений. -М., 1976. −С-.67-68.
39 Трайнин А.Н.Общее учение о составе преступления. -М., 1957. -С.101.
40 Қарағанды облыстық прокуратура жанындағы ақпарат және статистика орталығының “2008-2009 жылдардағы областағы тіркелген қылмыс және оның алдын алу жағдайы туралы” есебі.
41 Жезқазған қалалық сотының архиві. Қылмыстық іс № 203115. -4 б.
42 Жезқазған қалалық сотының архиві. Қылмыстық іс№ 203225. -18 б.
43 Қазақстан Республикасында 2008-2009 жылдарда тіркелген қылмыстар және ұйымдастырылған жедел іздестіру қызметінің қорытындысы туралы ҚР Бас прокуратурасындағы құқықтық статистика және арнайы есеп комитетінің есебі.
44 Загородников Н.И. Понятие объекта преступления в советском уголовном праве. - М., 1971. -С.12.
45 Қайыржанов Е.І. Общее учение о составе преступления. -Алматы, 1987. - С.123.
46 Кудрявцев В.Н. Квалификация преступлений против жизни. −М., 1977. − С.31.
47 Никифоров Б.С. Объект преступления по советскому уголовному праву. -М., 1960. -С.4.
48 Жекебаев О.С. Методика анализа преступности. − Алматы, 1996. -С.51.
49 Фролов Е.А.Объект уголовно-правовой охраны и его роль в организации борьбы с посягательствами на социалистическую собственность: автореф. ... док. юрид. наук. -Свердловск, 1971. −С.21.
50 Шаргородский М.Д. Ответственность за преступления против личности. -М., 1963. -С.186.
51 Пионтковский А.А. Объект преступления по советскому уголовному праву. - М., 1993. - С.29.
52 Загородников Н.И. Понятие объекта преступления в советском уголовном праве. - М., 1971. -С.100.
53 Демидов Ю.А. Социальная ценность и оценка в уголовном праве. - М., 1975. -С.43−50.
54 Сахаров А.Б. О личности преступника и причинах преступности в СССР. - М., 1961. -С.108.
55 Маркс К., Энгельс Ф. //Соч. −Т.3. -С.3.
56 Миндагулов А.Х.Психология личности. -Алматы, 1990. -С.19.
57 Баймурзин Г.И. К вопросу о понятии объекта преступления в советском уголовном праве. - Алматы, 1970. -С.123.
58 Пионтковский А.А. Курс советского уголовного права. -М., 1970. -С.119-120.
59 Гаухман Л.Д. Насилие как средство совершения преступления. - М., 1974. -С.38-57.
60 Брайнин Я.М. Уголовная ответственность и ее основание в советском уголовном праве. - М., 1963. -С.18.
61 Глистин В.К. Общественные отношения как объект преступления по советскому уголовному праву. -М., 1966. -С.90.
62 Коржанский Н.И. Объект посягательства и квалификация преступлений. -Волгоград, 1976. -С.76.
63 Кузнецов А.В. Уголовно-правовая охрана интересов личности в СССР. - М., 1969. -С.34.
64 Европейская конвенция о защите прав человека. 1950 г.: сборник нормативных правовых актов. −Алматы, 2003. -С.171.
65 Лист Ф.Учебник уголовного права: общая часть. -М., 1903. -С.126.
66 Кузнецова Н.Ф.Значение преступных последствий для уголовной ответственности. - М., 1958. - С.42-43.
67 Нуртаев Р.Т. Понятия преступления. - Алматы, 1988. - С.57.
68 Михлин А.С. Понятие и виды последствий преступлений //Вопросы уголовного права и процесса. -М., 1958. -С.41.
69 Фролов Е.А. Объект и преступные последствия при посягательствах на социалистическую собственность. -Свердловск, 1968. -С.110.
70 Церетели Т.В. Причинная связь в уголовном праве. - М., 1963. -С.49.
71 Дубовец И.А.Ответственность за телесные повреждения по советскому уголовному праву. -М., 1964. -С.8.
72 Рогов И.И. Понятие телесных повреждений уголовному праву РК. -Алматы, 1993. -С.86.
73 Гугучия М.Б. Ответственность за разбой по действующему уголовному законодательству. -Сухуми, 1958. -С.61.
74 Джекебаев У.С. Основные принципы уголовного право Республики Казахстан. (сравнительный коментарий к книге Дж. Флетчера и А.В. Наумова «Основные концепсии уголовного право»). - Алматы: Жеті жарғы, 2001. -С.174.
75 Гальберг Д.М. Насильственное похищение имущества по русскому праву ( разбой и грабеж, историкодогматическое исследование). − Спб., 1880. -С.146.
76 Гаухман Л.Д.Борьба с насильственными посягательствами. -М., 1969. - С.20−85.
77 Сердюк Л.В. Психическое насилие как предмет уголовно-правовой оценки следователем. -Волгоград, 1984. -С.9.
78 Пионтковский А.А.,Меньшагин В.Д. Курс советского уголовного права: особенная часть. -М., 1955. - Т.1. −С.322.
79 Архив Жезказганского городского суда. Уголовное дело 211306. -С. 15.
80 Архив Карагандинского областного суда. Уголовное дело 2007-2536. -С.73.
81 Ткачевский Ю.А. Уголовная ответственность за хищение государственного и общественного имущества. -М., 1962. -С.16.
82 Кригер Г.А. Квалификация хищений социалистического имущества. - М., 1974. -С.132.
83 Панов Н.И. Квалификация насильственных преступлений. - М., 1992. - С.15.
84 Симонов В.И. Характеристика объективных свойств физического насилия. - М., 1968. - С.19.
85 СССР Жоғарғы Сотының Пленумының 1986 жылғы 5 қыркүйектегі “ Жеке тұлғаларға қарсы қылмыстарды шешу жөніндегі сот тәжірибесі туралы ” (5 п) №11 қаулысы
86 Неклюдов Н.А. Объективная истина в уголовном судоопроизводстве. -М., 1961. -С.41.
87 Трофимов Н.И.Уголовная ответственность за разбой по действующему уголовному законодательству: авторефер. ... канд. юрид. наук. -М., 1952. - С.124.
88 Кладков А.В. Уголовно-правовое понятие насилия. -Свердловск, 1981. -С.27.
89 Алауханов Е.О. Қылмыстан қорғауға бола ма? - Алматы, 2005. -С.91.
90 Комментарий к Уголовному кодексу РК /под ред.И.Борчашвили. -Караганда, 2008. -С.125.
91 Пионтковский А.А. Учение о преступлении по советскому уголовному праву. -М., 1961. -С.13.
92 Гилязев Ф.Г. Социально-психологическое и уголовно-правовые черты вины. -Уфа, 1979. -С 77.
93 Мельник Н.И. Ответственность за вымогательство личного имущества: автореф. ... канд. юрид. наук. –Киев, 1991. − 19 б.
94 Рахметов С.М. Вопросы мотива поведения в Советском праве. -Алматы, 1983. -С. 154.
95 Тугариков В.П. Теория ценностей в марксизме. –Л., 1968. -С.47.
96 Фойницкий И.Я. Курс уголовного судопройзводство. -СПб., 1899. -С. 59.
97 Чубинский М.П. Мотив преступной деятельности и его значение в уголовном праве. -М., 1900. -С. 92.
98 Владимиров Л.Е. Вопросы квалификации убийства из хулиганских побуждений. - М., 1981. -С.225-227.
99 Тихонов К.Ф. Субъективная сторона преступления. - Саратов, 1967. -Б.39-44.
100 Долгова А.И. Преступление и его криминологическое изучение. -М., 1997. -С.297.
101 Алексеев А.И. Преступность как объект криминологического изучения. -М., 2003. -С.129.
102 ҚР Жоғарғы Сотының “ Соттардың қылмыстардың қайталану жағдайындағы заң нормаларын қолдануы туралы” 25 желтоқсан 2007 жылғы №8 қаулысы
103 Стручков Н.А. Условно-досрочное освобождение от наказания. -М., 1991. -С.16.
104 Зелинский А.Ф. Взаймосвязь преступлений при рецидиве. - Волгоград, 1974. -С.9−43.
105 Ткачевский Ю.М. Правовые меры борьбы с пьянством. -М., 1974. -С.68-69.
106 Побегайло Э.Ф. Криминологическая харатеристика лиц, совершивших тяжкие насильственные преступления. -М., 1976. -С.50-51.
107 Алауханов Е.,Умбетаншев С.,Рахметов С. Қылмыстың құрамы. −Алматы, 2000. -С.169.
108 Филимонов В.Д. Общественная опасность личности перступника. - Томск, 1970. - С.211-221.
109 Мами К. Становление и развитие судебной власти в Республике Казахстан. - Астана, 2001. - С.73-82.
110 Султанова Н.З. Уголовная ответственность за причинение средней тяжести вреда здоровью. -Алматы, 2002. -С.148-149.
111 Рустемова Г.Р. Проблемы борьбы с преступлениями в сфере медицинского обслуживания населения. -Алматы, 1999. -С.36-43.
112 Смирнова Г.Л. Психология преступника. - М., 1997. -С.23-25.
113 Минская В.С. Вопросы борьбы с преступностью. - М., 1972. -С.15.
114 Кудрявцев В.Н. Причинность в криминологии. - М., 1968. -С.42.
115 Блувштейн.Ю.Д. Теоретические вопросы статистического изучения личности преступника. - М., 1968. -С.16.
116 Степичев С., Мойсеенко Г. Особо опасный рецидив в свете криминологического изучения рецидивистов, осужденных за насильственные преступления. –М., 1968. -С.19.
117 Кайыржанов Е.И.Криминология. -Алматы, 2000. -С.228.
118 Куринов В.А. Научные основы квалификации преступлений. -М., 1984. -С.202-203.
119 Панов М.И. Уголовно-правовое значение способа совершения преступления. -Харьков, 1964. −С.26-30.
120 Бюллетень Верховного суда Республики Казахстан. -Алматы, 1996. −№6.
121 Гаухман Л.Д. Отграничение грабежа от разбоя // Сов.юстиция. −1972. −№15. −С. 27-29.
122 Постановление Пленума Верховного суда РСФСР от 22 марта 1966 г. “О судебной практике по делам о грабеже и разбое”. -С.3-5.
123 Гаухман Л.Д. Насилие как средство совершения преступления. -М., 1974. -С. 76-79.
124 Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексі. −Алматы, 2008.
125 Коржановский Н.И. Объект и предмет уголовно-правовой охраны. - М., 1980. -С.111-114.
126 Сергиевский В., Рахметов С. Квалификация преступлений. - Алматы, 1999. -С.93-95.
127 Владимиров В.А.Квалификация похищений личного имущества. - М., 1974. -С. 23-28.
128 Бюллетень Верховного суда РК от 1999 г.
129 Гравина А., Янис С. Правовая характеристика нападения как элемента объективной стороны разбоя. -М., 1987. -С.43-44.
130 Кардава А.Н. Ответственность за разбой по советскому уголовному праву. - Сухуми, 1976. -С.78-79.
131 Гельфер М.А.Преступления против личной собственности граждан. - М., 1989. -С.11-13.
132 Костров Г. Психическое насилие при разбое и грабеже. -М., 1989. -С.54-56.
133 Зиманов.С.З. Қазақ елінің ежелгі заңы турасында. -Алматы, 2004. −Б.141-143.
134 Дулатбеков Н.Д. Қылмыстық жаза тағайындау. - Астана, 2002. –Б.87-88.
135 Роксин К. Основание уголовно-правовой ответственности и личность преступника. -Тбилиси, 1986. -С.103.
136 Татарников В.Г. Влияние рецидива на характер и степень общественной опасности. -Омск, 1981. −С.54-58.
137 Қ.Р Жоғарғы Соты Пленумының “ Соттардың қылмыстық жаза тағайындаған кезде заңдылықты сақтауы туралы ” қаулысы. 30.04.1999.
138 Қ.Р Жоғарғы Соты Пленумының 1992-1999 жылдардағы қаулылары. -Алматы, 2000. -15 б.
139 Баймурзин К.А. Қылмыстың қасақаналықпен жасалуының түсінігі. -Алматы, 2001. -33 б.
140 Нуртаев Р.Т. Борьба с неосторожными видами преступлении. - Алматы, 1990. –Б.183-185.
141 Устинова Т.Д. Влияние умысла и мотива на назначение наказания за неоконченную преступную деятельность. -М., 1982. -С.22.
142 Кант И.М. Метафизика нравов. -Лейпциг, 1919. -С.65-66.
143 Қазақтың ата заңдары: Құжаттар, деректер мен зерттеулер. -Алматы, 2004. -С.125-127.
144 Сидоров Б.В. Аффект. Его уголовно-правовое и криминалистическое значение. - Казань, 1978. -С.79-81.
145 ”Соттардың азаматтардың өмірі мен денсаулығына қол сұққаны үшін жауаптылықты реттейтін заңдылықтарды қолдану туралы” қаулысы. 23.12.1994.
146 ”Сот үкімі туралы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы.” 15.08.2002
147 “Орталық Қазақстан” газеті .–Қарағанды, 2007. -№89.
148 “ Заң ” газеті . -Алматы, 2006. - №56.
149 Есмагамбетов К.Б.,Онгарбаев Е.А., Тяжкие преступления по уголовному праву РК. -Астана, 2001. - С.282-283.
150 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына арнаған жолдауы. 28.02.2007.
151 Бородин С.В. Квалификация преступлений против личности. -М., 1977. -С.19.
152 Гаухман Л.Д. Проблемы борьбы с убийствами //Предупреждение насильственных преступлений. -М., 1996. -С.18.
153 Жалинский А.Э., Костицкий М.В. Эффективность профилактики преступлений и криминологическая информация. -Львов, 1980. -С.39-40.
154 Аванесов Г.А. Криминология. -М., 1984. - С.453.
155 Игошев К.Е., Устинов В.С. Введение в курс профилактики правонарушений. -Горький, 1977. -С.105-111.
156 Кирилов Д.А. Индивидуальная профилактика преступлений органами внутренних дел. -Тюмень, 1994. -С.44.
157 Лекарь А.Г. Профилактика преступлений. -М., 1972. -С.90.
158 Удовиченко М.А. Использование результатов оперативно-розыскной деятельности в расследовании преступлений. -М., 1999. -С.11-13.
159 Яковлев В.М. Индивидуальная профилактика преступного поведения. -Горький, 1977. -С.100-107.
160 Карпец И.И. Проблема преступности. -М., 1969. -С.78.
161 Горяинов К.К., Исиченко А.П., Кондратюк Л.В. Латентная преступность. -М., 1994. −С.263.
162 Абельцев С.Н. Личность преступника и проблемы криминального насилия. -М.,2000. -С.204-205.
163 Митин И.О. Социальные конфликты, их последствия и уголовно-правовая охрана человека. -Саратов, 1991. -С.201.
164 Ростовщиков И.В. Обеспечение и защита прав и свобод личности: Вопросы теории и практика органов внутренних дел: автореф. ... докт. юрид. наук. -М., 1997. –C.118с.
165 Жайынбаев К.И. Уголовно-правовые и криминалистические проблемы борьбы с тяжкими насильственными преступлениями в Кыргызской Республике. –Бишкек, 2009. -С.98.
166 Смирнова Г.Л. Личность преступника. - М., 1995. - С.56.
167 Минская В.С. Вопросы борьбы с преступностью. - М., 1972. -С.76-79.
168 Безверхняя Жаухария. Анатомия насилия или неизвестная криминология. - М., 2003. - С.3.
169 Кудрявцев В.Н. Предупреждение насильственных преступлений. -М., 1998. -С.56.
170 Алауханов Е.О. Криминология. -Алматы, 2006. -С.48-51.
171 Алексеев А.И. Криминология. Курс лекции. - М., 1998. -С.84.
172 Коробейников Б.В., Кузнецова Н.Ф. Минковский Г.М. Криминология. -М., 1998. -С.5.
173 Дагель П.С.. Криминология. -М., 1997. -С.274.
174 Долгова А.И., Ермаков В.Д., Беляева Н.В. Проблемы типологии несовершеннолетних преступников //Вопросы борьбы с преступностью. -М., 1976. – Вып.2. -С.41-59.
175 Ломброзо Ч. Гениальность и помешательство: Женщина преступница или проститутка; Любовь у помешанных: сборник. -Минск, 2000. -576 б.
176 Антонян Ю.М., Кудрявцев В.Н.,Эминов В.Е. Личность преступника. -М., 2004. -432 б.
177 Блувштейн Ю.Д. Конкретные преступления: их причины и предупреждение. - Минск, 1987. -С. 19.
178 Гаухман Л.Д. Борьба с насильственными посягательствами. -М., 1969. -С.92-95.
179 Гаухман Л.Д. Насилие как средство совершения преступления. - М., 1974. - С.58-73.
180 МорозовВ.И. Эффективность общего предупреждения насильственных преступлений. (умышленнх убийств и умышленных причинений телесных повреждений): дис. ... канд. юрид. наук. -Омск, 1991. -127 с.
181 Минская В.С. Чечель Г.И “Виктимологические факторы и механизмы преступного поведения ”. -Иркутск, 1988. -С.40.
182 Архив Жезказганского городского суда. Уголовное дело № 200714., 2007-.С.48
183 Архив Жезказганского городского суда. Уголовное дело № 200721., 2007-.С.61
184 Архив Жезказганского городского суда. Уголовное дело № 200792., 2007-.С.27.
185 Архив Жезказганского городского суда. Уголовное дело № 200755., 2007-.С.55.
186 Афиногенов Ю.А. Личность потерпевшего и цели наказания. - Владивосток, 1974. - С.38.
187 Минская В.С. Личность потерпевшего и ее криминологическое значение. - М., 1988. - С.89.
188 Франк Л.В. Виктимология и виктимность. −М., 1968. - С.27.
189 Франк Л.В. Потерпевшие от преступления. -М., 1971. -С.182.
190 Вандышев В.В. Проблемы совершенствования борьбы с преступностью. -Иркутск, 1986. -С.127.
191 Никифоров В., Минская В.С., Потерпевшие в зеркале морали. -М., 1973. -С.14.
192 Глонти Г.Ш. Криминалистическая характеристика поводов к совершению преступления. - М., 1986. -С.22.
193 Михеев Р.И. Личность и поведение потерпевшего. -М., 1975. -С.83-84.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 169 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 169 бет
Таңдаулыға:
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
ӘОЖ 343. 2 (574)
Қолжазба құқығында
БАЙКЕНЖИНА КУЛБАҒИЛА АЛИАКПАРОВНА
Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығы бойынша қорқыту мен күш
қолданушылық үшін жауаптылық
12.00.08 - қылмыстық құқық және криминология;
қылмыстық-атқарушылық құқығы
Заң ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші
заң ғылымдарының докторы,
профессор Ағыбаев А.Н.
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ КҮШ ҚОЛДАНУДЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ФОРМАЛАРЫ 9
1.1 Күш қолдану ұғымы және түрлері 9
1.2 Қылмыстық құқық теориясындағы күш қолдану үшін жауаптылық 25
және күш қолдану арқылы жасалатын қылмыс құрамдарын жүйелеу
2 КҮШ ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ ЖАСАЛАТЫН ҚЫЛМЫС-ТАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ 45
СИПАТТАМАСЫ
2.1 Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыс құрамдарының объектілерінің 45
ерекшеліктері
2.2 Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың объективтік жағының 54
белгілері
2.3 Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың субъективтік жағының 61
белгілері
2.4 Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың субъектлерінің 72
белгілері
3 КҮШ ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ ЖАСАЛАТЫН ҚЫЛМЫС-ТАРДЫ ОЛАРҒА ҰҚСАС ҚЫЛМЫС 82
ҚҰРАМДАРЫНАН АЖЫРАТУ
3.1 Күш қолдану немесе күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын 82
қылмыстарды оларға ұқсас қылмыс құрамдарынан ажырату
критериилері
3.2 Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстарға жаза тағайындау 91
ерекшеліктері
4 КҮШ ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ ЖАСАЛАТЫН ҚЫЛМЫС-ТАРДЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ 101
СИПАТТАМАСЫ
4.1 Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың туындау себептері, 101
жағдайлары және ондай қылмыстардың алдын алу
4.2 Күш қолдану арқылы жасалатын қылмысты жасаушы қылмыскерлердің 115
тұлғасы
4.3 Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың жәбірленушілері 127
ҚОРЫТЫНДЫ 135
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 139
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыста күш қолдану арқылы
жасалатын қылмыстардың құрамы, криминологиялық сипаттамасы, саралаудың
маңызы және ондай қылмыстарды ұқсас қылмыстардан айыратын теориялық
негіздер, жаза тағайындау ерекшеліктері мен ондай қылмыстардың туу
жағдайлары мен олардың алдын алу проблемалары қарастырылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстар
проблемасы құқықтық ғылымда тыңғылықты зерттелмеген сала. Адам құқықтары
жөніндегі жалпыға бірдей декларацияда (желтоқсан 1948), адамның өміріне,
жеке құқықтарына, бас бостандықтарына қол сұғылмауы жөнінде, сол сияқты,
адамды қатыгездікпен азаптауға, оған қарсы күш көрсетуге, тиым салу туралы
Бас Ассамблея өзінің шешімдерінде, резолюцияларында атап көрсетті. Соңғы
Каирде өткен Тоғызыншы конгресте “Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың
алдын алу” мәселесіне көп көңіл бөлді, онда “Күш қолданып қылмыс жасаудың
себептеріне халықаралық шолу ” атты тақырыпта баяндама жасалып, ол
баяндамада күш қолданып жасалатын қылмыстардың бүгінгі таңда қалаларда,
мектептерде, отбасыларында, әйелдер мен балаларға қарсы жасалып отырғандығы
жөнінде көптеген пікірлер айтылды.
Халықаралық құжаттарда, күш қолдану, қылмыстық әрекеттің жүзеге асу
тәсілінің бірі ретінде, қоғам мен адам арасында өзара байланыста күн сайын
өршіп, халықаралық деңгейге дейін көтеріліп дамып келе жатқандығына
тоқталды.Жеке тұлғалар арасындағы күш қолдану мен күш қолданамын деп
қорқытуға байланысты туған келіспеушіліктердің соңы ұлттар мен халықаралық
келіспеушіліктерге, тіпті террорлық актілерге де ұласып жатқандығын айтпай
кетуге болмайды.
Күш қолдану мен күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын
қылмыстардағы тағы бір проблемалық мәселе ол мұндай тәсілмен жасалатын
қылмыстардың ірі қалаларда жасалып, көпшіліктің арасынан оны жасаған
қылмыскердің із-түзсіз жоғалып кететіндігі.Әлеуметтік жағдайларға
байланысты қала тұрғындарының саны үнемі ұлғайып, сонымен бірге күш
қолданып немесе күш қолданамын деп қорқытып қылмыс жасап, жазасыз
қалғандардың саны да күннен күнге көбейіп, нәтижесінде осы тәсілді қолданып
жасалатын қылмыстардың саны барған сайын арта түсуде.
Жұмыссыздықтың салдарынан ауылдан қалаға көшіп келгендердің отбасы
жағдайлары бұрынғыдай мәз емес, отбасы жағдайындағы бақылау мүлдем жойылады
немесе тұрақты жұмыс болмағандықтан, әлеуметтік жағдайы нашарлап, жаны
кейіген отбасы мүшелерінің арасында ұрыс-жанжал туады.
Соңғы жылдардарда халықаралық және ұлтаралық деңгейде әйелдер мен
балаларға байланысты күш қолданып немесе күш қолданамын деп қорқытып
жасалатын қылмыстар проблемасы да күрделеніп кетті. Әлемнің көп бөлігіндегі
әйелдерге қатысты күш қолдану және күш қолданамын деп қорқыту әрекеті
барлық уақытта бірдей әшкере бола бермейтіндіктен күні бүгінге дейін
шындыққа сай келмейтін сандар арқылы ғана көрсетілуде. Басқа жағдайлардың
барлығында әйелдер мен балаларға қарсы күш қолдану қылмыс деп
есептелгенімен, мұндай әрекеттер отбасы жағдайында жасалғандықтан көбіне
қылмыс қатарынан шығарылып тасталады. Әйелдерге байланысты күш қолдану мен
күш қолданамын деп қорқытуды әйелдер мен ерлер арасындағы теңсіздіктен туды
деп есептесе, ал балаларға байланысты күш қолдану әрекеттерін тәрбиелеу
құралы қатарында жүзеге асырылады деп есептеп, бұл әрекеттерді тіпті
заңдастырып та қойған деуге болады.
Отбасы жағдайында күш қолдануды, қорқытуды көрген бала ол көргенін өз
ортасында, мектепте де жүзеге асыратындығы сөзсіз, көбінесе мектептерде
жоғарғы сынып оқушылары төменгі сынып оқушыларынан ақша, басқа да бағалы
заттар талап етіп, тілектерін орындамаған жағдайда оларды өз арасында
“есепке” қойып, тіпті кей кездері соққыға да жығатын уақыттар болуда.
Осыған қарап күш қолдану әрекеті ұрпақтан ұрпаққа жетіп, қайталанып
отыратын процесс деп қарауға да болады, бұған бір мысал ретінде қарулы
күштер қатарында әскери борышын өтеп жүргендер арасындағы “дедовщиналық”
әрекетті алуға болады. Алғаш әскери борышын өтеуге келген солдат өз басынан
өткеннің барлығын, өзінен кейінгілердің барлығына жасауға тырысады, бұл
әрекет жылма-жыл қайталана береді, қайталана беруде.
Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың табиғатын түсіну өте қиын
емес, бұл қылмыстардың өздеріне тән ерекше белгілері күш қолдану немесе күш
қолданамын деп қорқыту. Күш қолдану әрекетінің зардабы адам өлімі,
денсаулығына зиян келтіру, психикасына зардап келтіру болып табылады.
Қазіргі кезеңде күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың аумағы өте кең,
ол отбасы жағдайында күш қолданумен басталып, мемлекеттер арасындағы қарулы
қақтығыстармен аяқталуы мүмкін. Бірінші жағдайда, бұл әрекетті отбасы
мүшелерінің арасындағы адамгершілік қарым-қатынастардың дұрыс еместігінен
десе, екінші жағдайда оны мемлекеттер арасындағы саяси жағдайлармен
байланыстырады.
Криминология ғылымы тұрғысынан алсақ, кез келген күш қолдану –
маңыздылығы бар зерттеу объектісі, ал, ұлттық және халықаралық жағдайларға
байланысты күш қолдануды алсақ, ол жазалануға тиісті қылмыстық-құқықтық
әрекет. Халықаралық қылмыстық құқықта кейбір ұлтаралық қоғамға қауіпті
әрекеттің нақты анықтамасы жоқ. Мысалы, БҰҰ халықаралық терроризм әрекетін
зерттеумен айналысқалы біршама уақыт болғанымен, әлі күнге нақты анықтама
берген жоқ.
Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстарға БҰҰ қасақана және
абайсыздықпен жасалатын адам өлтіруді, тонау, қарақшылық, теңіз
қарақшылығы, зорлау және басқа да қылмыстарды жатқызады. Бірақ, бұл топқа
абайсыздықпен адам өлтіруді апаруға болмайды деп есептейміз, өйткені, ол
адамға физикалық әрекет арқылы әсер еткенімен, ол адамның тікелей ниетінен
туған әрекет емес, ол тек болатын зардапқа менмендікпен немесе
немқұрайдылықпен қару салдарынан туған.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жеке тұлғаларға қарсы күш қолдану немесе
күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстар қоғамға қауіптілігі
жағынан жоғарғы деңгейде, әрі кең таралғандығы баршаға мәлім.Соған
қарамастан мұндай құрамды қылмыстардың табиғатын түсіну мәселесінде бір
жақты пікірге күні бүгінге дейін келген жоқпыз.
Қылмыстық құқық ғылымында күш қолдану, күш қолданамын деп қорқыту
арқылы жасалатын қылмыстарды өзекті мәселе ретінде қарастырып зерттеу
жүргізген ғалымдар қатарына Қазақ КСР-і және Қазақстан Республикасы
қылмыстық заңдары негізінде қылмыстық құқықтық мәселелердің шешілуіне өз
үлесін қосқан ғалымдар Ағыбаев А.Н., Алауханов Е.О., Баймурзин Ғ.Ы.,
Жекебаев Ө.С., Жүнісов Б.М., Қайыржанов Е.І.,Нәрікбаев М.С.,Нуртаев Р.Т.,
Мауленов Г.С., Миндагулов А.Х.,Оңғарбаев Е.А., Орымбаев Р.О., Рахметов
С.М., Рогов И.И.,Ә.А.Темірбеков., Чукмаитов Д.С., және Владимиров В.В.,
Гаухман Л.Д., Еремин В.В., Жайынбаев К.И., Иванов В.Ф., Козаченко И.Я.,
Ковалева М.И., Костров Г.К., Кригер Г.А.,Кригер Г.Л., Панов Н.И.,
Пионтковский А.А.,Семернева Н.К., Сердюк Л.В., Стерехов Н.В., Сухарев Е.А.,
Фролов Е.А., сияқты тағы басқа да шетелдік ғалымдардың еңбектерін айтуға
болады.
Күш қолдану ұғымына физикалық күш қолдану немесе ондай күш қолданамын
деп қорқыту әрекеттерін жатқызады. Бұл қылмыстардың қоғамға қауіптілігі
олардың жеке тұлғалардың құндылықтарына қарсы бағытталатындығында [1, 120
б.].
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының басты
мақсаты күш қолдану, күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстар
проблемаларына байланысты қылмыстық-құқықтық және криминологиялық кешенді
зерттеулер жүргізу. Күш қолдану, күш қолданамын деп қорқыту арқылы
жасалатын әрекеттердің нақты анықтамасын бере отырып, олардың түрлерінің
анықтамасын беру, қылмыс құрамы элементтеріне жеке –жеке тоқталу, ұқсас
қылмыстардан айыруға теориялық негіздер келтіру, қылмыстық жауаптылықта осы
тәсілді қолданғаны үшін тағайындалатын жаза ерекшеліген көрсету. Сөйтіп
зерттеу жұмыстарын жүргізу нәтижесінде күш қолдану, күш қолданамын деп
қорқыту арқылы жасалатын қылмыстардың туу себептерін, оның алдын алу
шараларын ойластырып ғылыми тұрғыдан ұсыныстар мен тұжырымдар дайындау.
Бұл мақсаттарға жету үшін төменде келтірілген міндеттерді жүзеге асыру
керек: күш қолдану мен күш қолданамын деп қорқытуға қылмыстық-құқықтық
анықтама бере отырып, олардың қажетті белгілерін анықтау; күш қолдану
арқылы жасалатын қылмыстардың құрамдарын жүйелей отырып, оларды нақты
топтарға бөлу; күш қолдану, күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын
қылмыстарға жаза тағайындау ерекшеліктеріне тоқталу; күш қолдану арқылы
жасалатын қылмыстарды саралаудың маңызына тоқталу; күш қолдану, күш
қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстарды жасаушы қылмыскердің
тұлғасына сипаттама беру.
Зерттеу жұмысының нысаны мен пәні. Зерттеу жұмысының нысаны бұл күш
қолдану мен күш қолданамын деп қорқытуға байланысты туындайтын қоғамдық
қатынастар және күш қолдану тәсілдерімен қылмыстық-құқықтық күрес
жүргізудің өзара қарама-қайшылықтар мен жағдайлары болып табылады.
Қорқытуға байланысты жауаптылықты реттейтін заңнамалар күш қолданумен
күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстарды саралау
ерекшеліктері мен маңызы қарастырылады.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі. Таңдап алынған зерттеу жұмысының
тақырыбын жан-жақты, тереңірек ашып, мүмкіндігінше ауқымды көлемде игеру
мақсатында әртүрлі әдістер, оның ішінде: тарихи-талдау, салыстырмалы-
құқықтық, тарихи-құқықтық және жүйелі құрылымдық кеңінен қолданылды. Күш
қолданумен күш қолданамын деп қорқытудың нақты қылмыстық әрекеттерді
саралауда алатын орнын және оның маңыздылығын, күш қолданумен күш
қолданамын деп қорқытудан келтірілетін зардаптын түрлері мен дәрежесін,
қоғамға қауіптілігін зерттеу барысында, сондай-ақ, күш қолданумен күш
қолданамын деп қорқытудың криминологиялық аспектілерін зерттеу барысында
статистикалық және нақты әлеуметтік әдістерге арқа сүйеу орын алды.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Зерттеу жұмысы Қазақстан
Республикасының Конституциясына, Қылмыстық құқық, Қылмыстық іс жүргізу,
қылмыстық атқару заңдарына және өзге де конституциялық заңдар мен
Президенттің заң күші бар жарлықтарына негізделе отырып жазылған.
Диссертациялық жұмыста заң ғылымындағы түсініктер, ережелер мен қағидалар,
сонымен қатар философия, әлеуметтану, психология, медицина салаларындағы
қорқыту мен күш қолдану түсінігі мен ерекшеліктеріне байланысты тұжырымдар
мен пікірлер негізге алынды. Сонымен қатар, диссертацияның деректік
негізіне Қазақстан Республиксы Жоғарғы Сотының 1999-2009 жылдардағы әр
түрлі аймақтарында қаралған 600 қылмыстық іс бойынша жарияланған
тәжірибелік материалдар пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысы күш қолданумен күш
қолданамын деп қорқытуға байланысты қылмыстық-құқықтық және криминологиялық
проблемаларды ашып көрсетуге бағытталған. Қазақстан Республикасындағы
алғашқы рет жүргізіліп отырған, арнайы кешенді зерттеу жұмысы болып
табылады.Диссертациялық жұмыста күш қолданумен күш қолданамын деп
қорқытудың қылмыстық-құқықтық анықтамасы беріледі. Осыған орай оның
түрлерін жүйелеп, күш қолданумен күш қолданамын деп қорқытуды қылмыс
құрамының элементтерінің белгісіне қарай өз мөлшерінде талдауға жеке-жеке
тоқталған.
Сонымен қатар зерттеу жұмысында күш қолдану және күш қолданамын деп
қорқыту арқылы жасалатын қылмыстардың толық топтамасы беріліп, күш
қолданумен күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстарға жаза
тағайындау ерекшеліктері, саралаудың маңызы және күш қолданумен күш
қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстардың алдын алудың жалпы
және арнайы шаралары ұсынылады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар
1. Қылмыстық құқықтағы күш қолданумен күш қолданамын деп қорқыту арқы
-лы қылмыс жасау мәселелері қарастырылып, оның анықтамасы беріледі. Күш
қолданумен күш қолданамын деп қорқыту арқылы қылмыс жасау дегеніміз-
өлтіремін немесе денсаулыққа зиян келтіремін деп, сол сияқты адамның жеке
басына өзге ауыр күш қолданамын, не мүлікті өртеп құртамын деп, жарылыс
жасап немесе немесе өзге қауіпті тәсілмен күш қолдану немесе күш қолданамын
деп қорқыту, бұл әрекеттердің жүзеге асатындығына қауіптенудің жеткілікті
негіздерінің болуы. Осы анықтамаға сәйкес оның міндетті қажетті белгілері
ретінде төмендегі белгілерді келтіруге болады:
әрекеттің заңға қайшылығы;
әрекеттің қасақаналығы;
әрекеттің жәбірленішінің еркіне қарсы немесе еркінен тыс болуы;
зардап келтіру немесе оның келу мүмкінділігі.
2. Күш қолданумен күш қолданамын деп қорқыту тәсілін пайдаланып
жасалатын қылмыстарды топтастыру мәселелері, оларды екі топқа бөлу арқылы
қарастырылады.
а) күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстар;
ә) күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстар.
3. Күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстардың түсінігі
беріліп, түрлері сипатталады. Осының негізінде қылмыстық құқықтағы күш
қолданамын деп қорқыту - жәбірленушінің еркіне қарсы немесе еркінен тыс,
оның психикасына әсер ете отырып, жәбірленушінің психикасының бұзылуына
әкеліп соғатын құқыққа қайшы, қоғамға қауіпті қасақана заңсыз әсер етуді
айтамыз.
4. Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың түсінігі мен сипаттамасы
қарастырылады. Осыған орай күш қолдану тәсілінің анықтамасы беріледі, яғни,
күш қолдану деп- өлтіремін немесе денсаулыққа зиян келтіремін деп, сол
сияқты адамның жеке басына өзге ауыр күш қолданамын не мүлікті өртеп
құртамын деп, жарылыс жасап немесе немесе өзге қауіпті тәсілмен қорқытуы
мүмкін, қоғамға қауіпті, құқыққа қайшы және заңмен тыйым салынатын,
қасақана денсаулыққа әсер етуді айтамыз. Күш көрсетуге: жала жабу, қорлау,
қинау, психикалық мәжбүрлеу, азаптау әрекеттерін жатқызуға болады.
5. Күш қолданумен күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын
қылмыстардың алдын алу мәселесінің бірі ретінде осы тәсілдерді пайдаланып
қылмыс жасайтын қылмыскердің тұлғасына сипаттама бере отырып, қылмыспен
күрес ұйымдастырудың жалпы және арнайы іс-шараларын ұсына келе, осы іс-
шараларды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін қаржы көлемін есептеп, оны
мемлекет есебінен жыл сайын бөліп және оның нақты іс-шараларға жұмсалуын
қадағалап отыру қажет.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Жұмыстың теориялық маңызы күш
қолданумен күш қолданамын деп қорқытуға байланысты біздің елдегі ең алғаш
кешенді қылмыстық-құқықтық зерттеу жүргізілуімен ерекшеленеді. Жұмыс
барысында күш қолданумен күш қолданамын деп қорқытудың қылмыстық құқықтық
және криминологиялық мәселелері терең зерттеле отырып, оларға нақты
түсініктер берілген.
Қылмыстық-құқықтық теорияда жұмыс бойынша берілген тұжырымдар мен
ұсыныстар күш қолданумен күш қолданамын деп қорқытуды, оның түрлерін
анықтауда және ол қылмыстарды саралауда, сонымен қатар қолданыстағы
заңнамаларға түсінік беру барысында қолданылады. Сондай-ақ Жоғарғы Соттың
күш қолданумен күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстарды
соттардың қарау тәжірибесі жөніндегі қаулыларын бекітуде маңызды болып
табылады.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңызы. Жұмыстың нәтижесі бойынша
берілген ұсыныстар мен тұжырымдар құқық қорғау органдарына күш қолдану мен
күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмысқа қарсы күрес жүргізу
барысында және олардың алдын алу мәселелерін шешуде елеулі көмек көрсетеді.
Сонымен қатар зерттеу материалдары “Қылмыстық құқық”, “Криминология”,
“Қылмыстық іс жүргізу құқығы”, “Қылмысты саралау негіздері”, “Қылмыстық
атқару құқығы ”, сияқты пәндердің оқу процесінде де көмек беруі мүмкін.
Зерттеу жұмысының нәтижелерінің сыннан өтуі. Диссертация бойынша он
жеті мақала жарияланған, оның ішінде төртеуі Қазақстан Республикасының
білім және ғылым Министрлігінің жанындағы білім саласын қадағалау және
аттестациялау бойынша Комитеті ұсынған басылымдарда жарық көрген.
Диссертациялық зерттеудің теориялық тұжырымдары мен ұсыныстары, ғылыми
көзқарастары мен ережелері он алты ғылыми-практикалық конференцияларда
баяндалған.
Диссертациялық зерттеудің құрылымы. Диссертациялық жұмыстың көлемі
Қазақстан Республикасының білім және ғылым Министрлігінің жанындағы білім
саласын қадағалау және аттестациялау бойынша Комитеттің талаптарына сай
орындалған. Диссертациялық зерттеу жұмысы кіріспеден, төрт бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ КҮШ ҚОЛДАНУДЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ФОРМАЛАРЫ
1.1 Күш қолдану ұғымы және түрлері
Қазіргі таңдағы қылмыстық-құқықтық әдебиеттерде күш қолдану түсінігі аз
зерттелген, сондықтанда осы тақырып бойынша зерттеу жұмыстарын жүргізген
кезде қазіргі қолданыстағы қылмыстық заң нормаларын басшылыққа ала отырып
зерттеу жұмыстарын жүргізген заңгер ғалымдар Е.О.Алауханов, Л.Д.Гаухман,
П.А.Дубовец, К.Ш.Жайынбаев, Л.Д.Кругляков және басқаларының ғылыми
еңбектеріне жүгінуге тура келді. Осы еңбекті жазу барысында күш қолдану
түсінігіне анықтама беру үшін теориялық және практикалық зерттеулер
қорытындысына, заңгер ғалымдардың бұдан бұрын да берген анықтамаларына,
қолданыстағы заң нормаларында берілген анықтамаларға сүйенуге тура келді.
Қылмыс жасаудағы күш қолдану тәсілін зерттеу өзекті мәселелердің бірі
және осы тәсілді қолданудың нақты себебін тапқан жағдайда қабылданатын
шешім қылмыстық құқық және сот ісін жүргізуде маңызды рөл атқармақ. Бұл
ғылыми еңбектің негізі- күш қолданумен күш қолданамын деп қорқыту арқылы
жасалатын қылмыстармен күрестің өзектілігі және осы тәсілді пайдаланып
қылмыс жасауға байланысты туындайтын сұрақтардың шешімін табу, “қорқыту”
және “күш қолдану” ұғымына түсінік беру. Сондықтан да зерттеуге негіз болып
отырған көптеген жайларға, ол үшін алдымен күш қолданып жасалатын
қылмыстарға түсінік беріп және оған ұқсас қылмыстық әрекеттерді тауып
оларды ғылыми негізде ажыратуға болатын белгілерді нақты көрсетуге тура
келеді.Бұл ұғымға бұған дейін қылмыстық құқық та, құқықтың басқа салалары
да қорқыту, күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстар түсінігіне нақты
анықтама берген жоқ, осы тәсілді пайдаланып жасалған қылмыстар төңірегінде
бірыңғай пікір қалыптаспаған.
Қоғамдық қатынастардың барлық жиынтығынан кейбір топтарды жекелеп бөліп
алуға болады, оның негізінде өмірге, денсаулыққа, тәнге қолсұғылмаушылыққа,
жеке тұлғаның бостандығына деген адамгершілік нормаларынан өзара көзқарас
онда адамдардың өзара қарым-қатынасы және қоғаммен қарым-қатынасын реттеу
арқылы адамдардың қалыпты өмір сүруін қамтамасыз етуге болады. Жоғарыдағы
келтірілген қарам-қатынастарды бұзу мемлекеттке орасан зор көлемде зардап
келтіреді.Сондықтанда ол қарым-қатынастар қылмыстық заң нормалары арқылы
қорғалады.
Жеке тұлғаның өмірі және басқа да мүдделерін қорғауға Қазақстан
Республикасының Қылмыстық заңында және Қазақстан Республикасының
Конституциясында ерекше көңіл бөлінген. Жеке тұлғаның өміріне, денсаулығына
зиян келтірмеу және бостандығына қол сұғылмаушылығын реттейтін қоғамдық
қатынастарға қарсы жасалатын қылмыстыр әр жағдайда күш қолдану немесе күш
қолданамын деп қорқыту арқылы жүзеге асырылады.
Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстар термині қылмыстық құқық,
криминология және қылмыстық атқару құқығындағы теориялық жұмыстарда ғана
қолданылады, сонымен қатар олардың барлығында бұл терминнің мазмұны бірдей
емес. Мысалы, қылмыстық құқық пен қылмыстық іс жүргізу құқығында күш
қолдану арқылы жасалатын қылмыстарға, күш қолдану немесе күш қолданамын
деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстарды жатқызады; қылмыстық іс жүргізу
құқығында кейбір қылмыстарды қоспағанда басқа да күш қолдану немесе күш
қолданамын деп қорқыту арқылы жасалған қылмыстарды жатқызса; криминологияда
күш қолдану немесе күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың жасалу
себебіне тоқтала отырып анықтама береді.
Сөйтіп, күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстар түсінігіне заңгерлердің
бір тобы қылмыс жасауда қолданылатын күш қолдану әрекетінің жиынтығы немесе
қылмыс жасау тәсілінің жиынтығы деп қарастырса, екінші бір тобы қылмыстық
заңда көрсетілген қорқыту немесе күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстар
жиынтығы деп қарастырады. Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстарды саралау
және оларға жаза тағайындау қылмыстық заң нормаларында қарастырылғандықтан,
күш қолдану түсінігін де қылмыстық заң нормаларынан іздестіру қажет деп
білеміз. Сондықтанда бұл түсініктің анықтамасын беру қылмыстық құқықтың
міндеті болып табылады. Қылмыстық-құқықтық түсінік бойынша күш қолдану
арқылы жасалатын қылмыстар өзара ортақ белгілерімен сипатталады, сол
белгілер арқылы бір топқа біріктіріледі. Бұл қылмыстардың барлығына бірдей
ортақ белгі қылмыс жасау тәсілінің бірдейлігінде, яғни екінші тұлғаға
қарсы күш қолдану немесе күш қолданамын деп қорқыту арқылы қылмыс жасауы.
Қылмыс жасаудағы бұл тәсіл қылмыс құрамының объективтік жағының белгісін
құрайды және қылмыстық заң нормаларының көптеген диспозицияларында
көрсетілген.
Әртүрлі қылмыстық-құқықтық нормаларда күш қолданудың түсінігі әртүрлі
берілген, заңдарда күш қолдану немесе күш қолданамын деп қорқыту деп ашып
көрсетіледі. Кей жағдайларда күш қолдану немесе күш қолданамын деп қорқыту
әрекеті немесе жағдайы, күш қолданудан туған денсаулыққа ауыр зиян
келтіру немесе кісі өлімі деп зардабы атап көрсетіледі. Бұл нормалар
қылмыстық заңның ерекше бөлімінің түрлі тарауларында келтіріле отырып,
қоғамдық қатынастарды түрлі әдістермен қорғауды қамтамасыз етеді. Заңда
келтірілген күш қолдану әрекетін суреттейтін терминдер бірдей емес. Күш
қолдану арқылы жасалатын қылмыстар үшін жауаптылықты белгілейтін нормалар
жиынтығына талдау жасау, қылмыс жасаудың осындай тәсілімен қылмыстық-
құқықтық күрес ұйымдастыруды өз алдына өзекті мәселе етіп қарау керек
екендігін білдіреді. Бұл мәселенің маңызы ең алдымен, күш қолдану арқылы
жасалатын қылмыстарды бір-бірінен және өзара ұқсас қылмыс құрамдарынан
ажырату үшін қолдануға болатын мазмұны мен құрылымы жағынан заңдылыққа сай
келетін критерийлері бар қылмыстық-құқықтық нормаларды табу.
Көтеріліп отырған мәселеленің өзектілігі тек қана жоғарыда келтірілген
және соған байланысты шешімін таппаған жағдайларда ғана емес, қылмыстық
жауаптылыққа тартуда туындаған күрделі сұрақтардың шешімін табу, мұндай
тәсілмен жасалатын қылмыстардың соңғы кезде кең етек алғандығынан, алдын
ала тергеу және сот тергеуін ұйымдастыруда көптеген қиыншылықтарға әкеліп
соғады. Бұл топтағы қылмыстармен қылмыстық-құқықтық күрес мәселесі жалпы
қылмыспен күрес мәселесінің бір бөлігін құрайды. Ол өз кезегінде көп
жоспарлы, қылмыстық-құқықтық жоспардан басқа: криминологиялық,
пенитенциарлық, қылмыстық іс жүргізушілік, криминалистикалық, азаматтық-
құқықтық, сот-дәрігерлік, сот-психиатриялық, сот-психологиялық бағыттарды
да қамтиды. Мұның ішінде қылмыстық-құқықтық бағыт негізгі бағыт болып
табылады, өйткені басқа бағыттар қылмыстық заңда көрсетілген матариалдарға
негізделіп жүргізіледі.
Күш қолдану түсінігі қылмыстық-құқықтық тұрғыда да, криминологиялық
тұрғыда да күрделі ұғымды білдіреді. Қазіргі таңда күш қолданумен күш
қолданамын деп қорқытуға айырықша көңіл бөліп, оны зерттеумен айналысуды
арнайы ғылым саласы вайоленсологияға жүктеді және оған бұл тәсілдің
түрлерін зерттеумен айналысу міндеттелді. Қылмыстық құқықта күш қолданумен
күш қолданамын деп қорқыту ұғымы әртүрлі мағына береді; ол қылмыс құрамының
негізгі белгісі де, қосымша, факультативтік белгісі де бола алады. Дж.
Лоуренс оған былайша анықтама береді “Төтенше мінез-құлық салдарынан жеке
тұлғаға немесе өзге де қоғамдық қатынастарға елеулі зардап келтіру. Бұл
зардап түрліше дәрежедегі дене жарақаттары немесе мүліктік, моралдық болуы
мүмкін” [2, 57 б.].
Бұл жөнінде Ш.Волин: “Күш қолданумен күш қолданамын деп қорқыту әр
уақытта жеке тұлғаға қарсы бағытталады”-, дейді, бұл пікірмен келісе
отырып Пауль Вольф “қорқыту мен күш қолдану қылмыстық мақсатқа жетуді
жүзеге асыру құралы”-, деп көрсетеді [2, 57 б.]. Басқа да көптеген
авторлардың пікірі бойынша “ күш қолданумен күш қолданамын деп қорқыту”
жеке тұлғаның құқығына қайшы организміне әсер ету [3, 6 б.]. Бірақ басқа да
заңгерлердің пікірі бойынша бұл анықтама күш қолданумен күш күш қолданамын
деп қорқытудың толық мәнін аша алмайды дей келе бұл жөнінде В.И.Симонов пен
В.Г.Шумихин “еркінен тыс”, “еркіне қарсы” деген сөздерді қоса қолдану
керектігін айтады, өйткені жәбірлеуші әрекет еткен тұста әрекетінің
зардабын толықтай түсінеді және оның жәбірлеушінің құқығына қайшы, заңға
қарсы екендігін біледі [4, 6 б.].
Қылмыстық құқық теориясында күш қолданудың екі түрін ажыратады:
физикалық және психикалық. Оларды бір-бірінен әсер ету формасына қарай
ажыратады. Көптеген авторлардың пікірі бойынша физикалық күш қолдануды,
жеке тұлғаның организміне оның құқығына қарсы еркінен тыс әсер ету деп
тануды ұсынады [3, 8-9 б.]. Заңдық әдебиеттерде келтірілген анықтамаларға
сүйенсек, жоғарыда берілген анықтама толық анықтама болып табылмайды,
өйткені күш қолдану адамның еркінен тыс қана емес оның еркіне қарсы да
бағыттала отырып жүзеге асырылады [4, 6 б.]. Жоғарыда келтірілген
анықтамаларға сүйене отырып, қылмыстық-құқықтық тұрғыдан физикалық күш
қолдануды қоғамға қауіпті, құқыққа қайшы адамның организміне оның еркінін
тыс немесе еркіне қарсы әсер ету деп тануды ұсынамыз.Қылмыстық құқықта
сонымен қатар психикалық күш қолдану ұғымы да келтірілген.Психикалық күш
қолданудың табиғатын түсінуді кейбір авторлар түрліше ұсынады. Бірі
психикалық күш қолдануды қорқытумен салыстыра отырып түсіндірсе [5,4б],
екінші біреуі физикалық күш қолданамын деп қорқыту немесе жағдайға
байланысты жарақат келтіру, азаптау қолданатынын айту, балағаттау арқылы
адамға әсер ету деп түсіндіреді [6, 15 б.].
Адамның психикасына әсер ету әртүрлі болғандықтан қылмыстық әрекетті
саралаған кезде әсер етудің қоғамға қауіптілік дәрежесін міндетті түрде
есепке алу керек. Заңдық әдебиеттерде күш қолданамын деп қорқытуға түрліше
анықтама береді, мысалы: мәжбүрлеу [6, 11 б.], үрей тудыру [5, 9 б.] жан
дүниесіне әсер ету [7, 4 б.]. Қылмыстық құқық теориясында “күш қолданымын
деп қорқыту” ауызша, жазбаша, басқадай түрлі әрекеттер жасау арқылы жүзеге
асырыла отырып, жеке тұлғаға, қоғамдық мүддеге зардап келтіретіндіктен,
ондай әрекеттерді саралау өте қиынға түседі. Күш қолданамын деп қорқытуды
саралауда оның жүзеге асырылу жағдайын есепке алу керек деген пікір айтады-
Гаухман Л.Д. [3, 12-13 б.].“Күш қолдану, күш қолданамын деп қорқыту
термині” қылмыстық құқықта, криминологияда, қылмыстық-атқару құқығында және
қылмыстық іс жүргізу құқығында кездеседі [8, 8-9 б.]. Айта кеткен жөн кейде
ғылыми әдебиетте, оқулықтарда немесе құқықтық нормаларда екі түрін
ажыратпай жалпылай күш қолдану деп айтыла салынады.
Бірақ бұл түсініктің мазмұны әрқайсысында әртүрлі [9, 14-15 б.], атап
айтқанда, қылмыстық құқық пен қылмыстық іс жүргізу құқығында күш қолдану
немесе күш қолданамын деп қорқыту қылмыс жасау тәсілін білдірсе, қылмыстық
–атқару құқығында [10, 24 б.] күш қолданып немесе күш қолданамын деп
қорқытып қылмыс жасаушылардың жазасын өтеу тәртібін, ал криминологияда-
жеке тұлғаларға [11, 16-18 б.] қарсы жасалған қылмыстар, бұзақылық,
қарақшылық т.б. күш қолданып немесе күш қолданамын деп қорқыту арқылы
жасалатын қылмыстар [11, 16-18 б.] ұғымын білдіреді. Сонымен, авторлардың
бір тобы қарастырылып отырған мәселеге, байланысты қылмыстық әрекеттер
жиынтығына кең және тар көлемде түсінік бере отырып күш қолданып немесе күш
қолданамын деп қорқытып жасалған барлық қылмыстарды бірдей жатқыза
бермейді, ал екінші бір тобы керісінше барлық күш қолдану арқылы және күш
қолданамын деп қорқыту арқылы жасалған қылмыстарды жатқызады.
“Күш қолдану немесе күш қолданамын деп қорқыту” терминін көптеген
монографиялық және басқадай ғылыми еңбектерде қолданудың өзі күш қолдану
немесе күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстармен күрестің
құқықтық ғылымның әр саласы бойынша өзекті мәселе екендігін көрсетеді. Бұл
терминге әртүрлі авторлардың түрліше анықтама беруі қылмыс жасауда күш
қолданумен күш қолдануды қолданамын деп қорқыту арқылы қылмыс жасау
мәселесіне қажетті көңіл аударылмағандығын көрсетеді. Бұл әсіресе
криминология ғылымына тән, өйткені көптеген авторлар күш қолданумен күш
қолданамын деп қорқыту терминінің мазмұны мен түсінігін ашып көрсетпей-ақ,
қажет деп білген жерінде қолдана береді [12, 38 б.]. Күш қолданумен күш
қолданамын деп қорқыту терминіне нақты түсінік берілмегендіктен, күш
қолданумен күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстардың себебін
зерттеп олармен жан-жақты күрес жүргізу мәселесін қиындатады.Сондықтан да
ең маңызды мәселе күш қолдану және күш қолданамын деп қорқыту ұғымына нақты
түсінік беріп және бұл тәсілді қолданып жасалатын қылмыстық әрекеттер
шеңберін анықтау. Күш қолдану, күш қолдану арқылы қорқыту ұғымы қылмыстық
құқыққа ғана тән болғандықтан, бұл терминге анықтама беру, бұл өзекті
мәселені шешу қылмыстық-құқықтық нормалар арқылы жүзеге асырылу керек және
ол қылмыстық құқық ғылымына қажетті болып табылады.
Қылмыстық заңның ерекше бөлімінде қылмыстарды топтарға бөлу қылмыстық
әрекет бағытталатын объектілерге қарай жүзеге асырылған, онда күш қолдану
немесе күш қолданамын деп қорқыту арқылы, жыныстық қатынастарға бағытталған
т.б. қылмыстар тобы қарастырылмаған. Күш қолдану немесе күш қолданамын деп
қорқыту арқылы жасалған қылмыстар деп топқа бөлу және зерттеу жүргізу күш
қолдану немесе күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстардың
себебін анықтап, қылмыстық құқық және өзге де құқық салалары бойынша
қылмысқа қарсы күрес жүргізуді ұйымдастыру үшін өте маңызды. Күш қолдану
немесе күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстар түсінігін және
әрекеттер шеңберін анықтауда қоғамның табиғи даму заңдылығын, жеке
тұлғалардың мүддесін қорғауды жүзеге асыратын қоғамдық қатынастарға
байланысты қылмыстық заңның даму тенденциясын және қылмыспен күрес
жүргізуді ұйымдастырудың перспективалық бағыттарын есепке алу керек.
Қоғамдық қатынастардың дамуына байланысты әрбір адам көптеген қоғамдық
қатынастардың субъектісі болып табылады да, сөйтіп жеке тұлғаның мүддесі
мен қоғам мүддесі бір-біріне жақындай түседі. “Демократиялық қоғам құру
заңдылықты сақтау, қоғамдық тәртіп пен қоғамды басқаруды жүзеге асыруда заң
талаптарын бұлжытпай орындау, қылмыспен күрес жүргізуді күшейту арқылы
жүзеге асырылады”-, деп атап көрсетті Н.Ә. Назарбаев өзінің “Қазақстан-
2030” атты стратегиялық бағдарламасында [13].
Орыс тіліндегі “Насильственная преступность” терминінің түбірі
“насилие” сөзінің өзін екі мағынада түсінуге болады. Оның бірі-заттың аты
ретінде, ал екіншісі-әрекет ретінде. Осы айтылған “күш қолдану” (насилие)
ұғымының айналасында қылмыстық құқықта сан түрлі пікірлер бар. Бірі оның
белгілерін анықтау барысында тым көлемін кеңейтіп жіберсе, келесілері тым
тарылтып тастайды. Мысалы, соңғыларының қатарына күш қолдану деп, тек қана
тәни (физикалық) күш қолдануды түсіндіретіндерді айтуға болады [9, 14-15
б.].
В.Н.Кудрявцев пен А.В.Наумовтың айтуынша ол “еркін ерік білдіруге
тікелей қатысты бағытталған белсенді әлеуметтік қызмет” [14, 493 б.].
Осындай пікірлердің жақтастарына А.А.Пионтковский мен В.М.Артемовты қосуға
болады. Ал М.Д.Шаргородский мен Н.А.Беляев болса, тіпті де тар мағынада
түсінеді. Олардың ойынша күш қолдану ол “қоғамға қауіпті, құқыққа қарсы
адам организміне оның еркіне қарсы ықпал ету.” Осылай дей отырып, автор
оның екі түрін (адамның тәніне және оның ішкі органдарына ықпал) ажыратады
[15, 535 б.]. Осындай олқылықтарды айта келіп, М.И.Ковалева “күш
қолданудың” белгілерін ажыратады да, оған анықтама береді, яғни “күш
қолдану-ол өзге тұлғалардың тарапынан болатын қасақана немесе заңға қайшы
адамға (немесе адамдар тобына) оның еркіне қарсы немесе еркінен тыс күйде
жүзеге асырылатын және оған органикалық, физиологиялық немесе психикалық
жарақат салуға және оның ерік білдіру, не әрекет ету бостандығын шектеуге
қабілетті ықпал ету” [16, 657 б.]. Осы соңғы анықтама күш қолданудың
қырларын аша алатындықтан, біз де осы ұсынысты қолдаймыз.
Сонымен, күш қолданумен күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын
әрекетке, физикалық күш қолдану арқылы немесе қолданамын деп қорқыту
арқылы жасалған әрекетті жатқызуға болады. Мұндай қылмыстардың қоғамға
қауіптілігі сонда, ол қылмыстар мемлекеттің ең жоғарғы байлығы жеке
тұлғаларға бағытталатындығы. Жоғарыда келтірілген ғалымдардың
анықтамаларына сүйене отырып, күш қолданып немесе күш қолданамын деп
қорқыту арқылы жасалатын қылмыстардың жалпы белгілері болып табылады деп
атап көрсетуге болады: қылмыстық әрекетті жүзеге асырудың тәсілі- күш
қолдану немесе күш қолданамын деп қорқыту; бұл тәсілді зардап туғызу үшін
қолданудың қасақаналығы; күш қолданумен күш қолданамын деп қорқытудың жеке
тұлғаға (өміріне, денсаулығына, бостандығына, жыныстық еркіндігіне) қарсы
қасақаналықпен бағытталуы.
Сондықтан да қылмыстық заңның нормаларын күш қолданып немесе күш
қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстарға қарсы қолдану үшін, осы
тәсілді пайдаланып жасалатын қылмыстардың жүйесін жасау орынды секілді.
Қылмыс жасауда күш қолданумен күш қолданамын деп қорқытудың түсінігі
қылмыстық заң нормаларында бұрынан бері-ақ қолданылып келеді. Күш қолдану
мен күш қолданамын деп қорқыту түсінігі Совет мемлекетінің алғашқы жылдары
шыққан жарлықтары мен декреттерінде де көрсетілген. Жеке тұлғаларға қарсы
күш қолданып немесе күш қолданамын деп қорқытып жасалатын қылмыстар туралы
РСФСР-дың 1922, 1926, 1960, ал Казақ ССР-ның 1959 жылдары шыққан қылмыстық
кодекстерінде де орын алған, сондай-ақ, басқадай одақтас республикалардың
да қылмыстық кодекстеріндегі баптардың диспозицияларында күш қолданып
немесе күш қолданамын деп қорқытып жасалатын қылмыстардың анықтамасы
берілген. Қылмыстық құқық нормаларында келтірілетін “күш қолданумен күш
қолданамын деп қорқыту” термині әр түрлі жағдайларға байланысты әр түрлі
мағына береді. Мысалы: көптеген нормалардың диспозицияларында “күш
қолданумен күш қолданамын деп қорқыту” физикалық күш қолдануды көрсетсе,
кейбір нормаларда тек қана осы тәсілдерді пайдаланып қорқытуды көздейді.
Атап айтқанда, ҚР ҚК 120,121 баптардың 1 тармағы және 179 баптың 1
тармағына “адамның өмірі мен денсаулығына қауіпті күш қолданумен немесе
тікелей осындай күш қолданамын деп қорқытумен ұштасқан” деген белгілер
берілген [17, 56 б.]. Кей баптардың диспозицияларында күш қолданумен күш
қолданамын деп қорқыту туралы нақты айтылмай, физикалық немесе психикалық
күш қолдану баптың бірінші емес екінші тармағында (қылмыс құрамын
ауырлататын жағдай ретінде) келтіріледі, мәселен, 178 баптың 2-тармағы
бойынша жасалатын тонауды келтіруге болады. Егер, күш қолдану немесе
қорқыту, шын мәнінде жүзеге асса- қылмыс жасаушының әрекеті, тонаудың жай
құрамы емес, ауыр құрамына жатқызылады.
М.Д.Шаргородский, М.И.Ковалев, Г.А.Мендельсон, Ш.С.Рашковская,
Ю.И.Ляпунов, П.Ф.Тельнов сол кездегі РСФСР ҚК-нің, қазіргі ҚР-ның ҚК-нің
178 баптың 2-тармағы мен 179 баптың 1-тармағында күш қолданудың физикалық
түрі де, психикалық түрі де туралы айтылды десе [15,538б], керісінше,
Н.И.Загородникова мен С.В.Бородина бұл қылмыстарда Ресей ҚК-нің 161 бабы
күш қолданудың тек қана физикалық түрі туралы айтылған деп есептейді. 1960
жылғы РСФСР Қылмыстық кодексі түсініктемесінің авторларының бірі
Б.В.Здравомыслов, қылмыс құрамдарындағы күш қолданумен күш қолданамын деп
қорқыту тек қана физикалық болуы керек деп жазады.
Теорияда күш қолданумен күш қолданамын деп қорқытудың қоғамға
қауіптілігі мен келтіретін зардабы туралы бірыңғай пікір айтылмаған,
мысалы ҚР ҚК-тің 104 бабының 1-тармағында, адамның өміріне қауіпті емес күш
қолдану арқылы денсаулыққа зиян келтіру туралы айтылса, кейбір қылмыс
құрамдарының күш қолдану мен күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалуы
мүмкін болғанымен, ол туралы диспозицияда айтылмаған ( мысалы: ҚК-тің 131,
165, 171, 237, 241, 257, 210 баптары). Заң шығарушы “қорқыту”, “физикалық
күш қолдану”, “психикалық күш қолдану”терминдерінен басқа, осы түсінікке
жуық мағына беретін “азаптау”, “ұрып-соғу”, “шабуыл жасау”, “қауіп
төндіру”, “мәжбүрлеу”, “қауіпті жағдайда қалдыру ” терминдерін де қатар
қолданады.
Келтірілген ғалымдардың анықтамасына талдау жасай отырып, біздің
пікіріміз бойынша, күш қолданумен күш қолданамын деп қорқыту арқылы
жасалған қылмыс құрамының объективтік жағының қажетті, сараланған немесе
факультативті белгісі ретінде көрініс табуы керек, өйткені бұл күрделі
қылмыстық-құқықтық түсінік және терең зерттеуді талап етеді.Физикалық күш
қолдану проблемасын зерттеуде, ең алдымен осы түсінікке анықтама беру, оның
қылмыстық құқық жүйесіндегі маңызын, орнын анықтаудан бастаған жөн, өйткені
ол, объективтік жақтың факультативті белгісі бола тұра, осы қылмыс құрамын
саралауға қатысты басқа да белгілерді анықтауға, сөйтіп алдын ала тергеу
жүргізуде қателік жібермеуге көмегін тигізеді.
Физикалық күш қолдану күш қолданудың нақты формасымен тікелей
байланысты. Сондықтан да физикалық күш қолдануды “жалпы күш қолдану”,
“ерекше күш қолдану”, “күш қолданудың жекелеген тәсілін пайдалану” деп
жіктеп қарастыруға болады. “Жалпы күш қолдану” күш қолданудың жекелеген
тәсілдерін пайдалану арқылы жүзеге асырылады, сондай-ақ жекелеген күш
қолдану да топтастырыла отырып жалпыны құрауы мүмкін [14, 495 б.]. Бұдан
жалпы күш қолдану жекелеген күш қолдану тәсілдерінің негізгі белгілерін
қолдану арқылы жүзеге асырылады деп түсіну керек. Физикалық күш қолдану
түсінігіне анықтаманы қылмыстық –құқықтық теория мен сот тәжірибесіне
сүйене отырып беруді жөн көріп отырмыз. Жеке тұлғаны оның өз еркінсіз
әрекет етуге көндіру мәжбүрлеу болып табылады. “Біз мәжбүрлеу арқылы әрекет
етеміз - деп жазды А.Грюнбаум-, егер өз тілегімізді қанағаттандыру, өз
жағдайымызға қарай әрекет ету физикалық күш қолдану салдарынан мүмкін
болмаса.” Мәжбүрлеу де түрлі тәсілдермен көндіру сияқты-билік етудің
сапалық белгісі [9, 14-15 б.]. Жеке тұлғада әрекет ету ниеті екі түрлі
тәсілмен: сендіру және мәжбүрлеу арқылы жүзеге асырылады. Түрлі тәсілдермен
көндіру мен мәжбүрлеудің ара қатынасы билік етуші мен билікке бағынушы
арасындағы еріктілік арқылы ажыратылады. Жеке тұлға билік етушінің әмірін
дұрыс деп бағалап оны орындауды жүзеге асырады немесе керісінше әмірі заңға
қайшы келсе де орындауға мәжбүр болады [9, 16 б.].
Көндіру, жеке тұлғаның сезіміне түрліше тәсілдер пайдалану арқылы
қабылдаған шешімінің дұрыстығын түсіндіре отырып әсер ету. Көндіру-
түсіндіру және мадақтау әрекеттерін пайдалана отырып, бұл сұрақтың шешімін
табуда міндетті түрде қатысуы керектігін дәлелдеу, соның нәтижесінде тұлға
өзіне әсер етуші тұлғаның талабын бағалап, өз мүддесіне сай шешім
қабылдайды [9, 17-18 б.]. Мәжбүрлеу- билік етуші тұлғаның еркіне бағынып,
өз мүддесіне сай емес әрекетті жүзеге асыру. Мәжбүрлеу күш қолдану немесе
психикасына әсер етіп қорқыту арқылы жүзеге асырылады. Мәжбүрлеу – күш
қолдану немесе күш қолданамын деп қорқыту арқылы жеке тұлғаны, тұлғаның
өз мүддесіне нақты сай келмейтін немесе мүддесіне қарама-қарсы әрекет етуге
итермелеу.
Сондықтан да, күш қолдану мен күш қолданамын деп қорқыту көндіру мен
мәжбүрлеудің түрлері. Физикалық күш қолдану жеке тұлғаға дене жарақатын
салу арқылы жүзеге асырылатындықтан, мәжбүрлеудің ең соңғы формасы деп те
қарастыруға болады. Күш қолдану эгоистік сезімін қанағаттандыру мақсатында
басқа қоршағандарды қорқыту үшін жүзеге асырылатындықтан бұл жерде
мәжбүрлеу туралы сөз қозғау мүмкін емес. Күш қолдану бір уақытта жеке
тұлғаның күш көрсетушінің еркіне бағынбағандығына қарсы жасалған әрекет
түрі болса, екінші жағынан басқаларға жасалған ескерту ретінде жүзеге
асырылады.( “Егер бағынбасаңдар, сендер де осындай күй кешесіңдер -,”деген
сияқты)
Әдебиеттерде “күш қолдану мен күш қолданамын деп қорқыту” терминдеріне
әртүрлі анықтама беріледі. В.И.Дальдің сөздігінде “күш қолдану мен күш
қолданамын деп қорқыту ”, “мәжбүрлеу, еркінен айыру, ұят әрекет жасау,
ренжітіп алу, заңсыз әрекеттерге итермелеу” деп көрсетілсе, С.И.Ожегов “күш
қолдану мен күш қолданамын деп қорқытуға” төмендегідей анықтама береді “
мәжбүрлеу арқылы жеке тұлғаны еркінен тыс әрекеттер жасауға итермелеу” [18,
269 б.].`Философия тұрғысынан “күш қолдану мен күш қолданамын деп
қорқытуға” басқаша анықтама беріледі. А.Гусейновтің анықтамасы бойынша “
күш қолдану мен күш қолданамын деп қорқыту –бір адамның пайдасы, екінші
адамның күйзелісі, қиналысы арқылы жүзеге асырылатын адамдар арасындағы
қарым-қатынастың бір түрі .”
“Күш қолдану мен күш қолданамын деп қорқыту” терминіне анықтаманы “тек
қана жеке тұлғаға қарсы күш қолдану әрекеті ” деп бағалаумен шектелуге
болмайды -, деп жазады Р.Клитгард. Бұл анықтамамен келісе отырып Г.Ньютон
өзінің “ Роль насилия в истории ” деген еңбегінде былай деп жазады “Күш
қолдану мен күш қолданамын деп қорқыту бір-бірімен қатарласып жүретін және
кең тараған процесс және бұл барлық адамның ұғымында осылайша әрекет ету
керек деген дәстүрге айналған. Көптеген жағдайларда бұл екі ұғым бірін-
бірі толықтырып тұратын синонимдер секілді.Әдетте алдымен қорқытып, сонан
соң барып күш қолданады. Күш қолдану мен күш қолданамын деп қорқытудағы ең
маңызды орын алатын- әрекет, ол жеке тұлғаны адамның өміріне, денсаулығына,
ар-намысына, бостандығына қарсы еркінен тыс әрекет етуге мәжбүрлеу” [19,
419-420 б.]. Жоғарыда келтірілген анықтама кең көлемде берілген анықтама
деп есептесек, тар көлемде “Күш қолдану мен күш қолданамын деп қорқыту
қылмыс жасаудың тәсілі болып табылатындығы” [20, 213 б.].
Жоғарыда келтірілген анықтамаларға сәйкес “күш қолдану мен күш
қолданамын деп қорқыту” қылмыстық зардап туғызу үшін адамға қарсы
қолданылатын қылмыстық тәсілдердің түрі деп нақты қорытынды жасауға болады.
Заңдық әдебиеттерде де “күш қолдану мен күш қолданамын деп қорқытудың”
өзіне тиісті анықтамасы берілген және ол анықтамалар түрлі қылмыс
құрамдарын саралауға байланысты әртүрлі болып келеді
(қарақшылық, тонау, зорлау т.б). Сондықтан да “күш қолдану мен күш
қолданамын деп қорқытуға” берілген анықтамалар бұл ұғымның түсінігін жан-
жақты ашып көрсете алмайды. Заңдық әдебиеттерде келтірілген “күш қолдану
мен күш қолданамын деп қорқытудың” анықтамасын үлкен төрт топқа бөліп
қарастыруға болады. Авторлардың бір тобы “күш қолдану мен күш қолданамын
деп қорқытуды” қылмыс жасаудың тәсілі деп анықтама берсе, екінші бір тобы
кез-келген жеке тұлғаның еркінен тыс оның организміне, жан дүниесіне әсер
ету деп көрсетеді [21, 250 б.], үшінші біреулері түрліше дәрежедегі дене
жарақаттарын салып тән азабын келтірудің түрі десе, төртінші тобы, кез-
келген жеке тұлғаның ерік-жігері жоқ адамға өз айтқанын орындату, қорқыту,
сендіру, т.б. әрекеттер арқылы оның жан дүниесіне әсер ету деп көрсетеді
[22, 384 б.].
Жоғарыдағы келтірілген “күш қолдану мен күш қолданамын деп қорқытудың”
анықтамасы әлі де болса бұл ұғымды толықтай ашып отырған жоқ. Түрліше
берілген анықтамалар нақты қылмыс құрамдарын да түрліше саралауға негіз
болып отыр.“Күш қолдану мен күш қолданамын деп қорқыту” қылмыс жасаудың
объективтік жағының факультативті белгілеріне жататындықтан, қылмыс жасау
тәсілдерінің түрі деген анықтамамен келісуге болғанымен, бұл анықтама
ұғымның түсінігін нақты ашып көрсете алмайды. “Күш қолдану мен күш
қолданамын деп қорқыту” кез-келген жеке тұлғаның еркінен тыс оның
организміне, жан дүниесіне әсер ету ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 343. 2 (574)
Қолжазба құқығында
БАЙКЕНЖИНА КУЛБАҒИЛА АЛИАКПАРОВНА
Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығы бойынша қорқыту мен күш
қолданушылық үшін жауаптылық
12.00.08 - қылмыстық құқық және криминология;
қылмыстық-атқарушылық құқығы
Заң ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші
заң ғылымдарының докторы,
профессор Ағыбаев А.Н.
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ КҮШ ҚОЛДАНУДЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ФОРМАЛАРЫ 9
1.1 Күш қолдану ұғымы және түрлері 9
1.2 Қылмыстық құқық теориясындағы күш қолдану үшін жауаптылық 25
және күш қолдану арқылы жасалатын қылмыс құрамдарын жүйелеу
2 КҮШ ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ ЖАСАЛАТЫН ҚЫЛМЫС-ТАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ 45
СИПАТТАМАСЫ
2.1 Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыс құрамдарының объектілерінің 45
ерекшеліктері
2.2 Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың объективтік жағының 54
белгілері
2.3 Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың субъективтік жағының 61
белгілері
2.4 Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың субъектлерінің 72
белгілері
3 КҮШ ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ ЖАСАЛАТЫН ҚЫЛМЫС-ТАРДЫ ОЛАРҒА ҰҚСАС ҚЫЛМЫС 82
ҚҰРАМДАРЫНАН АЖЫРАТУ
3.1 Күш қолдану немесе күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын 82
қылмыстарды оларға ұқсас қылмыс құрамдарынан ажырату
критериилері
3.2 Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстарға жаза тағайындау 91
ерекшеліктері
4 КҮШ ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ ЖАСАЛАТЫН ҚЫЛМЫС-ТАРДЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ 101
СИПАТТАМАСЫ
4.1 Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың туындау себептері, 101
жағдайлары және ондай қылмыстардың алдын алу
4.2 Күш қолдану арқылы жасалатын қылмысты жасаушы қылмыскерлердің 115
тұлғасы
4.3 Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың жәбірленушілері 127
ҚОРЫТЫНДЫ 135
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 139
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыста күш қолдану арқылы
жасалатын қылмыстардың құрамы, криминологиялық сипаттамасы, саралаудың
маңызы және ондай қылмыстарды ұқсас қылмыстардан айыратын теориялық
негіздер, жаза тағайындау ерекшеліктері мен ондай қылмыстардың туу
жағдайлары мен олардың алдын алу проблемалары қарастырылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстар
проблемасы құқықтық ғылымда тыңғылықты зерттелмеген сала. Адам құқықтары
жөніндегі жалпыға бірдей декларацияда (желтоқсан 1948), адамның өміріне,
жеке құқықтарына, бас бостандықтарына қол сұғылмауы жөнінде, сол сияқты,
адамды қатыгездікпен азаптауға, оған қарсы күш көрсетуге, тиым салу туралы
Бас Ассамблея өзінің шешімдерінде, резолюцияларында атап көрсетті. Соңғы
Каирде өткен Тоғызыншы конгресте “Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың
алдын алу” мәселесіне көп көңіл бөлді, онда “Күш қолданып қылмыс жасаудың
себептеріне халықаралық шолу ” атты тақырыпта баяндама жасалып, ол
баяндамада күш қолданып жасалатын қылмыстардың бүгінгі таңда қалаларда,
мектептерде, отбасыларында, әйелдер мен балаларға қарсы жасалып отырғандығы
жөнінде көптеген пікірлер айтылды.
Халықаралық құжаттарда, күш қолдану, қылмыстық әрекеттің жүзеге асу
тәсілінің бірі ретінде, қоғам мен адам арасында өзара байланыста күн сайын
өршіп, халықаралық деңгейге дейін көтеріліп дамып келе жатқандығына
тоқталды.Жеке тұлғалар арасындағы күш қолдану мен күш қолданамын деп
қорқытуға байланысты туған келіспеушіліктердің соңы ұлттар мен халықаралық
келіспеушіліктерге, тіпті террорлық актілерге де ұласып жатқандығын айтпай
кетуге болмайды.
Күш қолдану мен күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын
қылмыстардағы тағы бір проблемалық мәселе ол мұндай тәсілмен жасалатын
қылмыстардың ірі қалаларда жасалып, көпшіліктің арасынан оны жасаған
қылмыскердің із-түзсіз жоғалып кететіндігі.Әлеуметтік жағдайларға
байланысты қала тұрғындарының саны үнемі ұлғайып, сонымен бірге күш
қолданып немесе күш қолданамын деп қорқытып қылмыс жасап, жазасыз
қалғандардың саны да күннен күнге көбейіп, нәтижесінде осы тәсілді қолданып
жасалатын қылмыстардың саны барған сайын арта түсуде.
Жұмыссыздықтың салдарынан ауылдан қалаға көшіп келгендердің отбасы
жағдайлары бұрынғыдай мәз емес, отбасы жағдайындағы бақылау мүлдем жойылады
немесе тұрақты жұмыс болмағандықтан, әлеуметтік жағдайы нашарлап, жаны
кейіген отбасы мүшелерінің арасында ұрыс-жанжал туады.
Соңғы жылдардарда халықаралық және ұлтаралық деңгейде әйелдер мен
балаларға байланысты күш қолданып немесе күш қолданамын деп қорқытып
жасалатын қылмыстар проблемасы да күрделеніп кетті. Әлемнің көп бөлігіндегі
әйелдерге қатысты күш қолдану және күш қолданамын деп қорқыту әрекеті
барлық уақытта бірдей әшкере бола бермейтіндіктен күні бүгінге дейін
шындыққа сай келмейтін сандар арқылы ғана көрсетілуде. Басқа жағдайлардың
барлығында әйелдер мен балаларға қарсы күш қолдану қылмыс деп
есептелгенімен, мұндай әрекеттер отбасы жағдайында жасалғандықтан көбіне
қылмыс қатарынан шығарылып тасталады. Әйелдерге байланысты күш қолдану мен
күш қолданамын деп қорқытуды әйелдер мен ерлер арасындағы теңсіздіктен туды
деп есептесе, ал балаларға байланысты күш қолдану әрекеттерін тәрбиелеу
құралы қатарында жүзеге асырылады деп есептеп, бұл әрекеттерді тіпті
заңдастырып та қойған деуге болады.
Отбасы жағдайында күш қолдануды, қорқытуды көрген бала ол көргенін өз
ортасында, мектепте де жүзеге асыратындығы сөзсіз, көбінесе мектептерде
жоғарғы сынып оқушылары төменгі сынып оқушыларынан ақша, басқа да бағалы
заттар талап етіп, тілектерін орындамаған жағдайда оларды өз арасында
“есепке” қойып, тіпті кей кездері соққыға да жығатын уақыттар болуда.
Осыған қарап күш қолдану әрекеті ұрпақтан ұрпаққа жетіп, қайталанып
отыратын процесс деп қарауға да болады, бұған бір мысал ретінде қарулы
күштер қатарында әскери борышын өтеп жүргендер арасындағы “дедовщиналық”
әрекетті алуға болады. Алғаш әскери борышын өтеуге келген солдат өз басынан
өткеннің барлығын, өзінен кейінгілердің барлығына жасауға тырысады, бұл
әрекет жылма-жыл қайталана береді, қайталана беруде.
Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың табиғатын түсіну өте қиын
емес, бұл қылмыстардың өздеріне тән ерекше белгілері күш қолдану немесе күш
қолданамын деп қорқыту. Күш қолдану әрекетінің зардабы адам өлімі,
денсаулығына зиян келтіру, психикасына зардап келтіру болып табылады.
Қазіргі кезеңде күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың аумағы өте кең,
ол отбасы жағдайында күш қолданумен басталып, мемлекеттер арасындағы қарулы
қақтығыстармен аяқталуы мүмкін. Бірінші жағдайда, бұл әрекетті отбасы
мүшелерінің арасындағы адамгершілік қарым-қатынастардың дұрыс еместігінен
десе, екінші жағдайда оны мемлекеттер арасындағы саяси жағдайлармен
байланыстырады.
Криминология ғылымы тұрғысынан алсақ, кез келген күш қолдану –
маңыздылығы бар зерттеу объектісі, ал, ұлттық және халықаралық жағдайларға
байланысты күш қолдануды алсақ, ол жазалануға тиісті қылмыстық-құқықтық
әрекет. Халықаралық қылмыстық құқықта кейбір ұлтаралық қоғамға қауіпті
әрекеттің нақты анықтамасы жоқ. Мысалы, БҰҰ халықаралық терроризм әрекетін
зерттеумен айналысқалы біршама уақыт болғанымен, әлі күнге нақты анықтама
берген жоқ.
Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстарға БҰҰ қасақана және
абайсыздықпен жасалатын адам өлтіруді, тонау, қарақшылық, теңіз
қарақшылығы, зорлау және басқа да қылмыстарды жатқызады. Бірақ, бұл топқа
абайсыздықпен адам өлтіруді апаруға болмайды деп есептейміз, өйткені, ол
адамға физикалық әрекет арқылы әсер еткенімен, ол адамның тікелей ниетінен
туған әрекет емес, ол тек болатын зардапқа менмендікпен немесе
немқұрайдылықпен қару салдарынан туған.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жеке тұлғаларға қарсы күш қолдану немесе
күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстар қоғамға қауіптілігі
жағынан жоғарғы деңгейде, әрі кең таралғандығы баршаға мәлім.Соған
қарамастан мұндай құрамды қылмыстардың табиғатын түсіну мәселесінде бір
жақты пікірге күні бүгінге дейін келген жоқпыз.
Қылмыстық құқық ғылымында күш қолдану, күш қолданамын деп қорқыту
арқылы жасалатын қылмыстарды өзекті мәселе ретінде қарастырып зерттеу
жүргізген ғалымдар қатарына Қазақ КСР-і және Қазақстан Республикасы
қылмыстық заңдары негізінде қылмыстық құқықтық мәселелердің шешілуіне өз
үлесін қосқан ғалымдар Ағыбаев А.Н., Алауханов Е.О., Баймурзин Ғ.Ы.,
Жекебаев Ө.С., Жүнісов Б.М., Қайыржанов Е.І.,Нәрікбаев М.С.,Нуртаев Р.Т.,
Мауленов Г.С., Миндагулов А.Х.,Оңғарбаев Е.А., Орымбаев Р.О., Рахметов
С.М., Рогов И.И.,Ә.А.Темірбеков., Чукмаитов Д.С., және Владимиров В.В.,
Гаухман Л.Д., Еремин В.В., Жайынбаев К.И., Иванов В.Ф., Козаченко И.Я.,
Ковалева М.И., Костров Г.К., Кригер Г.А.,Кригер Г.Л., Панов Н.И.,
Пионтковский А.А.,Семернева Н.К., Сердюк Л.В., Стерехов Н.В., Сухарев Е.А.,
Фролов Е.А., сияқты тағы басқа да шетелдік ғалымдардың еңбектерін айтуға
болады.
Күш қолдану ұғымына физикалық күш қолдану немесе ондай күш қолданамын
деп қорқыту әрекеттерін жатқызады. Бұл қылмыстардың қоғамға қауіптілігі
олардың жеке тұлғалардың құндылықтарына қарсы бағытталатындығында [1, 120
б.].
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының басты
мақсаты күш қолдану, күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстар
проблемаларына байланысты қылмыстық-құқықтық және криминологиялық кешенді
зерттеулер жүргізу. Күш қолдану, күш қолданамын деп қорқыту арқылы
жасалатын әрекеттердің нақты анықтамасын бере отырып, олардың түрлерінің
анықтамасын беру, қылмыс құрамы элементтеріне жеке –жеке тоқталу, ұқсас
қылмыстардан айыруға теориялық негіздер келтіру, қылмыстық жауаптылықта осы
тәсілді қолданғаны үшін тағайындалатын жаза ерекшеліген көрсету. Сөйтіп
зерттеу жұмыстарын жүргізу нәтижесінде күш қолдану, күш қолданамын деп
қорқыту арқылы жасалатын қылмыстардың туу себептерін, оның алдын алу
шараларын ойластырып ғылыми тұрғыдан ұсыныстар мен тұжырымдар дайындау.
Бұл мақсаттарға жету үшін төменде келтірілген міндеттерді жүзеге асыру
керек: күш қолдану мен күш қолданамын деп қорқытуға қылмыстық-құқықтық
анықтама бере отырып, олардың қажетті белгілерін анықтау; күш қолдану
арқылы жасалатын қылмыстардың құрамдарын жүйелей отырып, оларды нақты
топтарға бөлу; күш қолдану, күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын
қылмыстарға жаза тағайындау ерекшеліктеріне тоқталу; күш қолдану арқылы
жасалатын қылмыстарды саралаудың маңызына тоқталу; күш қолдану, күш
қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстарды жасаушы қылмыскердің
тұлғасына сипаттама беру.
Зерттеу жұмысының нысаны мен пәні. Зерттеу жұмысының нысаны бұл күш
қолдану мен күш қолданамын деп қорқытуға байланысты туындайтын қоғамдық
қатынастар және күш қолдану тәсілдерімен қылмыстық-құқықтық күрес
жүргізудің өзара қарама-қайшылықтар мен жағдайлары болып табылады.
Қорқытуға байланысты жауаптылықты реттейтін заңнамалар күш қолданумен
күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстарды саралау
ерекшеліктері мен маңызы қарастырылады.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі. Таңдап алынған зерттеу жұмысының
тақырыбын жан-жақты, тереңірек ашып, мүмкіндігінше ауқымды көлемде игеру
мақсатында әртүрлі әдістер, оның ішінде: тарихи-талдау, салыстырмалы-
құқықтық, тарихи-құқықтық және жүйелі құрылымдық кеңінен қолданылды. Күш
қолданумен күш қолданамын деп қорқытудың нақты қылмыстық әрекеттерді
саралауда алатын орнын және оның маңыздылығын, күш қолданумен күш
қолданамын деп қорқытудан келтірілетін зардаптын түрлері мен дәрежесін,
қоғамға қауіптілігін зерттеу барысында, сондай-ақ, күш қолданумен күш
қолданамын деп қорқытудың криминологиялық аспектілерін зерттеу барысында
статистикалық және нақты әлеуметтік әдістерге арқа сүйеу орын алды.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Зерттеу жұмысы Қазақстан
Республикасының Конституциясына, Қылмыстық құқық, Қылмыстық іс жүргізу,
қылмыстық атқару заңдарына және өзге де конституциялық заңдар мен
Президенттің заң күші бар жарлықтарына негізделе отырып жазылған.
Диссертациялық жұмыста заң ғылымындағы түсініктер, ережелер мен қағидалар,
сонымен қатар философия, әлеуметтану, психология, медицина салаларындағы
қорқыту мен күш қолдану түсінігі мен ерекшеліктеріне байланысты тұжырымдар
мен пікірлер негізге алынды. Сонымен қатар, диссертацияның деректік
негізіне Қазақстан Республиксы Жоғарғы Сотының 1999-2009 жылдардағы әр
түрлі аймақтарында қаралған 600 қылмыстық іс бойынша жарияланған
тәжірибелік материалдар пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысы күш қолданумен күш
қолданамын деп қорқытуға байланысты қылмыстық-құқықтық және криминологиялық
проблемаларды ашып көрсетуге бағытталған. Қазақстан Республикасындағы
алғашқы рет жүргізіліп отырған, арнайы кешенді зерттеу жұмысы болып
табылады.Диссертациялық жұмыста күш қолданумен күш қолданамын деп
қорқытудың қылмыстық-құқықтық анықтамасы беріледі. Осыған орай оның
түрлерін жүйелеп, күш қолданумен күш қолданамын деп қорқытуды қылмыс
құрамының элементтерінің белгісіне қарай өз мөлшерінде талдауға жеке-жеке
тоқталған.
Сонымен қатар зерттеу жұмысында күш қолдану және күш қолданамын деп
қорқыту арқылы жасалатын қылмыстардың толық топтамасы беріліп, күш
қолданумен күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстарға жаза
тағайындау ерекшеліктері, саралаудың маңызы және күш қолданумен күш
қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстардың алдын алудың жалпы
және арнайы шаралары ұсынылады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар
1. Қылмыстық құқықтағы күш қолданумен күш қолданамын деп қорқыту арқы
-лы қылмыс жасау мәселелері қарастырылып, оның анықтамасы беріледі. Күш
қолданумен күш қолданамын деп қорқыту арқылы қылмыс жасау дегеніміз-
өлтіремін немесе денсаулыққа зиян келтіремін деп, сол сияқты адамның жеке
басына өзге ауыр күш қолданамын, не мүлікті өртеп құртамын деп, жарылыс
жасап немесе немесе өзге қауіпті тәсілмен күш қолдану немесе күш қолданамын
деп қорқыту, бұл әрекеттердің жүзеге асатындығына қауіптенудің жеткілікті
негіздерінің болуы. Осы анықтамаға сәйкес оның міндетті қажетті белгілері
ретінде төмендегі белгілерді келтіруге болады:
әрекеттің заңға қайшылығы;
әрекеттің қасақаналығы;
әрекеттің жәбірленішінің еркіне қарсы немесе еркінен тыс болуы;
зардап келтіру немесе оның келу мүмкінділігі.
2. Күш қолданумен күш қолданамын деп қорқыту тәсілін пайдаланып
жасалатын қылмыстарды топтастыру мәселелері, оларды екі топқа бөлу арқылы
қарастырылады.
а) күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстар;
ә) күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстар.
3. Күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстардың түсінігі
беріліп, түрлері сипатталады. Осының негізінде қылмыстық құқықтағы күш
қолданамын деп қорқыту - жәбірленушінің еркіне қарсы немесе еркінен тыс,
оның психикасына әсер ете отырып, жәбірленушінің психикасының бұзылуына
әкеліп соғатын құқыққа қайшы, қоғамға қауіпті қасақана заңсыз әсер етуді
айтамыз.
4. Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың түсінігі мен сипаттамасы
қарастырылады. Осыған орай күш қолдану тәсілінің анықтамасы беріледі, яғни,
күш қолдану деп- өлтіремін немесе денсаулыққа зиян келтіремін деп, сол
сияқты адамның жеке басына өзге ауыр күш қолданамын не мүлікті өртеп
құртамын деп, жарылыс жасап немесе немесе өзге қауіпті тәсілмен қорқытуы
мүмкін, қоғамға қауіпті, құқыққа қайшы және заңмен тыйым салынатын,
қасақана денсаулыққа әсер етуді айтамыз. Күш көрсетуге: жала жабу, қорлау,
қинау, психикалық мәжбүрлеу, азаптау әрекеттерін жатқызуға болады.
5. Күш қолданумен күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын
қылмыстардың алдын алу мәселесінің бірі ретінде осы тәсілдерді пайдаланып
қылмыс жасайтын қылмыскердің тұлғасына сипаттама бере отырып, қылмыспен
күрес ұйымдастырудың жалпы және арнайы іс-шараларын ұсына келе, осы іс-
шараларды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін қаржы көлемін есептеп, оны
мемлекет есебінен жыл сайын бөліп және оның нақты іс-шараларға жұмсалуын
қадағалап отыру қажет.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Жұмыстың теориялық маңызы күш
қолданумен күш қолданамын деп қорқытуға байланысты біздің елдегі ең алғаш
кешенді қылмыстық-құқықтық зерттеу жүргізілуімен ерекшеленеді. Жұмыс
барысында күш қолданумен күш қолданамын деп қорқытудың қылмыстық құқықтық
және криминологиялық мәселелері терең зерттеле отырып, оларға нақты
түсініктер берілген.
Қылмыстық-құқықтық теорияда жұмыс бойынша берілген тұжырымдар мен
ұсыныстар күш қолданумен күш қолданамын деп қорқытуды, оның түрлерін
анықтауда және ол қылмыстарды саралауда, сонымен қатар қолданыстағы
заңнамаларға түсінік беру барысында қолданылады. Сондай-ақ Жоғарғы Соттың
күш қолданумен күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстарды
соттардың қарау тәжірибесі жөніндегі қаулыларын бекітуде маңызды болып
табылады.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңызы. Жұмыстың нәтижесі бойынша
берілген ұсыныстар мен тұжырымдар құқық қорғау органдарына күш қолдану мен
күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмысқа қарсы күрес жүргізу
барысында және олардың алдын алу мәселелерін шешуде елеулі көмек көрсетеді.
Сонымен қатар зерттеу материалдары “Қылмыстық құқық”, “Криминология”,
“Қылмыстық іс жүргізу құқығы”, “Қылмысты саралау негіздері”, “Қылмыстық
атқару құқығы ”, сияқты пәндердің оқу процесінде де көмек беруі мүмкін.
Зерттеу жұмысының нәтижелерінің сыннан өтуі. Диссертация бойынша он
жеті мақала жарияланған, оның ішінде төртеуі Қазақстан Республикасының
білім және ғылым Министрлігінің жанындағы білім саласын қадағалау және
аттестациялау бойынша Комитеті ұсынған басылымдарда жарық көрген.
Диссертациялық зерттеудің теориялық тұжырымдары мен ұсыныстары, ғылыми
көзқарастары мен ережелері он алты ғылыми-практикалық конференцияларда
баяндалған.
Диссертациялық зерттеудің құрылымы. Диссертациялық жұмыстың көлемі
Қазақстан Республикасының білім және ғылым Министрлігінің жанындағы білім
саласын қадағалау және аттестациялау бойынша Комитеттің талаптарына сай
орындалған. Диссертациялық зерттеу жұмысы кіріспеден, төрт бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ КҮШ ҚОЛДАНУДЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ФОРМАЛАРЫ
1.1 Күш қолдану ұғымы және түрлері
Қазіргі таңдағы қылмыстық-құқықтық әдебиеттерде күш қолдану түсінігі аз
зерттелген, сондықтанда осы тақырып бойынша зерттеу жұмыстарын жүргізген
кезде қазіргі қолданыстағы қылмыстық заң нормаларын басшылыққа ала отырып
зерттеу жұмыстарын жүргізген заңгер ғалымдар Е.О.Алауханов, Л.Д.Гаухман,
П.А.Дубовец, К.Ш.Жайынбаев, Л.Д.Кругляков және басқаларының ғылыми
еңбектеріне жүгінуге тура келді. Осы еңбекті жазу барысында күш қолдану
түсінігіне анықтама беру үшін теориялық және практикалық зерттеулер
қорытындысына, заңгер ғалымдардың бұдан бұрын да берген анықтамаларына,
қолданыстағы заң нормаларында берілген анықтамаларға сүйенуге тура келді.
Қылмыс жасаудағы күш қолдану тәсілін зерттеу өзекті мәселелердің бірі
және осы тәсілді қолданудың нақты себебін тапқан жағдайда қабылданатын
шешім қылмыстық құқық және сот ісін жүргізуде маңызды рөл атқармақ. Бұл
ғылыми еңбектің негізі- күш қолданумен күш қолданамын деп қорқыту арқылы
жасалатын қылмыстармен күрестің өзектілігі және осы тәсілді пайдаланып
қылмыс жасауға байланысты туындайтын сұрақтардың шешімін табу, “қорқыту”
және “күш қолдану” ұғымына түсінік беру. Сондықтан да зерттеуге негіз болып
отырған көптеген жайларға, ол үшін алдымен күш қолданып жасалатын
қылмыстарға түсінік беріп және оған ұқсас қылмыстық әрекеттерді тауып
оларды ғылыми негізде ажыратуға болатын белгілерді нақты көрсетуге тура
келеді.Бұл ұғымға бұған дейін қылмыстық құқық та, құқықтың басқа салалары
да қорқыту, күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстар түсінігіне нақты
анықтама берген жоқ, осы тәсілді пайдаланып жасалған қылмыстар төңірегінде
бірыңғай пікір қалыптаспаған.
Қоғамдық қатынастардың барлық жиынтығынан кейбір топтарды жекелеп бөліп
алуға болады, оның негізінде өмірге, денсаулыққа, тәнге қолсұғылмаушылыққа,
жеке тұлғаның бостандығына деген адамгершілік нормаларынан өзара көзқарас
онда адамдардың өзара қарым-қатынасы және қоғаммен қарым-қатынасын реттеу
арқылы адамдардың қалыпты өмір сүруін қамтамасыз етуге болады. Жоғарыдағы
келтірілген қарам-қатынастарды бұзу мемлекеттке орасан зор көлемде зардап
келтіреді.Сондықтанда ол қарым-қатынастар қылмыстық заң нормалары арқылы
қорғалады.
Жеке тұлғаның өмірі және басқа да мүдделерін қорғауға Қазақстан
Республикасының Қылмыстық заңында және Қазақстан Республикасының
Конституциясында ерекше көңіл бөлінген. Жеке тұлғаның өміріне, денсаулығына
зиян келтірмеу және бостандығына қол сұғылмаушылығын реттейтін қоғамдық
қатынастарға қарсы жасалатын қылмыстыр әр жағдайда күш қолдану немесе күш
қолданамын деп қорқыту арқылы жүзеге асырылады.
Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстар термині қылмыстық құқық,
криминология және қылмыстық атқару құқығындағы теориялық жұмыстарда ғана
қолданылады, сонымен қатар олардың барлығында бұл терминнің мазмұны бірдей
емес. Мысалы, қылмыстық құқық пен қылмыстық іс жүргізу құқығында күш
қолдану арқылы жасалатын қылмыстарға, күш қолдану немесе күш қолданамын
деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстарды жатқызады; қылмыстық іс жүргізу
құқығында кейбір қылмыстарды қоспағанда басқа да күш қолдану немесе күш
қолданамын деп қорқыту арқылы жасалған қылмыстарды жатқызса; криминологияда
күш қолдану немесе күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың жасалу
себебіне тоқтала отырып анықтама береді.
Сөйтіп, күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстар түсінігіне заңгерлердің
бір тобы қылмыс жасауда қолданылатын күш қолдану әрекетінің жиынтығы немесе
қылмыс жасау тәсілінің жиынтығы деп қарастырса, екінші бір тобы қылмыстық
заңда көрсетілген қорқыту немесе күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстар
жиынтығы деп қарастырады. Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстарды саралау
және оларға жаза тағайындау қылмыстық заң нормаларында қарастырылғандықтан,
күш қолдану түсінігін де қылмыстық заң нормаларынан іздестіру қажет деп
білеміз. Сондықтанда бұл түсініктің анықтамасын беру қылмыстық құқықтың
міндеті болып табылады. Қылмыстық-құқықтық түсінік бойынша күш қолдану
арқылы жасалатын қылмыстар өзара ортақ белгілерімен сипатталады, сол
белгілер арқылы бір топқа біріктіріледі. Бұл қылмыстардың барлығына бірдей
ортақ белгі қылмыс жасау тәсілінің бірдейлігінде, яғни екінші тұлғаға
қарсы күш қолдану немесе күш қолданамын деп қорқыту арқылы қылмыс жасауы.
Қылмыс жасаудағы бұл тәсіл қылмыс құрамының объективтік жағының белгісін
құрайды және қылмыстық заң нормаларының көптеген диспозицияларында
көрсетілген.
Әртүрлі қылмыстық-құқықтық нормаларда күш қолданудың түсінігі әртүрлі
берілген, заңдарда күш қолдану немесе күш қолданамын деп қорқыту деп ашып
көрсетіледі. Кей жағдайларда күш қолдану немесе күш қолданамын деп қорқыту
әрекеті немесе жағдайы, күш қолданудан туған денсаулыққа ауыр зиян
келтіру немесе кісі өлімі деп зардабы атап көрсетіледі. Бұл нормалар
қылмыстық заңның ерекше бөлімінің түрлі тарауларында келтіріле отырып,
қоғамдық қатынастарды түрлі әдістермен қорғауды қамтамасыз етеді. Заңда
келтірілген күш қолдану әрекетін суреттейтін терминдер бірдей емес. Күш
қолдану арқылы жасалатын қылмыстар үшін жауаптылықты белгілейтін нормалар
жиынтығына талдау жасау, қылмыс жасаудың осындай тәсілімен қылмыстық-
құқықтық күрес ұйымдастыруды өз алдына өзекті мәселе етіп қарау керек
екендігін білдіреді. Бұл мәселенің маңызы ең алдымен, күш қолдану арқылы
жасалатын қылмыстарды бір-бірінен және өзара ұқсас қылмыс құрамдарынан
ажырату үшін қолдануға болатын мазмұны мен құрылымы жағынан заңдылыққа сай
келетін критерийлері бар қылмыстық-құқықтық нормаларды табу.
Көтеріліп отырған мәселеленің өзектілігі тек қана жоғарыда келтірілген
және соған байланысты шешімін таппаған жағдайларда ғана емес, қылмыстық
жауаптылыққа тартуда туындаған күрделі сұрақтардың шешімін табу, мұндай
тәсілмен жасалатын қылмыстардың соңғы кезде кең етек алғандығынан, алдын
ала тергеу және сот тергеуін ұйымдастыруда көптеген қиыншылықтарға әкеліп
соғады. Бұл топтағы қылмыстармен қылмыстық-құқықтық күрес мәселесі жалпы
қылмыспен күрес мәселесінің бір бөлігін құрайды. Ол өз кезегінде көп
жоспарлы, қылмыстық-құқықтық жоспардан басқа: криминологиялық,
пенитенциарлық, қылмыстық іс жүргізушілік, криминалистикалық, азаматтық-
құқықтық, сот-дәрігерлік, сот-психиатриялық, сот-психологиялық бағыттарды
да қамтиды. Мұның ішінде қылмыстық-құқықтық бағыт негізгі бағыт болып
табылады, өйткені басқа бағыттар қылмыстық заңда көрсетілген матариалдарға
негізделіп жүргізіледі.
Күш қолдану түсінігі қылмыстық-құқықтық тұрғыда да, криминологиялық
тұрғыда да күрделі ұғымды білдіреді. Қазіргі таңда күш қолданумен күш
қолданамын деп қорқытуға айырықша көңіл бөліп, оны зерттеумен айналысуды
арнайы ғылым саласы вайоленсологияға жүктеді және оған бұл тәсілдің
түрлерін зерттеумен айналысу міндеттелді. Қылмыстық құқықта күш қолданумен
күш қолданамын деп қорқыту ұғымы әртүрлі мағына береді; ол қылмыс құрамының
негізгі белгісі де, қосымша, факультативтік белгісі де бола алады. Дж.
Лоуренс оған былайша анықтама береді “Төтенше мінез-құлық салдарынан жеке
тұлғаға немесе өзге де қоғамдық қатынастарға елеулі зардап келтіру. Бұл
зардап түрліше дәрежедегі дене жарақаттары немесе мүліктік, моралдық болуы
мүмкін” [2, 57 б.].
Бұл жөнінде Ш.Волин: “Күш қолданумен күш қолданамын деп қорқыту әр
уақытта жеке тұлғаға қарсы бағытталады”-, дейді, бұл пікірмен келісе
отырып Пауль Вольф “қорқыту мен күш қолдану қылмыстық мақсатқа жетуді
жүзеге асыру құралы”-, деп көрсетеді [2, 57 б.]. Басқа да көптеген
авторлардың пікірі бойынша “ күш қолданумен күш қолданамын деп қорқыту”
жеке тұлғаның құқығына қайшы организміне әсер ету [3, 6 б.]. Бірақ басқа да
заңгерлердің пікірі бойынша бұл анықтама күш қолданумен күш күш қолданамын
деп қорқытудың толық мәнін аша алмайды дей келе бұл жөнінде В.И.Симонов пен
В.Г.Шумихин “еркінен тыс”, “еркіне қарсы” деген сөздерді қоса қолдану
керектігін айтады, өйткені жәбірлеуші әрекет еткен тұста әрекетінің
зардабын толықтай түсінеді және оның жәбірлеушінің құқығына қайшы, заңға
қарсы екендігін біледі [4, 6 б.].
Қылмыстық құқық теориясында күш қолданудың екі түрін ажыратады:
физикалық және психикалық. Оларды бір-бірінен әсер ету формасына қарай
ажыратады. Көптеген авторлардың пікірі бойынша физикалық күш қолдануды,
жеке тұлғаның организміне оның құқығына қарсы еркінен тыс әсер ету деп
тануды ұсынады [3, 8-9 б.]. Заңдық әдебиеттерде келтірілген анықтамаларға
сүйенсек, жоғарыда берілген анықтама толық анықтама болып табылмайды,
өйткені күш қолдану адамның еркінен тыс қана емес оның еркіне қарсы да
бағыттала отырып жүзеге асырылады [4, 6 б.]. Жоғарыда келтірілген
анықтамаларға сүйене отырып, қылмыстық-құқықтық тұрғыдан физикалық күш
қолдануды қоғамға қауіпті, құқыққа қайшы адамның организміне оның еркінін
тыс немесе еркіне қарсы әсер ету деп тануды ұсынамыз.Қылмыстық құқықта
сонымен қатар психикалық күш қолдану ұғымы да келтірілген.Психикалық күш
қолданудың табиғатын түсінуді кейбір авторлар түрліше ұсынады. Бірі
психикалық күш қолдануды қорқытумен салыстыра отырып түсіндірсе [5,4б],
екінші біреуі физикалық күш қолданамын деп қорқыту немесе жағдайға
байланысты жарақат келтіру, азаптау қолданатынын айту, балағаттау арқылы
адамға әсер ету деп түсіндіреді [6, 15 б.].
Адамның психикасына әсер ету әртүрлі болғандықтан қылмыстық әрекетті
саралаған кезде әсер етудің қоғамға қауіптілік дәрежесін міндетті түрде
есепке алу керек. Заңдық әдебиеттерде күш қолданамын деп қорқытуға түрліше
анықтама береді, мысалы: мәжбүрлеу [6, 11 б.], үрей тудыру [5, 9 б.] жан
дүниесіне әсер ету [7, 4 б.]. Қылмыстық құқық теориясында “күш қолданымын
деп қорқыту” ауызша, жазбаша, басқадай түрлі әрекеттер жасау арқылы жүзеге
асырыла отырып, жеке тұлғаға, қоғамдық мүддеге зардап келтіретіндіктен,
ондай әрекеттерді саралау өте қиынға түседі. Күш қолданамын деп қорқытуды
саралауда оның жүзеге асырылу жағдайын есепке алу керек деген пікір айтады-
Гаухман Л.Д. [3, 12-13 б.].“Күш қолдану, күш қолданамын деп қорқыту
термині” қылмыстық құқықта, криминологияда, қылмыстық-атқару құқығында және
қылмыстық іс жүргізу құқығында кездеседі [8, 8-9 б.]. Айта кеткен жөн кейде
ғылыми әдебиетте, оқулықтарда немесе құқықтық нормаларда екі түрін
ажыратпай жалпылай күш қолдану деп айтыла салынады.
Бірақ бұл түсініктің мазмұны әрқайсысында әртүрлі [9, 14-15 б.], атап
айтқанда, қылмыстық құқық пен қылмыстық іс жүргізу құқығында күш қолдану
немесе күш қолданамын деп қорқыту қылмыс жасау тәсілін білдірсе, қылмыстық
–атқару құқығында [10, 24 б.] күш қолданып немесе күш қолданамын деп
қорқытып қылмыс жасаушылардың жазасын өтеу тәртібін, ал криминологияда-
жеке тұлғаларға [11, 16-18 б.] қарсы жасалған қылмыстар, бұзақылық,
қарақшылық т.б. күш қолданып немесе күш қолданамын деп қорқыту арқылы
жасалатын қылмыстар [11, 16-18 б.] ұғымын білдіреді. Сонымен, авторлардың
бір тобы қарастырылып отырған мәселеге, байланысты қылмыстық әрекеттер
жиынтығына кең және тар көлемде түсінік бере отырып күш қолданып немесе күш
қолданамын деп қорқытып жасалған барлық қылмыстарды бірдей жатқыза
бермейді, ал екінші бір тобы керісінше барлық күш қолдану арқылы және күш
қолданамын деп қорқыту арқылы жасалған қылмыстарды жатқызады.
“Күш қолдану немесе күш қолданамын деп қорқыту” терминін көптеген
монографиялық және басқадай ғылыми еңбектерде қолданудың өзі күш қолдану
немесе күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстармен күрестің
құқықтық ғылымның әр саласы бойынша өзекті мәселе екендігін көрсетеді. Бұл
терминге әртүрлі авторлардың түрліше анықтама беруі қылмыс жасауда күш
қолданумен күш қолдануды қолданамын деп қорқыту арқылы қылмыс жасау
мәселесіне қажетті көңіл аударылмағандығын көрсетеді. Бұл әсіресе
криминология ғылымына тән, өйткені көптеген авторлар күш қолданумен күш
қолданамын деп қорқыту терминінің мазмұны мен түсінігін ашып көрсетпей-ақ,
қажет деп білген жерінде қолдана береді [12, 38 б.]. Күш қолданумен күш
қолданамын деп қорқыту терминіне нақты түсінік берілмегендіктен, күш
қолданумен күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстардың себебін
зерттеп олармен жан-жақты күрес жүргізу мәселесін қиындатады.Сондықтан да
ең маңызды мәселе күш қолдану және күш қолданамын деп қорқыту ұғымына нақты
түсінік беріп және бұл тәсілді қолданып жасалатын қылмыстық әрекеттер
шеңберін анықтау. Күш қолдану, күш қолдану арқылы қорқыту ұғымы қылмыстық
құқыққа ғана тән болғандықтан, бұл терминге анықтама беру, бұл өзекті
мәселені шешу қылмыстық-құқықтық нормалар арқылы жүзеге асырылу керек және
ол қылмыстық құқық ғылымына қажетті болып табылады.
Қылмыстық заңның ерекше бөлімінде қылмыстарды топтарға бөлу қылмыстық
әрекет бағытталатын объектілерге қарай жүзеге асырылған, онда күш қолдану
немесе күш қолданамын деп қорқыту арқылы, жыныстық қатынастарға бағытталған
т.б. қылмыстар тобы қарастырылмаған. Күш қолдану немесе күш қолданамын деп
қорқыту арқылы жасалған қылмыстар деп топқа бөлу және зерттеу жүргізу күш
қолдану немесе күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстардың
себебін анықтап, қылмыстық құқық және өзге де құқық салалары бойынша
қылмысқа қарсы күрес жүргізуді ұйымдастыру үшін өте маңызды. Күш қолдану
немесе күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстар түсінігін және
әрекеттер шеңберін анықтауда қоғамның табиғи даму заңдылығын, жеке
тұлғалардың мүддесін қорғауды жүзеге асыратын қоғамдық қатынастарға
байланысты қылмыстық заңның даму тенденциясын және қылмыспен күрес
жүргізуді ұйымдастырудың перспективалық бағыттарын есепке алу керек.
Қоғамдық қатынастардың дамуына байланысты әрбір адам көптеген қоғамдық
қатынастардың субъектісі болып табылады да, сөйтіп жеке тұлғаның мүддесі
мен қоғам мүддесі бір-біріне жақындай түседі. “Демократиялық қоғам құру
заңдылықты сақтау, қоғамдық тәртіп пен қоғамды басқаруды жүзеге асыруда заң
талаптарын бұлжытпай орындау, қылмыспен күрес жүргізуді күшейту арқылы
жүзеге асырылады”-, деп атап көрсетті Н.Ә. Назарбаев өзінің “Қазақстан-
2030” атты стратегиялық бағдарламасында [13].
Орыс тіліндегі “Насильственная преступность” терминінің түбірі
“насилие” сөзінің өзін екі мағынада түсінуге болады. Оның бірі-заттың аты
ретінде, ал екіншісі-әрекет ретінде. Осы айтылған “күш қолдану” (насилие)
ұғымының айналасында қылмыстық құқықта сан түрлі пікірлер бар. Бірі оның
белгілерін анықтау барысында тым көлемін кеңейтіп жіберсе, келесілері тым
тарылтып тастайды. Мысалы, соңғыларының қатарына күш қолдану деп, тек қана
тәни (физикалық) күш қолдануды түсіндіретіндерді айтуға болады [9, 14-15
б.].
В.Н.Кудрявцев пен А.В.Наумовтың айтуынша ол “еркін ерік білдіруге
тікелей қатысты бағытталған белсенді әлеуметтік қызмет” [14, 493 б.].
Осындай пікірлердің жақтастарына А.А.Пионтковский мен В.М.Артемовты қосуға
болады. Ал М.Д.Шаргородский мен Н.А.Беляев болса, тіпті де тар мағынада
түсінеді. Олардың ойынша күш қолдану ол “қоғамға қауіпті, құқыққа қарсы
адам организміне оның еркіне қарсы ықпал ету.” Осылай дей отырып, автор
оның екі түрін (адамның тәніне және оның ішкі органдарына ықпал) ажыратады
[15, 535 б.]. Осындай олқылықтарды айта келіп, М.И.Ковалева “күш
қолданудың” белгілерін ажыратады да, оған анықтама береді, яғни “күш
қолдану-ол өзге тұлғалардың тарапынан болатын қасақана немесе заңға қайшы
адамға (немесе адамдар тобына) оның еркіне қарсы немесе еркінен тыс күйде
жүзеге асырылатын және оған органикалық, физиологиялық немесе психикалық
жарақат салуға және оның ерік білдіру, не әрекет ету бостандығын шектеуге
қабілетті ықпал ету” [16, 657 б.]. Осы соңғы анықтама күш қолданудың
қырларын аша алатындықтан, біз де осы ұсынысты қолдаймыз.
Сонымен, күш қолданумен күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын
әрекетке, физикалық күш қолдану арқылы немесе қолданамын деп қорқыту
арқылы жасалған әрекетті жатқызуға болады. Мұндай қылмыстардың қоғамға
қауіптілігі сонда, ол қылмыстар мемлекеттің ең жоғарғы байлығы жеке
тұлғаларға бағытталатындығы. Жоғарыда келтірілген ғалымдардың
анықтамаларына сүйене отырып, күш қолданып немесе күш қолданамын деп
қорқыту арқылы жасалатын қылмыстардың жалпы белгілері болып табылады деп
атап көрсетуге болады: қылмыстық әрекетті жүзеге асырудың тәсілі- күш
қолдану немесе күш қолданамын деп қорқыту; бұл тәсілді зардап туғызу үшін
қолданудың қасақаналығы; күш қолданумен күш қолданамын деп қорқытудың жеке
тұлғаға (өміріне, денсаулығына, бостандығына, жыныстық еркіндігіне) қарсы
қасақаналықпен бағытталуы.
Сондықтан да қылмыстық заңның нормаларын күш қолданып немесе күш
қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстарға қарсы қолдану үшін, осы
тәсілді пайдаланып жасалатын қылмыстардың жүйесін жасау орынды секілді.
Қылмыс жасауда күш қолданумен күш қолданамын деп қорқытудың түсінігі
қылмыстық заң нормаларында бұрынан бері-ақ қолданылып келеді. Күш қолдану
мен күш қолданамын деп қорқыту түсінігі Совет мемлекетінің алғашқы жылдары
шыққан жарлықтары мен декреттерінде де көрсетілген. Жеке тұлғаларға қарсы
күш қолданып немесе күш қолданамын деп қорқытып жасалатын қылмыстар туралы
РСФСР-дың 1922, 1926, 1960, ал Казақ ССР-ның 1959 жылдары шыққан қылмыстық
кодекстерінде де орын алған, сондай-ақ, басқадай одақтас республикалардың
да қылмыстық кодекстеріндегі баптардың диспозицияларында күш қолданып
немесе күш қолданамын деп қорқытып жасалатын қылмыстардың анықтамасы
берілген. Қылмыстық құқық нормаларында келтірілетін “күш қолданумен күш
қолданамын деп қорқыту” термині әр түрлі жағдайларға байланысты әр түрлі
мағына береді. Мысалы: көптеген нормалардың диспозицияларында “күш
қолданумен күш қолданамын деп қорқыту” физикалық күш қолдануды көрсетсе,
кейбір нормаларда тек қана осы тәсілдерді пайдаланып қорқытуды көздейді.
Атап айтқанда, ҚР ҚК 120,121 баптардың 1 тармағы және 179 баптың 1
тармағына “адамның өмірі мен денсаулығына қауіпті күш қолданумен немесе
тікелей осындай күш қолданамын деп қорқытумен ұштасқан” деген белгілер
берілген [17, 56 б.]. Кей баптардың диспозицияларында күш қолданумен күш
қолданамын деп қорқыту туралы нақты айтылмай, физикалық немесе психикалық
күш қолдану баптың бірінші емес екінші тармағында (қылмыс құрамын
ауырлататын жағдай ретінде) келтіріледі, мәселен, 178 баптың 2-тармағы
бойынша жасалатын тонауды келтіруге болады. Егер, күш қолдану немесе
қорқыту, шын мәнінде жүзеге асса- қылмыс жасаушының әрекеті, тонаудың жай
құрамы емес, ауыр құрамына жатқызылады.
М.Д.Шаргородский, М.И.Ковалев, Г.А.Мендельсон, Ш.С.Рашковская,
Ю.И.Ляпунов, П.Ф.Тельнов сол кездегі РСФСР ҚК-нің, қазіргі ҚР-ның ҚК-нің
178 баптың 2-тармағы мен 179 баптың 1-тармағында күш қолданудың физикалық
түрі де, психикалық түрі де туралы айтылды десе [15,538б], керісінше,
Н.И.Загородникова мен С.В.Бородина бұл қылмыстарда Ресей ҚК-нің 161 бабы
күш қолданудың тек қана физикалық түрі туралы айтылған деп есептейді. 1960
жылғы РСФСР Қылмыстық кодексі түсініктемесінің авторларының бірі
Б.В.Здравомыслов, қылмыс құрамдарындағы күш қолданумен күш қолданамын деп
қорқыту тек қана физикалық болуы керек деп жазады.
Теорияда күш қолданумен күш қолданамын деп қорқытудың қоғамға
қауіптілігі мен келтіретін зардабы туралы бірыңғай пікір айтылмаған,
мысалы ҚР ҚК-тің 104 бабының 1-тармағында, адамның өміріне қауіпті емес күш
қолдану арқылы денсаулыққа зиян келтіру туралы айтылса, кейбір қылмыс
құрамдарының күш қолдану мен күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалуы
мүмкін болғанымен, ол туралы диспозицияда айтылмаған ( мысалы: ҚК-тің 131,
165, 171, 237, 241, 257, 210 баптары). Заң шығарушы “қорқыту”, “физикалық
күш қолдану”, “психикалық күш қолдану”терминдерінен басқа, осы түсінікке
жуық мағына беретін “азаптау”, “ұрып-соғу”, “шабуыл жасау”, “қауіп
төндіру”, “мәжбүрлеу”, “қауіпті жағдайда қалдыру ” терминдерін де қатар
қолданады.
Келтірілген ғалымдардың анықтамасына талдау жасай отырып, біздің
пікіріміз бойынша, күш қолданумен күш қолданамын деп қорқыту арқылы
жасалған қылмыс құрамының объективтік жағының қажетті, сараланған немесе
факультативті белгісі ретінде көрініс табуы керек, өйткені бұл күрделі
қылмыстық-құқықтық түсінік және терең зерттеуді талап етеді.Физикалық күш
қолдану проблемасын зерттеуде, ең алдымен осы түсінікке анықтама беру, оның
қылмыстық құқық жүйесіндегі маңызын, орнын анықтаудан бастаған жөн, өйткені
ол, объективтік жақтың факультативті белгісі бола тұра, осы қылмыс құрамын
саралауға қатысты басқа да белгілерді анықтауға, сөйтіп алдын ала тергеу
жүргізуде қателік жібермеуге көмегін тигізеді.
Физикалық күш қолдану күш қолданудың нақты формасымен тікелей
байланысты. Сондықтан да физикалық күш қолдануды “жалпы күш қолдану”,
“ерекше күш қолдану”, “күш қолданудың жекелеген тәсілін пайдалану” деп
жіктеп қарастыруға болады. “Жалпы күш қолдану” күш қолданудың жекелеген
тәсілдерін пайдалану арқылы жүзеге асырылады, сондай-ақ жекелеген күш
қолдану да топтастырыла отырып жалпыны құрауы мүмкін [14, 495 б.]. Бұдан
жалпы күш қолдану жекелеген күш қолдану тәсілдерінің негізгі белгілерін
қолдану арқылы жүзеге асырылады деп түсіну керек. Физикалық күш қолдану
түсінігіне анықтаманы қылмыстық –құқықтық теория мен сот тәжірибесіне
сүйене отырып беруді жөн көріп отырмыз. Жеке тұлғаны оның өз еркінсіз
әрекет етуге көндіру мәжбүрлеу болып табылады. “Біз мәжбүрлеу арқылы әрекет
етеміз - деп жазды А.Грюнбаум-, егер өз тілегімізді қанағаттандыру, өз
жағдайымызға қарай әрекет ету физикалық күш қолдану салдарынан мүмкін
болмаса.” Мәжбүрлеу де түрлі тәсілдермен көндіру сияқты-билік етудің
сапалық белгісі [9, 14-15 б.]. Жеке тұлғада әрекет ету ниеті екі түрлі
тәсілмен: сендіру және мәжбүрлеу арқылы жүзеге асырылады. Түрлі тәсілдермен
көндіру мен мәжбүрлеудің ара қатынасы билік етуші мен билікке бағынушы
арасындағы еріктілік арқылы ажыратылады. Жеке тұлға билік етушінің әмірін
дұрыс деп бағалап оны орындауды жүзеге асырады немесе керісінше әмірі заңға
қайшы келсе де орындауға мәжбүр болады [9, 16 б.].
Көндіру, жеке тұлғаның сезіміне түрліше тәсілдер пайдалану арқылы
қабылдаған шешімінің дұрыстығын түсіндіре отырып әсер ету. Көндіру-
түсіндіру және мадақтау әрекеттерін пайдалана отырып, бұл сұрақтың шешімін
табуда міндетті түрде қатысуы керектігін дәлелдеу, соның нәтижесінде тұлға
өзіне әсер етуші тұлғаның талабын бағалап, өз мүддесіне сай шешім
қабылдайды [9, 17-18 б.]. Мәжбүрлеу- билік етуші тұлғаның еркіне бағынып,
өз мүддесіне сай емес әрекетті жүзеге асыру. Мәжбүрлеу күш қолдану немесе
психикасына әсер етіп қорқыту арқылы жүзеге асырылады. Мәжбүрлеу – күш
қолдану немесе күш қолданамын деп қорқыту арқылы жеке тұлғаны, тұлғаның
өз мүддесіне нақты сай келмейтін немесе мүддесіне қарама-қарсы әрекет етуге
итермелеу.
Сондықтан да, күш қолдану мен күш қолданамын деп қорқыту көндіру мен
мәжбүрлеудің түрлері. Физикалық күш қолдану жеке тұлғаға дене жарақатын
салу арқылы жүзеге асырылатындықтан, мәжбүрлеудің ең соңғы формасы деп те
қарастыруға болады. Күш қолдану эгоистік сезімін қанағаттандыру мақсатында
басқа қоршағандарды қорқыту үшін жүзеге асырылатындықтан бұл жерде
мәжбүрлеу туралы сөз қозғау мүмкін емес. Күш қолдану бір уақытта жеке
тұлғаның күш көрсетушінің еркіне бағынбағандығына қарсы жасалған әрекет
түрі болса, екінші жағынан басқаларға жасалған ескерту ретінде жүзеге
асырылады.( “Егер бағынбасаңдар, сендер де осындай күй кешесіңдер -,”деген
сияқты)
Әдебиеттерде “күш қолдану мен күш қолданамын деп қорқыту” терминдеріне
әртүрлі анықтама беріледі. В.И.Дальдің сөздігінде “күш қолдану мен күш
қолданамын деп қорқыту ”, “мәжбүрлеу, еркінен айыру, ұят әрекет жасау,
ренжітіп алу, заңсыз әрекеттерге итермелеу” деп көрсетілсе, С.И.Ожегов “күш
қолдану мен күш қолданамын деп қорқытуға” төмендегідей анықтама береді “
мәжбүрлеу арқылы жеке тұлғаны еркінен тыс әрекеттер жасауға итермелеу” [18,
269 б.].`Философия тұрғысынан “күш қолдану мен күш қолданамын деп
қорқытуға” басқаша анықтама беріледі. А.Гусейновтің анықтамасы бойынша “
күш қолдану мен күш қолданамын деп қорқыту –бір адамның пайдасы, екінші
адамның күйзелісі, қиналысы арқылы жүзеге асырылатын адамдар арасындағы
қарым-қатынастың бір түрі .”
“Күш қолдану мен күш қолданамын деп қорқыту” терминіне анықтаманы “тек
қана жеке тұлғаға қарсы күш қолдану әрекеті ” деп бағалаумен шектелуге
болмайды -, деп жазады Р.Клитгард. Бұл анықтамамен келісе отырып Г.Ньютон
өзінің “ Роль насилия в истории ” деген еңбегінде былай деп жазады “Күш
қолдану мен күш қолданамын деп қорқыту бір-бірімен қатарласып жүретін және
кең тараған процесс және бұл барлық адамның ұғымында осылайша әрекет ету
керек деген дәстүрге айналған. Көптеген жағдайларда бұл екі ұғым бірін-
бірі толықтырып тұратын синонимдер секілді.Әдетте алдымен қорқытып, сонан
соң барып күш қолданады. Күш қолдану мен күш қолданамын деп қорқытудағы ең
маңызды орын алатын- әрекет, ол жеке тұлғаны адамның өміріне, денсаулығына,
ар-намысына, бостандығына қарсы еркінен тыс әрекет етуге мәжбүрлеу” [19,
419-420 б.]. Жоғарыда келтірілген анықтама кең көлемде берілген анықтама
деп есептесек, тар көлемде “Күш қолдану мен күш қолданамын деп қорқыту
қылмыс жасаудың тәсілі болып табылатындығы” [20, 213 б.].
Жоғарыда келтірілген анықтамаларға сәйкес “күш қолдану мен күш
қолданамын деп қорқыту” қылмыстық зардап туғызу үшін адамға қарсы
қолданылатын қылмыстық тәсілдердің түрі деп нақты қорытынды жасауға болады.
Заңдық әдебиеттерде де “күш қолдану мен күш қолданамын деп қорқытудың”
өзіне тиісті анықтамасы берілген және ол анықтамалар түрлі қылмыс
құрамдарын саралауға байланысты әртүрлі болып келеді
(қарақшылық, тонау, зорлау т.б). Сондықтан да “күш қолдану мен күш
қолданамын деп қорқытуға” берілген анықтамалар бұл ұғымның түсінігін жан-
жақты ашып көрсете алмайды. Заңдық әдебиеттерде келтірілген “күш қолдану
мен күш қолданамын деп қорқытудың” анықтамасын үлкен төрт топқа бөліп
қарастыруға болады. Авторлардың бір тобы “күш қолдану мен күш қолданамын
деп қорқытуды” қылмыс жасаудың тәсілі деп анықтама берсе, екінші бір тобы
кез-келген жеке тұлғаның еркінен тыс оның организміне, жан дүниесіне әсер
ету деп көрсетеді [21, 250 б.], үшінші біреулері түрліше дәрежедегі дене
жарақаттарын салып тән азабын келтірудің түрі десе, төртінші тобы, кез-
келген жеке тұлғаның ерік-жігері жоқ адамға өз айтқанын орындату, қорқыту,
сендіру, т.б. әрекеттер арқылы оның жан дүниесіне әсер ету деп көрсетеді
[22, 384 б.].
Жоғарыдағы келтірілген “күш қолдану мен күш қолданамын деп қорқытудың”
анықтамасы әлі де болса бұл ұғымды толықтай ашып отырған жоқ. Түрліше
берілген анықтамалар нақты қылмыс құрамдарын да түрліше саралауға негіз
болып отыр.“Күш қолдану мен күш қолданамын деп қорқыту” қылмыс жасаудың
объективтік жағының факультативті белгілеріне жататындықтан, қылмыс жасау
тәсілдерінің түрі деген анықтамамен келісуге болғанымен, бұл анықтама
ұғымның түсінігін нақты ашып көрсете алмайды. “Күш қолдану мен күш
қолданамын деп қорқыту” кез-келген жеке тұлғаның еркінен тыс оның
организміне, жан дүниесіне әсер ету ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz