XXI ғасыр басындағы Қазақстан-АҚШ өзара ынтымақтастығына энергетикалық әлеуеттің ықпалы және мәні
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
I ТАРАУ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ЭНЕРГЕТИКАЛЫҚ ӘЛЕУЕТТІҢ МЕМЛЕКЕТТІҢ СЫРТҚЫ САЯСАТЫНА ӘСЕРІ
1.1. Әлемдік экономиканы дамытудағы энергетикалық әлеуеттің және энергетикалық қауіпсіздіктің маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.2. Қазақстанның энергетикалық стратегиясының басты бағыттары мен құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
1.3. АҚШ энергетикалық доктринасының негізгі мақсаттары мен бағдарлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
II ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН.АҚШ ЭНЕРГЕТИКАЛЫҚ ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫ
2.1. Қазақстан.АҚШ ынтымақтастығының қалыптасуы және дамуы: энергетикалық фактордың шешуші рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
2.2. Каспий теңізі ресурстарының бірегейлігі және Каспий аймағындағы АҚШ мүдделері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
2.3. Жаңартылған энергия көздері мәселесінің өзектілігі және оның қазақ.американдық қатынастарда алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81
I ТАРАУ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ЭНЕРГЕТИКАЛЫҚ ӘЛЕУЕТТІҢ МЕМЛЕКЕТТІҢ СЫРТҚЫ САЯСАТЫНА ӘСЕРІ
1.1. Әлемдік экономиканы дамытудағы энергетикалық әлеуеттің және энергетикалық қауіпсіздіктің маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.2. Қазақстанның энергетикалық стратегиясының басты бағыттары мен құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
1.3. АҚШ энергетикалық доктринасының негізгі мақсаттары мен бағдарлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
II ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН.АҚШ ЭНЕРГЕТИКАЛЫҚ ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫ
2.1. Қазақстан.АҚШ ынтымақтастығының қалыптасуы және дамуы: энергетикалық фактордың шешуші рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
2.2. Каспий теңізі ресурстарының бірегейлігі және Каспий аймағындағы АҚШ мүдделері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
2.3. Жаңартылған энергия көздері мәселесінің өзектілігі және оның қазақ.американдық қатынастарда алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81
Тақырыптың өзектілігі. Энергетикалық әлеует мемлекеттің өте маңызды байлықтарының бірі. Әрбір ел ең алдымен өзінің экономикалық мүдделерін алға қойып, оны орындаудың барлық жолдарын іздестіреді. Жаһандану үдерісі халықаралық субъектілерді тығыз байланыстырып, бір-бірінен тәуелді еткізеді және халықаралық экономикалық өзара байланысын одан әрі тереңдете түсіреді. Энергоресурстарды экспорттау мәселесінде де орын алатын кейбір өзгерістер жаһанды нарықтағы барлық қатысушыларға ықпал етеді. Ресурстарды иемденуге жанталасу сыртқы саясаттың негізгі басымдықтары болып қалады. Ал қазіргі кезде оның нәтижесі болып тек сол ресурстарды қолдану ғана емес, бәсекелес елді ондай мүмкіндіктен айырып, оның экономикалық өсуін тежеу табылады. Орын алатын өзгерістердің сондай сипатында салынып жатқан мұнай және газ құбырлары мәселесі өзінің өзектілігін арттырады.
XXI ғасыр энергетика саласының тез дамып, отын ресурстардың, оның ішінде мұнай, табиғи газдың және көмірдің кең түрде қолданылуымен сипатталады. Энергетикалық ресурстар дегеніміз адам пайдалана алатын энергиясы бар материалды объектілер. Оларға ең бірінші кезекте мұнай, табиғи газ, тас көмір жатады. Бүгінгі таңда ондай шикізатты өндіруге көп қаржы бөлінеді және оны өңдеу мен тасымалдаудың жағдайлары да қиындай түсті. Халықаралық тұрақтылық пен қауіпсіздікті орнатумен қатар, энергетикалық тепе-теңдікті сақтаудың едәуір күрделі екендігін халықаралық қоғамдастық мойындау қажет. Энергетикалық ресурстар әрбір мемлекет үшін тұрмыс деңгейін көтеруге және жаңа мүмкіндіктерді ашуға ықпалдасады.
Геосаясаттың маңызды құрауышына энергетикалық фактор жатады. Энергетикалық қауіпсіздік мағынасының бұрынғы уақытқа қарағанда кеңеюі де оған дәлел бола алады. Халықаралық саммиттер мен форумдарда талқыланатын мәселелер қатарына, көп жағдайда, энергоресурстарды тиімді пайдалану, оларды тасымалдаудың ұтымды жолдарын ашу, экологияға келтірілетін зиянды азайту шараларын ұсыну жатқызылады. Мемлекет басшылары, министрлер және тағы басқа деңгейде өтетін кездесулерде де әлемдік экономика мен жаһанды саясатта орын алатын энергетикалық саладағы ынтымақтастықты дамыту туралы айтылады.
Орталық Азия аймағында Қазақстан Республикасы жетекші рөльге ие. Тәуелсіздік жылдарынан бастап оның экономикалық көрсеткіштері оң бағытта сипатталады. Мәселен, мемлекеттің ішкі жалпы өнімнің орташа жылдық өсімі 10% құрайды. Соңғы 10 жылда жан басына шаққандағы ІЖӨ 10 есеге өсіп, 7 мың долларға жетті. Президент Н.Назарбаевтың елдің экономикасын дамытуға бағытталған әр түрлі бағдарламалары мен жобаларының нәтижесінде үлкен жетістіктерге қол жеткізілді.
XXI ғасыр энергетика саласының тез дамып, отын ресурстардың, оның ішінде мұнай, табиғи газдың және көмірдің кең түрде қолданылуымен сипатталады. Энергетикалық ресурстар дегеніміз адам пайдалана алатын энергиясы бар материалды объектілер. Оларға ең бірінші кезекте мұнай, табиғи газ, тас көмір жатады. Бүгінгі таңда ондай шикізатты өндіруге көп қаржы бөлінеді және оны өңдеу мен тасымалдаудың жағдайлары да қиындай түсті. Халықаралық тұрақтылық пен қауіпсіздікті орнатумен қатар, энергетикалық тепе-теңдікті сақтаудың едәуір күрделі екендігін халықаралық қоғамдастық мойындау қажет. Энергетикалық ресурстар әрбір мемлекет үшін тұрмыс деңгейін көтеруге және жаңа мүмкіндіктерді ашуға ықпалдасады.
Геосаясаттың маңызды құрауышына энергетикалық фактор жатады. Энергетикалық қауіпсіздік мағынасының бұрынғы уақытқа қарағанда кеңеюі де оған дәлел бола алады. Халықаралық саммиттер мен форумдарда талқыланатын мәселелер қатарына, көп жағдайда, энергоресурстарды тиімді пайдалану, оларды тасымалдаудың ұтымды жолдарын ашу, экологияға келтірілетін зиянды азайту шараларын ұсыну жатқызылады. Мемлекет басшылары, министрлер және тағы басқа деңгейде өтетін кездесулерде де әлемдік экономика мен жаһанды саясатта орын алатын энергетикалық саладағы ынтымақтастықты дамыту туралы айтылады.
Орталық Азия аймағында Қазақстан Республикасы жетекші рөльге ие. Тәуелсіздік жылдарынан бастап оның экономикалық көрсеткіштері оң бағытта сипатталады. Мәселен, мемлекеттің ішкі жалпы өнімнің орташа жылдық өсімі 10% құрайды. Соңғы 10 жылда жан басына шаққандағы ІЖӨ 10 есеге өсіп, 7 мың долларға жетті. Президент Н.Назарбаевтың елдің экономикасын дамытуға бағытталған әр түрлі бағдарламалары мен жобаларының нәтижесінде үлкен жетістіктерге қол жеткізілді.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 7 қазандағы № 284-I, 2007 жылғы 21 мамырдағы № 254-III Заңдарымен енгізілген өзгертулер және толықтырулармен. Алматы, 2008. – 39 б.
2. Назарбаев Н. Қазақстан – 2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. – Алматы: «Білім», 1998. – 240 б.
3. Қазақстанның мұнай-газ стратегиясы. - Алматы, 2007. – 200 б.
4. ҚР Президенті мен ҚР Үкіметінің актілер жинағы, 2010. №17. – 96 б.
5. Қазақстан Республикасының үдемелі индустриялық-инновациялық дамуының 2010-2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы //http://kz.goverment.kz
6. Energy and Security: Toward a New Foreign Policy Strategy / Ed. by Jan H. Kalicki and David L. Goldwyn. Washington - Baltimore: Woodrow Wilson Center Press, Johns Hopkins University Press, 2005. Р. 25.
7. Energy Policies of IEA Countries. Paris: IEA/OECD, 2003. P.70
8. American Enterprise Institute Report. Washington, D.C., June 2004. P.25
9. USA gov: The U.S. Government’s official web portal //http:// www.usa.gov
10. Energy Report. Washingon D.C.: GPO, 2003. P.55.
11. Казахстанско-американское совместное заявление. Вашингтон, 29 сентября 2006 г. // Казахстанская правда – 2006. – 3 октября.
12. Республика Казахстан и Соединенные Штаты Америки. Хартия от 14.02.1994. О демократическом партнерстве между Республикой Казахстан и Соединенными Штатами Америки // Казахстанская правда. – 1994. – 24 февраля.
13. Embassy of the Republic of Kazakhstan //http://www.kazakhembus.com
14. United States diplomatic mission to Kazakhstan
//http:// kazakhstan.usembassy.gov
15. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Таяу Шығыс жөніндегі Бүкіләлемдік Экономикалық Форум аясында өткен Қазақстандық кештің ашылуында сөйлеген сөзі. Дипломатия Жаршысы, 2(16) 2008 ж., 16-18 б.
16. Тажин М. «Энергетическая безопасность – ключевой фактор стабильности международных отношений» Выступление на Евразийском энергетическом форуме «Нефтегазовая отрасль и энергетика» (6 сентября 2007 г., г. Астана) // http://www.mfa.kz. 2007-09-06
17. Bush George W. Remarks on Advanced Energy Initiative. Milwaukee, Wisconsin, 20 February 2006.
// http://www.whitehouse.gov/news/releases/2006/02/20060220-1.html
18. Бжезинский З. Великая шахматная доска (Господство Америки и его геостратегические императивы). М.: Международные отношения, 1998. – 254 с.
19. Қазақстан Республикасының Мұнай және газ министрлігінің вебсайты // http: //mgm.gov.kz
20. The website of the U.S. Department of Energy //http: //www.energy.gov
21. «ҚазАқпарат» үй парағы //http://www.inform.kz
22. Newsland – информационно-дискусионный портал //http://www.newsland.ru
23. U.S. News & World Report //http://www.usnews.com
24. The Alliance to save energy //http://www.ase.org
25. United Nations environment programme //http://www.unep.org
26. Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы, 2002. – 568 б.
27. Абдулпаттаев С. Халықаралық қатынастар және Қазақстанның сыртқы саясаты. Алматы: Қарасай, 2006. – 216 б.
28. Ашимбаев М.С. Нефтегазовые ресурсы Казахстана в системе мировых и региональных отношений: научное издание. – Алматы: Изд-во КИСИ при Президенте РК, 2002. – 215 с.
29. Жүніс Қ.Ә. Мұнайды экспортқа шығаратын елдер ұйымы (МЭШЕҰ) және араб елдерінің мұнай саясаты. Алматы, 2006. – 196 б.
30. Лаумулин М.Т. Центральная Азия в зарубежной политологии и мировой геополитике: Внешняя политика США и стратегия США на современном этапе и Центральная Азия. - Т.2. Алматы: КИСИ, 2006. – 348 с.
31. Бакаев Л.К., Упреков Н. Военная и внешняя безопасность Казахстана на пороге XXI века. – Алматы: Полис, 1998. – 100 с.
32. Сыроежкин К.Л. Проблемы современного Китая и безопасность Центральной Азии. – Алматы: КИСИ, 2006. – 299 с.
33. Қыдырбекұлы Д.Б. Геостратегия США в Казахстане: от глобального к малому измерению. – Алматы: «МерСал», 2003. – 280 с.
34. Нурша А.К. Дипломатическая борьба вокруг Каспийской нефти в конце ХХ - начале ХХІ вв.: автореф.дис.канд.юрид.наук: 17.10.02. – Алматы, 2002. – 30 с.
35. Абишев А. Каспий: нефть и политика. Алматы, 2002. – 354 с.
36. Салимгерей А.А. Правовой статус Каспийского моря (проблемы теории и практики). Монография. – Алматы. КазГЮУ, 2003. – 207 с.
37. Cаттаров Т.С. «Каспийская нефть» в международных отношениях.
Вестник КазНУ. Серия международные отношения и международное право.
№4 (20), 2005. – С. 88-92
38. Кукеева Ф.Т. История внешней политики США. Учебное пособие. – Алматы: КазНУ, 2007. – 280 с.
39. Күзембаева Ә.Б. Қазақстан-АҚШ қарым-қатынастарының негізгі аспектілері (2001-2008 жж.): тарих ғылымд. канд. дис. қорғалған 18.09.09. әл-фараби атын. ҚазҰУ – Алматы: 2009. – 139 б.
40. Закржевская О.Г. Мировой порядок: Однополярность или многополярность? Взгляд из Европы и США // Казахстан - Спектр. – 2004. - №2. – С. 11-19
41. Байзакова К.И. Угрозы национальной безопасности для стран Центральной Азии и военно-политическое соперничество мировых держав. Вестник КазНУ. Серия международные отношения и международное право. №4, 2003. – С. 33-38
42. Айтхожина А.А. Роль Республики Казахстан в обеспечении режима нераспространения ядерного оружия: дис. на соск. учен. степ. канд. полит. наук. КазНУ им. аль-Фараби – Алматы: 2004. – 147 c.
43. Көшербаев Ж. Д. Орталық Азия аймағында ядролық қару таратпау мәселесі: тарих ғылымд. канд. дис. қорғалған 27.01.06 . әл-Фараби атын. ҚазҰУ – Алматы: 2005. – 124 б.
44. Салимбаева А.С. Эволюция позиции США по проблеме нераспространения ядерного оружия: дис. канд. ист. наук.: защищена 10.11.09. КазНУ им. аль-Фараби – Алматы: 2009. – 162 c.
45. Тулепбаева Р.М. Республика Казахстан во внешней политике США (политологический анализ): дис. канд. полит.наук. КазНУ им. аль-Фараби – Алматы: 2007. – 110 c.
46. Уранхаев Н.Т. Государственная энергетическая политика в контексте обеспечения устойчивого развития: мировой опыт и Казахстан (политологический анализ): дис. д-ра. полит. наук: защищена 24.12.10. КазНУ им. аль-Фараби – Алматы: 2010. – 250 c.
47. Шаймарданов Е. Р. Казахстанско-Американские отношения в процессе становления суверенитета республики казахстан. афтореф. на соиск. уч. степ. канд. политических наук. Алматы, 1993. – 139 с.
48. Дәдебаев Ж. Ж. Америка Құрама Штаттарының Орталық Азиядағы геостратегиясы: саяси ғылымд. канд. ғылыми дәрежесін алу үшін дайынд. дис. әл-Фараби атын. ҚазҰУ – Алматы: 2005. – 136 б.
49. Иватова Л. М. Казахстанско-американские отношения (политологический анализ): дисс. на соиск. учен. степ. докт. полит. наук. КазГНУ им. аль-Фараби. – Алматы: 1999. – 245, [6] с.
50. Касенов У.Т. Безопасность Центральной Азии: национальные, региональные и глобальные проблемы. – Алматы: Унивеситет «Кайнар», 1998. – 280 с.
51. Ершин Ч.Ш. Особенности формирования государственной кадровой политики Республики Казахстан в области альтернативной энергетики: (политологический анализ): дис. канд. полит. наук: защищена 28.08.10. КазНУ им. аль-Фараби – Алматы: 2010. – 127 c.
52. Торкунов А.В. Современные международные отношения и мировая политика, Москва, 2004. – 668 с.
53. Уткин А. Американская империя. – М.: Изд-во Эксмо, 2003. – 736 с.
54. Бжезинский З. Выбор. Глобальное господство или глобальное лидерство / Пер. с англ. – М.: Междунар. отношения, 2005. – 287 с.
55. Жизнин С.З. Энергетическая дипломатия. М.: Научная книга, 1999. – 205 с.
56. Жильцов С.С., Зонн И.С., Ушков А.М. Геополитика Каспийского региона. – М.: Межд. отношен., 2003. – 280 c.
57. Верещагин О. Стратегические альтернативы традиционным энергоносителям. Мировая экономика и международные отношения. № 2, 2009. – С. 33-36
58. Рогожина Н. Новые тенденции в экологической политике развивающихся стран. Мировая экономика и международные отношения. № 4, 2009. – С. 83-89
59. Телегина Е. Энергетические технологии и развитие мировой экономики в XXI в. Мировая экономика и международные отношения. № 6, 2007. – С. 48-52
60. Старр Ф. Партнерство для Центральной Азии // Россия в глобальной политике – 2005. - № 4.- C. 72-87.
61. Олкотт М.Б. Казахстан: непройденный путь. Моск. Центр Карнеги, - М.; Вашингтон: Гендальф, 2003. – 354 с.
62. Alison Roy, Jonson Lena. Central Asian Security: The New International Context. – London: Royal Institute of International Affairs, 2001. – 269 p.
63. Легволд Р. Политика США в отношении Казахстана. Стратегические перспективы: ведущие державы, Казахстан и центральноазиатский узел. Американская академия гуманитарных и точных наук. Кембридж, штат Массачусетс. Перевод с английского и издание, 2004. – 297 с.
64. Григорьев Л.М. Кризис и мировые энергетические рынки. Мировая экономика и международные отношения. № 10, 2009. 11-12 с.
Безопасность через сотрудничество: теория, методология и практика.
65. Мировая экономика: учебник под ред. А.С.Булатова. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Экономистъ, 2008. – 245-248 с.
66. Мухамадиева Д.Б. «Энергетическая безопасность» в системе международных отношений. Сборник материалов международной научно-практической конференции, 29 мая 2006 г. – Алматы, 2006. – 140-143 с.
67. Қазақстан қоғамы дамуының өзекті мәселелері: мақалалар жинағы/Жауап. ред. Б.Қ. Сұлтанов. – Алматы: ҚР Президентінің жанындағы ҚСЗИ, 2010. 55-56 б.
68. Губайдуллина М.Ш., Елибаева А. К вопросу о системе энергетической безопасности и её основных рисков. Вестник КазНУ. Серия международные отношения и международное право. №3-4 (47-48) 2010. 40-41 с.
69. Байков Н., Безмельницына Г., Гринкевич Р. Перспективы развития мировой энергетики до 2030 г. Мировая экономика и международные отношения. № 5, 2007. 19-20, 25-26 с.
70. Әлемдік экономика және энергетика //http://www.exxonmobil.ru/Russia-Russian/PA/energy_o_eco_global.aspx
71. Агеев А.И., Байшуаков А.Б., Куроедов Б.В. Стратегическая матрица Казахстана: ретроспектива, современность и сценарии будущего развития. Москва. Институт экономических стратегий – Центральная Азия, 2006. – 149-152 с.
72. Казахстан сегодня: монография/Под общ. ред. Б.К. Султанова. – Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2009. – 184-187, 277 б.
73. Шустов А.: Энергетический потенциал Казахстана. http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1225061700
74. Отчёт об устойчивом развитии КПО за 2009 год. Благотворное влияние Карачаганака. 6, 22 с.
75. Годовой отчёт 2009. Разведка Добыча КазМунайГаз. 98 с.
76. Адель Қамбар. Қазақстан: іске асырылмаған әлеует. Дипломатия Жаршысы, 4 (18), 2008. 237-238 б.
77. Симония Н. Глобальный финансовый кризис и мировой нефтегазовый сектор. Мировая экономика и международные отношения. № 4, 2009. 14-15 с.
78. Рустемов Б. Величие свершаемых дел: Публицистика посвящается 10-летию г. Астаны – Астана, 2009 – 63-65 с.
79. АО «Казахский институт нефти и газа». Годовой отчёт за 2009 г. Астана, 2010 г. 20-21, 25 с.
80. Президент Н.А. Назарбаев и современный Казахстан. Том I. Н.А. Назарбаев и социально-экономическое развитие Казахстана: сборник документов и материалов в трех томах / Отв. ред. Б.К. Султанов. – Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2010. – 94, 96, 110-111 с.
81. Карибджанов Э.С. Повышение уровня эффективности и экономической отдачи топливно-энергетического комплекса Республики Казахстан. Послание Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева «Стратегия вхождения Казахстана в число 50-ти наиболее конкурентоспособных стран мира:» приоритеты и пути их реализации. – Алматы: Казахстанский институт стратегических исследований при Президенте Республики Казахстан, 2006. 92-93 с.
82. Дюсекова А.М. Новые возможности привлечения иностранных инвестиций в нефтегазовый комплекс Казахстана. Вестник КазНУ. Серия международные отношения и международное право. №4 (16), 2004. 121-123 с.
83.Теңіз кенішіндегі өндірісті кеңейту мұнай өндірісін жылына 12 миллион тоннаға арттыруға мүмкіндік береді //http://kz.goverment.kz/site/news/2011/04/77
84. Бергей Рысқалиев. Қазақстан Республикасы мұнай өндірісіндегі көшбасшы – Атырау облысын әлеуметтік-экономикалық дамытудың ерекшеліктері туралы. Дипломатия Жаршысы, 4(22) 2009 ж., 94-96 б.
85. Сатыбалды Сәуірбай. Мұнай, ілеспе газ және іргелі істер. 2010-02-13
//http://www.egemen.kz/indexold.php?act=readarticle&id=11543
86. Еркін Әбіл. “Шалқияның” келешегі кемелдене түспек (№123-124 (25096) 29 сәуір сейсенбі 2008 жыл) //http://www.egemen.kz/indexold.php?act=readarticle&id=11535
87. 2020 жылға қарай Қазақстан 130 млн. тонна мұнай өндіруді жоспарлап отыр. 18.11.2010 //http://www.inform.kz/kaz/article/2323564
88. Kazenergy информационно-аналитический журнал №2-3(7) 2007, с. 63-66
89. Лаумулин М.Т. Роль США в Центральной Азии – Алматы: КазНУ, 2007, 61-63 с.
90. Нургалиев Марат. О некоторых аспектах энергетической политики США в Центральной Азии. «Проект Большой Центральной Азии». Сборник материалов круглого стола, 23 апреля 2007 г. – Алматы, 2007. 59 с.
91. Чуланова З.К. США: экономическое лидерство и социальные проблемы. /Под ред. Л.М. Музапаровой. – Алматы: ИМЭП, 2006. – 37 с.
92. Писарев В. Энергетическая политика США и нефтегазовые ресурсы континентального шельфа. Мировая экономика и международные отношения. № 5, 2007. с. 16-17
93. Nurzhan Aitmakhanov. The US policy in Central Asia: oil security problem. Политическая система США и вопросы демократизации в странах Центральной Азии. Сборник материалов круглого стола, 13 августа 2005 г. – Алматы, 2005. p. 127-128, 135
94. Внешняя политика США. Учебная программа. – Алматы, 2006. – 34 с.
95. Новая энергетическая стратегия Америки. 4 апреля 2010 г. //http://www.profi-forex.org/country_traders/entry1004041631.html
96. Уткин А. Американская империя. – М.: Изд-во Эксмо, 2003. – 482 с.
97. Энергетическая политика США: последствия и перспективы. 05.06.2009 //http://www.newsland.ru/News/Detail/id/373116/cat/86/
98. Султанов Б.К. Приоритеты внешней политики Казахстана в реалиях современного мира. Вестник КазНУ. Серия международные отношения и международное право. №1 (27), 2007. с. 9-10
99. Қазақстан Республикасы мен Америка Құрамы Штаттары арасындағы қатынастар. //http://portal.mfa.kz/portal/page/portal/mfa/kz/content/policy/cooperation/europe_america/17
100. Ричард Ю.Хоугланд. АҚШ және Қазақстан: әлемнің жаһандық дамуы
кезеңіндегі екі жақты ынтымақтастық туралы. Дипломатия Жаршысы, 1(23) 2010 ж., 71 б.
101. Даулбаева А.Қ. Қазақстан Республикасы мен АҚШ арасындағы экономикалық ынтымақтастық. ҚазҰУ хабаршысы. Халықаралық қатынастар және халықаралық құқық сериясы. № 1-2 (45-46). 2010. 46-47, 51 б.
102. Абдраманова А.Т. Қазақстан және АҚШ-тың энергетика саласындағы ынтымақтастығы. ҚазҰУ хабаршысы. Халықаралық қатынастар және халықаралық құқық сериясы. № 1-2 (45-46). 2010. 46-49 б.
103. Асқар Тәжиев. Қазақстан - Америка стратегиялық әріптестігі: жай-күйі мен болашағы. Дипломатия Жаршысы, 5 (27) 2010. б. 57-58
104. http://www.kazenergy.com/content/view/11425/96/lang.kz
105. Америкалық саясаттанушының Қазақстанның энергетикалық саясаты жөнінде жазған кітабы жарыққа шықты. 20.04.2007
//http://www.inform.kz/kaz/article/1177412
106. Асқар Шоманов. Қазақстан және АҚШ: ынтымақтастықтың қазіргі жай-күйі мен жаңа мүмкіндіктері. 2006-08-22 //http://www.egemen.kz/indexold.php?act=readarticle&id=2344
107. Бақыт Балғарина. Компания өз міндеттеріне адал. 2010-02-23
//http://www.egemen.kz/indexold.php?act=readarticle&id=11604
108. Ыдырысов Е. Қазақстан және АҚШ: жаһандық әлемдегі стратегиялық әріптестер. Дипломатия Жаршысы, 2(16) 2008 ж., 58-59 б.
109. Ляйля Иватова. Қазақстан және АҚШ: екі елдің стратегиялық серіктестігі негізгі кезеңдерінің шолуы мен талдауы. Дипломатия Жаршысы, 3(9) 2006 ж., 129 б.
110. Салимов С. Нефтегазовые ресурсы Каспия. Мировая экономика и международные отношения. № 10, 2007. 42-44 с.
111. Султанов Б.К. Политика и интересы мировых держав в Казахстане. Friedrich Ebert Stiftung. Алматы 2002, 95-97 с.
112. Komilov S., Rustamova N. Energy Resources as Conditions for the Development of Economic Cooperation between the Central Asian Countries. Central Asia’s Affairs, Quarterly analytical review. No 3(7), 2004. p. 24, 38
113. Адиль Кожихов. Интересы и политика США в Каспийском регионе.Сотрудничество стран Центральной Азии и США по обеспечению безопасности в регионе. Материалы международной конференции. Под ред. М. Ашимбаева и Дж. Меннути. – Алматы, 2005. – 99 с.
114. Жулинский М.Г. Геополитика Каспийского региона. //http://geo.1september.ru/articlef.php?ID=200600306
115. Илья Заславский. Дело труба. Баку-Тбилиси-Джейхан и казахстанский выбор на Каспии. //http://fictionbook.ru/author/ilya_zaslavskiyi/delo_truba_baku_tbilisi_djeyihan_i_kazah/read_online.html?page=3
116. Три-Майл-Айленд – крупнейшая авария на АЭС в США. 21.03.2011 //http://bigpicture.ru/?p=132367
117. Пресс-Релиз. США и Казахстан совместно проводят семинар по возобновляемым источникам энергии и энергоэффективности. 3 сентября, 2010 //http://russian.kazakhstan.usembassy.gov/pr-09-03-10.html
118. Баубекова А. Альтернативные источники энергии
//http://dknews.kz/old/archive/22(69)/markets/mark_01.php
119. Энергоэффективность и ВИЭ в Республике Казахстан. 25.04.2011 //http://www.energy-effect.kz/index.php?option=com_content&view; =article &id=97&Itemid=127&lang=ru
120. Астана. 8 октября. Интерфакс-Казахстан – Казахстан и США будут активнее взаимодействовать в сфере борьбы с распространением ядерного оружия //http://www.powerexpo.kz/ru/news/08-10-2009interfax/
121. Принят План сотрудничества РК и США в энергетике. 18.11.2010 //http://www.nashaagasha.org/economics/prinyat-plana-sotrudnichestva-rk-i-ssha-v-energetike/
122. Прогноз развития энергетики до 2030 года. ExxonMobil. – 11 с. //http://www.exxonmobil.ru/Russia-Russian/PA/Files/news_pub_2008_energyoutlook.pdf
2. Назарбаев Н. Қазақстан – 2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. – Алматы: «Білім», 1998. – 240 б.
3. Қазақстанның мұнай-газ стратегиясы. - Алматы, 2007. – 200 б.
4. ҚР Президенті мен ҚР Үкіметінің актілер жинағы, 2010. №17. – 96 б.
5. Қазақстан Республикасының үдемелі индустриялық-инновациялық дамуының 2010-2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы //http://kz.goverment.kz
6. Energy and Security: Toward a New Foreign Policy Strategy / Ed. by Jan H. Kalicki and David L. Goldwyn. Washington - Baltimore: Woodrow Wilson Center Press, Johns Hopkins University Press, 2005. Р. 25.
7. Energy Policies of IEA Countries. Paris: IEA/OECD, 2003. P.70
8. American Enterprise Institute Report. Washington, D.C., June 2004. P.25
9. USA gov: The U.S. Government’s official web portal //http:// www.usa.gov
10. Energy Report. Washingon D.C.: GPO, 2003. P.55.
11. Казахстанско-американское совместное заявление. Вашингтон, 29 сентября 2006 г. // Казахстанская правда – 2006. – 3 октября.
12. Республика Казахстан и Соединенные Штаты Америки. Хартия от 14.02.1994. О демократическом партнерстве между Республикой Казахстан и Соединенными Штатами Америки // Казахстанская правда. – 1994. – 24 февраля.
13. Embassy of the Republic of Kazakhstan //http://www.kazakhembus.com
14. United States diplomatic mission to Kazakhstan
//http:// kazakhstan.usembassy.gov
15. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Таяу Шығыс жөніндегі Бүкіләлемдік Экономикалық Форум аясында өткен Қазақстандық кештің ашылуында сөйлеген сөзі. Дипломатия Жаршысы, 2(16) 2008 ж., 16-18 б.
16. Тажин М. «Энергетическая безопасность – ключевой фактор стабильности международных отношений» Выступление на Евразийском энергетическом форуме «Нефтегазовая отрасль и энергетика» (6 сентября 2007 г., г. Астана) // http://www.mfa.kz. 2007-09-06
17. Bush George W. Remarks on Advanced Energy Initiative. Milwaukee, Wisconsin, 20 February 2006.
// http://www.whitehouse.gov/news/releases/2006/02/20060220-1.html
18. Бжезинский З. Великая шахматная доска (Господство Америки и его геостратегические императивы). М.: Международные отношения, 1998. – 254 с.
19. Қазақстан Республикасының Мұнай және газ министрлігінің вебсайты // http: //mgm.gov.kz
20. The website of the U.S. Department of Energy //http: //www.energy.gov
21. «ҚазАқпарат» үй парағы //http://www.inform.kz
22. Newsland – информационно-дискусионный портал //http://www.newsland.ru
23. U.S. News & World Report //http://www.usnews.com
24. The Alliance to save energy //http://www.ase.org
25. United Nations environment programme //http://www.unep.org
26. Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы, 2002. – 568 б.
27. Абдулпаттаев С. Халықаралық қатынастар және Қазақстанның сыртқы саясаты. Алматы: Қарасай, 2006. – 216 б.
28. Ашимбаев М.С. Нефтегазовые ресурсы Казахстана в системе мировых и региональных отношений: научное издание. – Алматы: Изд-во КИСИ при Президенте РК, 2002. – 215 с.
29. Жүніс Қ.Ә. Мұнайды экспортқа шығаратын елдер ұйымы (МЭШЕҰ) және араб елдерінің мұнай саясаты. Алматы, 2006. – 196 б.
30. Лаумулин М.Т. Центральная Азия в зарубежной политологии и мировой геополитике: Внешняя политика США и стратегия США на современном этапе и Центральная Азия. - Т.2. Алматы: КИСИ, 2006. – 348 с.
31. Бакаев Л.К., Упреков Н. Военная и внешняя безопасность Казахстана на пороге XXI века. – Алматы: Полис, 1998. – 100 с.
32. Сыроежкин К.Л. Проблемы современного Китая и безопасность Центральной Азии. – Алматы: КИСИ, 2006. – 299 с.
33. Қыдырбекұлы Д.Б. Геостратегия США в Казахстане: от глобального к малому измерению. – Алматы: «МерСал», 2003. – 280 с.
34. Нурша А.К. Дипломатическая борьба вокруг Каспийской нефти в конце ХХ - начале ХХІ вв.: автореф.дис.канд.юрид.наук: 17.10.02. – Алматы, 2002. – 30 с.
35. Абишев А. Каспий: нефть и политика. Алматы, 2002. – 354 с.
36. Салимгерей А.А. Правовой статус Каспийского моря (проблемы теории и практики). Монография. – Алматы. КазГЮУ, 2003. – 207 с.
37. Cаттаров Т.С. «Каспийская нефть» в международных отношениях.
Вестник КазНУ. Серия международные отношения и международное право.
№4 (20), 2005. – С. 88-92
38. Кукеева Ф.Т. История внешней политики США. Учебное пособие. – Алматы: КазНУ, 2007. – 280 с.
39. Күзембаева Ә.Б. Қазақстан-АҚШ қарым-қатынастарының негізгі аспектілері (2001-2008 жж.): тарих ғылымд. канд. дис. қорғалған 18.09.09. әл-фараби атын. ҚазҰУ – Алматы: 2009. – 139 б.
40. Закржевская О.Г. Мировой порядок: Однополярность или многополярность? Взгляд из Европы и США // Казахстан - Спектр. – 2004. - №2. – С. 11-19
41. Байзакова К.И. Угрозы национальной безопасности для стран Центральной Азии и военно-политическое соперничество мировых держав. Вестник КазНУ. Серия международные отношения и международное право. №4, 2003. – С. 33-38
42. Айтхожина А.А. Роль Республики Казахстан в обеспечении режима нераспространения ядерного оружия: дис. на соск. учен. степ. канд. полит. наук. КазНУ им. аль-Фараби – Алматы: 2004. – 147 c.
43. Көшербаев Ж. Д. Орталық Азия аймағында ядролық қару таратпау мәселесі: тарих ғылымд. канд. дис. қорғалған 27.01.06 . әл-Фараби атын. ҚазҰУ – Алматы: 2005. – 124 б.
44. Салимбаева А.С. Эволюция позиции США по проблеме нераспространения ядерного оружия: дис. канд. ист. наук.: защищена 10.11.09. КазНУ им. аль-Фараби – Алматы: 2009. – 162 c.
45. Тулепбаева Р.М. Республика Казахстан во внешней политике США (политологический анализ): дис. канд. полит.наук. КазНУ им. аль-Фараби – Алматы: 2007. – 110 c.
46. Уранхаев Н.Т. Государственная энергетическая политика в контексте обеспечения устойчивого развития: мировой опыт и Казахстан (политологический анализ): дис. д-ра. полит. наук: защищена 24.12.10. КазНУ им. аль-Фараби – Алматы: 2010. – 250 c.
47. Шаймарданов Е. Р. Казахстанско-Американские отношения в процессе становления суверенитета республики казахстан. афтореф. на соиск. уч. степ. канд. политических наук. Алматы, 1993. – 139 с.
48. Дәдебаев Ж. Ж. Америка Құрама Штаттарының Орталық Азиядағы геостратегиясы: саяси ғылымд. канд. ғылыми дәрежесін алу үшін дайынд. дис. әл-Фараби атын. ҚазҰУ – Алматы: 2005. – 136 б.
49. Иватова Л. М. Казахстанско-американские отношения (политологический анализ): дисс. на соиск. учен. степ. докт. полит. наук. КазГНУ им. аль-Фараби. – Алматы: 1999. – 245, [6] с.
50. Касенов У.Т. Безопасность Центральной Азии: национальные, региональные и глобальные проблемы. – Алматы: Унивеситет «Кайнар», 1998. – 280 с.
51. Ершин Ч.Ш. Особенности формирования государственной кадровой политики Республики Казахстан в области альтернативной энергетики: (политологический анализ): дис. канд. полит. наук: защищена 28.08.10. КазНУ им. аль-Фараби – Алматы: 2010. – 127 c.
52. Торкунов А.В. Современные международные отношения и мировая политика, Москва, 2004. – 668 с.
53. Уткин А. Американская империя. – М.: Изд-во Эксмо, 2003. – 736 с.
54. Бжезинский З. Выбор. Глобальное господство или глобальное лидерство / Пер. с англ. – М.: Междунар. отношения, 2005. – 287 с.
55. Жизнин С.З. Энергетическая дипломатия. М.: Научная книга, 1999. – 205 с.
56. Жильцов С.С., Зонн И.С., Ушков А.М. Геополитика Каспийского региона. – М.: Межд. отношен., 2003. – 280 c.
57. Верещагин О. Стратегические альтернативы традиционным энергоносителям. Мировая экономика и международные отношения. № 2, 2009. – С. 33-36
58. Рогожина Н. Новые тенденции в экологической политике развивающихся стран. Мировая экономика и международные отношения. № 4, 2009. – С. 83-89
59. Телегина Е. Энергетические технологии и развитие мировой экономики в XXI в. Мировая экономика и международные отношения. № 6, 2007. – С. 48-52
60. Старр Ф. Партнерство для Центральной Азии // Россия в глобальной политике – 2005. - № 4.- C. 72-87.
61. Олкотт М.Б. Казахстан: непройденный путь. Моск. Центр Карнеги, - М.; Вашингтон: Гендальф, 2003. – 354 с.
62. Alison Roy, Jonson Lena. Central Asian Security: The New International Context. – London: Royal Institute of International Affairs, 2001. – 269 p.
63. Легволд Р. Политика США в отношении Казахстана. Стратегические перспективы: ведущие державы, Казахстан и центральноазиатский узел. Американская академия гуманитарных и точных наук. Кембридж, штат Массачусетс. Перевод с английского и издание, 2004. – 297 с.
64. Григорьев Л.М. Кризис и мировые энергетические рынки. Мировая экономика и международные отношения. № 10, 2009. 11-12 с.
Безопасность через сотрудничество: теория, методология и практика.
65. Мировая экономика: учебник под ред. А.С.Булатова. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Экономистъ, 2008. – 245-248 с.
66. Мухамадиева Д.Б. «Энергетическая безопасность» в системе международных отношений. Сборник материалов международной научно-практической конференции, 29 мая 2006 г. – Алматы, 2006. – 140-143 с.
67. Қазақстан қоғамы дамуының өзекті мәселелері: мақалалар жинағы/Жауап. ред. Б.Қ. Сұлтанов. – Алматы: ҚР Президентінің жанындағы ҚСЗИ, 2010. 55-56 б.
68. Губайдуллина М.Ш., Елибаева А. К вопросу о системе энергетической безопасности и её основных рисков. Вестник КазНУ. Серия международные отношения и международное право. №3-4 (47-48) 2010. 40-41 с.
69. Байков Н., Безмельницына Г., Гринкевич Р. Перспективы развития мировой энергетики до 2030 г. Мировая экономика и международные отношения. № 5, 2007. 19-20, 25-26 с.
70. Әлемдік экономика және энергетика //http://www.exxonmobil.ru/Russia-Russian/PA/energy_o_eco_global.aspx
71. Агеев А.И., Байшуаков А.Б., Куроедов Б.В. Стратегическая матрица Казахстана: ретроспектива, современность и сценарии будущего развития. Москва. Институт экономических стратегий – Центральная Азия, 2006. – 149-152 с.
72. Казахстан сегодня: монография/Под общ. ред. Б.К. Султанова. – Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2009. – 184-187, 277 б.
73. Шустов А.: Энергетический потенциал Казахстана. http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1225061700
74. Отчёт об устойчивом развитии КПО за 2009 год. Благотворное влияние Карачаганака. 6, 22 с.
75. Годовой отчёт 2009. Разведка Добыча КазМунайГаз. 98 с.
76. Адель Қамбар. Қазақстан: іске асырылмаған әлеует. Дипломатия Жаршысы, 4 (18), 2008. 237-238 б.
77. Симония Н. Глобальный финансовый кризис и мировой нефтегазовый сектор. Мировая экономика и международные отношения. № 4, 2009. 14-15 с.
78. Рустемов Б. Величие свершаемых дел: Публицистика посвящается 10-летию г. Астаны – Астана, 2009 – 63-65 с.
79. АО «Казахский институт нефти и газа». Годовой отчёт за 2009 г. Астана, 2010 г. 20-21, 25 с.
80. Президент Н.А. Назарбаев и современный Казахстан. Том I. Н.А. Назарбаев и социально-экономическое развитие Казахстана: сборник документов и материалов в трех томах / Отв. ред. Б.К. Султанов. – Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2010. – 94, 96, 110-111 с.
81. Карибджанов Э.С. Повышение уровня эффективности и экономической отдачи топливно-энергетического комплекса Республики Казахстан. Послание Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева «Стратегия вхождения Казахстана в число 50-ти наиболее конкурентоспособных стран мира:» приоритеты и пути их реализации. – Алматы: Казахстанский институт стратегических исследований при Президенте Республики Казахстан, 2006. 92-93 с.
82. Дюсекова А.М. Новые возможности привлечения иностранных инвестиций в нефтегазовый комплекс Казахстана. Вестник КазНУ. Серия международные отношения и международное право. №4 (16), 2004. 121-123 с.
83.Теңіз кенішіндегі өндірісті кеңейту мұнай өндірісін жылына 12 миллион тоннаға арттыруға мүмкіндік береді //http://kz.goverment.kz/site/news/2011/04/77
84. Бергей Рысқалиев. Қазақстан Республикасы мұнай өндірісіндегі көшбасшы – Атырау облысын әлеуметтік-экономикалық дамытудың ерекшеліктері туралы. Дипломатия Жаршысы, 4(22) 2009 ж., 94-96 б.
85. Сатыбалды Сәуірбай. Мұнай, ілеспе газ және іргелі істер. 2010-02-13
//http://www.egemen.kz/indexold.php?act=readarticle&id=11543
86. Еркін Әбіл. “Шалқияның” келешегі кемелдене түспек (№123-124 (25096) 29 сәуір сейсенбі 2008 жыл) //http://www.egemen.kz/indexold.php?act=readarticle&id=11535
87. 2020 жылға қарай Қазақстан 130 млн. тонна мұнай өндіруді жоспарлап отыр. 18.11.2010 //http://www.inform.kz/kaz/article/2323564
88. Kazenergy информационно-аналитический журнал №2-3(7) 2007, с. 63-66
89. Лаумулин М.Т. Роль США в Центральной Азии – Алматы: КазНУ, 2007, 61-63 с.
90. Нургалиев Марат. О некоторых аспектах энергетической политики США в Центральной Азии. «Проект Большой Центральной Азии». Сборник материалов круглого стола, 23 апреля 2007 г. – Алматы, 2007. 59 с.
91. Чуланова З.К. США: экономическое лидерство и социальные проблемы. /Под ред. Л.М. Музапаровой. – Алматы: ИМЭП, 2006. – 37 с.
92. Писарев В. Энергетическая политика США и нефтегазовые ресурсы континентального шельфа. Мировая экономика и международные отношения. № 5, 2007. с. 16-17
93. Nurzhan Aitmakhanov. The US policy in Central Asia: oil security problem. Политическая система США и вопросы демократизации в странах Центральной Азии. Сборник материалов круглого стола, 13 августа 2005 г. – Алматы, 2005. p. 127-128, 135
94. Внешняя политика США. Учебная программа. – Алматы, 2006. – 34 с.
95. Новая энергетическая стратегия Америки. 4 апреля 2010 г. //http://www.profi-forex.org/country_traders/entry1004041631.html
96. Уткин А. Американская империя. – М.: Изд-во Эксмо, 2003. – 482 с.
97. Энергетическая политика США: последствия и перспективы. 05.06.2009 //http://www.newsland.ru/News/Detail/id/373116/cat/86/
98. Султанов Б.К. Приоритеты внешней политики Казахстана в реалиях современного мира. Вестник КазНУ. Серия международные отношения и международное право. №1 (27), 2007. с. 9-10
99. Қазақстан Республикасы мен Америка Құрамы Штаттары арасындағы қатынастар. //http://portal.mfa.kz/portal/page/portal/mfa/kz/content/policy/cooperation/europe_america/17
100. Ричард Ю.Хоугланд. АҚШ және Қазақстан: әлемнің жаһандық дамуы
кезеңіндегі екі жақты ынтымақтастық туралы. Дипломатия Жаршысы, 1(23) 2010 ж., 71 б.
101. Даулбаева А.Қ. Қазақстан Республикасы мен АҚШ арасындағы экономикалық ынтымақтастық. ҚазҰУ хабаршысы. Халықаралық қатынастар және халықаралық құқық сериясы. № 1-2 (45-46). 2010. 46-47, 51 б.
102. Абдраманова А.Т. Қазақстан және АҚШ-тың энергетика саласындағы ынтымақтастығы. ҚазҰУ хабаршысы. Халықаралық қатынастар және халықаралық құқық сериясы. № 1-2 (45-46). 2010. 46-49 б.
103. Асқар Тәжиев. Қазақстан - Америка стратегиялық әріптестігі: жай-күйі мен болашағы. Дипломатия Жаршысы, 5 (27) 2010. б. 57-58
104. http://www.kazenergy.com/content/view/11425/96/lang.kz
105. Америкалық саясаттанушының Қазақстанның энергетикалық саясаты жөнінде жазған кітабы жарыққа шықты. 20.04.2007
//http://www.inform.kz/kaz/article/1177412
106. Асқар Шоманов. Қазақстан және АҚШ: ынтымақтастықтың қазіргі жай-күйі мен жаңа мүмкіндіктері. 2006-08-22 //http://www.egemen.kz/indexold.php?act=readarticle&id=2344
107. Бақыт Балғарина. Компания өз міндеттеріне адал. 2010-02-23
//http://www.egemen.kz/indexold.php?act=readarticle&id=11604
108. Ыдырысов Е. Қазақстан және АҚШ: жаһандық әлемдегі стратегиялық әріптестер. Дипломатия Жаршысы, 2(16) 2008 ж., 58-59 б.
109. Ляйля Иватова. Қазақстан және АҚШ: екі елдің стратегиялық серіктестігі негізгі кезеңдерінің шолуы мен талдауы. Дипломатия Жаршысы, 3(9) 2006 ж., 129 б.
110. Салимов С. Нефтегазовые ресурсы Каспия. Мировая экономика и международные отношения. № 10, 2007. 42-44 с.
111. Султанов Б.К. Политика и интересы мировых держав в Казахстане. Friedrich Ebert Stiftung. Алматы 2002, 95-97 с.
112. Komilov S., Rustamova N. Energy Resources as Conditions for the Development of Economic Cooperation between the Central Asian Countries. Central Asia’s Affairs, Quarterly analytical review. No 3(7), 2004. p. 24, 38
113. Адиль Кожихов. Интересы и политика США в Каспийском регионе.Сотрудничество стран Центральной Азии и США по обеспечению безопасности в регионе. Материалы международной конференции. Под ред. М. Ашимбаева и Дж. Меннути. – Алматы, 2005. – 99 с.
114. Жулинский М.Г. Геополитика Каспийского региона. //http://geo.1september.ru/articlef.php?ID=200600306
115. Илья Заславский. Дело труба. Баку-Тбилиси-Джейхан и казахстанский выбор на Каспии. //http://fictionbook.ru/author/ilya_zaslavskiyi/delo_truba_baku_tbilisi_djeyihan_i_kazah/read_online.html?page=3
116. Три-Майл-Айленд – крупнейшая авария на АЭС в США. 21.03.2011 //http://bigpicture.ru/?p=132367
117. Пресс-Релиз. США и Казахстан совместно проводят семинар по возобновляемым источникам энергии и энергоэффективности. 3 сентября, 2010 //http://russian.kazakhstan.usembassy.gov/pr-09-03-10.html
118. Баубекова А. Альтернативные источники энергии
//http://dknews.kz/old/archive/22(69)/markets/mark_01.php
119. Энергоэффективность и ВИЭ в Республике Казахстан. 25.04.2011 //http://www.energy-effect.kz/index.php?option=com_content&view; =article &id=97&Itemid=127&lang=ru
120. Астана. 8 октября. Интерфакс-Казахстан – Казахстан и США будут активнее взаимодействовать в сфере борьбы с распространением ядерного оружия //http://www.powerexpo.kz/ru/news/08-10-2009interfax/
121. Принят План сотрудничества РК и США в энергетике. 18.11.2010 //http://www.nashaagasha.org/economics/prinyat-plana-sotrudnichestva-rk-i-ssha-v-energetike/
122. Прогноз развития энергетики до 2030 года. ExxonMobil. – 11 с. //http://www.exxonmobil.ru/Russia-Russian/PA/Files/news_pub_2008_energyoutlook.pdf
Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 96 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 96 бет
Таңдаулыға:
Әл - Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті
Халықаралық қатынастар факультеті
Халықаралық қатынастар мамандығы
Халықаралық қатынастар және ҚР сыртқы саясаты кафедрасы
Д. Ж. Қажмұратова
Тақырыбы: XXI ғасыр басындағы Қазақстан-АҚШ өзара ынтымақтастығына
энергетикалық әлеуеттің ықпалы және мәні
(бітіру жұмысы)
Ғылыми жетекші т.ғ.к., доцент А.Р. Әліпбаев
Нормабақылаушы т.ғ.к., доцент А.Р. Әліпбаев
Қорғауға жіберілді т.ғ.к., доцент Е.С. Чукубаев
Халықаралық қатынастар
және ҚР сыртқы саясаты
кафедрасының меңгерушісі
Алматы, 2011
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
I ТАРАУ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ЭНЕРГЕТИКАЛЫҚ ӘЛЕУЕТТІҢ МЕМЛЕКЕТТІҢ СЫРТҚЫ
САЯСАТЫНА ӘСЕРІ
1.1. Әлемдік экономиканы дамытудағы энергетикалық әлеуеттің және
энергетикалық қауіпсіздіктің маңыздылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.2. Қазақстанның энергетикалық стратегиясының басты бағыттары мен
құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
1.3. АҚШ энергетикалық доктринасының негізгі мақсаттары мен
бағдарлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
II ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН-АҚШ ЭНЕРГЕТИКАЛЫҚ ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫ
2.1. Қазақстан-АҚШ ынтымақтастығының қалыптасуы және дамуы:
энергетикалық фактордың шешуші
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.2. Каспий теңізі ресурстарының бірегейлігі және Каспий аймағындағы АҚШ
мүдделері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
2.3. Жаңартылған энергия көздері мәселесінің өзектілігі және оның қазақ-
американдық қатынастарда алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...74
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .81
Белгілер мен Қысқартулар тізімі
ҚР – Қазақстан Республикасы
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
РФ – Ресей Федерациясы
ОА – Орталық Азия
ТМД – Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
КСРО – Кеңес Социалистік Республикалар Одағы
ЕО – Еуропалық Одақ
БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы
АТА – Азия-Тынық мұхиты аймағы
АСЕАН – Оңтүстік-Шығыс Азия мемлекеттерінің ассоциациясы
АТЭС – Азия Тынық мұхитының экономикалық ынтымақтастығы
АМҰ – Америка мемлекеттерінің ұйымы
НАФТА – Солтүстікамерикандық еркін сауда аймағы
НАТО – Солтүстік атлантикалық альянс
ОПЕК – Мұнай экспорттаушы мемлекетер ұйымы
МАГАТЭ – Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттік
ХЭА – Халықаралық энергетикалық агенттік
МЭТБ – Мұнай экспорттаушылардың тәуелсіз тобы
ДСҰ – Дүниежүзілік сауда ұйымы
ЭЫДҰ – Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы
ОКИОК – Оффшор Казахстан Интернешнл Оперейтинг Компани халықаралық
консорциумы
КҚК – Каспий құбыр консорциумы
ҚПО – Қарашығанақ Петролеум Оперейтинг Б.В.
БТЖ – Баку-Тбилиси-Жейхан
ГРЭС – Мемлекеттік аймақтық электр станциясы
ОЭК – Отын-энергетикалық кешен
АЭК – Алғашқы энергия көздері
ЖЭК – Жаңартылған энергия көздері
БЭК – Балама энергия көздері
АЭС – Атом электр станциясы
ЖІӨ – Жалпы ішкі өнім
ІЖӨ – Ішкі жалпы өнім
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Энергетикалық әлеует мемлекеттің өте маңызды
байлықтарының бірі. Әрбір ел ең алдымен өзінің экономикалық мүдделерін алға
қойып, оны орындаудың барлық жолдарын іздестіреді. Жаһандану үдерісі
халықаралық субъектілерді тығыз байланыстырып, бір-бірінен тәуелді еткізеді
және халықаралық экономикалық өзара байланысын одан әрі тереңдете түсіреді.
Энергоресурстарды экспорттау мәселесінде де орын алатын кейбір өзгерістер
жаһанды нарықтағы барлық қатысушыларға ықпал етеді. Ресурстарды иемденуге
жанталасу сыртқы саясаттың негізгі басымдықтары болып қалады. Ал қазіргі
кезде оның нәтижесі болып тек сол ресурстарды қолдану ғана емес, бәсекелес
елді ондай мүмкіндіктен айырып, оның экономикалық өсуін тежеу табылады.
Орын алатын өзгерістердің сондай сипатында салынып жатқан мұнай және газ
құбырлары мәселесі өзінің өзектілігін арттырады.
XXI ғасыр энергетика саласының тез дамып, отын ресурстардың, оның ішінде
мұнай, табиғи газдың және көмірдің кең түрде қолданылуымен сипатталады.
Энергетикалық ресурстар дегеніміз адам пайдалана алатын энергиясы бар
материалды объектілер. Оларға ең бірінші кезекте мұнай, табиғи газ, тас
көмір жатады. Бүгінгі таңда ондай шикізатты өндіруге көп қаржы бөлінеді
және оны өңдеу мен тасымалдаудың жағдайлары да қиындай түсті. Халықаралық
тұрақтылық пен қауіпсіздікті орнатумен қатар, энергетикалық тепе-теңдікті
сақтаудың едәуір күрделі екендігін халықаралық қоғамдастық мойындау қажет.
Энергетикалық ресурстар әрбір мемлекет үшін тұрмыс деңгейін көтеруге және
жаңа мүмкіндіктерді ашуға ықпалдасады.
Геосаясаттың маңызды құрауышына энергетикалық фактор жатады.
Энергетикалық қауіпсіздік мағынасының бұрынғы уақытқа қарағанда кеңеюі де
оған дәлел бола алады. Халықаралық саммиттер мен форумдарда талқыланатын
мәселелер қатарына, көп жағдайда, энергоресурстарды тиімді пайдалану,
оларды тасымалдаудың ұтымды жолдарын ашу, экологияға келтірілетін зиянды
азайту шараларын ұсыну жатқызылады. Мемлекет басшылары, министрлер және
тағы басқа деңгейде өтетін кездесулерде де әлемдік экономика мен жаһанды
саясатта орын алатын энергетикалық саладағы ынтымақтастықты дамыту туралы
айтылады.
Орталық Азия аймағында Қазақстан Республикасы жетекші рөльге ие.
Тәуелсіздік жылдарынан бастап оның экономикалық көрсеткіштері оң бағытта
сипатталады. Мәселен, мемлекеттің ішкі жалпы өнімнің орташа жылдық өсімі
10% құрайды. Соңғы 10 жылда жан басына шаққандағы ІЖӨ 10 есеге өсіп, 7 мың
долларға жетті. Президент Н.Назарбаевтың елдің экономикасын дамытуға
бағытталған әр түрлі бағдарламалары мен жобаларының нәтижесінде үлкен
жетістіктерге қол жеткізілді.
Қазақстанда энергоресурстар, оның ішінде мұнай мен газ көп көлемде
шоғырланған. Қазақстандық энергетикалық стратегия сондай байлықты дұрыс
игеру, шикізатты тасымалдаудың тиімді маршруттарын ойластыру, шетелдік
компаниялардың тәжірибелерін қолдану, инвестициялар мен озық
технологияларды тарту сияқты аспектілерді қамтиды. Сонымен қатар, Каспий
бассейніндегі көмірсутегі ресурстарын экспорттау мәселесі де бастапқы
орында тұр.
АҚШ болса, халықаралық қатынастар жүйесінде маңызды орын алып жатқан
геосаяси актор. Бүгінгі таңда АҚШ әлемдегі экономикалық көрсеткіштер
бойынша бірінші орында, әскери жағынан қуатты, ғылыми-технологиялық
саладағы көшбасшы болып саналады. Оның ЖІӨ көрсеткіші шамамен 14 трлн.
долларға жетеді. Сондай жетістіктер экономиканың индустриалды жағынан дамуы
мен әртараптануымен тікелей байланыста болады.
АҚШ үлкен энергетикалық әлеуетті иемденеді және әлемдегі ең ірі мұнайдың
тұтынушысы болып табылады. Американдықтар энергетикаға қатысты бірінші
болып ұлттық стратегияны жасап шықты. Онда энергиялық тиімділікті арттыру,
энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, шикізатты тұтынудың жаңа
жолдарын іздестіру мәселелері белгіленген. Құрама Штаттардың энергетикалық
доктринасы жаһандық сипатта болып, өздерінің ұлттық мүдделерін қорғау мен
оларды таратуды алға қойған.
Сонымен, Қазақстан мен АҚШ әлемдік энергетикалық саясатқа әсер ететін
маңызды қатысушылары болып табылады. Екі елдің өзара әрекеттесуі олардың
сыртқы саясаттарындағы басымдықтармен сипатталады. Оған саяси, сауда-
экономикалық, әскери, білім және т.б. салалардағы қатынастар кіреді. Оның
ішіндегі энергетикалық байланыстарға ерекше көңіл бөлінеді және екі жақ та
оған үлкен мүдделілік танытады. АҚШ-ты Қазақстандағы қызықтыратыны пайдалы
қазбалардың көп шоғырлануы мен олардың әртүрлілігі, Каспий теңізінде мұнай-
газ қорларының бар болуы және сол аймақтағы көмірсутегі шикізатын
тасымалдаудың жолдарын әртараптандыру мүмкіндіктері, уран өнеркәсібінің
дамуы сияқты ерекшеліктер. Қазақстан болса, әлемде гегемон рөлін атқаратын
Құрама Штаттардың халықаралық қатынастар жүйесінде елеулі орын алуы,
экономикалық қуаттылығының дамуы, энергетикалық сектормен қатар, басқа
салаларда да тәжірибе алмасу мүмкіндіктері, саяси, инвестициялық,
қауіпсіздік салаларындағы артықшылықтары секілді факторларға мүдделілік
танытады.
Қазіргі кезде кез келген мемлекеттің энергетикалық әлеуеті қандай
сипатта екендігі өте маңызды болып келеді. Энергетикалық әлеует мемлекеттің
саяси, экономикалық жағынан күшін және ықпалдылығын көрсетеді. Сонымен
қатар, халықаралық қатынастардың дамуына әсер ету мүмкіндігін белгілейді.
Алайда, жаһандық нарықта мұнай мен газдың бағаларына деген тәуелділік
байқалады. Оған қоса, энергоресурстардың сарқылатын қорлары да
мемлекеттерді тиімді энергетикалық саясат жүргізуге итермелейді.
Энергетикалық ресурстар жер бетінде жан-жаққа таралып кеткен және кейбір
жерлерде мол болса, басқа аймақтарда мүлде аз орналасқан. XXI ғасырда орын
алған жаһандану үдерісі энергетикалық фактордың маңыздылығының өсуін
тездетті.
Энергетикалық әлеуеттің қазақстандық-американдық қарым-қатынастарында
алатын орны және оның маңыздылығы диплом жұмысының зерттеу нысаны болып
табылады. XXI ғасырдың басындағы Қазақстан және АҚШ-тың энергетика
саласындағы ынтымақтастығы зерттеу пәніне жатқызылады.
Бітіру жұмысының хронологиялық шеңбері. XXI ғасырдың басынан қазіргі
уақытқа дейінгі орын алған Қазақстан мен АҚШ-тың энергетикалық
ынтымақтастығы қарастырылады. Бұл кезеңде Қазақстанның халықаралық
аренадағы белсенділігінің көтерілуі, АҚШ-тағы билік басына Демократиялық
партия өкілінің келуі және т.б. оқиғалар орын алды.
Диплом жұмысының мақсаты. XXI ғасыр басындағы Қазақстанның және АҚШ-тың
энергетикалық әлеуеттерін талдап, оның екі ел арасындағы екі жақты
қатынастарға ықпалын толық түрде ашу болып табылады. Сондай мақсатқа жету
үшін диплом жұмысының алдына келесі міндеттер қойылады:
• Қазіргі кездегі энергетикалық әлеуеттің мемлекеттің сыртқы
саясатына әсерін ашып көрсету;
• Әлемдік экономиканы дамытудағы энергетикалық әлеуеттің және
энергетикалық қауіпсіздіктің маңыздылығын айқындау;
• Қазақстанның энергетикалық стратегиясының басты бағыттары мен
құралдарын анықтау;
• АҚШ энергетикалық доктринасының негізгі мақсаттары мен
бағдарларын қарастыру;
• Қазақстан-АҚШ ынтымақтастығының қалыптасуы мен дамуын зерттеп,
екі жақты қатынастардағы энергетикалық фактордың шешуші рөлін
айқындау;
• Каспий теңізі ресурстарының бірегейлігін және Каспий аймағындағы
АҚШ мүдделерін белгілеу;
• Жаңартылған энергия көздері мәселесінің өзектілігі мен оның
қазақ-американдық қатынастарда алатын орнын зерделеу.
Диплом жұмысының деректік негіздері. Осы диплом жұмысының деректік
негіздері келесідей алты топқа топтастырылады.
Деректердің бірінші тобын Қазақстанның сыртқы саясатының негізін
қалайтын ҚР Конституциясы [1], Н.Назарбаевтың Қазақстан – 2030 стратегиясы
[2], 90-шы жылдардан қазіргі уақытқа дейінгі Қазақстанның энергетикалық
стратегиясы мен бағдарламалары, энергетика саласында қабылданған заңдар [3-
5] құрайды. Бұл құжаттар Қазақстанның сыртқы және энергетикалық
саясаттарының басты бағыттарын белгілейді.
Деректердің екінші тобына XX ғасырдың соңғы жартысынан XXI ғасырдың
басына дейінгі АҚШ энергетикалық доктринасына, кіші Дж.Буш пен Б.Обаманың
энергетикалық саясаттарына қатысты құжаттар мен бағдарламалары, АҚШ-тың
энергетика саласында қабылданған нормативтік-құқықтық актілері жатады [6-
10]. Аталған деректер АҚШ-тың ұлттық қауіпсіздігі және энергетикалық
саясатының бағдарларын айқындайды.
Деректердің үшінші тобында Қазақстан-АҚШ ынтымақтастығының сипаттарын
анықтайтын құжаттар, оның ішінде энергетикалық салаға қатысты деректер
қамтылған [11-14]. Олар екі ел арасындағы қарым-қатынастардың өзгеріп
дамуына жол ашады.
Деректердің төртінші тобын танымал саясаткерлер мен мемлекет
қайраткерлерінің сөйлеген сөздері және жасаған мәлімдемелері құрайды. Атап
айтқанда, ҚР Президенті Н.Назарбаев [15], Қазақстанның 2007-2009 жылдардағы
Сыртқы істер министрі М.Тажин [16], АҚШ-тың 2001-2009 жылдардағы Президенті
кіші Дж.Буш [17] АҚШ Президентінің ұлттық қауіпсіздік жөніндегі бұрынғы
көмекшісі З.Бжезинский [18]. Бұл деректер Қазақстан және АҚШ энергетикалық
әлеуеттері мен екі ел арасындағы энергетикалық саладағы ерекшеліктерінің
жағдайын білуге мүмкіндік береді.
Деректердің бесінші тобын АҚШ энергетика министрлігі және ҚР мұнай және
газ министрлігінің статистикалық мәліметтері [19-20] құрайды. Ондай
мәліметтер екі елдің энергетикалық әлеуеттерінің және экономикалық
ахуалдарының деңгейін көрсетеді. Сонымен қатар, Каспий теңізіндегі
көмірсутегі шикізаты қорының және әлемдік мұнай нарығындағы жағдайды
білуге, белгілі мағлұматтар бойынша сараптама жүргізуге ықпалдасады.
Деректердің соңғы алтыншы тобын Қазақстандық және шетелдік бұқаралық
ақпарат құралдарының мәліметтері және интернет сайттарында көрсетілген
деректер қалыптастырады [21-25]. Қазақстан және АҚШ өкілдерінің қатысуымен
өткізілген кездесулер мен жасалған сапарлар, олардың нәтижесінде
қабылданған құжаттармен танысуға мүмкіншілік туындайды.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. XX ғасырдың 90–шы жылдарынан бастап
қазіргі кезге дейінгі шығарылған тарихнамалық деректерді отандық және
шетелдік деп бөлуге болады.
Қазақстан-АҚШ энергетикалық әлеуеттері және энергетика саласындағы
ынтымақтастығы тақырыбы аз зерттелінген. Сол зерттеулердің ішінен отандық
авторлар Қазақстан сыртқы саясатының қалыптасуы мен тәуелсіздік алғаннан
бері жүргізіп жатқан энергетикалық саясаттың алатын орны, мұнай және газ
ресуртарын игеру мәселелеріне, сонымен қатар Қазақстан-АҚШ ынтымақтастығына
Қ.Тоқаев [26], С.Абдулпаттаев [27], М.С.Ашимбаев [28], Қ.Ә.Жүніс [29],
М.Т.Лаумулин [30], Л.К.Бакаев [31], К.Л.Сыроежкин [32], Д.Б.Қыдырбекұлы
[33] сияқты авторларды ерекше атап өтуге болады. Оның ішінде М.С.Ашимбаев
Нефтегазовые ресурсы Казахстана в системе мировых и региональных
отношений атты еңбегінде қазіргі әлемдегі Қазақстанның мұнай-газ
саласындағы әлеуетінің маңыздылығы және оның басқа мемлекеттермен қарым-
қатынастарына әсер ететінін қарастырған.
Бүгінгі таңдағы Каспийдің құқықтық мәртебесі, Каспий бассейніндегі
ресурстарды игерудегі кездесетін проблемалар, мұнай-газ құбырлары
мәселелері өте өзекті болып табылады. Бұл тақырыпқа А.К.Нурша [34],
А.Абишев [35], А.А.Салимгерей [36], Т.С.Саттаров [37] өздерінің
жұмыстарында тоқталған. Правовой статус Каспийского моря (проблемы теории
и практики) деген еңбегінде А.А.Салимгерей Каспий теңізінің құқықтық
мәртебесі, мұндағы әр мемлекеттің, яғни Қазақстан, Ресей, Әзірбайжан,
Түрікменстан және Иранның ұстанатын ұстанымдары, бұл аймақтағы геосаяси
жағдайдың ерекшеліктеріне талдау жасаған.
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің аясында АҚШ сыртқы
саясатының қалыптасуы, АҚШ-тың Орталық Азия және Қазақстанмен
ынтымақтастығын Ф.Т.Кукеева [38], Ә.Б.Күзембаева [39], О.Г.Закржевская
[40], Қ.Е.Байзақова [41] секілді авторлар зерттеген. Ә.Б.Күзембаеваның
Қазақстан-АҚШ қарым-қатынастарының негізгі аспектілері (2001-2008 жж.)
атты диссертациясы тарих ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін 2009
жылы қорғалады. Автор ҚР мен АҚШ-тың саяси, дипломатиялық, сауда-
экономикалық және инвестициялық қарым-қатынастарының дамуын, екі елдің екі
жақты қатынасқа қатысты мүдделері және көзқарастарын айқындайды. Оған қоса,
энергия қорлары саласындағы ықпалдастықтың тереңдеуі мен кеңеюі, оның
ішінде энергетика және мұнай-газ саласындағы ықпалдастық зерттелінген.
Халықаралық қатынастардағы ядролық қаруды таратпау мәселесі,
Қазақстанның ядролық қауіпсіздігінің саяси-құқықтық қамтамасыз етілуі
А.А.Айтхожинаның [42], Орталық Азияда ядролық қарудан азат аймақ құру және
ондағы ұстанымдар мен өзекті мәселелер, ОА-да ядролық қару таратпау
мәселесіндегі ҚР-дың саясаты Ж.Д.Көшербаевтың [43], АҚШ-тың ядролық қаруды
таратпаудағы ұстанымдарының дамуы мен өзгеруі, энергетика саласындағы
Қазақстанға байланысты жүргізген саясаты А.С.Салимбаеваның [44]
диссертациялық жұмыстарында қарастырылған.
Қазақстанның сыртқы саясатындағы АҚШ-тың алатын орнын және АҚШ
әкімшілігіндегі Қазақстанға қатысты ұстанымдарды, сонымен қатар
энергетикалық саладағы қарым-қатынастардың ерекшеліктерін зерттегендер
қатарына Р.М.Тулепбаева [45], Н.Т.Уранхаев [46], Е.Р.Шаймарданов [47]
жатады. Государственная энергетическая политика в контексте обеспечения
устойчивого развития: мировой опыт и Казахстан (политологический анализ)
деп аталатын Н.Т. Уранхаевтың диссертациясы саясат ғылымдарының докторы
дәрежесін алу үшін 2010 жылы қорғалады. Бұл жұмыста мемлекеттің
энергетикалық саясатын зерттеудің концептуалды әдістері, мемлекеттің
энергетикалық саясатын жүзеге асырудағы геосаяси және экологиялық
факторлар, АҚШ энергетикалық саясатын іске асырудың тәжірибесі,
Қазақстанның энергетикалық нарығындағы қазіргі жағдайға көңіл бөлінеді.
Сонымен қатар, энергетикалық саладағы Қазақстан және АҚШ мемлекетаралық
ынтымақтастығы, американдық энергетикалық саясаттың Каспийлік бағыты және
Б.Обама кезіндегі АҚШ-тың жаңа энергетикалық бағдарламасына көңіл бөлінген.
Орталық Азиядағы АҚШ мүдделері, қауіпсіздік пен ядролық қаруды таратпау
саласындағы Қазақстан-АҚШ ынтымақтастығы мәселелері Ж.Ж.Дәдебаев [48],
Л.М.Иватова [49], У.Т.Касеновтың [50] еңбектерінде көрсетілген.
Л.М.Иватованың Казахстанско-американские отношения (политологический
анализ) атты диссертациялық жұмысында қазақстандық және американдық
қатынастардың дамуындағы энергетикалық фактордың рөлі, Қазақстандағы
экономиканың жалпы жағдайы және АҚШ-пен инвестициялық ынтымақтастықтың
саясатының аспектілері белгіленген.
Қазіргі кезде балама энергия көздері саласының маңыздылығы мен құндылығы
күн сайын артып жатыр. Бұл тақырыпқа байланысты мәліметтердің және
зерттеулердің аздығына қарамастан, қазақстандық зерттеуші Ч.Ш.Ершин [51]
Особенности формирования государственной кадровой политики Республики
Казахстан в области альтернативной энергетики: (политологический анализ)
деген еңбегін қорғап шықты. Ол өзінің жұмысында энерготиімділік пен
энергияны сақтау проблемаларын зерттеудің концептуалды-теоретикалық
әдістері, балама энергия саласындағы шетелдік мемлекеттердің тәжірибелерін
сараптау, әлемдегі жаңартылған энергия көздері нарығының даму тенденциялары
мәселелерін қамтыған. Соған қоса, Ершин балама энергетика саласындағы ҚР
мемлекеттік саясаттың қалыптасуының ерекшеліктерін анықтап, Қазақстанның
отын-энергетикалық сектордың сараптамасын жасады.
Шетелдік зерттеушілер қатарында халықаралық қатынастардағы энергетикалық
саясаттың жағдайын, АҚШ-тың әлемдегі үстемдігі мен алатын орнын, әскери
және энергетикалық жағынан қуаттылығын қарастырған А.В.Торкунов [52],
А.Уткин [53], З.Бжезинский [54], С.З.Жизнин [55] сияқты ресейлік авторлар
бар. А.В.Торкуновтың Современные международные отношения и мировая
политика кітабы бүгінгі кезде кездесетін жаһандық сипаттағы
қиыншылықтарды, соның ішінде әлемдік саясаттағы энергетикалық
проблемаларды, энергетикалық ресурстардың сарқылу мәселесін, халықаралық
қатынастардағы мұнай және газ секілді шикізатты өндірудегі қалдықтардан
пайда болатын экологиялық проблемаларды анықтап талдауға бағытталған.
Каспий мәселесіне ресейлік зерттеушілер ішінде С.С.Жильцов, И.С.Зонн,
А.М.Ушковтың [56] еңбегі арналған. Онда Каспий аймағындағы ресурстарды
бақылау мен оны тасымалдау маршруттарын іздестіру, ОА-дағы жаңа тәуелсіз
мемлекеттердің экономикалық жағдайлары, құбырларды салу мен транспорттық
инфрақұрылымды дамыту жолдары айқындалады. Ал, М.Г.Жулинский Каспий
бассейніндегі мұнай және газ проблемалары, геосаяси және экономикалық
аспектілер, көмірсутегі шикізатын экспорттау бағыттары мен оның әлемдік
экономикада алатын орны, АҚШ және ЕО-ның аймақтағы қызығушылықтарына
тоқталып кеткен.
Жаңартылған энергия көздері саласын дамыту қажеттілігі және ондағы
артықшылықтар мен кемшіліктердің бар болуын, балама ресурстарының
экономикалық және экологиялық жағынан тиімділіктерін талдағандар қатарында
О.Верещагин, Н.Рогожина, Е.Телегина [57-59] бар. Бұл авторлар XXI
ғасырдағы әлемдік энергетиканың алға басуы, мемлекеттердің таза энергетика
секторында жүргізетін жұмыстарда кездесетін қиыншылықтар, жаһандық
технологиялардың дамуының өзгешеліктеріне талдау жасап шықты.
Ф.Старр [60], М.Б.Олкотт [61], Р.Алисон [62] американдық авторлары
Орталық Азиядағы АҚШ-тың мүдделері, Үлкен Орталық Азия ынтымақтастығы мен
дамуы жөніндегі әріптестік, Қазақстандағы экономикалық және әлеуметтік
дамудың белгілері, ұлттық саясаттың энергетика саласымен ұштасуы
мәселелерін атап өткен. 2007 жылдың сәуірінде VI Еуразиялық медиа форум
кезінде американдық саясаттанушы Ариэль Коэн Тәуелсіздік жолы атты
еңбегінде Қазақстанның энергетикалық саясаты және әлемдегі жетекші
мемлекеттермен қалыптасқан энергетикалық ынтымақтастығы туралы жазған.
Сонымен қатар, Қазақстанның әлемдік уран өндірісіндегі алатын орны, ядролық
қарудан бас тартып, қазіргі кезде атом өнеркәсібін бейбіт мақсаттарда
қолдану ниеті де белгіленген.
Стратегические перспективы: ведущие державы, Казахстан и
центральноазиатский узел еңбегінің авторы Роберт Легволд [63] Орталық
Азиядағы жетекші державалардың мүдделері, Ресей, Қытай, Жапония, Еуропаның
Қазақстанға қатысты жүргізіп жатқан саясаттары, соның ішінде Құрама
Штаттардың да рөлін ерекше атап өтеді. АҚШ-тың Орталық Азиядағы мүдделері
тек экономика мен энергетикалық мәселелерімен ғана шектелмей, көпжақты және
терең ынтымақтастық, қақтығыстардың алдын алу, аймақтағы шиеленістерді
бәсеңдету сияқты ауқымды шараларды қамтуы анықталады. Ал, Каспий аймағына
қатысты Легволд Вашингтонның басымдықтарына өзінің энергетикалық
қауіпсіздігін нығайту, мұнай мен газға деген қол жетімділікті қамтамасыз
ету, американдық бизнестің, әсіресе мұнай саласындағы коммерциялық
мүмкіндіктерін кеңейтуді жатқызады.
Диплом жұмысының теориялық әдістемелік негіздері. Осы диплом жұмысының
теориялық әдістемелік негіздерін жалпы ғылыми әдістер құрайды. Соның
ішінде, салыстырмалы-тарихи, контент-анализ, статистикалық талдау және
перспективтілік әдістері қолданылды.
Салыстырмалы-тарихи әдіс Қазақстан және АҚШ-тың энергетикалық
әлеуеттерінің және екі елдің экономикасының даму деңгейлерін анықтауға
көмектеседі. Контент анализ әдісі Қазақстанның энергетикалық
стратегиясының басты бағыттары мен құралдарын және АҚШ энергетикалық
доктринасының негізгі мақсаттары мен бағдарларын айқындауға ықпалдасады.
Екі елдің экономикалық жағдайларын, өнеркәсіп, соның ішінде мұнай-газ
секторындағы негізгі көрсеткіштерді анықтау статистикалық талдау әдісі
арқылы жүргізілді. Қазақстанның тәуелсіздік алған жылдардан бері қазіргі
уақытқа дейінгі кезеңдегі сыртқы саясатта орын алған өзгерістерді және АҚШ-
тағы қауіпсіздік мәселелерін басымды еткен биліктен жаңа әкімшіліктің
келуіне дейінгі аралықтағы Орталық Азия және Қазақстанға қатысты ұстанымдар
мен саясаттың ерекшеліктерін белгілеуде перспективтілік әдістің рөлі зор
болып табылады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Дипломның жалпы көлемі 83 бет.
Бірінші тарауда қазіргі кездегі энергетикалық әлеуеттің мәні және оның
әрбір елдің сыртқы саясатындағы атқаратын рөлі, Қазақстанның және АҚШ-тың
энергетикалық саясаттарын жүргізудегі негізгі стратегиялар мен
бағдарламалары белгіленеді. Дипломатиялық қатынастар орнатылғаннан бері
Қазақстан-АҚШ ынтымақтастығының дамуы, өзара қарым-қатынастардағы
энергетикалық фактордың алатын орны, АҚШ-тың Каспий аймағындағы
қызығушылықтары екінші тарауда айқындалған.
I тарау Қазіргі кездегі энергетикалық әлеуеттің мемлекеттің сыртқы
саясатына әсері
1.1. Әлемдік экономиканы дамытудағы энергетикалық әлеуеттің және
энергетикалық қауіпсіздіктің маңыздылығы
Қазіргі кезде энергетикалық ресурстар жаһанды дамудың шешуші
факторларының бірі болып табылады. Кез келген мемлекет экономикасының дамуы
оның жеке энергоресурстардың бар болуы, олардың көлемі және әлемдік
шаруашылықтағы энергетикалық сектордағы жағдайға байланысты болады.
Минералды-шикізат ресурстарын иемдену жаһанды бәсекелестік факторларының
бірі болып саналады. Алайда ол мемлекеттің сыртқы саясатының сипатына
тәуелді және ол ұлттық экономика бәсекелестігін көтеруде басты рөл
атқарады. Одан басқа тиімді инвестициялық стратегия, өнеркәсіп
инфрақұрылымын дамыту және тиімді экономикалық саясат сияқты мәселелер де
естен шығарылмауы тиіс.
Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін мұнай әлемдік саясаттың ажырамас
бөлігі бола бастады. Ал, 1972 жылы жаһанды энергетикалық дағдарыс орын
алып, мұнайға деген әлемдік бағалар 10 есеге өсті [52, с. 104]. Оның
салдарынан басқа да энергия көздері мен минералды шикізаттарға зиян
келтірілді. Өнеркәсіп салаларында жұмыс дұрыс жасалынбай, жұмыссыздық
деңгейі көтерілді. Экономикалық дамудың қарқындылығы төмендей түсті. Бұл
дағдарыстан шығу үшін және жаңа энергетикалық жағдайға үйрену үшін біраз
уақыт қажет болды.
Геосаяси факторлар әлемдік нарықтағы маңызды стратегиялық тауар болып
табылатын мұнайдың бағасына тікелей әсер етеді. Жаһандық түрде мұнай сатуды
реттеу мәселесі бойынша әлі де нақты шешім табылмады немесе келісім
жасалынбады. Кейбір мемлекеттер өздерінің мүдделерін орындау үшін басқа
елдерге қысым немесе қарулы қақтығыс арқылы ішкі істерге араласу саясатын
жүргізеді. Оған мысал ретінде АҚШ-тың Ирак және Ливиядағы іс-әрекеттерін
келтіруге болады. Әлемдік нарықтағы мұнай және онымен байланысты қаржы
ағындарын біржақты бақылау мақсатын көздеген АҚШ өрескел қуатын көрсетуге
барды. Әрине, Таяу Шығыста мұнайдың анықталған дүниежүзілік ресурстарының
62%-ы шоғырланған, сондықтан ол үлкен қызығушылық тудырады.
1997-2000 жылдары аралығында мұнайға деген бағалардың қатты тербеліске
ұшырауы әлемдік энергетикалық шаруашылыққа ықпал етіп, жаңа энергетикалық
дағдарыстың болуы туралы қауіптің тууына себепкер болды. Халықаралық
энергетикалық саясат белсенділік таныта бастады. 1970 жылға энергетикалық
дағдарыстан кейін бұл тенденция жалғасып, энергетикалық саясат пен
дипломатияның ары қарай дамуына алып келді.
Мұнай және әлеуметтік-экономикалық мәселелер халықаралық қатынастарға
орасан зор ықпал етудегі негізгі фактор болып отыр. Олар халықаралық
сахнада күрес және қайшылықтармен қосарланып, мемлекеттердің нақты сыртқы
саясатында алуан түрде көрініс табады. Сондықтан да мұнай энергияның қайнар
көзі ретінде әлемдік экономикада және халықаралық қатынаста маңызды рөлге
ие, оның стратегиялық рөлі энергия көзіне деген тұрақты сұраныстан пайда
болады. Әлемдегі мұнайды тұтыну және өндіру деңгейінің қарым-қатынасы мұнай
биржаларындағы бағаны анықтайтын фактор болып табылады. Онымен қатар ірі
энергия қорын импорттаушылар өздерінің тұтынушыларының сұраныстарынан
шамадан тыс көп тасымалдауының нәтижесінде, жақын болашақта дүниежүзілік
нарықта шынайы мұнай тапшылығына алып келу қауіпі байқалуда. Олардың бұл іс-
әрекеттері стратегиялық қорды құру үшін екендігі даусыз.
Егер статистикалық мәліметтерге сүйенсек, 2003-2008 жылдар әлемдік
энергетикалық нарықтағы жаһанды экономиканың және энергияға деген
сұраныстың қарқынды өсуімен сипатталады. Бұл кезеңде әлемдегі бастапқы
энергияны тұтынудың орта жылдық өсімі 3,1%-дан асты, ал дамушы елдерде
дерлік 6%-ға жетті [64]. Сұраныстың көтерілуі энергияның барлық түрлеріне
деген бағалардың өсуіне ықпалдасты. XXI ғасырда орын алған қаржы дағдарысы
және әлемдік өнеркәсіп күйзелісі әлемдік энергетикаға экономикалық өсімнің
және энергия сұранысының баяу көрсеткіштері, бағалардың жоғары деңгейін
сақтау қиыншылығы сияқты көріністерімен ықпал жасайды.
Жақын болашақта дүниежүзілік масштабта мұнайға деген сұраныстың өсу
қарқынын болжауға болады. Дегенмен, жақын арада мұнайға деген сұраныстың
өсуімен, мұнайды өндіру көрсеткіштері араларының алшақтауына байланысты
әлемдік нарықтағы жағдай жағымсыз сипатта болуы мүмкін. Себебі, бүгінгі
таңдағы белгілі мұнай кен орындары өндіру күшін арттыруға тиімсіздігі орын
алып жатыр. Сарапшылардың бағалауынша, қазіргі кезде дүние жүзінде мұнай
кен орындарының 90%-ы ашылған және ірі жаңа мұнай көздерінің ашылуы жылдан
жылға азаюда. Сонымен қатар, бүгінгі технологиялар кен орындардан тек
мұнайдың жалпы көлемінің 30-35%-ы ғана өндіре алады, алайда болашақта бұл
көрсеткіш 50-60%-ға дерлік көтерілуі мүмкін. Қазіргі заманғы әлемдік
технологияның дамуында мұнай көп қолданылатын энергия көзі болып табылады,
оның үлесі отын қорының жалпы тұтынуының шамамен 38%-ды құрайды [65, c.
245]. Осыған байланысты мұнай бағасының деңгейі экономиканың барлық дерлік
салаларының түсімін анықтайды.
Әлемдік экономикадағы мұнайдың тұтынуы 2015 жылға дейінгі кезеңде орташа
жылына 1,5%-ға өседі деп күтілуде. Ондағы жоғары өсу қарқыны дамушы елдерге
қатысты болады, яғни жылына 2,5%. Ол бұл жердегі өнеркәсіптің өңдеу
салаларының жылдам дамуымен және қазіргі заманға сай инфрақұрылымның
қалыптасуымен негізделеді. Табиғи газ болса, өңдеу көлемі және электр
тұтыну құрылымындағы үлесі бойынша ең тез дамитын энергожеткізуші болып
табылады. 2015 жылға дейінгі кезеңде әлемдік газдың тұтынуы орташа жылына
3%-ға өседі деп болжамдануда. Газдың әлемдік өңдеуіндегі дамушы елдер тек
үшінші орынды иеленеді, ол 20%-ды құрайды. Энергоресурстарды тұтыну
құрылымындағы мұнай, газ және көмір сияқты басты энергожеткізушілердің
үлестері 2020 жылға қарай 76%-ға азаяды [65, c. 246-247]. Ол
энерготұтынудағы атом және гидроэнергия үлестерінің өсімінен болады.
Энергетикалық шикізаттар, әсіресе мұнай, ықпалды сыртқы саяси құралға
айналып, мемлекеттер арасындағы саяси-экономикалық қатынастардың деңгейін
көрсетеді. Әлемдегі тұрақтылық пен халықаралық қатынастардың жағдайы және
энергоресурстарға деген баға арасында тығыз байланыс бар. Өнеркәсібі
дамыған елдердің басты мақсаттарына мұнай өндіру аймақтарына ықпал етіп
бақылау орнату жатқызыла бастайды. Олар, өз кезегінде, энергоресурстардың
қорлары және оларды өндіру мен тұтынуға байланысты болады. Әлемдік
экономиканың анықталған мұнай қорларымен қамтамасыз етілуі оны өндірудің
жылына шамамен 3 млрд. тонна көрсеткіші қалыпты қалатын болса, тек 45 жылға
ғана жетеді. Алайда, қазіргі уақытта технологиялық алға басу жалғасып,
балама энергия көздерін одан әрі зерттеу және қолдану орын алса, бұл кезең
ұзартылуы мүмкін.
Мұнайды шығаратын ірі мемлекеттер ішінде АҚШ бар. Оның үлесі 9,8%
құрайды. Ал дәлелденген мұнай қорлары құрылымында (139, 66 млрд. тонна) ең
елеулі бөлікті ОПЕК ұйымы иемденеді, ол 77,8%–ға тең. Каспий бассейніндегі
болжамданатын мұнай қорлары әлемдік деңгейден шамамен 5% деп бағаланады
[52, c. 270]. Таяу Шығыстағы жағдай және ОПЕК елдерінің саясаты мұнай
бағаларына әсер етеді. Ол экономикалық күйзелістің болуына ықпалдаса алады.
Әлемдік қауымдастықтың қалыпты қызмет етуі жанданбайтын стратегиялық
ресурстарға байланысты болып келеді.
Отын-энергетикалық кешеннің тұрақты түрде жұмыс істеуі мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық дамуын анықтайды. Энергетикалық қауіпсіздік,
энергоресурстарды тиімді түрде пайдалану, энергетикалық тиімділікті арттыру
және экологиялық жағынан таза технологияларды енгізу кез келген мемлекеттің
энергетикалық секторының дамудың және жұмыс істеуінің басты ұстанымдары
болып табылады. Энергетикалық әлеуеттің болуы мемлекет экономикасының, ел
ішіндегі әлеуметтік жағдайдың өсуіне алып келеді. Алайда, ондай байлықты
иемденуде ойланыстырылған саясат жүргізілу керек. Мәселен, ұлттық
экономикадағы энергоресурстар экспортының үстемдік етуі жаһанды
проблемаларға бейімді болуға итермелейді және ұзақ мерзімді экономикалық
дамудың өсімін төмендетеді. Ол инвестицияларды ынталандыруды азайтады,
халық кірісінің өсуін бәсеңдетеді және әлеуметтік кернеуді жандандырады.
Энергетикалық және экологиялық қауіпсіздік пен энергетикалық және қаржы
тиімділігі мемлекет саясатының маңызды бағыттарына жатады.
Мемлекеттің әлемдік энергетикалық нарықтардағы рөлі көп жағдайда, оның
геосаяси ықпалын белгілейді. Сапалы отын-энергетикалық кешен қаржылық
жағынан тұрақты, экономикалық тиімді және тез дамитын, экологиялық
стандарттарға сай келетін, маманданған кадрлармен және жоғары
технологиялармен жабдықталған сипатта болуы тиіс.
Көмірді өңдеу де отын-энергетикалық кешеннің көне саласы, ал электр
энергетикасы әлемдік шаруашылықтың негізгі салалардың бірі болып табылады
және ол адам қызметінің әр түрлі салаларын электрификациялау қажеттілігімен
түсіндіріледі. Жалпы алғанда, әлемдік электр энергетикасы 2020 жылға дейін
экономика және халық санының өсімінің қарқынымен сәйкес келетін қарқынмен
дамиды деп күтіледі. Электр энергиясының өндіріс құрылымында көмір және
мүмкін атом энергиясының үлесінің бірдей азаюындағы табиғи газ үлесінің
ұлғаюы болжамданып жатыр. Мұнай және қайта жанданатын энергоресурстардың
рөльдері дерлік өзгермейді.
Адам саны 2030 жылға қарай 8,2 млрд.-қа жетуі мүмкін. Мұнайға деген
бағалардың тербелістері сұраныс пен ұсыныс арасындағы тепе-теңдіктің
бұзылуымен байланысты болады. Мұнда мұнайдың стратегиялық қорлары, мұнай
компаниялары арқылы жасалынатын әр түрлі спекулятивті қаржы операциялары да
елеулі рөл атқарады. Ол мұнай ипорттаушы елдердің, әсіресе АҚШ-тың
мүдделері үшін бағалардың тез арада тербелуіне алып келеді.
Энергияны тұтыну әр уақытта экономика жағдайымен байланысты еді. Жалпы
ұлттық өнімнің өсуі энергия тұтынудың ұлғаюымен сипатталады. Мұнай қазіргі
заманда ең бағалы стратегиялық тауар. Оның қайнар көздері, транспорттау
жолдары, әлемдік нарықта бағалануы, оған бақылау орнату жаһандық саясаттағы
мәселелердің біріне айналды. Егер әлемдегі мұнайды өңдеу және тұтыну
бүгінгі кездегідей сақталса, 2018 жылға қарай мұнай тұтынудың жылдық
көрсеткіші 3 млрд. тоннаға жетеді. Өнеркәсіптік қорлардың үлкеюіне
қарамастан, 2030 жылға қарай әлемдік барланған мұнай қорларының 80%-ы
қолданысқа түсіп сарқылады [66].
Энергетикалық ресурстарды транспорттаудағы жаңа жолдарды салу әр елдің
мүддесін қозғайды. Алайда, оны жүзеге асыру қиыншылыққа әкеп соқтырады.
Мәселен, бірқатар жерлердегі тұрақсыздық пен қайшылықтар, мемлекеттік
шекаралардың, геосаяси мақсаттар мен әскери стратегиялық мүдделердің
кедергі келтіруі және т.б факторлар. Сондықтан тасымалдаудың жаңа
мүмкіндіктерін іздеу көп қаражатты қажет етеді, құбырлар өтуге қиындық
туғызатын жерлерде салына бастайды. Жалпы алғанда, энергоресурстарды
транспорттау ең қымбат инфрақұрылымдардың бірі болып табылады.
Болашақта XXI ғасырдың бірінші төртжылдығында энергоресурстарды
тұтынудың құрылымында келесі сипаттар белгіленеді деп болжамдауға болады:
• әлемдік экономикадағы энергияны тұтынудың 2030 жылға дейін бір
жарым ретке үлкеюі, ондағы күтілетін өсімнің үштен екісі Қытай
мен дамушы мемлекеттерге тиесілі болады;
• көмірсутегі отынның энерготұтыну құрылымындағы сақталынатын
артықшылықта болуы (мұнай және газ);
• табиғи газдың басқа энергоресурстарға қарағанда тұтынудың жоғары
қарқыны;
• транспорттың басқа салалардың тұтынуды көбейтуіндегі мұнай
тұтынуының өсімінде транспорт рөлінің басымдылығы.
Халықаралық және мемлекеттік іс жүргізу тәжірибесі айналымына
энергетикалық қауіпсіздік термині XX ғасырдың 70-ші жылдары Таяу
Шығыстағы халықаралық қатынастардың шиеленісуі мен әлемдік энергетика
нарығы конъюнктурасының дамуының тұғырнамасы аясында мемлекеттердің, оның
ішінде негізінен Батыс елдердің ұлттық мүдделерінің қауіпсіздігіне қатысты
қауіп-қатерлерді айқындау барысында қолданысқа енгізілді. Американдық
ғалымдар энергетикалық қауіпсіздік деп – ұлттық күш-қуатты арттыруға
қажетті энегоресурстарға еркін қол жеткізу деп түсінеді [67]. Сондықтан да
Олжа кітабының авторы Даниел Ергин энергетикалық қауіпсіздіктің шарттары
ретінде тұрақты тұтынушылар мен үздіксіз ұсыныстармен қатар, жаһандық
энергетика нарығындағы тұрақтылық, АҚШ-тың мұнай өндіруші-мемлекеттермен
қоса сол мұнайды тұтынушы ірі мемлекеттермен де жақсы қарым-қатынаста
болуы, негізгі мұнай кендері мен оларды тасымалдау жолдарын қорғаудың
көпжақты шараларын қалыптастыру, әлемдік энергетика мен энергияны пайдалану
болашағына қатысты халықаралық зерттеу жобаларын жасау секілді негізгі
принциптерін көрсетеді.
Энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мемлекеттер сыртқы
саясаттарының басымды бағыттарына жатқызылды. Жалпы бұл терминнің нақты
анықтамасын анықтау қиыншылық туғызады, себебі онымен байланысты әр түрлі
проблемалар бар. Мәселен, террористік, әскери-саяси, геосаяси және т.б.
Әлемде әр мемлекеттің энергетикалық әлеуетінің әр түрлі болуы
энергоресурстар үшін күресті күшейтеді және әлемдік нарықта оларға деген
бағаның тұрақсыздығына және тербелісте болуына әсер етеді. Ел ішіндегі
саяси тұрақсыздық, қаржылық дағдарыс, энергия көздерінің жеткізілімдерін
шешудегі қатысушылар арасындағы келіспеушіліктер және шикізатты
жабдықтаудағы іркілістер - осының барлығы орын алған жағдайда,
энергетикалық қауіпсіздікті қауіп-қатер астына қояды. Әлемдік экономика мен
саясаттың тұрақты түрде өзгеріп отыратындығын ескеріп, магистральды мұнай
және газ құбырларының барлық потенциалды мүмкін маршруттары экономика
тұрғысынан тиянақты түрде жан-жақты зерттеуді талап етеді.
1970-ші жылдардың ортасындағы әлемдік энергетикалық дағдарыс және оның
1980-ші және 1990-шы жылдардағы көріністері халықаралық қатынастарда және
жаһанды саясатта энергетикалық фактордың маңызды екендігін айқындады.
Энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, түптеп келгенде, мемлекеттік
басқарудың тиімділігін көрсетеді. Мұндағы маңызды мәселелер қатарына жан-
жақты және жарамды жұмыс істейтін инфрақұрылым құру, энергетикалық әлеуеті
бар елдердің экспорттарын одан әрі дамыту, тұтыну нарықтарын кеңейту және
энергоресурстарды тасымалдау жолдарын түрлендіру жатады. Әлемдік
энергетикалық кеңістіктегі үдерістердің және проблемалардың қиыншылығы
энергетикалық дипломатияға сүйенуге әкеліп соғады. В. Дэвид және Л. Юэнің
пікірлері бойынша, бұрын энергетикалық қауіпсіздік түсінігі көмірсутегі
шикізатымен тұрақты түрде жабдықтауды білдірсе, енді ол ауқымды түсінік
болып түсіндіріледі, яғни энергоресурстарға қатысы бар барлық акторлар және
іс-әрекеттер [68].
Энергетикалық қауіпсіздік түсінігіне энергетикалық ресурстарға қол
жеткізу мүмкіндігі кіреді және ол мемлекеттің ұлттық күш қуатын арттыруға
әсер етеді. Энергия көзінің өнімдерін иемденетін нарықтың тұрақтылығы, яғни
экспорттаушы және импорттаушы мемлекеттер арасындағы ынтымақтастық, және
транзитті тиімді ететін жеткізілімнің әр түрлілігі - осының барлығы
энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін қажет. Ол өз кезегінде,
әлемдік экономиканың дамуына және жалпы халықаралық қатынастардағы
тұрақтылықтың сақтауына ықпал етеді. Оған қоса, энергетикалық саланың дұрыс
жұмыс істеуі халықтың тұрмыс жағдайы сапасының жақсаруын да көздейді.
Энергоресурстарға деген бағаның өзгеруі және басқа да факторлар
экономика бәсекелестігін қамтамасыз етуге әсер етеді. Ол өз кезегінде
ұлттық энергетикалық қауіпсіздік түсінігіне алып келеді. Мұндағы ОЭК
мемлекеттің энергетикалық қауіпсіздігінің негізгі бөлігі. Энергетикалық
фактордың әлемдік экономикаға әсері өте зор. Энергоресурстарды көп көлемде
тұтыну және энергоқорлардың азаюы кезінде, энергия көздері, оның ішінде
мұнай маңызды сыртқы саяси құралға айнала бастайды.
Ұлттық экономикалық қауіпсіздік шеңберінде ұлттық энергетикалық
қауіпсіздік түсінігі белгіленеді. Оның мәні өмір сүруге қажет
энергоресурстармен үздіксіз қамтамасыз ету және оған қатысты мүмкін
болатын қайшылықтар мен келіспеушіліктерден мемлекет экономикасын қорғауда
жатыр. Мұндағы ОЭК-тің рөлі зор, ол мемлекеттің энергетикалық
қауіпсіздігінің басты құраушысы және ондай қауіпсіздікке кепілдік беру
аймақтық деңгейден жаһанды деңгейге жетеді. Жалпы энергетикалық фактордың
әлемдік саясаттағы алатын орны да үлкен. Энергоресурстарды тұтынудың жыл
сайын өсуі, олардың қорларының тез арада азаюына қарамастан, дамыған
елдердің сыртқы саясатттарында ұстанатын бағыттары ұлттық нарықтарға
энергетикалық тауарларды үздіксіз жеткізуге бағытталған.
Жаһандану және интеграция сияқты үдерістер әр мемлекетті энергетикалық
қауіпсіздіктің ұлттық стратегиясын әзірлеуге итермелейді. Бүгінгі таңда кез
келген мемлекеттің дамуы оның экономикалық жағдайына байланысты екендігі
әсіресе белгіленеді. Энергетикалық ресурстарды иемдену және оларды әлемдік
нарыққа шығару сияқты мәселелер алдыңғы қатарда тұр. Егер әлемде дамудың
геоэкономикалық үлгісі үстемдік ететін болса, онда энергетика өмірлік
маңызы бар салаларға айналады. Сонымен энергетикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету мемлекет сыртқы саясатының құрамдас бөлігіне жатқызуға
болады.
Энергетикалық дипломатияның маңызды сипатына сыртқы саяси
ведомстволардың және отын-энергетикалық кешенді компаниялары арасындағы
тығыз өзара әрекеттестік, сонымен қатар олардың халықаралық аренадағы
белсенді болуы жатады. Энергетика мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік
дамуының негізі болып табылады. Энергияға деген сұраныс алдағы екі
онжылдықта тек ұлғая түседі. Мәселен, 2000 жылы 9 млрд. тоннадан 2020 жылы
13 млрд. тоннаға қарай [52, c. 262]. Оның көбісі мұнай мен газбен
толтырылады.
Энергетикалық дипломатия түсінігі көптеген мәселелерді қамтиды. Олардың
ішінде энергия көздеріне деген қол жетімділік, тұтынушыларды энергия
тасымалдаушылармен сенімді түрде қамтамасыз ету, көмірсутегі шикізатын және
электр энергиясын тасымалдау жолдары, атом энергетикасын дамытудың
бағыттары бар. Дипломатияның бұл түрі сыртқы саясаттың бір бөлігіне кіріп,
энергетикалық салада мемлекетаралық қатынастардың дамуына қолайлы жағдай
туғызады. Ал бүгінгі кездегі жаһандану үдерісі энергетикалық дипломатиядағы
проблемаларды өзара байланыстырып, оларды шешу мәселелерін әлемдік деңгейге
шығарады.
Энергия адамзат өмір суруін және дамуын, экономикалық және материалдық
әл-ауқат деңгейін қамтамасыз ететін негізгі қайнар көздерінің бірі болып
табылады. Бастапқы энергоресурстарды тұтынудың көлемдеріне әр түрлі
факторлар ықпал жасайды. Оған экономикалық өсудің сипаты, әлемдік
бағалардың өзгеруі, белгілі бір мемлекеттер немесе топтардың энергетикалық
саясаттарының тиімділіктері және т.б. жатады. Оның ішіндегі экономикалық
өсудің қарқындылығы ерекше орын алады.
Энергетика мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік жағынан дамуына әсер
ететін маңызды қозғалтқыш күш болып саналады. Энергияға деген сұраныс
алдағы екі он жылдықта жылына 2%-ға үлкейеді. Мұнайға деген әлемдік сұраныс
2000 жылы 9 млрд.-ты құраса, 2020 жылы 13 млрд. тоннаға дейін көтеріледі
[52, c. 263]. Оның жартысынан астамы мұнай және газбен толтырылады. Ал ол
ресурстардың көпшілігі қайта жанданбайтындар қатарына жататынын естен
шығармау керек. Бұл көрсеткішпен қатар, әлемдік нарықтағы
энерготасымалдаушыларға деген бағалар мемлекет экономикасының бәсекелестік
қабілетін бағалағанда есепке алынады. Оны қамтамасыз ету саясатта және
экономикадағы ұлттық қауіпсіздіктің ажырамас бөлігі болып табылады.
Әлемдік қауымдастық энергия көздерінің маңыздылығын түсініп, оның
халықаралық қатынастар жүйесін құрудағы ерекше рөлін мойындап,
энергетикалық дипломатияға орын беруі керек. Бұрынғыдай сияқты
энергоресурстарды өздерінің қажеттіліктерін ғана орындау үшін қажет
еткізбей, мемлекеттер арасындағы жаңа ынтымақтастыққа, жаңа келісімдерге
жол ашылу керек.
Бүгінгі таңда барланған қорлардың жылдық көлемі 1,5-3,0 млрд.т шамасында
ғана, ондағы өсім шағын кен орындардың ашылуымен және барланып жатқан кен
орындардағы қорларды үлкейтумен сипатталады. Энергияны тиімді пайдаланудың
көрсеткіші болып энергияның сыйымдылығы саналады. Мәселен, энергияны
жалпылай түрде тұтыну ЖІӨ бірлігін әзірлеумен сәйкестендіріледі. ЖІӨ
энергия сыйымдылығының деңгейі энергоресурстарды сақтау немесе оларды
шамадан тыс пайдалануды көрсетеді. Алдағы уақытта бұл бағыт өз жалғасын
табады және оған энергия сыйымдылығын азайту бойынша шараларды қатаң еткізу
ықпалдасады. Мысал ретінде 2005 жылы АҚШ-та қабылданған энергетикалық
саясат туралы Заңды келтіруге болады. Ол энергияны сақтау жөнінен
стандарттарды қатаң еткізіп қана қоймай, энергияны сақтайтын технологиялар
мен құралдарды қолданатын тұлғаларға және бизнеске салық салу бойынша
жеңілдіктерді қарастырады.
Мұнай мен газдың үлкен қорларын иемденетін мемлекеттер, тек онымен ғана
қанағаттанбай, энергетиканы саяси және экономикалық мақсаттар мен
мүдделерді жылжыту тәсілі ретінде қолдануға тырысады. Қазіргі кезде
энергоресурстардың тұтынушылары қоршаған ортаны сақтау факторымен санасып,
дәстүрлі отынды тұтынуды және оған деген тәуелділікті азайтудың әдістерін
қарастырып жатыр.
Кейбір халықаралық құжаттарда қоршаған ортаға келтірілетін зиянды азайту
сияқты мәселелер белгіленген. Киото хаттамасында көмір қышқыл газының
атмосфераға енуін азайту көзделеді. Онда алғашқы энергия көздерін (АЭК),
әсіресе көмірді тұтыну азаяды. 2006 жылы АҚШ энергетика министрлігі жасаған
болжам бойынша, 2030 жылға қарай АЭК тұтынудың көлемі 77%-ға үлкеюі мүмкін.
Ондай болжам мұнай тұтынудың жоғары қарқынды жыл сайынғы өсімдері – 1,2%
және газдікі – 0 ,7% есепке алынды [69, с. 19-20]. Сонымен, XXI ғасырдың
ортасына қарай адамзат өзін дәстүрлі энергия көздерімен қамтамасыз ету
проблемасымен кездеседі.
Бірқатар мемлекеттердің қайта жанданатын энергия көздерін қолдану және
атом энергетикасын дамыту жөніндегі іс-қимылдарына қарамастан, 2001-2030
жылдар аралығындағы АЭК тұтынудың құрылымында мұнай, газ және көмір сияқты
органикалық энерготасымалдаушылар үстемдік етіп қалады. Олардың әлемдік
энергетикалық тұтынудағы үлесі шамамен 85%-дай болады. Мұнай тұтынудың
үлкен көлемдері Оңтүстік-Шығыс Азия және АҚШ мемлекеттеріне тиісті деп
күтіледі. АҚШ энрегия саласындағы ақпарат жөніндегі Әкімшіліктің мұнайдың
болжамданған қорлары 30 млрд. тоннадан астамын құрайды, алайда олар
барлауға қиыншылық туғызатын жерлерде орналасқан.
Электр энергиясы экологиялық жағынан таза және пайдалануда ыңғайлы
энерготасымалдаушы болып саналады. Ол экономиканың әр түрлі салаларындағы
ғылыми-техникалық дамудың және қоғамның ақпараттануының маңызды элементі.
2030 жылға дейін әлемдік экономиканың электрификациялануы және электр
энергиясын тұтынудың ұлғаюы орын алуы мүмкін. Осы жылға қарай электр
энергиясын өндірудегі атом энергиясын қолдану 2000-шы жылмен салыстырғанда
200 млн. т. у.т. 1250 млн. т. у.т.-ге дейін өседі [69, с. 26]. Бұл саланы
дамыту энергетикалық ядролық реакторлардың қауіпсіздігі проблемасын шешу,
өнеркәсіптік термоядролық реакторларды салу сияқты мәселелерге байланысты
болады.
Әлемдік экономикадағы өсім, халықтың саны мен әлемдегі қолданылатын
энергияның түрлері мен көлемдері бір-бірімен тығыз байланысты болады. Уақыт
өткен сайын халық санының көбеюі экономикалық өрлеуді көздейді, яғни адам
өмірінің сапасын жақсартуға деген талпыныс энерготұтынудың өсуіне алып
келеді. 2005 жылы Жер шарындағы адамзат саны шамамен 6,4 млрд. еді.
Бүгінгі таңда орын алатын әр түрлі аурулар, аштық, табиғи апаттар және т.б
салдарынан халық саны азаяды және кейбір аймақтарда туу коэффициенті
баяулап жатыр. 2005 жылдан 2030 жылға дейінгі аралықта туудың орташа жылдық
коэффициенті 1% құрайды деп күтіледі [70]. Ондай көрсеткіш аз болғанымен,
оның нәтижесінде 2030 жылға қарай халық саны 8 млрд.-қа дейін жететін
шығар. Сонда әлемде бүгінге қарағанда миллиардтан астам көп энергияның
тұтынушылары пайда болады. 2030 жылға дейін ЖІӨ көлемінен өлшенетін әлемдік
экономикалық өндірісінің тұрақты өсуі ықтимал болады, нақтылай айтқанда,
дамушы елдердің экономикалық өркендеулері арқылы орташа алғанда жыл сайынғы
3%-дық көрсеткіш. Халық санының өсуі мен әлемдік экономиканың дамуы
энерготасымалдаушыларға деген әлемдік деңгейдегі сұраныстың орта шамада
жылына 1,2% деп белгілейді.
Белгілі бір уақыт аралығы өткеннен соң әлемдік энергоресурстардың құрамы
бірқатар факторлардың әсерінен өзгереді, олардың ішінде технологиялардың
дамуы, баға мен қол жетімділік бар. Кез келген мемлекет энергетикалық
әлеуетін тиімді пайдаланып, балама энергия көздері сияқты салаларды да
дамытуға ниет білдіреді. Алайда жаңа энергоресурстар нарыққа шығып,
дәстүрлі энерготасымалдаушыларды жаһанды түрде алмастыру үшін көп уақыт
қажет. Сонымен қатар, қаржы салу мен озық технологиялар мәселелерін де
есепке алу керек.
1.2. Қазақстанның энергетикалық стратегиясының басты бағыттары мен
құралдары
Еуразия халықаралық бейбітшілік пен тұрақтылықты сақтайтын аймақ, ал
Орталық Азия бүкіл Еуразияның дамуын белгілейді. Қазақстан болса,
байланыстырушы, көпір сияқты мемлекеттерді байланыстырып жатыр. Еуразия
Азия және Еуропа арасындағы өмірлік маңызы бар аймақ деп саналады. Хэлфорд
Маккиндердің геосаяси тұжырымдамасына сәйкес, Еуразияның орталығын бақыла
алатын кез келген держава Атлантикадан Тынық мұхитына дейінгі
территорияларда үстемдік етуге мүмкіндік алады.
Қазақстан әлемдік энергетикалық жүйеде едәуір орын алады. Ол әлемдік
ресурстардың елеулі бөлігін құрайтын мұнай, газ, көмір және уран қорларына
бай болып табылады. Көмірсутегі қорлары бойынша әлемде сегізінші және ТМД
елдері ішінен екінші орын алады. Қазақстанның үлесіне әлемдік мұнай
қорларының шамамен 3,3%-ы және әлемдік газ қорларының 1%-ы тиесілі.
Болжамданатын мұнай қорларының жартысынан көбісі Каспий теңізінде
орналасқан, яғни ол 13-18 млрд. тоннаны құрайды. Пайдалы қазбаларды
экспорттау және импорттау арқылы Қазақстан жоғары экономикалық өсімге қол
жеткізді. 2000-шы жылдардағы көрсеткіш 10%-дан да асып түсті. Мұнай-газ
секторының үлкен кіріс беруі жан-жақтан нинвестициялардың тартылуына жол
ашты. 2006 жылғы мәліметтерге сәйкес, көмірсутегі шиізатын өңдеу және
барлау жұмыстарымен айналысатын 142 компаниялардың ішінен, 74-і отандық, 20-
сы бірлескен және 48-і шетелдік болып шықты. 1996-2005 жылдар аралығында
мұнай мен газды өңдеу саласына 40,6 млрд. доллар инвестиция салынды және ол
осы уақыт ішінде 11 ретке үлкейді.
Қазақстан жерінде Менделеев таблицасының 99 элементі бар екендігі
анықталды. Бүгінгі таңда 493 кен орындары белгілі және олар 1225 минералды
ресурстардың түрлерінен құралған [71, c. 149]. Қазақстан ТМД елдері
арасында мұнай қоры бойынша екінші, газ және көмір қорлары бойынша үшінші
орынды иеленеді. Сонымен қатар, мұнай және көмірді өңдіруден екінші болып
саналады. Әлемдік уран қорының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Халықаралық қатынастар факультеті
Халықаралық қатынастар мамандығы
Халықаралық қатынастар және ҚР сыртқы саясаты кафедрасы
Д. Ж. Қажмұратова
Тақырыбы: XXI ғасыр басындағы Қазақстан-АҚШ өзара ынтымақтастығына
энергетикалық әлеуеттің ықпалы және мәні
(бітіру жұмысы)
Ғылыми жетекші т.ғ.к., доцент А.Р. Әліпбаев
Нормабақылаушы т.ғ.к., доцент А.Р. Әліпбаев
Қорғауға жіберілді т.ғ.к., доцент Е.С. Чукубаев
Халықаралық қатынастар
және ҚР сыртқы саясаты
кафедрасының меңгерушісі
Алматы, 2011
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
I ТАРАУ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ЭНЕРГЕТИКАЛЫҚ ӘЛЕУЕТТІҢ МЕМЛЕКЕТТІҢ СЫРТҚЫ
САЯСАТЫНА ӘСЕРІ
1.1. Әлемдік экономиканы дамытудағы энергетикалық әлеуеттің және
энергетикалық қауіпсіздіктің маңыздылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.2. Қазақстанның энергетикалық стратегиясының басты бағыттары мен
құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
1.3. АҚШ энергетикалық доктринасының негізгі мақсаттары мен
бағдарлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
II ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН-АҚШ ЭНЕРГЕТИКАЛЫҚ ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫ
2.1. Қазақстан-АҚШ ынтымақтастығының қалыптасуы және дамуы:
энергетикалық фактордың шешуші
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.2. Каспий теңізі ресурстарының бірегейлігі және Каспий аймағындағы АҚШ
мүдделері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
2.3. Жаңартылған энергия көздері мәселесінің өзектілігі және оның қазақ-
американдық қатынастарда алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...74
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .81
Белгілер мен Қысқартулар тізімі
ҚР – Қазақстан Республикасы
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
РФ – Ресей Федерациясы
ОА – Орталық Азия
ТМД – Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
КСРО – Кеңес Социалистік Республикалар Одағы
ЕО – Еуропалық Одақ
БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы
АТА – Азия-Тынық мұхиты аймағы
АСЕАН – Оңтүстік-Шығыс Азия мемлекеттерінің ассоциациясы
АТЭС – Азия Тынық мұхитының экономикалық ынтымақтастығы
АМҰ – Америка мемлекеттерінің ұйымы
НАФТА – Солтүстікамерикандық еркін сауда аймағы
НАТО – Солтүстік атлантикалық альянс
ОПЕК – Мұнай экспорттаушы мемлекетер ұйымы
МАГАТЭ – Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттік
ХЭА – Халықаралық энергетикалық агенттік
МЭТБ – Мұнай экспорттаушылардың тәуелсіз тобы
ДСҰ – Дүниежүзілік сауда ұйымы
ЭЫДҰ – Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы
ОКИОК – Оффшор Казахстан Интернешнл Оперейтинг Компани халықаралық
консорциумы
КҚК – Каспий құбыр консорциумы
ҚПО – Қарашығанақ Петролеум Оперейтинг Б.В.
БТЖ – Баку-Тбилиси-Жейхан
ГРЭС – Мемлекеттік аймақтық электр станциясы
ОЭК – Отын-энергетикалық кешен
АЭК – Алғашқы энергия көздері
ЖЭК – Жаңартылған энергия көздері
БЭК – Балама энергия көздері
АЭС – Атом электр станциясы
ЖІӨ – Жалпы ішкі өнім
ІЖӨ – Ішкі жалпы өнім
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Энергетикалық әлеует мемлекеттің өте маңызды
байлықтарының бірі. Әрбір ел ең алдымен өзінің экономикалық мүдделерін алға
қойып, оны орындаудың барлық жолдарын іздестіреді. Жаһандану үдерісі
халықаралық субъектілерді тығыз байланыстырып, бір-бірінен тәуелді еткізеді
және халықаралық экономикалық өзара байланысын одан әрі тереңдете түсіреді.
Энергоресурстарды экспорттау мәселесінде де орын алатын кейбір өзгерістер
жаһанды нарықтағы барлық қатысушыларға ықпал етеді. Ресурстарды иемденуге
жанталасу сыртқы саясаттың негізгі басымдықтары болып қалады. Ал қазіргі
кезде оның нәтижесі болып тек сол ресурстарды қолдану ғана емес, бәсекелес
елді ондай мүмкіндіктен айырып, оның экономикалық өсуін тежеу табылады.
Орын алатын өзгерістердің сондай сипатында салынып жатқан мұнай және газ
құбырлары мәселесі өзінің өзектілігін арттырады.
XXI ғасыр энергетика саласының тез дамып, отын ресурстардың, оның ішінде
мұнай, табиғи газдың және көмірдің кең түрде қолданылуымен сипатталады.
Энергетикалық ресурстар дегеніміз адам пайдалана алатын энергиясы бар
материалды объектілер. Оларға ең бірінші кезекте мұнай, табиғи газ, тас
көмір жатады. Бүгінгі таңда ондай шикізатты өндіруге көп қаржы бөлінеді
және оны өңдеу мен тасымалдаудың жағдайлары да қиындай түсті. Халықаралық
тұрақтылық пен қауіпсіздікті орнатумен қатар, энергетикалық тепе-теңдікті
сақтаудың едәуір күрделі екендігін халықаралық қоғамдастық мойындау қажет.
Энергетикалық ресурстар әрбір мемлекет үшін тұрмыс деңгейін көтеруге және
жаңа мүмкіндіктерді ашуға ықпалдасады.
Геосаясаттың маңызды құрауышына энергетикалық фактор жатады.
Энергетикалық қауіпсіздік мағынасының бұрынғы уақытқа қарағанда кеңеюі де
оған дәлел бола алады. Халықаралық саммиттер мен форумдарда талқыланатын
мәселелер қатарына, көп жағдайда, энергоресурстарды тиімді пайдалану,
оларды тасымалдаудың ұтымды жолдарын ашу, экологияға келтірілетін зиянды
азайту шараларын ұсыну жатқызылады. Мемлекет басшылары, министрлер және
тағы басқа деңгейде өтетін кездесулерде де әлемдік экономика мен жаһанды
саясатта орын алатын энергетикалық саладағы ынтымақтастықты дамыту туралы
айтылады.
Орталық Азия аймағында Қазақстан Республикасы жетекші рөльге ие.
Тәуелсіздік жылдарынан бастап оның экономикалық көрсеткіштері оң бағытта
сипатталады. Мәселен, мемлекеттің ішкі жалпы өнімнің орташа жылдық өсімі
10% құрайды. Соңғы 10 жылда жан басына шаққандағы ІЖӨ 10 есеге өсіп, 7 мың
долларға жетті. Президент Н.Назарбаевтың елдің экономикасын дамытуға
бағытталған әр түрлі бағдарламалары мен жобаларының нәтижесінде үлкен
жетістіктерге қол жеткізілді.
Қазақстанда энергоресурстар, оның ішінде мұнай мен газ көп көлемде
шоғырланған. Қазақстандық энергетикалық стратегия сондай байлықты дұрыс
игеру, шикізатты тасымалдаудың тиімді маршруттарын ойластыру, шетелдік
компаниялардың тәжірибелерін қолдану, инвестициялар мен озық
технологияларды тарту сияқты аспектілерді қамтиды. Сонымен қатар, Каспий
бассейніндегі көмірсутегі ресурстарын экспорттау мәселесі де бастапқы
орында тұр.
АҚШ болса, халықаралық қатынастар жүйесінде маңызды орын алып жатқан
геосаяси актор. Бүгінгі таңда АҚШ әлемдегі экономикалық көрсеткіштер
бойынша бірінші орында, әскери жағынан қуатты, ғылыми-технологиялық
саладағы көшбасшы болып саналады. Оның ЖІӨ көрсеткіші шамамен 14 трлн.
долларға жетеді. Сондай жетістіктер экономиканың индустриалды жағынан дамуы
мен әртараптануымен тікелей байланыста болады.
АҚШ үлкен энергетикалық әлеуетті иемденеді және әлемдегі ең ірі мұнайдың
тұтынушысы болып табылады. Американдықтар энергетикаға қатысты бірінші
болып ұлттық стратегияны жасап шықты. Онда энергиялық тиімділікті арттыру,
энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, шикізатты тұтынудың жаңа
жолдарын іздестіру мәселелері белгіленген. Құрама Штаттардың энергетикалық
доктринасы жаһандық сипатта болып, өздерінің ұлттық мүдделерін қорғау мен
оларды таратуды алға қойған.
Сонымен, Қазақстан мен АҚШ әлемдік энергетикалық саясатқа әсер ететін
маңызды қатысушылары болып табылады. Екі елдің өзара әрекеттесуі олардың
сыртқы саясаттарындағы басымдықтармен сипатталады. Оған саяси, сауда-
экономикалық, әскери, білім және т.б. салалардағы қатынастар кіреді. Оның
ішіндегі энергетикалық байланыстарға ерекше көңіл бөлінеді және екі жақ та
оған үлкен мүдделілік танытады. АҚШ-ты Қазақстандағы қызықтыратыны пайдалы
қазбалардың көп шоғырлануы мен олардың әртүрлілігі, Каспий теңізінде мұнай-
газ қорларының бар болуы және сол аймақтағы көмірсутегі шикізатын
тасымалдаудың жолдарын әртараптандыру мүмкіндіктері, уран өнеркәсібінің
дамуы сияқты ерекшеліктер. Қазақстан болса, әлемде гегемон рөлін атқаратын
Құрама Штаттардың халықаралық қатынастар жүйесінде елеулі орын алуы,
экономикалық қуаттылығының дамуы, энергетикалық сектормен қатар, басқа
салаларда да тәжірибе алмасу мүмкіндіктері, саяси, инвестициялық,
қауіпсіздік салаларындағы артықшылықтары секілді факторларға мүдделілік
танытады.
Қазіргі кезде кез келген мемлекеттің энергетикалық әлеуеті қандай
сипатта екендігі өте маңызды болып келеді. Энергетикалық әлеует мемлекеттің
саяси, экономикалық жағынан күшін және ықпалдылығын көрсетеді. Сонымен
қатар, халықаралық қатынастардың дамуына әсер ету мүмкіндігін белгілейді.
Алайда, жаһандық нарықта мұнай мен газдың бағаларына деген тәуелділік
байқалады. Оған қоса, энергоресурстардың сарқылатын қорлары да
мемлекеттерді тиімді энергетикалық саясат жүргізуге итермелейді.
Энергетикалық ресурстар жер бетінде жан-жаққа таралып кеткен және кейбір
жерлерде мол болса, басқа аймақтарда мүлде аз орналасқан. XXI ғасырда орын
алған жаһандану үдерісі энергетикалық фактордың маңыздылығының өсуін
тездетті.
Энергетикалық әлеуеттің қазақстандық-американдық қарым-қатынастарында
алатын орны және оның маңыздылығы диплом жұмысының зерттеу нысаны болып
табылады. XXI ғасырдың басындағы Қазақстан және АҚШ-тың энергетика
саласындағы ынтымақтастығы зерттеу пәніне жатқызылады.
Бітіру жұмысының хронологиялық шеңбері. XXI ғасырдың басынан қазіргі
уақытқа дейінгі орын алған Қазақстан мен АҚШ-тың энергетикалық
ынтымақтастығы қарастырылады. Бұл кезеңде Қазақстанның халықаралық
аренадағы белсенділігінің көтерілуі, АҚШ-тағы билік басына Демократиялық
партия өкілінің келуі және т.б. оқиғалар орын алды.
Диплом жұмысының мақсаты. XXI ғасыр басындағы Қазақстанның және АҚШ-тың
энергетикалық әлеуеттерін талдап, оның екі ел арасындағы екі жақты
қатынастарға ықпалын толық түрде ашу болып табылады. Сондай мақсатқа жету
үшін диплом жұмысының алдына келесі міндеттер қойылады:
• Қазіргі кездегі энергетикалық әлеуеттің мемлекеттің сыртқы
саясатына әсерін ашып көрсету;
• Әлемдік экономиканы дамытудағы энергетикалық әлеуеттің және
энергетикалық қауіпсіздіктің маңыздылығын айқындау;
• Қазақстанның энергетикалық стратегиясының басты бағыттары мен
құралдарын анықтау;
• АҚШ энергетикалық доктринасының негізгі мақсаттары мен
бағдарларын қарастыру;
• Қазақстан-АҚШ ынтымақтастығының қалыптасуы мен дамуын зерттеп,
екі жақты қатынастардағы энергетикалық фактордың шешуші рөлін
айқындау;
• Каспий теңізі ресурстарының бірегейлігін және Каспий аймағындағы
АҚШ мүдделерін белгілеу;
• Жаңартылған энергия көздері мәселесінің өзектілігі мен оның
қазақ-американдық қатынастарда алатын орнын зерделеу.
Диплом жұмысының деректік негіздері. Осы диплом жұмысының деректік
негіздері келесідей алты топқа топтастырылады.
Деректердің бірінші тобын Қазақстанның сыртқы саясатының негізін
қалайтын ҚР Конституциясы [1], Н.Назарбаевтың Қазақстан – 2030 стратегиясы
[2], 90-шы жылдардан қазіргі уақытқа дейінгі Қазақстанның энергетикалық
стратегиясы мен бағдарламалары, энергетика саласында қабылданған заңдар [3-
5] құрайды. Бұл құжаттар Қазақстанның сыртқы және энергетикалық
саясаттарының басты бағыттарын белгілейді.
Деректердің екінші тобына XX ғасырдың соңғы жартысынан XXI ғасырдың
басына дейінгі АҚШ энергетикалық доктринасына, кіші Дж.Буш пен Б.Обаманың
энергетикалық саясаттарына қатысты құжаттар мен бағдарламалары, АҚШ-тың
энергетика саласында қабылданған нормативтік-құқықтық актілері жатады [6-
10]. Аталған деректер АҚШ-тың ұлттық қауіпсіздігі және энергетикалық
саясатының бағдарларын айқындайды.
Деректердің үшінші тобында Қазақстан-АҚШ ынтымақтастығының сипаттарын
анықтайтын құжаттар, оның ішінде энергетикалық салаға қатысты деректер
қамтылған [11-14]. Олар екі ел арасындағы қарым-қатынастардың өзгеріп
дамуына жол ашады.
Деректердің төртінші тобын танымал саясаткерлер мен мемлекет
қайраткерлерінің сөйлеген сөздері және жасаған мәлімдемелері құрайды. Атап
айтқанда, ҚР Президенті Н.Назарбаев [15], Қазақстанның 2007-2009 жылдардағы
Сыртқы істер министрі М.Тажин [16], АҚШ-тың 2001-2009 жылдардағы Президенті
кіші Дж.Буш [17] АҚШ Президентінің ұлттық қауіпсіздік жөніндегі бұрынғы
көмекшісі З.Бжезинский [18]. Бұл деректер Қазақстан және АҚШ энергетикалық
әлеуеттері мен екі ел арасындағы энергетикалық саладағы ерекшеліктерінің
жағдайын білуге мүмкіндік береді.
Деректердің бесінші тобын АҚШ энергетика министрлігі және ҚР мұнай және
газ министрлігінің статистикалық мәліметтері [19-20] құрайды. Ондай
мәліметтер екі елдің энергетикалық әлеуеттерінің және экономикалық
ахуалдарының деңгейін көрсетеді. Сонымен қатар, Каспий теңізіндегі
көмірсутегі шикізаты қорының және әлемдік мұнай нарығындағы жағдайды
білуге, белгілі мағлұматтар бойынша сараптама жүргізуге ықпалдасады.
Деректердің соңғы алтыншы тобын Қазақстандық және шетелдік бұқаралық
ақпарат құралдарының мәліметтері және интернет сайттарында көрсетілген
деректер қалыптастырады [21-25]. Қазақстан және АҚШ өкілдерінің қатысуымен
өткізілген кездесулер мен жасалған сапарлар, олардың нәтижесінде
қабылданған құжаттармен танысуға мүмкіншілік туындайды.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. XX ғасырдың 90–шы жылдарынан бастап
қазіргі кезге дейінгі шығарылған тарихнамалық деректерді отандық және
шетелдік деп бөлуге болады.
Қазақстан-АҚШ энергетикалық әлеуеттері және энергетика саласындағы
ынтымақтастығы тақырыбы аз зерттелінген. Сол зерттеулердің ішінен отандық
авторлар Қазақстан сыртқы саясатының қалыптасуы мен тәуелсіздік алғаннан
бері жүргізіп жатқан энергетикалық саясаттың алатын орны, мұнай және газ
ресуртарын игеру мәселелеріне, сонымен қатар Қазақстан-АҚШ ынтымақтастығына
Қ.Тоқаев [26], С.Абдулпаттаев [27], М.С.Ашимбаев [28], Қ.Ә.Жүніс [29],
М.Т.Лаумулин [30], Л.К.Бакаев [31], К.Л.Сыроежкин [32], Д.Б.Қыдырбекұлы
[33] сияқты авторларды ерекше атап өтуге болады. Оның ішінде М.С.Ашимбаев
Нефтегазовые ресурсы Казахстана в системе мировых и региональных
отношений атты еңбегінде қазіргі әлемдегі Қазақстанның мұнай-газ
саласындағы әлеуетінің маңыздылығы және оның басқа мемлекеттермен қарым-
қатынастарына әсер ететінін қарастырған.
Бүгінгі таңдағы Каспийдің құқықтық мәртебесі, Каспий бассейніндегі
ресурстарды игерудегі кездесетін проблемалар, мұнай-газ құбырлары
мәселелері өте өзекті болып табылады. Бұл тақырыпқа А.К.Нурша [34],
А.Абишев [35], А.А.Салимгерей [36], Т.С.Саттаров [37] өздерінің
жұмыстарында тоқталған. Правовой статус Каспийского моря (проблемы теории
и практики) деген еңбегінде А.А.Салимгерей Каспий теңізінің құқықтық
мәртебесі, мұндағы әр мемлекеттің, яғни Қазақстан, Ресей, Әзірбайжан,
Түрікменстан және Иранның ұстанатын ұстанымдары, бұл аймақтағы геосаяси
жағдайдың ерекшеліктеріне талдау жасаған.
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің аясында АҚШ сыртқы
саясатының қалыптасуы, АҚШ-тың Орталық Азия және Қазақстанмен
ынтымақтастығын Ф.Т.Кукеева [38], Ә.Б.Күзембаева [39], О.Г.Закржевская
[40], Қ.Е.Байзақова [41] секілді авторлар зерттеген. Ә.Б.Күзембаеваның
Қазақстан-АҚШ қарым-қатынастарының негізгі аспектілері (2001-2008 жж.)
атты диссертациясы тарих ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін 2009
жылы қорғалады. Автор ҚР мен АҚШ-тың саяси, дипломатиялық, сауда-
экономикалық және инвестициялық қарым-қатынастарының дамуын, екі елдің екі
жақты қатынасқа қатысты мүдделері және көзқарастарын айқындайды. Оған қоса,
энергия қорлары саласындағы ықпалдастықтың тереңдеуі мен кеңеюі, оның
ішінде энергетика және мұнай-газ саласындағы ықпалдастық зерттелінген.
Халықаралық қатынастардағы ядролық қаруды таратпау мәселесі,
Қазақстанның ядролық қауіпсіздігінің саяси-құқықтық қамтамасыз етілуі
А.А.Айтхожинаның [42], Орталық Азияда ядролық қарудан азат аймақ құру және
ондағы ұстанымдар мен өзекті мәселелер, ОА-да ядролық қару таратпау
мәселесіндегі ҚР-дың саясаты Ж.Д.Көшербаевтың [43], АҚШ-тың ядролық қаруды
таратпаудағы ұстанымдарының дамуы мен өзгеруі, энергетика саласындағы
Қазақстанға байланысты жүргізген саясаты А.С.Салимбаеваның [44]
диссертациялық жұмыстарында қарастырылған.
Қазақстанның сыртқы саясатындағы АҚШ-тың алатын орнын және АҚШ
әкімшілігіндегі Қазақстанға қатысты ұстанымдарды, сонымен қатар
энергетикалық саладағы қарым-қатынастардың ерекшеліктерін зерттегендер
қатарына Р.М.Тулепбаева [45], Н.Т.Уранхаев [46], Е.Р.Шаймарданов [47]
жатады. Государственная энергетическая политика в контексте обеспечения
устойчивого развития: мировой опыт и Казахстан (политологический анализ)
деп аталатын Н.Т. Уранхаевтың диссертациясы саясат ғылымдарының докторы
дәрежесін алу үшін 2010 жылы қорғалады. Бұл жұмыста мемлекеттің
энергетикалық саясатын зерттеудің концептуалды әдістері, мемлекеттің
энергетикалық саясатын жүзеге асырудағы геосаяси және экологиялық
факторлар, АҚШ энергетикалық саясатын іске асырудың тәжірибесі,
Қазақстанның энергетикалық нарығындағы қазіргі жағдайға көңіл бөлінеді.
Сонымен қатар, энергетикалық саладағы Қазақстан және АҚШ мемлекетаралық
ынтымақтастығы, американдық энергетикалық саясаттың Каспийлік бағыты және
Б.Обама кезіндегі АҚШ-тың жаңа энергетикалық бағдарламасына көңіл бөлінген.
Орталық Азиядағы АҚШ мүдделері, қауіпсіздік пен ядролық қаруды таратпау
саласындағы Қазақстан-АҚШ ынтымақтастығы мәселелері Ж.Ж.Дәдебаев [48],
Л.М.Иватова [49], У.Т.Касеновтың [50] еңбектерінде көрсетілген.
Л.М.Иватованың Казахстанско-американские отношения (политологический
анализ) атты диссертациялық жұмысында қазақстандық және американдық
қатынастардың дамуындағы энергетикалық фактордың рөлі, Қазақстандағы
экономиканың жалпы жағдайы және АҚШ-пен инвестициялық ынтымақтастықтың
саясатының аспектілері белгіленген.
Қазіргі кезде балама энергия көздері саласының маңыздылығы мен құндылығы
күн сайын артып жатыр. Бұл тақырыпқа байланысты мәліметтердің және
зерттеулердің аздығына қарамастан, қазақстандық зерттеуші Ч.Ш.Ершин [51]
Особенности формирования государственной кадровой политики Республики
Казахстан в области альтернативной энергетики: (политологический анализ)
деген еңбегін қорғап шықты. Ол өзінің жұмысында энерготиімділік пен
энергияны сақтау проблемаларын зерттеудің концептуалды-теоретикалық
әдістері, балама энергия саласындағы шетелдік мемлекеттердің тәжірибелерін
сараптау, әлемдегі жаңартылған энергия көздері нарығының даму тенденциялары
мәселелерін қамтыған. Соған қоса, Ершин балама энергетика саласындағы ҚР
мемлекеттік саясаттың қалыптасуының ерекшеліктерін анықтап, Қазақстанның
отын-энергетикалық сектордың сараптамасын жасады.
Шетелдік зерттеушілер қатарында халықаралық қатынастардағы энергетикалық
саясаттың жағдайын, АҚШ-тың әлемдегі үстемдігі мен алатын орнын, әскери
және энергетикалық жағынан қуаттылығын қарастырған А.В.Торкунов [52],
А.Уткин [53], З.Бжезинский [54], С.З.Жизнин [55] сияқты ресейлік авторлар
бар. А.В.Торкуновтың Современные международные отношения и мировая
политика кітабы бүгінгі кезде кездесетін жаһандық сипаттағы
қиыншылықтарды, соның ішінде әлемдік саясаттағы энергетикалық
проблемаларды, энергетикалық ресурстардың сарқылу мәселесін, халықаралық
қатынастардағы мұнай және газ секілді шикізатты өндірудегі қалдықтардан
пайда болатын экологиялық проблемаларды анықтап талдауға бағытталған.
Каспий мәселесіне ресейлік зерттеушілер ішінде С.С.Жильцов, И.С.Зонн,
А.М.Ушковтың [56] еңбегі арналған. Онда Каспий аймағындағы ресурстарды
бақылау мен оны тасымалдау маршруттарын іздестіру, ОА-дағы жаңа тәуелсіз
мемлекеттердің экономикалық жағдайлары, құбырларды салу мен транспорттық
инфрақұрылымды дамыту жолдары айқындалады. Ал, М.Г.Жулинский Каспий
бассейніндегі мұнай және газ проблемалары, геосаяси және экономикалық
аспектілер, көмірсутегі шикізатын экспорттау бағыттары мен оның әлемдік
экономикада алатын орны, АҚШ және ЕО-ның аймақтағы қызығушылықтарына
тоқталып кеткен.
Жаңартылған энергия көздері саласын дамыту қажеттілігі және ондағы
артықшылықтар мен кемшіліктердің бар болуын, балама ресурстарының
экономикалық және экологиялық жағынан тиімділіктерін талдағандар қатарында
О.Верещагин, Н.Рогожина, Е.Телегина [57-59] бар. Бұл авторлар XXI
ғасырдағы әлемдік энергетиканың алға басуы, мемлекеттердің таза энергетика
секторында жүргізетін жұмыстарда кездесетін қиыншылықтар, жаһандық
технологиялардың дамуының өзгешеліктеріне талдау жасап шықты.
Ф.Старр [60], М.Б.Олкотт [61], Р.Алисон [62] американдық авторлары
Орталық Азиядағы АҚШ-тың мүдделері, Үлкен Орталық Азия ынтымақтастығы мен
дамуы жөніндегі әріптестік, Қазақстандағы экономикалық және әлеуметтік
дамудың белгілері, ұлттық саясаттың энергетика саласымен ұштасуы
мәселелерін атап өткен. 2007 жылдың сәуірінде VI Еуразиялық медиа форум
кезінде американдық саясаттанушы Ариэль Коэн Тәуелсіздік жолы атты
еңбегінде Қазақстанның энергетикалық саясаты және әлемдегі жетекші
мемлекеттермен қалыптасқан энергетикалық ынтымақтастығы туралы жазған.
Сонымен қатар, Қазақстанның әлемдік уран өндірісіндегі алатын орны, ядролық
қарудан бас тартып, қазіргі кезде атом өнеркәсібін бейбіт мақсаттарда
қолдану ниеті де белгіленген.
Стратегические перспективы: ведущие державы, Казахстан и
центральноазиатский узел еңбегінің авторы Роберт Легволд [63] Орталық
Азиядағы жетекші державалардың мүдделері, Ресей, Қытай, Жапония, Еуропаның
Қазақстанға қатысты жүргізіп жатқан саясаттары, соның ішінде Құрама
Штаттардың да рөлін ерекше атап өтеді. АҚШ-тың Орталық Азиядағы мүдделері
тек экономика мен энергетикалық мәселелерімен ғана шектелмей, көпжақты және
терең ынтымақтастық, қақтығыстардың алдын алу, аймақтағы шиеленістерді
бәсеңдету сияқты ауқымды шараларды қамтуы анықталады. Ал, Каспий аймағына
қатысты Легволд Вашингтонның басымдықтарына өзінің энергетикалық
қауіпсіздігін нығайту, мұнай мен газға деген қол жетімділікті қамтамасыз
ету, американдық бизнестің, әсіресе мұнай саласындағы коммерциялық
мүмкіндіктерін кеңейтуді жатқызады.
Диплом жұмысының теориялық әдістемелік негіздері. Осы диплом жұмысының
теориялық әдістемелік негіздерін жалпы ғылыми әдістер құрайды. Соның
ішінде, салыстырмалы-тарихи, контент-анализ, статистикалық талдау және
перспективтілік әдістері қолданылды.
Салыстырмалы-тарихи әдіс Қазақстан және АҚШ-тың энергетикалық
әлеуеттерінің және екі елдің экономикасының даму деңгейлерін анықтауға
көмектеседі. Контент анализ әдісі Қазақстанның энергетикалық
стратегиясының басты бағыттары мен құралдарын және АҚШ энергетикалық
доктринасының негізгі мақсаттары мен бағдарларын айқындауға ықпалдасады.
Екі елдің экономикалық жағдайларын, өнеркәсіп, соның ішінде мұнай-газ
секторындағы негізгі көрсеткіштерді анықтау статистикалық талдау әдісі
арқылы жүргізілді. Қазақстанның тәуелсіздік алған жылдардан бері қазіргі
уақытқа дейінгі кезеңдегі сыртқы саясатта орын алған өзгерістерді және АҚШ-
тағы қауіпсіздік мәселелерін басымды еткен биліктен жаңа әкімшіліктің
келуіне дейінгі аралықтағы Орталық Азия және Қазақстанға қатысты ұстанымдар
мен саясаттың ерекшеліктерін белгілеуде перспективтілік әдістің рөлі зор
болып табылады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Дипломның жалпы көлемі 83 бет.
Бірінші тарауда қазіргі кездегі энергетикалық әлеуеттің мәні және оның
әрбір елдің сыртқы саясатындағы атқаратын рөлі, Қазақстанның және АҚШ-тың
энергетикалық саясаттарын жүргізудегі негізгі стратегиялар мен
бағдарламалары белгіленеді. Дипломатиялық қатынастар орнатылғаннан бері
Қазақстан-АҚШ ынтымақтастығының дамуы, өзара қарым-қатынастардағы
энергетикалық фактордың алатын орны, АҚШ-тың Каспий аймағындағы
қызығушылықтары екінші тарауда айқындалған.
I тарау Қазіргі кездегі энергетикалық әлеуеттің мемлекеттің сыртқы
саясатына әсері
1.1. Әлемдік экономиканы дамытудағы энергетикалық әлеуеттің және
энергетикалық қауіпсіздіктің маңыздылығы
Қазіргі кезде энергетикалық ресурстар жаһанды дамудың шешуші
факторларының бірі болып табылады. Кез келген мемлекет экономикасының дамуы
оның жеке энергоресурстардың бар болуы, олардың көлемі және әлемдік
шаруашылықтағы энергетикалық сектордағы жағдайға байланысты болады.
Минералды-шикізат ресурстарын иемдену жаһанды бәсекелестік факторларының
бірі болып саналады. Алайда ол мемлекеттің сыртқы саясатының сипатына
тәуелді және ол ұлттық экономика бәсекелестігін көтеруде басты рөл
атқарады. Одан басқа тиімді инвестициялық стратегия, өнеркәсіп
инфрақұрылымын дамыту және тиімді экономикалық саясат сияқты мәселелер де
естен шығарылмауы тиіс.
Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін мұнай әлемдік саясаттың ажырамас
бөлігі бола бастады. Ал, 1972 жылы жаһанды энергетикалық дағдарыс орын
алып, мұнайға деген әлемдік бағалар 10 есеге өсті [52, с. 104]. Оның
салдарынан басқа да энергия көздері мен минералды шикізаттарға зиян
келтірілді. Өнеркәсіп салаларында жұмыс дұрыс жасалынбай, жұмыссыздық
деңгейі көтерілді. Экономикалық дамудың қарқындылығы төмендей түсті. Бұл
дағдарыстан шығу үшін және жаңа энергетикалық жағдайға үйрену үшін біраз
уақыт қажет болды.
Геосаяси факторлар әлемдік нарықтағы маңызды стратегиялық тауар болып
табылатын мұнайдың бағасына тікелей әсер етеді. Жаһандық түрде мұнай сатуды
реттеу мәселесі бойынша әлі де нақты шешім табылмады немесе келісім
жасалынбады. Кейбір мемлекеттер өздерінің мүдделерін орындау үшін басқа
елдерге қысым немесе қарулы қақтығыс арқылы ішкі істерге араласу саясатын
жүргізеді. Оған мысал ретінде АҚШ-тың Ирак және Ливиядағы іс-әрекеттерін
келтіруге болады. Әлемдік нарықтағы мұнай және онымен байланысты қаржы
ағындарын біржақты бақылау мақсатын көздеген АҚШ өрескел қуатын көрсетуге
барды. Әрине, Таяу Шығыста мұнайдың анықталған дүниежүзілік ресурстарының
62%-ы шоғырланған, сондықтан ол үлкен қызығушылық тудырады.
1997-2000 жылдары аралығында мұнайға деген бағалардың қатты тербеліске
ұшырауы әлемдік энергетикалық шаруашылыққа ықпал етіп, жаңа энергетикалық
дағдарыстың болуы туралы қауіптің тууына себепкер болды. Халықаралық
энергетикалық саясат белсенділік таныта бастады. 1970 жылға энергетикалық
дағдарыстан кейін бұл тенденция жалғасып, энергетикалық саясат пен
дипломатияның ары қарай дамуына алып келді.
Мұнай және әлеуметтік-экономикалық мәселелер халықаралық қатынастарға
орасан зор ықпал етудегі негізгі фактор болып отыр. Олар халықаралық
сахнада күрес және қайшылықтармен қосарланып, мемлекеттердің нақты сыртқы
саясатында алуан түрде көрініс табады. Сондықтан да мұнай энергияның қайнар
көзі ретінде әлемдік экономикада және халықаралық қатынаста маңызды рөлге
ие, оның стратегиялық рөлі энергия көзіне деген тұрақты сұраныстан пайда
болады. Әлемдегі мұнайды тұтыну және өндіру деңгейінің қарым-қатынасы мұнай
биржаларындағы бағаны анықтайтын фактор болып табылады. Онымен қатар ірі
энергия қорын импорттаушылар өздерінің тұтынушыларының сұраныстарынан
шамадан тыс көп тасымалдауының нәтижесінде, жақын болашақта дүниежүзілік
нарықта шынайы мұнай тапшылығына алып келу қауіпі байқалуда. Олардың бұл іс-
әрекеттері стратегиялық қорды құру үшін екендігі даусыз.
Егер статистикалық мәліметтерге сүйенсек, 2003-2008 жылдар әлемдік
энергетикалық нарықтағы жаһанды экономиканың және энергияға деген
сұраныстың қарқынды өсуімен сипатталады. Бұл кезеңде әлемдегі бастапқы
энергияны тұтынудың орта жылдық өсімі 3,1%-дан асты, ал дамушы елдерде
дерлік 6%-ға жетті [64]. Сұраныстың көтерілуі энергияның барлық түрлеріне
деген бағалардың өсуіне ықпалдасты. XXI ғасырда орын алған қаржы дағдарысы
және әлемдік өнеркәсіп күйзелісі әлемдік энергетикаға экономикалық өсімнің
және энергия сұранысының баяу көрсеткіштері, бағалардың жоғары деңгейін
сақтау қиыншылығы сияқты көріністерімен ықпал жасайды.
Жақын болашақта дүниежүзілік масштабта мұнайға деген сұраныстың өсу
қарқынын болжауға болады. Дегенмен, жақын арада мұнайға деген сұраныстың
өсуімен, мұнайды өндіру көрсеткіштері араларының алшақтауына байланысты
әлемдік нарықтағы жағдай жағымсыз сипатта болуы мүмкін. Себебі, бүгінгі
таңдағы белгілі мұнай кен орындары өндіру күшін арттыруға тиімсіздігі орын
алып жатыр. Сарапшылардың бағалауынша, қазіргі кезде дүние жүзінде мұнай
кен орындарының 90%-ы ашылған және ірі жаңа мұнай көздерінің ашылуы жылдан
жылға азаюда. Сонымен қатар, бүгінгі технологиялар кен орындардан тек
мұнайдың жалпы көлемінің 30-35%-ы ғана өндіре алады, алайда болашақта бұл
көрсеткіш 50-60%-ға дерлік көтерілуі мүмкін. Қазіргі заманғы әлемдік
технологияның дамуында мұнай көп қолданылатын энергия көзі болып табылады,
оның үлесі отын қорының жалпы тұтынуының шамамен 38%-ды құрайды [65, c.
245]. Осыған байланысты мұнай бағасының деңгейі экономиканың барлық дерлік
салаларының түсімін анықтайды.
Әлемдік экономикадағы мұнайдың тұтынуы 2015 жылға дейінгі кезеңде орташа
жылына 1,5%-ға өседі деп күтілуде. Ондағы жоғары өсу қарқыны дамушы елдерге
қатысты болады, яғни жылына 2,5%. Ол бұл жердегі өнеркәсіптің өңдеу
салаларының жылдам дамуымен және қазіргі заманға сай инфрақұрылымның
қалыптасуымен негізделеді. Табиғи газ болса, өңдеу көлемі және электр
тұтыну құрылымындағы үлесі бойынша ең тез дамитын энергожеткізуші болып
табылады. 2015 жылға дейінгі кезеңде әлемдік газдың тұтынуы орташа жылына
3%-ға өседі деп болжамдануда. Газдың әлемдік өңдеуіндегі дамушы елдер тек
үшінші орынды иеленеді, ол 20%-ды құрайды. Энергоресурстарды тұтыну
құрылымындағы мұнай, газ және көмір сияқты басты энергожеткізушілердің
үлестері 2020 жылға қарай 76%-ға азаяды [65, c. 246-247]. Ол
энерготұтынудағы атом және гидроэнергия үлестерінің өсімінен болады.
Энергетикалық шикізаттар, әсіресе мұнай, ықпалды сыртқы саяси құралға
айналып, мемлекеттер арасындағы саяси-экономикалық қатынастардың деңгейін
көрсетеді. Әлемдегі тұрақтылық пен халықаралық қатынастардың жағдайы және
энергоресурстарға деген баға арасында тығыз байланыс бар. Өнеркәсібі
дамыған елдердің басты мақсаттарына мұнай өндіру аймақтарына ықпал етіп
бақылау орнату жатқызыла бастайды. Олар, өз кезегінде, энергоресурстардың
қорлары және оларды өндіру мен тұтынуға байланысты болады. Әлемдік
экономиканың анықталған мұнай қорларымен қамтамасыз етілуі оны өндірудің
жылына шамамен 3 млрд. тонна көрсеткіші қалыпты қалатын болса, тек 45 жылға
ғана жетеді. Алайда, қазіргі уақытта технологиялық алға басу жалғасып,
балама энергия көздерін одан әрі зерттеу және қолдану орын алса, бұл кезең
ұзартылуы мүмкін.
Мұнайды шығаратын ірі мемлекеттер ішінде АҚШ бар. Оның үлесі 9,8%
құрайды. Ал дәлелденген мұнай қорлары құрылымында (139, 66 млрд. тонна) ең
елеулі бөлікті ОПЕК ұйымы иемденеді, ол 77,8%–ға тең. Каспий бассейніндегі
болжамданатын мұнай қорлары әлемдік деңгейден шамамен 5% деп бағаланады
[52, c. 270]. Таяу Шығыстағы жағдай және ОПЕК елдерінің саясаты мұнай
бағаларына әсер етеді. Ол экономикалық күйзелістің болуына ықпалдаса алады.
Әлемдік қауымдастықтың қалыпты қызмет етуі жанданбайтын стратегиялық
ресурстарға байланысты болып келеді.
Отын-энергетикалық кешеннің тұрақты түрде жұмыс істеуі мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық дамуын анықтайды. Энергетикалық қауіпсіздік,
энергоресурстарды тиімді түрде пайдалану, энергетикалық тиімділікті арттыру
және экологиялық жағынан таза технологияларды енгізу кез келген мемлекеттің
энергетикалық секторының дамудың және жұмыс істеуінің басты ұстанымдары
болып табылады. Энергетикалық әлеуеттің болуы мемлекет экономикасының, ел
ішіндегі әлеуметтік жағдайдың өсуіне алып келеді. Алайда, ондай байлықты
иемденуде ойланыстырылған саясат жүргізілу керек. Мәселен, ұлттық
экономикадағы энергоресурстар экспортының үстемдік етуі жаһанды
проблемаларға бейімді болуға итермелейді және ұзақ мерзімді экономикалық
дамудың өсімін төмендетеді. Ол инвестицияларды ынталандыруды азайтады,
халық кірісінің өсуін бәсеңдетеді және әлеуметтік кернеуді жандандырады.
Энергетикалық және экологиялық қауіпсіздік пен энергетикалық және қаржы
тиімділігі мемлекет саясатының маңызды бағыттарына жатады.
Мемлекеттің әлемдік энергетикалық нарықтардағы рөлі көп жағдайда, оның
геосаяси ықпалын белгілейді. Сапалы отын-энергетикалық кешен қаржылық
жағынан тұрақты, экономикалық тиімді және тез дамитын, экологиялық
стандарттарға сай келетін, маманданған кадрлармен және жоғары
технологиялармен жабдықталған сипатта болуы тиіс.
Көмірді өңдеу де отын-энергетикалық кешеннің көне саласы, ал электр
энергетикасы әлемдік шаруашылықтың негізгі салалардың бірі болып табылады
және ол адам қызметінің әр түрлі салаларын электрификациялау қажеттілігімен
түсіндіріледі. Жалпы алғанда, әлемдік электр энергетикасы 2020 жылға дейін
экономика және халық санының өсімінің қарқынымен сәйкес келетін қарқынмен
дамиды деп күтіледі. Электр энергиясының өндіріс құрылымында көмір және
мүмкін атом энергиясының үлесінің бірдей азаюындағы табиғи газ үлесінің
ұлғаюы болжамданып жатыр. Мұнай және қайта жанданатын энергоресурстардың
рөльдері дерлік өзгермейді.
Адам саны 2030 жылға қарай 8,2 млрд.-қа жетуі мүмкін. Мұнайға деген
бағалардың тербелістері сұраныс пен ұсыныс арасындағы тепе-теңдіктің
бұзылуымен байланысты болады. Мұнда мұнайдың стратегиялық қорлары, мұнай
компаниялары арқылы жасалынатын әр түрлі спекулятивті қаржы операциялары да
елеулі рөл атқарады. Ол мұнай ипорттаушы елдердің, әсіресе АҚШ-тың
мүдделері үшін бағалардың тез арада тербелуіне алып келеді.
Энергияны тұтыну әр уақытта экономика жағдайымен байланысты еді. Жалпы
ұлттық өнімнің өсуі энергия тұтынудың ұлғаюымен сипатталады. Мұнай қазіргі
заманда ең бағалы стратегиялық тауар. Оның қайнар көздері, транспорттау
жолдары, әлемдік нарықта бағалануы, оған бақылау орнату жаһандық саясаттағы
мәселелердің біріне айналды. Егер әлемдегі мұнайды өңдеу және тұтыну
бүгінгі кездегідей сақталса, 2018 жылға қарай мұнай тұтынудың жылдық
көрсеткіші 3 млрд. тоннаға жетеді. Өнеркәсіптік қорлардың үлкеюіне
қарамастан, 2030 жылға қарай әлемдік барланған мұнай қорларының 80%-ы
қолданысқа түсіп сарқылады [66].
Энергетикалық ресурстарды транспорттаудағы жаңа жолдарды салу әр елдің
мүддесін қозғайды. Алайда, оны жүзеге асыру қиыншылыққа әкеп соқтырады.
Мәселен, бірқатар жерлердегі тұрақсыздық пен қайшылықтар, мемлекеттік
шекаралардың, геосаяси мақсаттар мен әскери стратегиялық мүдделердің
кедергі келтіруі және т.б факторлар. Сондықтан тасымалдаудың жаңа
мүмкіндіктерін іздеу көп қаражатты қажет етеді, құбырлар өтуге қиындық
туғызатын жерлерде салына бастайды. Жалпы алғанда, энергоресурстарды
транспорттау ең қымбат инфрақұрылымдардың бірі болып табылады.
Болашақта XXI ғасырдың бірінші төртжылдығында энергоресурстарды
тұтынудың құрылымында келесі сипаттар белгіленеді деп болжамдауға болады:
• әлемдік экономикадағы энергияны тұтынудың 2030 жылға дейін бір
жарым ретке үлкеюі, ондағы күтілетін өсімнің үштен екісі Қытай
мен дамушы мемлекеттерге тиесілі болады;
• көмірсутегі отынның энерготұтыну құрылымындағы сақталынатын
артықшылықта болуы (мұнай және газ);
• табиғи газдың басқа энергоресурстарға қарағанда тұтынудың жоғары
қарқыны;
• транспорттың басқа салалардың тұтынуды көбейтуіндегі мұнай
тұтынуының өсімінде транспорт рөлінің басымдылығы.
Халықаралық және мемлекеттік іс жүргізу тәжірибесі айналымына
энергетикалық қауіпсіздік термині XX ғасырдың 70-ші жылдары Таяу
Шығыстағы халықаралық қатынастардың шиеленісуі мен әлемдік энергетика
нарығы конъюнктурасының дамуының тұғырнамасы аясында мемлекеттердің, оның
ішінде негізінен Батыс елдердің ұлттық мүдделерінің қауіпсіздігіне қатысты
қауіп-қатерлерді айқындау барысында қолданысқа енгізілді. Американдық
ғалымдар энергетикалық қауіпсіздік деп – ұлттық күш-қуатты арттыруға
қажетті энегоресурстарға еркін қол жеткізу деп түсінеді [67]. Сондықтан да
Олжа кітабының авторы Даниел Ергин энергетикалық қауіпсіздіктің шарттары
ретінде тұрақты тұтынушылар мен үздіксіз ұсыныстармен қатар, жаһандық
энергетика нарығындағы тұрақтылық, АҚШ-тың мұнай өндіруші-мемлекеттермен
қоса сол мұнайды тұтынушы ірі мемлекеттермен де жақсы қарым-қатынаста
болуы, негізгі мұнай кендері мен оларды тасымалдау жолдарын қорғаудың
көпжақты шараларын қалыптастыру, әлемдік энергетика мен энергияны пайдалану
болашағына қатысты халықаралық зерттеу жобаларын жасау секілді негізгі
принциптерін көрсетеді.
Энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мемлекеттер сыртқы
саясаттарының басымды бағыттарына жатқызылды. Жалпы бұл терминнің нақты
анықтамасын анықтау қиыншылық туғызады, себебі онымен байланысты әр түрлі
проблемалар бар. Мәселен, террористік, әскери-саяси, геосаяси және т.б.
Әлемде әр мемлекеттің энергетикалық әлеуетінің әр түрлі болуы
энергоресурстар үшін күресті күшейтеді және әлемдік нарықта оларға деген
бағаның тұрақсыздығына және тербелісте болуына әсер етеді. Ел ішіндегі
саяси тұрақсыздық, қаржылық дағдарыс, энергия көздерінің жеткізілімдерін
шешудегі қатысушылар арасындағы келіспеушіліктер және шикізатты
жабдықтаудағы іркілістер - осының барлығы орын алған жағдайда,
энергетикалық қауіпсіздікті қауіп-қатер астына қояды. Әлемдік экономика мен
саясаттың тұрақты түрде өзгеріп отыратындығын ескеріп, магистральды мұнай
және газ құбырларының барлық потенциалды мүмкін маршруттары экономика
тұрғысынан тиянақты түрде жан-жақты зерттеуді талап етеді.
1970-ші жылдардың ортасындағы әлемдік энергетикалық дағдарыс және оның
1980-ші және 1990-шы жылдардағы көріністері халықаралық қатынастарда және
жаһанды саясатта энергетикалық фактордың маңызды екендігін айқындады.
Энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, түптеп келгенде, мемлекеттік
басқарудың тиімділігін көрсетеді. Мұндағы маңызды мәселелер қатарына жан-
жақты және жарамды жұмыс істейтін инфрақұрылым құру, энергетикалық әлеуеті
бар елдердің экспорттарын одан әрі дамыту, тұтыну нарықтарын кеңейту және
энергоресурстарды тасымалдау жолдарын түрлендіру жатады. Әлемдік
энергетикалық кеңістіктегі үдерістердің және проблемалардың қиыншылығы
энергетикалық дипломатияға сүйенуге әкеліп соғады. В. Дэвид және Л. Юэнің
пікірлері бойынша, бұрын энергетикалық қауіпсіздік түсінігі көмірсутегі
шикізатымен тұрақты түрде жабдықтауды білдірсе, енді ол ауқымды түсінік
болып түсіндіріледі, яғни энергоресурстарға қатысы бар барлық акторлар және
іс-әрекеттер [68].
Энергетикалық қауіпсіздік түсінігіне энергетикалық ресурстарға қол
жеткізу мүмкіндігі кіреді және ол мемлекеттің ұлттық күш қуатын арттыруға
әсер етеді. Энергия көзінің өнімдерін иемденетін нарықтың тұрақтылығы, яғни
экспорттаушы және импорттаушы мемлекеттер арасындағы ынтымақтастық, және
транзитті тиімді ететін жеткізілімнің әр түрлілігі - осының барлығы
энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін қажет. Ол өз кезегінде,
әлемдік экономиканың дамуына және жалпы халықаралық қатынастардағы
тұрақтылықтың сақтауына ықпал етеді. Оған қоса, энергетикалық саланың дұрыс
жұмыс істеуі халықтың тұрмыс жағдайы сапасының жақсаруын да көздейді.
Энергоресурстарға деген бағаның өзгеруі және басқа да факторлар
экономика бәсекелестігін қамтамасыз етуге әсер етеді. Ол өз кезегінде
ұлттық энергетикалық қауіпсіздік түсінігіне алып келеді. Мұндағы ОЭК
мемлекеттің энергетикалық қауіпсіздігінің негізгі бөлігі. Энергетикалық
фактордың әлемдік экономикаға әсері өте зор. Энергоресурстарды көп көлемде
тұтыну және энергоқорлардың азаюы кезінде, энергия көздері, оның ішінде
мұнай маңызды сыртқы саяси құралға айнала бастайды.
Ұлттық экономикалық қауіпсіздік шеңберінде ұлттық энергетикалық
қауіпсіздік түсінігі белгіленеді. Оның мәні өмір сүруге қажет
энергоресурстармен үздіксіз қамтамасыз ету және оған қатысты мүмкін
болатын қайшылықтар мен келіспеушіліктерден мемлекет экономикасын қорғауда
жатыр. Мұндағы ОЭК-тің рөлі зор, ол мемлекеттің энергетикалық
қауіпсіздігінің басты құраушысы және ондай қауіпсіздікке кепілдік беру
аймақтық деңгейден жаһанды деңгейге жетеді. Жалпы энергетикалық фактордың
әлемдік саясаттағы алатын орны да үлкен. Энергоресурстарды тұтынудың жыл
сайын өсуі, олардың қорларының тез арада азаюына қарамастан, дамыған
елдердің сыртқы саясатттарында ұстанатын бағыттары ұлттық нарықтарға
энергетикалық тауарларды үздіксіз жеткізуге бағытталған.
Жаһандану және интеграция сияқты үдерістер әр мемлекетті энергетикалық
қауіпсіздіктің ұлттық стратегиясын әзірлеуге итермелейді. Бүгінгі таңда кез
келген мемлекеттің дамуы оның экономикалық жағдайына байланысты екендігі
әсіресе белгіленеді. Энергетикалық ресурстарды иемдену және оларды әлемдік
нарыққа шығару сияқты мәселелер алдыңғы қатарда тұр. Егер әлемде дамудың
геоэкономикалық үлгісі үстемдік ететін болса, онда энергетика өмірлік
маңызы бар салаларға айналады. Сонымен энергетикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету мемлекет сыртқы саясатының құрамдас бөлігіне жатқызуға
болады.
Энергетикалық дипломатияның маңызды сипатына сыртқы саяси
ведомстволардың және отын-энергетикалық кешенді компаниялары арасындағы
тығыз өзара әрекеттестік, сонымен қатар олардың халықаралық аренадағы
белсенді болуы жатады. Энергетика мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік
дамуының негізі болып табылады. Энергияға деген сұраныс алдағы екі
онжылдықта тек ұлғая түседі. Мәселен, 2000 жылы 9 млрд. тоннадан 2020 жылы
13 млрд. тоннаға қарай [52, c. 262]. Оның көбісі мұнай мен газбен
толтырылады.
Энергетикалық дипломатия түсінігі көптеген мәселелерді қамтиды. Олардың
ішінде энергия көздеріне деген қол жетімділік, тұтынушыларды энергия
тасымалдаушылармен сенімді түрде қамтамасыз ету, көмірсутегі шикізатын және
электр энергиясын тасымалдау жолдары, атом энергетикасын дамытудың
бағыттары бар. Дипломатияның бұл түрі сыртқы саясаттың бір бөлігіне кіріп,
энергетикалық салада мемлекетаралық қатынастардың дамуына қолайлы жағдай
туғызады. Ал бүгінгі кездегі жаһандану үдерісі энергетикалық дипломатиядағы
проблемаларды өзара байланыстырып, оларды шешу мәселелерін әлемдік деңгейге
шығарады.
Энергия адамзат өмір суруін және дамуын, экономикалық және материалдық
әл-ауқат деңгейін қамтамасыз ететін негізгі қайнар көздерінің бірі болып
табылады. Бастапқы энергоресурстарды тұтынудың көлемдеріне әр түрлі
факторлар ықпал жасайды. Оған экономикалық өсудің сипаты, әлемдік
бағалардың өзгеруі, белгілі бір мемлекеттер немесе топтардың энергетикалық
саясаттарының тиімділіктері және т.б. жатады. Оның ішіндегі экономикалық
өсудің қарқындылығы ерекше орын алады.
Энергетика мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік жағынан дамуына әсер
ететін маңызды қозғалтқыш күш болып саналады. Энергияға деген сұраныс
алдағы екі он жылдықта жылына 2%-ға үлкейеді. Мұнайға деген әлемдік сұраныс
2000 жылы 9 млрд.-ты құраса, 2020 жылы 13 млрд. тоннаға дейін көтеріледі
[52, c. 263]. Оның жартысынан астамы мұнай және газбен толтырылады. Ал ол
ресурстардың көпшілігі қайта жанданбайтындар қатарына жататынын естен
шығармау керек. Бұл көрсеткішпен қатар, әлемдік нарықтағы
энерготасымалдаушыларға деген бағалар мемлекет экономикасының бәсекелестік
қабілетін бағалағанда есепке алынады. Оны қамтамасыз ету саясатта және
экономикадағы ұлттық қауіпсіздіктің ажырамас бөлігі болып табылады.
Әлемдік қауымдастық энергия көздерінің маңыздылығын түсініп, оның
халықаралық қатынастар жүйесін құрудағы ерекше рөлін мойындап,
энергетикалық дипломатияға орын беруі керек. Бұрынғыдай сияқты
энергоресурстарды өздерінің қажеттіліктерін ғана орындау үшін қажет
еткізбей, мемлекеттер арасындағы жаңа ынтымақтастыққа, жаңа келісімдерге
жол ашылу керек.
Бүгінгі таңда барланған қорлардың жылдық көлемі 1,5-3,0 млрд.т шамасында
ғана, ондағы өсім шағын кен орындардың ашылуымен және барланып жатқан кен
орындардағы қорларды үлкейтумен сипатталады. Энергияны тиімді пайдаланудың
көрсеткіші болып энергияның сыйымдылығы саналады. Мәселен, энергияны
жалпылай түрде тұтыну ЖІӨ бірлігін әзірлеумен сәйкестендіріледі. ЖІӨ
энергия сыйымдылығының деңгейі энергоресурстарды сақтау немесе оларды
шамадан тыс пайдалануды көрсетеді. Алдағы уақытта бұл бағыт өз жалғасын
табады және оған энергия сыйымдылығын азайту бойынша шараларды қатаң еткізу
ықпалдасады. Мысал ретінде 2005 жылы АҚШ-та қабылданған энергетикалық
саясат туралы Заңды келтіруге болады. Ол энергияны сақтау жөнінен
стандарттарды қатаң еткізіп қана қоймай, энергияны сақтайтын технологиялар
мен құралдарды қолданатын тұлғаларға және бизнеске салық салу бойынша
жеңілдіктерді қарастырады.
Мұнай мен газдың үлкен қорларын иемденетін мемлекеттер, тек онымен ғана
қанағаттанбай, энергетиканы саяси және экономикалық мақсаттар мен
мүдделерді жылжыту тәсілі ретінде қолдануға тырысады. Қазіргі кезде
энергоресурстардың тұтынушылары қоршаған ортаны сақтау факторымен санасып,
дәстүрлі отынды тұтынуды және оған деген тәуелділікті азайтудың әдістерін
қарастырып жатыр.
Кейбір халықаралық құжаттарда қоршаған ортаға келтірілетін зиянды азайту
сияқты мәселелер белгіленген. Киото хаттамасында көмір қышқыл газының
атмосфераға енуін азайту көзделеді. Онда алғашқы энергия көздерін (АЭК),
әсіресе көмірді тұтыну азаяды. 2006 жылы АҚШ энергетика министрлігі жасаған
болжам бойынша, 2030 жылға қарай АЭК тұтынудың көлемі 77%-ға үлкеюі мүмкін.
Ондай болжам мұнай тұтынудың жоғары қарқынды жыл сайынғы өсімдері – 1,2%
және газдікі – 0 ,7% есепке алынды [69, с. 19-20]. Сонымен, XXI ғасырдың
ортасына қарай адамзат өзін дәстүрлі энергия көздерімен қамтамасыз ету
проблемасымен кездеседі.
Бірқатар мемлекеттердің қайта жанданатын энергия көздерін қолдану және
атом энергетикасын дамыту жөніндегі іс-қимылдарына қарамастан, 2001-2030
жылдар аралығындағы АЭК тұтынудың құрылымында мұнай, газ және көмір сияқты
органикалық энерготасымалдаушылар үстемдік етіп қалады. Олардың әлемдік
энергетикалық тұтынудағы үлесі шамамен 85%-дай болады. Мұнай тұтынудың
үлкен көлемдері Оңтүстік-Шығыс Азия және АҚШ мемлекеттеріне тиісті деп
күтіледі. АҚШ энрегия саласындағы ақпарат жөніндегі Әкімшіліктің мұнайдың
болжамданған қорлары 30 млрд. тоннадан астамын құрайды, алайда олар
барлауға қиыншылық туғызатын жерлерде орналасқан.
Электр энергиясы экологиялық жағынан таза және пайдалануда ыңғайлы
энерготасымалдаушы болып саналады. Ол экономиканың әр түрлі салаларындағы
ғылыми-техникалық дамудың және қоғамның ақпараттануының маңызды элементі.
2030 жылға дейін әлемдік экономиканың электрификациялануы және электр
энергиясын тұтынудың ұлғаюы орын алуы мүмкін. Осы жылға қарай электр
энергиясын өндірудегі атом энергиясын қолдану 2000-шы жылмен салыстырғанда
200 млн. т. у.т. 1250 млн. т. у.т.-ге дейін өседі [69, с. 26]. Бұл саланы
дамыту энергетикалық ядролық реакторлардың қауіпсіздігі проблемасын шешу,
өнеркәсіптік термоядролық реакторларды салу сияқты мәселелерге байланысты
болады.
Әлемдік экономикадағы өсім, халықтың саны мен әлемдегі қолданылатын
энергияның түрлері мен көлемдері бір-бірімен тығыз байланысты болады. Уақыт
өткен сайын халық санының көбеюі экономикалық өрлеуді көздейді, яғни адам
өмірінің сапасын жақсартуға деген талпыныс энерготұтынудың өсуіне алып
келеді. 2005 жылы Жер шарындағы адамзат саны шамамен 6,4 млрд. еді.
Бүгінгі таңда орын алатын әр түрлі аурулар, аштық, табиғи апаттар және т.б
салдарынан халық саны азаяды және кейбір аймақтарда туу коэффициенті
баяулап жатыр. 2005 жылдан 2030 жылға дейінгі аралықта туудың орташа жылдық
коэффициенті 1% құрайды деп күтіледі [70]. Ондай көрсеткіш аз болғанымен,
оның нәтижесінде 2030 жылға қарай халық саны 8 млрд.-қа дейін жететін
шығар. Сонда әлемде бүгінге қарағанда миллиардтан астам көп энергияның
тұтынушылары пайда болады. 2030 жылға дейін ЖІӨ көлемінен өлшенетін әлемдік
экономикалық өндірісінің тұрақты өсуі ықтимал болады, нақтылай айтқанда,
дамушы елдердің экономикалық өркендеулері арқылы орташа алғанда жыл сайынғы
3%-дық көрсеткіш. Халық санының өсуі мен әлемдік экономиканың дамуы
энерготасымалдаушыларға деген әлемдік деңгейдегі сұраныстың орта шамада
жылына 1,2% деп белгілейді.
Белгілі бір уақыт аралығы өткеннен соң әлемдік энергоресурстардың құрамы
бірқатар факторлардың әсерінен өзгереді, олардың ішінде технологиялардың
дамуы, баға мен қол жетімділік бар. Кез келген мемлекет энергетикалық
әлеуетін тиімді пайдаланып, балама энергия көздері сияқты салаларды да
дамытуға ниет білдіреді. Алайда жаңа энергоресурстар нарыққа шығып,
дәстүрлі энерготасымалдаушыларды жаһанды түрде алмастыру үшін көп уақыт
қажет. Сонымен қатар, қаржы салу мен озық технологиялар мәселелерін де
есепке алу керек.
1.2. Қазақстанның энергетикалық стратегиясының басты бағыттары мен
құралдары
Еуразия халықаралық бейбітшілік пен тұрақтылықты сақтайтын аймақ, ал
Орталық Азия бүкіл Еуразияның дамуын белгілейді. Қазақстан болса,
байланыстырушы, көпір сияқты мемлекеттерді байланыстырып жатыр. Еуразия
Азия және Еуропа арасындағы өмірлік маңызы бар аймақ деп саналады. Хэлфорд
Маккиндердің геосаяси тұжырымдамасына сәйкес, Еуразияның орталығын бақыла
алатын кез келген держава Атлантикадан Тынық мұхитына дейінгі
территорияларда үстемдік етуге мүмкіндік алады.
Қазақстан әлемдік энергетикалық жүйеде едәуір орын алады. Ол әлемдік
ресурстардың елеулі бөлігін құрайтын мұнай, газ, көмір және уран қорларына
бай болып табылады. Көмірсутегі қорлары бойынша әлемде сегізінші және ТМД
елдері ішінен екінші орын алады. Қазақстанның үлесіне әлемдік мұнай
қорларының шамамен 3,3%-ы және әлемдік газ қорларының 1%-ы тиесілі.
Болжамданатын мұнай қорларының жартысынан көбісі Каспий теңізінде
орналасқан, яғни ол 13-18 млрд. тоннаны құрайды. Пайдалы қазбаларды
экспорттау және импорттау арқылы Қазақстан жоғары экономикалық өсімге қол
жеткізді. 2000-шы жылдардағы көрсеткіш 10%-дан да асып түсті. Мұнай-газ
секторының үлкен кіріс беруі жан-жақтан нинвестициялардың тартылуына жол
ашты. 2006 жылғы мәліметтерге сәйкес, көмірсутегі шиізатын өңдеу және
барлау жұмыстарымен айналысатын 142 компаниялардың ішінен, 74-і отандық, 20-
сы бірлескен және 48-і шетелдік болып шықты. 1996-2005 жылдар аралығында
мұнай мен газды өңдеу саласына 40,6 млрд. доллар инвестиция салынды және ол
осы уақыт ішінде 11 ретке үлкейді.
Қазақстан жерінде Менделеев таблицасының 99 элементі бар екендігі
анықталды. Бүгінгі таңда 493 кен орындары белгілі және олар 1225 минералды
ресурстардың түрлерінен құралған [71, c. 149]. Қазақстан ТМД елдері
арасында мұнай қоры бойынша екінші, газ және көмір қорлары бойынша үшінші
орынды иеленеді. Сонымен қатар, мұнай және көмірді өңдіруден екінші болып
саналады. Әлемдік уран қорының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz