Бейнелеу өнері мен дүниетану пәндерін кіріктіре оқыту негізінде бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие беру
I тарау. «Бейнелеу өнері» мен «Дүниетану» пәндерін кіріктіре оқыту негізінде бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің теориялық негіздері.
1.1 Бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің ғылыми.теориялық негіздері.
1.2. Бастауыш мектептің оқу үрдісіндегі кіріктіре оқыту технологиясының сипаттамасы.
1.3. «Бейнелеу өнері» мен «Дүниетану» пәндерін кіріктіре оқыту негізінде бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің құрылымдық.мазмұндық моделі.
II тарау. «Бейнелеу өнері» мен «Дүниетану» пәндерін кіріктіре оқыту негізінде бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің әдістемесі.
2.1 Бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудегі «Бейнелеу өнері» мен «Дүниетану» пәндерін кіріктіре оқытудың жағдайы
2.2 Кіші мектеп оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің тиімді жолдары.
2.3. Педагогикалық тәжірибелі.эксперименттің нәтижелері.
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымша
1.1 Бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің ғылыми.теориялық негіздері.
1.2. Бастауыш мектептің оқу үрдісіндегі кіріктіре оқыту технологиясының сипаттамасы.
1.3. «Бейнелеу өнері» мен «Дүниетану» пәндерін кіріктіре оқыту негізінде бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің құрылымдық.мазмұндық моделі.
II тарау. «Бейнелеу өнері» мен «Дүниетану» пәндерін кіріктіре оқыту негізінде бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің әдістемесі.
2.1 Бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудегі «Бейнелеу өнері» мен «Дүниетану» пәндерін кіріктіре оқытудың жағдайы
2.2 Кіші мектеп оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің тиімді жолдары.
2.3. Педагогикалық тәжірибелі.эксперименттің нәтижелері.
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымша
Қазіргі таңда еліміздегі оқу – тәрбие үрдісінде болып жатқан жаңартулар білім мен тәрбие жұмысын қайта қарауды талап етіп отыр. Жас ұрпаққа тәрбие берудің сапасын көтеріп, сұлулық пен сезіну қабілетін арттырып, эстетикалық талғамын көтере отырып, өз ісіне деген шығармашылық талабын арттыру бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі.
Қазақстан Республикасының тәлім-тәрбие тұжырымдамасындағы [2,8] баланы адамгершілік тұрғысынан тәрбиелеуді көздеп, оның рухани дүниесінің қалыптасуы мен ақыл-ой дамуының тиімді құралы болып табылатын эстетикалық тәрбиенің маңыздылығы туралы айтылған мәселелер мен Қазақстан Республикасының Білім туралы заңындағы: «білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау» тұрғысындағы қаулылар да осы мәселенің өзекті екендігін дәлелдейді. [3,5].
«Қазақ мектептерінде бүгінгі күнге дейін кеңінен өріс алып келген келеңсіз құбылыстарды жоя отырып, имандылық – эстетикалық тәрбие беру жүйесін, ұлтық ерекшеліктерді, баланың рухани дамуын жаңа негізде қайта қарауға, эстетикалық сезімталдықты дамытуға...» бағытталған қазақ мектептері мен мектепке дейінгі мекемелерде имандылық– эстетикалық тәрбие берудің кешенді бағдарламасы осы кезеңнің баланың өмірге деген адамгершілік-эстетикалық қарым- қатынастарын қалыптастырудың шешуші кезеңі екендігін ескертеді. [1,8].
Қазақстан Республикасы бастауыш білімнің мемлекеттік стандартында оқушының жеке тұлғасының қалыптасуы мен дамуы үшін оқу-әрекетін ұйымдастыру, айналадағы дүниемен белсенді әрекеттік, этикалық, эстетикалық қарым-қатынасқа дайындау міндеттері [4, 3] бастауыш сыныптағы оқу-тәрбие үрдісінде эстетикалық тәрбиенің маңыздылығы айқындалса, мемлекеттік білім беру саласындағы тұжырымдамада «Бала бастауыш мектепті бітірген кезде, жанындағы адамдармен ешбір қиындықсыз белсене қарым-қатынас жасауды үйренуге, алған білімін түйсініп, өмірде қолдана білуді талап ететін дағдыларды толық игеруі үшін бастауыш сыныпта гуманитарлық-эстетикалық бағыттағы пәндерді кеңінен енгізу керектігі» баса айтылады [5, Б.1-2].
Жоғарыда келтірілген деректерге назар аударсақ, үкімет тарапынан жарық көрген құжаттарда ұлттық және әлемдік өнерге, халықтың рухани байлығы мен қоршаған ортаны қабылдауға бағытталған бастауыш мектеп оқушыларына берілетін эстетикалық тәрбиеге көп көңіл бөлініп отырғандығын көреміз.
«Эстетика», «эстетикалық тәрбие» ұғымдары қазіргі теориялар мен тәжірибелердің ашқан жаңалығы емес. Жалпы тәрбие мәселесі, оның ішінде эстетикалық тәрбие адам баласын ерте заманнан ойландыра бастады. Бірқатар философиялық, педагогикалық әдебиеттерге шолу жасау «эстетика» ұғымына философ Р.Н.Нурғалиев [5,4], М.Ф. Овсяникова [6,4 ] [7,4 ]басшылығымен шығарылған сөздіктерде әртүрлі анықтамалар берілгендігін көрсетеді.
Қазақстан Республикасының тәлім-тәрбие тұжырымдамасындағы [2,8] баланы адамгершілік тұрғысынан тәрбиелеуді көздеп, оның рухани дүниесінің қалыптасуы мен ақыл-ой дамуының тиімді құралы болып табылатын эстетикалық тәрбиенің маңыздылығы туралы айтылған мәселелер мен Қазақстан Республикасының Білім туралы заңындағы: «білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау» тұрғысындағы қаулылар да осы мәселенің өзекті екендігін дәлелдейді. [3,5].
«Қазақ мектептерінде бүгінгі күнге дейін кеңінен өріс алып келген келеңсіз құбылыстарды жоя отырып, имандылық – эстетикалық тәрбие беру жүйесін, ұлтық ерекшеліктерді, баланың рухани дамуын жаңа негізде қайта қарауға, эстетикалық сезімталдықты дамытуға...» бағытталған қазақ мектептері мен мектепке дейінгі мекемелерде имандылық– эстетикалық тәрбие берудің кешенді бағдарламасы осы кезеңнің баланың өмірге деген адамгершілік-эстетикалық қарым- қатынастарын қалыптастырудың шешуші кезеңі екендігін ескертеді. [1,8].
Қазақстан Республикасы бастауыш білімнің мемлекеттік стандартында оқушының жеке тұлғасының қалыптасуы мен дамуы үшін оқу-әрекетін ұйымдастыру, айналадағы дүниемен белсенді әрекеттік, этикалық, эстетикалық қарым-қатынасқа дайындау міндеттері [4, 3] бастауыш сыныптағы оқу-тәрбие үрдісінде эстетикалық тәрбиенің маңыздылығы айқындалса, мемлекеттік білім беру саласындағы тұжырымдамада «Бала бастауыш мектепті бітірген кезде, жанындағы адамдармен ешбір қиындықсыз белсене қарым-қатынас жасауды үйренуге, алған білімін түйсініп, өмірде қолдана білуді талап ететін дағдыларды толық игеруі үшін бастауыш сыныпта гуманитарлық-эстетикалық бағыттағы пәндерді кеңінен енгізу керектігі» баса айтылады [5, Б.1-2].
Жоғарыда келтірілген деректерге назар аударсақ, үкімет тарапынан жарық көрген құжаттарда ұлттық және әлемдік өнерге, халықтың рухани байлығы мен қоршаған ортаны қабылдауға бағытталған бастауыш мектеп оқушыларына берілетін эстетикалық тәрбиеге көп көңіл бөлініп отырғандығын көреміз.
«Эстетика», «эстетикалық тәрбие» ұғымдары қазіргі теориялар мен тәжірибелердің ашқан жаңалығы емес. Жалпы тәрбие мәселесі, оның ішінде эстетикалық тәрбие адам баласын ерте заманнан ойландыра бастады. Бірқатар философиялық, педагогикалық әдебиеттерге шолу жасау «эстетика» ұғымына философ Р.Н.Нурғалиев [5,4], М.Ф. Овсяникова [6,4 ] [7,4 ]басшылығымен шығарылған сөздіктерде әртүрлі анықтамалар берілгендігін көрсетеді.
1. Қазақстан Республикасының орта білім берудің мемлекеттік стандарты
2- кітап Республикалық басылым. Алматы, 1998, 198 б.
2. Қазақстан Рсслубликасынын Заңы «Білім туралы» / Егемея Казақстан,
№11,маусым 1999,3 б.
3. Келімбетов Ы. «Ежелгі дәуір әдебиеті», Алматы: Анатілі - 1991. -192 б.
4. Абай «Қара сөздер». Алматы: 1993, 152 б.
5. Ушинский К.Д. «Избранные педагогические сочинения», в 2-х томах,
теоретическис проблемы педагогики. М: Педагогика АПН, 1974, 584с.
6. Алтьшсарин Ы. Соб. соч. в 3- томах Алма-Ата: Наука 1976, 3 14 с.
7. Макаренко А.С. Избранные педаготические сочинения в 2-х томах М:
Педагогика 1977.
8. Шәкірім Қүдайбердіүлы. Үш анық. Алматы «Қазакстан» және
«Ғақлия» ғылыми-әдеби орталығы, 1991, 80 б.
9. Аймауытов Ж. Бес томдык, шығармалар жинағы. 4-том. Психология
/ред. алқасы С. Қирабаев М.Базарбаевт.б. Алматы: Ғылым, 1998, 4486.
10. Байтүрсынов А. Ақ жол: Өлеңдер мен тәржімелер, пуб. мақалалар
және әдеби зерттеулер (қүр. Ғ.Нүрғалиев). Алматы: Жалын, 1999,4646.
11. Жүмабаев М. Шығармаларькөлеңдер, поэмалар, қара создер
(қүрастырған X. Абдуллин). Алматы: Жазушы, 1989, 448 б.
12. Выготский Л.С. Проблемы психологического развития ребенка
Изобразительные психологические исследования. М: Издание Акад. пед.
наук. 1965, 62 с.
13. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. М: Учпедгиз. 1940, 205с.
14. Ананьев Б.Г. Психология чувственного познания. М: Издательство АПН
РСФСР: 1960, Г:6с.
1І>. Леонтьев А.И. О социальной природе пеихыкм ч^ювека. Вс:'росы философии. Исследование худож. интересов школьников под ред. Квятковского и Фохта-Бабушкина, М: Наука, 1974, С. 84-92.
16. Давыдов Г. А. Творчество и диалектика. М: Наука, 1976, 220 с.
17. Занков Л.В. Избранные педагогические труды. М: Педагогика, 1990,
420с.
18. Теплов Б.М. Способности и одаренность в кн. Проблемы
индивидуальігіых различий. М: Наука, 1961, С.103-112.
19. Тәжібаев Т. Просвещение и школы Казахстана во второй половине XIX
в. Алма-Ата: Казгосполитиздат, 1962, 507 с.
20. Мүканов М. Педагогикалық психологиялык очерктер. / Қаз ССР. оқу
министр. пед. ғылым. институты. Алматы: Қаз. мем. оку-пед. басылым,
1972,2116.
21. Жарықбаев Қ. Психологияның қысқаша библиографиялық көрсеткіші 1
-болім. Қазақ тіліндегі материалдар. Алматы: Қаз. ССР оқу министрлігі
1967,7%.
118
22. Сабыров Т. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары:
мүғалімдермен ата-аналарға арналған көмекші қүрал, Алматы: Мектеп
1978, 1106.
23. Философиялық сөздік, Алматы: Қазак энциклопедиясының бас
р-дакциясы. І996, 526 6.
24. Круіецкий РА, Психология обученич и №сттитания школьников.
Книга для учителей и кл. руководителей. М: Просвещение, 1976, 303 с.
25. Амонашвили Ш. Личностно-гуманная основа педагог. процесса. Мн:
Университет, 1990, 560 с.
26. Волков И. Приобщение школьников к творчеству. Из опыта работы.. М:
Просвещение, 1982, 135 с.
27. Үзақбаева С.А., Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстүрі.
Алматы: Қазақ ССР «Білім» коғамы, 1990, 326.
28. Әлмүхамбетов Б.А. Эстетическое воспитание учащихся ^ЛЩІ классов
средствами национального изобразительного искусства (на материале
общеобразовательных школ Каз.ССР). Диссертация на соискание ученой
степени кандидата пед.наук. 13.00.01. Алматы: 1990, І32с,
29. Қамақов А. Эстетическое воспитание учащихся 4-6 классов средствами
декоративноприкладного искусства (на материале народного
декоративно-прикладного искусства Казахстана). Автореферат на
соискание ученой степени кандндата пед. наук. 13.00.01. М: 1982, 17 с.
30. Хмель Н.Д. Работа по формированию разыосторонних интересов
старших школьников. Автореферат на соискаыие ученой степени
кандидата пед. наук. 13.00.01. М: 1965, 27 с.
31. Болатбаев Қ.К. Болашақ бейнелеу енері мүғалімдерін дайындау
процесінде халықтық педагогиканы қолдану. Педагогика
ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін дайындалған
цйссе^цц 13.00.01-Жалпи педагсгика. А; аты: 1995. 1Э8с.
32. Сатқанов О.С. Путіі совершенство^ания трудового обученвя с
использованием средства декоративно-прикладного искусства в началь-
ных классах казахских школ. Автореферат на соискаыие ученой степени
кандидата пед. наук. 13.00.01. Жалпы педағогика. Алматы: 1994, 27с.
33. Мүхамедин М. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық
қабілеттерін ойьш әрекеті арқылы дамытудың пед. шарттары. 13.00.01,
Алматы. 1997, 1286.
3". Түргынбиева Б. Оқыту барысында бастауыш сынып оқушьт;-арының Шығармашылык қабілеттерін дамыту 13.00.01. Алматы: 1998, 23 б
35. Сламбекова Н.М. Шағын комплектілі бастауыш мектепте жазбаша шығармашылыққа негізделген тіл дамыту әдістемесі. Педагоғика ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін жазылған диссертация. 13.00.01. Алматы: 2001, 126 6.
36 Жолдасбекова С.А. Бастауыш сынып оқушыларын сәндік-қолданбалы өнерге эстетикалық қызығушылығын қальштастыру. Педагогика ғыльшдарынын кандидаты дәрежесін алу үшін жазылған диссертация. 13.00.01. Алматы: 2001, 128 б.
2- кітап Республикалық басылым. Алматы, 1998, 198 б.
2. Қазақстан Рсслубликасынын Заңы «Білім туралы» / Егемея Казақстан,
№11,маусым 1999,3 б.
3. Келімбетов Ы. «Ежелгі дәуір әдебиеті», Алматы: Анатілі - 1991. -192 б.
4. Абай «Қара сөздер». Алматы: 1993, 152 б.
5. Ушинский К.Д. «Избранные педагогические сочинения», в 2-х томах,
теоретическис проблемы педагогики. М: Педагогика АПН, 1974, 584с.
6. Алтьшсарин Ы. Соб. соч. в 3- томах Алма-Ата: Наука 1976, 3 14 с.
7. Макаренко А.С. Избранные педаготические сочинения в 2-х томах М:
Педагогика 1977.
8. Шәкірім Қүдайбердіүлы. Үш анық. Алматы «Қазакстан» және
«Ғақлия» ғылыми-әдеби орталығы, 1991, 80 б.
9. Аймауытов Ж. Бес томдык, шығармалар жинағы. 4-том. Психология
/ред. алқасы С. Қирабаев М.Базарбаевт.б. Алматы: Ғылым, 1998, 4486.
10. Байтүрсынов А. Ақ жол: Өлеңдер мен тәржімелер, пуб. мақалалар
және әдеби зерттеулер (қүр. Ғ.Нүрғалиев). Алматы: Жалын, 1999,4646.
11. Жүмабаев М. Шығармаларькөлеңдер, поэмалар, қара создер
(қүрастырған X. Абдуллин). Алматы: Жазушы, 1989, 448 б.
12. Выготский Л.С. Проблемы психологического развития ребенка
Изобразительные психологические исследования. М: Издание Акад. пед.
наук. 1965, 62 с.
13. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. М: Учпедгиз. 1940, 205с.
14. Ананьев Б.Г. Психология чувственного познания. М: Издательство АПН
РСФСР: 1960, Г:6с.
1І>. Леонтьев А.И. О социальной природе пеихыкм ч^ювека. Вс:'росы философии. Исследование худож. интересов школьников под ред. Квятковского и Фохта-Бабушкина, М: Наука, 1974, С. 84-92.
16. Давыдов Г. А. Творчество и диалектика. М: Наука, 1976, 220 с.
17. Занков Л.В. Избранные педагогические труды. М: Педагогика, 1990,
420с.
18. Теплов Б.М. Способности и одаренность в кн. Проблемы
индивидуальігіых различий. М: Наука, 1961, С.103-112.
19. Тәжібаев Т. Просвещение и школы Казахстана во второй половине XIX
в. Алма-Ата: Казгосполитиздат, 1962, 507 с.
20. Мүканов М. Педагогикалық психологиялык очерктер. / Қаз ССР. оқу
министр. пед. ғылым. институты. Алматы: Қаз. мем. оку-пед. басылым,
1972,2116.
21. Жарықбаев Қ. Психологияның қысқаша библиографиялық көрсеткіші 1
-болім. Қазақ тіліндегі материалдар. Алматы: Қаз. ССР оқу министрлігі
1967,7%.
118
22. Сабыров Т. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары:
мүғалімдермен ата-аналарға арналған көмекші қүрал, Алматы: Мектеп
1978, 1106.
23. Философиялық сөздік, Алматы: Қазак энциклопедиясының бас
р-дакциясы. І996, 526 6.
24. Круіецкий РА, Психология обученич и №сттитания школьников.
Книга для учителей и кл. руководителей. М: Просвещение, 1976, 303 с.
25. Амонашвили Ш. Личностно-гуманная основа педагог. процесса. Мн:
Университет, 1990, 560 с.
26. Волков И. Приобщение школьников к творчеству. Из опыта работы.. М:
Просвещение, 1982, 135 с.
27. Үзақбаева С.А., Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстүрі.
Алматы: Қазақ ССР «Білім» коғамы, 1990, 326.
28. Әлмүхамбетов Б.А. Эстетическое воспитание учащихся ^ЛЩІ классов
средствами национального изобразительного искусства (на материале
общеобразовательных школ Каз.ССР). Диссертация на соискание ученой
степени кандидата пед.наук. 13.00.01. Алматы: 1990, І32с,
29. Қамақов А. Эстетическое воспитание учащихся 4-6 классов средствами
декоративноприкладного искусства (на материале народного
декоративно-прикладного искусства Казахстана). Автореферат на
соискание ученой степени кандндата пед. наук. 13.00.01. М: 1982, 17 с.
30. Хмель Н.Д. Работа по формированию разыосторонних интересов
старших школьников. Автореферат на соискаыие ученой степени
кандидата пед. наук. 13.00.01. М: 1965, 27 с.
31. Болатбаев Қ.К. Болашақ бейнелеу енері мүғалімдерін дайындау
процесінде халықтық педагогиканы қолдану. Педагогика
ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін дайындалған
цйссе^цц 13.00.01-Жалпи педагсгика. А; аты: 1995. 1Э8с.
32. Сатқанов О.С. Путіі совершенство^ания трудового обученвя с
использованием средства декоративно-прикладного искусства в началь-
ных классах казахских школ. Автореферат на соискаыие ученой степени
кандидата пед. наук. 13.00.01. Жалпы педағогика. Алматы: 1994, 27с.
33. Мүхамедин М. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық
қабілеттерін ойьш әрекеті арқылы дамытудың пед. шарттары. 13.00.01,
Алматы. 1997, 1286.
3". Түргынбиева Б. Оқыту барысында бастауыш сынып оқушьт;-арының Шығармашылык қабілеттерін дамыту 13.00.01. Алматы: 1998, 23 б
35. Сламбекова Н.М. Шағын комплектілі бастауыш мектепте жазбаша шығармашылыққа негізделген тіл дамыту әдістемесі. Педагоғика ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін жазылған диссертация. 13.00.01. Алматы: 2001, 126 6.
36 Жолдасбекова С.А. Бастауыш сынып оқушыларын сәндік-қолданбалы өнерге эстетикалық қызығушылығын қальштастыру. Педагогика ғыльшдарынын кандидаты дәрежесін алу үшін жазылған диссертация. 13.00.01. Алматы: 2001, 128 б.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты
Байназарова Тұрсынай Бейсембековна
Бейнелеу өнері мен дүниетану пәндерін кіріктіре оқыту негізінде бастауыш
сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие беру (3 сынып)
Мамандық ...
Ғылыми жетекші: педагогика
ғылымдарының докторы,
профессор Қ.А.Аймағамбетова
Алматы
Мазмұны
I тарау. Бейнелеу өнері мен Дүниетану пәндерін кіріктіре оқыту
негізінде бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің теориялық
негіздері.
1.1 Бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің ғылыми-теориялық
негіздері.
1.2. Бастауыш мектептің оқу үрдісіндегі кіріктіре оқыту технологиясының
сипаттамасы.
1.3. Бейнелеу өнері мен Дүниетану пәндерін кіріктіре оқыту негізінде
бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің құрылымдық-мазмұндық
моделі.
II тарау. Бейнелеу өнері мен Дүниетану пәндерін кіріктіре оқыту
негізінде бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің
әдістемесі.
2.1 Бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудегі Бейнелеу
өнері мен Дүниетану пәндерін кіріктіре оқытудың жағдайы
2.2 Кіші мектеп оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің тиімді жолдары.
2.3. Педагогикалық тәжірибелі-эксперименттің нәтижелері.
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымша
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі.
Қазіргі таңда еліміздегі оқу – тәрбие үрдісінде болып жатқан
жаңартулар білім мен тәрбие жұмысын қайта қарауды талап етіп отыр. Жас
ұрпаққа тәрбие берудің сапасын көтеріп, сұлулық пен сезіну қабілетін
арттырып, эстетикалық талғамын көтере отырып, өз ісіне деген шығармашылық
талабын арттыру бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі.
Қазақстан Республикасының тәлім-тәрбие тұжырымдамасындағы [2,8]
баланы адамгершілік тұрғысынан тәрбиелеуді көздеп, оның рухани дүниесінің
қалыптасуы мен ақыл-ой дамуының тиімді құралы болып табылатын эстетикалық
тәрбиенің маңыздылығы туралы айтылған мәселелер мен Қазақстан
Республикасының Білім туралы заңындағы: білім беру жүйесінің басты міндеті
– ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері
негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға
бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау тұрғысындағы қаулылар
да осы мәселенің өзекті екендігін дәлелдейді. [3,5].
Қазақ мектептерінде бүгінгі күнге дейін кеңінен өріс алып келген
келеңсіз құбылыстарды жоя отырып, имандылық – эстетикалық тәрбие беру
жүйесін, ұлтық ерекшеліктерді, баланың рухани дамуын жаңа негізде қайта
қарауға, эстетикалық сезімталдықты дамытуға... бағытталған қазақ
мектептері мен мектепке дейінгі мекемелерде имандылық– эстетикалық тәрбие
берудің кешенді бағдарламасы осы кезеңнің баланың өмірге деген адамгершілік-
эстетикалық қарым- қатынастарын қалыптастырудың шешуші кезеңі екендігін
ескертеді. [1,8].
Қазақстан Республикасы бастауыш білімнің мемлекеттік стандартында
оқушының жеке тұлғасының қалыптасуы мен дамуы үшін оқу-әрекетін
ұйымдастыру, айналадағы дүниемен белсенді әрекеттік, этикалық, эстетикалық
қарым-қатынасқа дайындау міндеттері [4, 3] бастауыш сыныптағы оқу-тәрбие
үрдісінде эстетикалық тәрбиенің маңыздылығы айқындалса, мемлекеттік білім
беру саласындағы тұжырымдамада Бала бастауыш мектепті бітірген кезде,
жанындағы адамдармен ешбір қиындықсыз белсене қарым-қатынас жасауды
үйренуге, алған білімін түйсініп, өмірде қолдана білуді талап ететін
дағдыларды толық игеруі үшін бастауыш сыныпта гуманитарлық-эстетикалық
бағыттағы пәндерді кеңінен енгізу керектігі баса айтылады [5, Б.1-2].
Жоғарыда келтірілген деректерге назар аударсақ, үкімет тарапынан жарық
көрген құжаттарда ұлттық және әлемдік өнерге, халықтың рухани байлығы мен
қоршаған ортаны қабылдауға бағытталған бастауыш мектеп оқушыларына
берілетін эстетикалық тәрбиеге көп көңіл бөлініп отырғандығын көреміз.
Эстетика, эстетикалық тәрбие ұғымдары қазіргі теориялар мен
тәжірибелердің ашқан жаңалығы емес. Жалпы тәрбие мәселесі, оның ішінде
эстетикалық тәрбие адам баласын ерте заманнан ойландыра бастады. Бірқатар
философиялық, педагогикалық әдебиеттерге шолу жасау эстетика ұғымына
философ Р.Н.Нурғалиев [5,4], М.Ф. Овсяникова [6,4 ] [7,4 ]басшылығымен
шығарылған сөздіктерде әртүрлі анықтамалар берілгендігін көрсетеді.
Эстетикалық тәрбие ұғымы тәрбие теориясындағы өте жалпы ұғым. Ол
өзіне тәуелді эстетикалық дамыту, көркемдік тәрбие, көркемдік білім,
көркемдік - шығармашылық дамыту ұғымдарын қамтиды. Эстетикалық тәрбие
баланың шындық өмір құбылыстары мен өнерге деген эстетикалық қатынасын
қалыптастыратын негізгі қызметімен қоса, адамның адамгершілік пен өзіндік
көзқарасының қалыптасуына, қоғам және табиғат әлемі туралы танымының
кеңеюіне, жан жақты дамуына да өз үлесін қосады. Іс - әрекет түрлерінің
эстетикалық жағын бөліп тастап, ақыл - ой, еңбек, адамгершілік тәрбиесін
беру мүмкін емес.
Осы міндетеріне қарай эстетикалық тәрбиенің негізгі екі ерекшелігін
бөліп көрсетуге болады, бірінші ерекшелік - оның педагогикалылығы, екінші
жағы - өзіндік эстетикалығы. Эстетикалық көзқарастар мен көркемдік
талғамды адам есейген кезде қалыптастыру өте қиын. Баланың санасы
қалыптасу сатысында қолданылған сезімдік әсерлер бала санасына еніп, әрі
қарай тереңдетіледі, кеңейтіледі, жетіледі және құрастырылады. Мұндай
эстетикалық әсерлер оның педагогикалық жағын көрсетеді.
Бүгінгі күні эстетика өнер шеңберінен шығып, еңбек, адамдар, қоғамдық
қатынастарға, адам іс - әрекетініне етене енуде. Бұл оның эстетикалық жағы.
Эстетикалық тәрбие грек философтары Гераклит [8], Демокрит[9],
Эмпедокл[10], Сократ[11], Платон[12], Аристотель[13], Ф. Гегель Георг-
Вильгельм-Фридрих[26], Артур Шопенгауер (1788-1860) шығыс ойшылдары әл-
Фараби[14], Ибн-Сина[15], Жүсіп Баласағұн[16], қазақ ақын-жыраулары Асан
қайғы[17], Доспанбет[18], Ахтамберді[19], Бұхар жырау[20],
А.Құнанбайұлы[21] еңбектерінен кең орын алды.
Психологтар- А.Н. Леонтьев[28], Д.Б.Эльконин[29], Л.С. Выготский[30],
,Л.А.Венгер[32], В.С.Мухина[33], А.В. Петровский[35], П.М. Якобсон[36],
М.М.Мұқанов[37], Қ.Жарықбаев[38]
Эстетикалық тәрбиенің теориясы мен практикасына үлес қосып,
эстетикалық тәрбие беруде бейнелеу өнері мен табиғаттың әсерін ерекше атап
көрсеткен жазушылар, педагог ғалымдар Я.А.Коменский[39], Ж.Ж. Руссо[40],
И.Г. Песталоцци[41], А. Дистерверг[42] К.Д.Ушинский[43], Н.Г.Чернышевский,
Л.Н.Толстой[44], Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин[45], С.Торайғыров
Ж.Аймауытов[47], М,Жұмабаев[49], М. Дулатов, Ш. Әлжанов, С. Қожахметов
Т.С.Шацкий[50], П.П.Блонский[51], Н.К.Крупская[52], А.С.Макаренко[53],
В.А.Сухомлинскийлер[54]болды.
ТМД ғалымдары В.А. Крутецский[31] Н.С. Лукан[34], А.В.
Бакушинский В.А[55]. Б.М. Неменский[56], Ю.К. Бабанский[57], В.С.
Кукушин[58], И.Б. Харламов[59],Н.И. Киященко[60], Б.Т. Лихачев[61], В.Н.
Шацкая[62], А.С. Клюев[64] Н.М. Сокольников[65], Э.И. Кубышкина[66], Т.С.
Комарова[67], Е.Е. Рожкова[68], С.И. Гудилина[69]., Н.М. Конышева[70].,
Н.Г. Салмина[71], О.А. Куревина[72], Е.А. Луцева[73]В.С. Кузин[74]., Т.Я.
Шпикалова [76] т.б.
А.Қамақов[77], Қ.Әмірғазин[78], Е. Асылханов[79], Қ.Ералин[80],
Ж.Балкенов[81],Ү.Ибрагимов[82], Б.Әлмұхамбетов[83], Е.Кемешов[84],
Қ.Қ.Болатбаев[85], Қ.О.Жеделов[86], Т.А. Левченко[87] еңбектерінде халықтың
сәндік қолданбалы өнер шығармаларының баланың эстетикалық тәрбиесіне, оның
ішінде сезімдік талғамына әсері ашып көрсетілген.
Бастауыш мектепте оқытылатын пәндер жүйесі оқушыға білім берумен
бірге оның эстетикалық талғамын дамытуды көздейді. Сондықтан да бейнелеу
өнері саласындағы білімді жеке меңгертуді көздемей, оны басқа пәндермен
кіріктіру керектігі туралы заңды қажеттілік туындайды. Бастауыш мектептегі
оқыту мен тәрбие ісіндегі интеграция теория үшін де, практика үшін де уақыт
күттірмейтін маңызды мәселе. Оның қажеттілігі ғылым және өндіріс
саласындағы өзгерістер мен мектеп өміріндегі білім беру ісіне қойылып
отырған әлеуметтік сұраныстарға байланысты.
Мектепке дейінгі және мектеп жасындағы кезең эстетикалық қабылдауды
дамыту мен баланың өмірге деген адамгершілік-эстетикалық қарым-
қатынастарын қалыптастырудың шешуші кезеңі екендігін ескерсек, оның көзі
баланы қоршаған табиғаттың өзінде екені даусыз. Табиғаттағы әдемі көрініс
бастауыш сынып оқушыларының эмоциялық көңіл-күйін сергітіп, жағымды сезімін
тербеп, ой-түсінігіне желі болса, оны қайта елестетіп, бейнелеу арқылы
оқушының көркемдік талғамы бейнелеу шеберлігі, нысан туралы алатын білімі
дамып қоймай, оның эстетикалық болмысы қалыптасады
Кіріктірудің өзектілігі қазіргі педагогика саласында шындық өмірдің
тұтас көрінісі ретінде қоршаған орта құбылыстарының жалпы байланысынан
туындайтын мәселе. Сондықтан да, оқу пәндерінің мазмұнын кіріктіруге үлкен
мән беріліп отыр. Бастауыш сыныпқа арналған қай пәннің бағдарламасын алсақ
та, оқушының жеке бас сапаларын қалыптастыруды көздей отырып, олардың
эстетикалық тұрғыдан жақсы жетілген тұлға ретінде қалыптасуына баса назар
аударады. Дүниетану пәнінде қоршаған орта заңдылықтарын оқып үйрену мақсат
болса, оның көркемдік, әсемдік жақтарын бала бойына дарыту, есте сақтау
қабілеттерін жетілдіру бейнелеу өнерімен тығыз байланысты.
Соңғы кездегі ғылыми–теориялық революция кезеңінде қоршаған дүниенің
тұтас бейнесін, оның жеке көріністерінің бір-бірімен байланысын
интеграциялық үрдіспен зерттеуге үлкен мән берілуде.
Бастауыш мектептегі білім мазмұны дүниені аналитикалық және
синтетикалық тұрғыдан қарастырудың бірлігіне негізделгенде ғана үлкен
нәтиже бермек. Бұл берілетін білім мазмұны синтез, интеграция, жеке
бөлшектерді тұтас біріктіру негізінде оқыту арқылы жүзеге асады.
Білімді кіріктіре отырып, пәнаралық байланыс арқылы оқыту мен
тәрбиелеуді жетілдірудің кейбір жақтары белгілі классик-педагогтар Я.
Коменский, Д. Локк [], И. Гербарт [], М. Песталоци [], К. Ушинский [] т.б.
кеңес дәуіріндегі дидактиктер И.Д. Зверев [], М.А. Данилов [], В.А.
Максимова [], С.П. Баранов [], Н.М. Скаткин [] т.б., психолог ғалымдар Е.Н.
Кабанова–Меллер [], Н.Ф. Талызин [], Ю.А. Самарин [], Г.И. Вергелес []
т.б., әдіскер ғалымдар М.Р. Львов[], В.Г. Гоецкий[], Н.Н. Светловская[],
Ю.М. Колягин[], Г.Н. Приступы[] т.б. еңбектерінде талқыланды.
Оқу пәндерін кіріктіруге біртіндеп көшудің ең жақын даму өрісі болып
табылатын бастауыш сыныптағы пәнаралық және пәнішілік мәселелерге де
бірқатар жұмыстар (Т.Г. Рамзаева, Г.Н. Аквилева, Д.И. Трайтак, Г.В.
Бельтюкова, Н. Явиленкин, Н.М. Дружинина, Т.С Назарова, И. К. Блинова, Р.Г.
Матюшова т.б) арналған.
Қазақстандық кіріктіру мәселесіне зерттеген ғалымдар А.А.Бейсенбаева,
Р.К.Амироков, Р.К.Аббасова, Н.И.Горбачева, В.М.Дулепо, Р.Б.Лотштейн,
А.Р.Бектеньярова т.б. жұмыстарында мектеп оқушыларын оқыту мен мұғалімдер
даярлау барысында пәнаралық байланыстың, мазмұны, іске асыру жолдары
қарастырылады.
Осы зерттеулерге және орта мектептің негізі болып саналатын бастауыш
сыныпта білім беруге қойылатын талаптарға сүйене отырып, кіші мектеп
оқушыларына эстетикалық тәрбие беруде Бейнелеу өнері және Дүниетану
пәндерін кіріктіре оқыту арқылы оқушыларға эстетикалық тәрбие беру
мәселесін қарастыру керектігіне көз жетті.
Дифференциациялап оқытумен қатар жүретін ғылымдардың байланысы мен
кірігуі үрдісі біртұтас жаңа қуатты білім алуға жәрдемдесетін пәнаралық
байланысты жаңа сатыға көтереді.
Жоғарыда аталған еңбектер өз құндылықтарына қарамастан эстетикалық
тәрбиенің басқа жақтарын қарастырады. Бастауыш сыныптарда эстетикалық
тәрбие берудің әлі де шешімін таппаған мәселелері көп. Оның ішінде
мектептің оқу-тәрбие үрдісіндегі кіріктірудің ғылыми теориялық жақтарын
негіздеу, кіші мектеп оқушыларына эстетикалық тәрбие беруде бейнелеу өнері
мен дүниетану пәндерін кіріктірудің мазмұндық негіздерін ашу мәселелері
арнайы зерттеулерді қажет етеді. “Бейнелеу өнері” мен “Дүниетану” нақты
обьективті шындықты оқытып үйрететін және екеуі де эстетикалық талғамды
дамытуға тікелей әсер ете алатын пәндер. Мазмұн жағынан да, әдістемелік
тұрғыдан да кіріктіре оқытуға ыңғайлылығына қарамастан, осы күнге дейін
мектеп өмірінде бұл мәселеге көңіл аударылмай келеді. Сонымен қатар,
бастауыш сыныптар тұжырымдамасы мен бағдарламаларындағы басты талаптардың
бірі – оқушыларға бүкіл дүниенің тұтастығын ұғындыру үшін білім жүйесін
кіріктіре оқыту керектігі айтылғанмен, бұл мәселе де өз деңгейінде шешілмей
отыр. Соның нәтижесінде білім беруге қойылған талаптар мен оны орындау
аралығында қарама-қайшылықтар туып отыр.
Осы қайшылықтардың шешімін табу және бұл мәселені ғылыми теориялық
және әдістемелік тұрғыдан қарастырып, кешенді эстетикалық тәрбие беру
жұмысымыздың тақырыбын “Бейнелеу өнері мен дүниетану пәндерін кіріктіре
оқыту негізінде бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие беру” деп
таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу мақсаты. Бейнелеу өнері мен дүниетану пәндерін кіріктіре оқыту
негізінде бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің ғылыми
теориялық және әдістемелік негізін жасау.
Зерттеу нысаны. бастауыш сыныптағы дүниетану және бейнелеу өнерін оқыту
үрдісі.
Зерттеу пәні. Бейнелеу өнері мен дүниетану пәндерін кіріктіре оқыту
негізінде бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбиелеу үрдісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Егер, оқу-тәрбие жұмысында бірін бірі
толықтыратын бейнелеу өнері мен дүниетану пәндерін кіріктіре оқыту ғылыми-
әдістемелік жүйеде құрылса, онда бастауыш сынып оқушыларын эстетикалық
тәрбиелеу тиімділігі артады, өйткені бұл жағдайда тұлғаның эстетикалық
талғамы мен қоршаған ортаны бейнелі қабылдауы артып, сезімдік әсерлері
байиды.
Зерттеу міндеттері:
1. Кіріктіру негізінде бастауыш сынып оқушыларын эстетикалық тәрбиелеудің
ғылыми-теориялық негізін анықтау.
2. Бастауыш мектептің оқу тәрбие үрдісінде эстетикалық тәрбие беруде
пәндерді кіріктіре оқыту технологиясының теориялық негіздемесін беру.
3. Бастауыш сынып оқушыларына пәнаралық кіріктіру арқылы эстетикалық
тәрбие берудің логикалық құрылымы, өлшемдері мен көрсеткіштері және
деңгейлерін анықтау.
4. Пәндерді кіріктіре оқыту негізінде бастауыш сыныпта эстетикалық тәрбие
беруді ұйымдастырудың тиімді әдістері мен тәсілдерінің жүйесін,
әдістемелік нұсқауын жасау, оның тиімділігін тәжірибеде анықтау.
Зерттеудің жетекшісі идеясы. Бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие
берудің тиімділігі оқу-тәрбие үрдісіне қазіргі педагогикалық
технологияларды, оның ішінде кіріктіре оқытуды жүзеге асыруға оң ықпал
етеді.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негіздері. Жеке тұлғаның
шығармашылық негізі туралы философиялық және педагогикалық, психологиялық
тұжырымдамалар, жеке тұлғаның қалыптасуындағы іс-әрекет теориясы, дамыта
оқыту, тұтас педагогикалық процесс, бастауыш сынып оқушыларын эстетикалық
тәрбиелеуге кешенді қатынас, оқыту мен тәрбиелеудің кіріктіру технологиясы.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы, Қазақстан
Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы, зерттеу мәселесіне қатысты философтардың,
психологтардың, педагогтардың, әдіскерлердің еңбектері, Қазақстан
Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті
стандарттары, пәндік оқу бағдарламалары, оқу әдістемелік кешендер,
мұғалімдердің, автордың педагогикалық және ғылыми іс тәжірибесі.
Зерттеудің әдістері:
- философиялық психологиялық, педагогикалық, ғылыми-әдістемелік еңбектерді
талдау, озат педагогикалық тәжірибелермен танысу және жинақтау;
- сауалнамалар, тест, көрмелер мен суретшілер шеберханаларына бару,
әңгімелесу, топсеруен;
- тәжірибелік–эксперименттік жұмыс жүргізу, оны қорытындысын математикалық-
статистикалық тұрғыдан өңдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- бастауыш сынып оқушыларына Бейнелеу өнері мен Дүниетану пәндерін
кіріктіре оқыту негізінде эстетикалық тәрбие беру педагогикалық тұрғыдан
алғаш рет негізделді;
- Бейнелеу өнері мен Дүниетану пәндерін кіріктіре оқыту технологиясына
мазмұндық сипаттама берілді.
- бастауыш сынып оқушыларына кіріктіру негізінде эстетикалық тәрбие берудің
деңгейлері, құрылымдық-мазмұндық моделі жасалды;
- “Бейнелеу өнері” мен “Дүниетану” пәндерін кіріктіре отырып оқытуда
оқушыларға эстетикалық тәрбие берудің жүйесі мен әдістемесі жасалды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
Зерттеу нәтижелері мен қорытындылары болашақ ғылыми ізденістерге негіз
болып, бастауыш сыныптың оқу тәрбие үрдісінде, орта кәсіптік және жоғарғы
оқу орындарында мамандар даярлауда, бастауыш мектеп педагог мамандарының
білімдерін жетілдіру жүйесінде пайдалануы мүмкін.
Зерттеу нәтижелерінің дәлдігі мен негізділігі:
Диссертациялық зерттеудің теориялық қағидаларды әдіснамалық
негіздеуімен, бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие беруде автордың
теория мен практика жетістіктерін пайдалануымен, қойылған мақсаттар мен
міндеттердің нақтылығымен, әдіс-тәсілдердің тиімділігімен, эксперимент
кезеңдерінің жүйелілігімен, математикалық статистиканы қолданумен
сипатталады.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және енгізу.
Зерттеу нәтижелері эксперименттер жүргізу барысында Алматы қаласының №
, № мектептерінде, Алматы облысы Жаркент ауданы Ақжазық ауылының Жамбыл
атындағы орта мектебінде жүзеге асты және Халықаралық , республикалық,
ғылыми тәжірибелік конференцияларда, ақпарат құралдарында, әдістемелік
нұсқауларда, оқу-әдістемелік құралдарда көрініс тапты.
Қорғауға ұсынылған қағидалар:
1. Бейнелеу өнері мен Дүниетану пәндерін кіріктіре оқыту негізінде
бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің теориялық негіздері;
2. Бейнелеу өнері мен Дүниетану пәндерін кіріктіре оқыту
технологиясының мазмұндық сипаттамасы;
3. Бастауыш сынып оқушыларын кіріктіре оқыту негізінде эстетикалық тәрбие
берудің көрсеткіштері мен өлшемдері, деңгейлері, құрылымдық-мазмұндық
моделі;
4. Бастауыш сынып оқушыларына оқу пәндерін интеграциялау арқылы эстетикалық
тәрбие берудің ғылыми негізделген әдістемелік нұсқауы.
Зерттеу базасы:
Зеттеудің кезеңдері:
1-кезеңде (2000-2002 ж.ж.) педагогикалық-психологиялық және арнайы
әдебиеттерді зерттеу мен талдау, бастауыш сынып оқушыларын оқыту мен
тәрбиелеу жұмыстарының алдыңғы қатарлы тәжірибесін зерттеу мәселесі
қарастырылды. Зерттеудің негізгі бағыттары, нысаны, пәні, мақсаттары мен
міндеттері, болжамы мен әдістері анықталды. Тәжірибелік эксперимент
жұмысының әдістері таңдалып, оның өтетін орны белгіленді.
“Бейнелеу өнері” мен “Дүниетану” пәндерін кіріктіре оқыту негізінде
бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің логикалық құрылымдары
мен әдістемелік нұсқаулары жасалды.
Эстетикалық тәрбиеліктің деңгейін анықтайтын сауалнамалар,
тапсырмалар, кіріктірілген сабақтар мен оларды ұйымдастыру жолдары,
қорытындыны көрсететін сызбалар жасалды.
2-кезеңде (2002-2005) зерттеу болжамын анықтау, бекіту, тексеру
мақсатында тәжірибелік эксперименттік жұмыстар жүргізілді.
Кестеге сәйкес бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие беру
деңгейлерінің сызбалары жасалып, статистикалық тұрғыда өңделді. Бастауыш
мектептердің оқу үрдісіне “Бейнелеу өнері” мен “Дүниетану” пәндерінің
кіріктірілген сабақ үлгілері енгізілді.
3–кезеңде (2005-2007) “Бейнелеу өнері” мен “Дүниетану” пәндерін
кіріктіре оқыту негізінде бастауыш сынып оқушыларына сабақ барысында және
сабақтан тыс жұмыстарда эстетикалық тәрбие берудің жүйелік құрылымдық
сараптамасы жасалынды. Алынған эксперименттік материалдар сараланып,
статистикалық тұрғыдан өңделді: зерттеу нәтижелері қорытылып, әдебиеттермен
толықтырылды.
Зерттеу нәтижелерінің талқылануы және жүзеге асырылуы: зерттеудің негізгі
тұжырымдары мен нәтижелері, Қазіргі таңдағы мектепке дейінгі және бастауыш
білім берудің психологиялық-педагогикалық негіздері атты халықаралық
ғылыми-практикалық конференцияда (Алматы, 2003); Качество педагогического
образования: проблемы и перспективы развития атты халықаралық ғылыми-
практикалық конференцияда (Алматы, 2004); Білім беру жүйесін
трансформациялау тұрғысындағы әлемдік білім саясаты атты халықаралық ғылыми-
практикалық конференцияда (Алматы-Москва, 2006) баяндалды.
Диссертация құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан,
тұжырымдамалардан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, ғылыми аппараты, мақсаты, нысаны,
пәні, міндеттері, болжамы, қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар,
зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері, диссертацияның негізгі
қағидалары мен нәтижелерінің тәжірибеге енгізілуі, зерттеудің ғылыми
жаңалығы, оның теориялық және практикалық мәні анықталған.
Бейнелеу өнері мен дүниетану пәндерін кіріктіре оқыту негізінде
бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің теориялық негіздері
атты бірінші тарауда әдебиеттерді талдау негізінде қарастырылып отырған
мәселенің қазіргі жағдайы, эстетикалық тәрбиенің
педагогикалық–психологиялық негіздері , бастауыш сынып оқушыларын
эстетикалық тәрбиелеудегі Дүниетану пәнінің педагогикалық
мүмкіншіліктері, интеграция ұғымы мен оның мәні анықталды.
Бейнелеу өнері мен Дүниетану пәндерін кіріктіре оқыту негізінде
бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің мазмұны мен
әдістері.атты екінші тарауда қарастырылып отырған мәселе жайында
педагогикалық ізденістің сипаты беріліп, бастауыш сынып оқушыларын
эстетикалық тәрбиелеудің көрсеткіштері мен деңгейлері анықталды: “Бейнелеу
өнері” мен “Дүниетану” пәндерін сабақ барысында және сабақтан тыс
жұмыстарда кіріктірудің мазмұны, логикалық құрылымы жасалынды:
тәжірибелік–эксперименттік жұмыстардың барысы, нәтижесі айқындалды.
Қорытындыда диссертацияның негізгі қорытындылары мен тұжырымдары, зерттеу
мәселелерінің алдағы міндеттері анықталды.
1. Бейнелеу өнері мен дүниетану пәндерін кіріктіре оқыту негізінде бастауыш
сынып оқушыларын эстетикалық тәрбиелеудің теориялық негіздері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларын эстетикалық тәрбиелеудің ғылыми-теориялық
негіздері
Бастауыш сынып оқушыларын эстетикалық тәрбие берудің философиялық,
психологиялық, педагогикалық негіздерін анықтауда алдымен эстетика
ұғымына талдау жасауды жөн көрдік.
Философиялық сөздікте эстетика ұғымына: Эстетика (гр.aisthetikos –
сезіну, сезімдік) – адамның дүниені эстетикалық тұрғыдан ұғынып-түсіну
заңдылықтары туралы, әсемдік заңдарын арқау еткен шығармашылықтың мәнісі
мен формалары туралы ғылым,- деп анықтама берілген [Философиялық сөздік.
Ред,кол: Р.Н.Нурғалиев, Ғ.Ғ.Ақмамбетов, Ж.М.Әбділдин ж.б. Алматы-1996.513].
Эстетика бойынша қысқаша сөздікте: Эстетика – табиғатты, адамдар
қарым-қатынастарында, өмір бейнесінде, материалдық және рухани өндірісте,
қоғамда, табиғатта, эстетикалықтың қызмет етуі мен дамуының негізгі
заңдарын зерттейтін ғылым, - деп оқуға болады [Краткий словарь по эстетике
под редакцией доктора философских наук, профессора М.Ф. Овсяникова. -М.:
Просвещение, ,1983.-223 с. ]
Эстетикалық тәрбие мен эстетикалық мәдениет кітабында біз мынадай
тұжырымдама кездестірдік: Эстетика – бұл шындық пен өнердегі әсемдік
туралы, дүниені әдемілік заңы бойынша (К.Маркс) тану, қайта құру
ерекшеліктері туралы адамды эстетикалық тәрбиелеу мен өнердің жалпы
заңдылықтары туралы философиялық ғылым.
Эстетика- философиялық ғылым. Ол адамның ақиқатқа эстетикалық
қатынастарының (оның ішінде өнердің) жалпы заңдылықтарын зерттейді.
Эстетика дүниені эстетикалық тұрғыдан ұғынып-түсінуідің обьективті
негізін адамдардың қоғамдық мәнісін және табиғат пен қоғамды өзгертуге
бағытталған жасампаздық күштері ашылатын олардың шығармашылық іс жүзінде
нысаналы қызметі ретінде анықтайды. Негізгі эстетикалық категориялар-
сұлулық пен сұрықсыздық, асқақтық пен пасықтық, кереғарлық, трагедиялық
және комикалық, ерлік-қоғамдық байланыста, адам өмірінің әрбір саласында -
өндірістік-еңбек және қоғамдық саяси қызметте, табиғатқа көзқараста,
мәдениетте және тұрмыста т.б.- дүниені эстетикалық тұрғыдан ұғынып
түсінудің көрінісі ретінде байқалады [Философиялық сөздік. Ред,кол:
Р.Н.Нурғалиев, Ғ.Ғ.Ақмамбетов, Ж.М.Әбділдин ж.б. Алматы-1996.513].
Эстетикалық тәрбие алғашқы құлдық дәуірдің өзінде недәуір дамып біздің
заманымызға кемелденген күйде жетіп отыр. Өркениетті ірі ұлттар қоғамдық
өмірдің белгілі бір салаларында айрықша орын алған. Мәселен, ағылшындар-
экономикада, ежелгі гректер - эстетикада, римдіктер - заң саласында, еврей
мен арабтар - дінде, француздар - әдебиетте, немістер - музыка мен
философияда ерекше көріне білген. Ертедегі Египет, Рим, Вавилон, Қытай және
Индия мемлекеттерінде біршама бастау алғанмен эстетикалық тәрбие мәселесі
тек грек мемлекетінде ғана дамыды. Оған дәлел Гераклит (б.з.б. 540-475),
Демокрит (б.з.б. 460-370), Эмпедокл, Сократ(б.з.б. 469-399), Платон (б.з.б.
427-347), Аристотель (б.з.б.384-322) сияқты ғұламалардың өнер, сұлулық
жайлы трактаттары. Эстетикалық тәрбиелеу мәні, оның міндеттері мен
мақсаттары туралы ұғымдар Платон мен Аристотельден бастап, бүгінгі күнге
дейін өзгерді. Платонның пайымдауынша, эстетикалық тәрбие әсемдікті, ерекше
нәзіктікті сезіну, сұлулыққа құштарлық қана емес, осыған үнемі іс-әрекетпен
ұмтылу, басқаша айтқанда, адамгершілік мұратқа ұмтылу [3,3 6-49 ]
Аристотель эстетикалық талғамды гармониялық үйлесімділікпен байланыстыра
отырып, өз туындыларында әсемдік пен сұлулықтың кеңістіктегі жүйелі
үйлесімдік әсерін өте жоғары бағалады. Тарихта ол алғаш рет адамның
көркемдік ләззатқа, жеке тұлғаның біртұтас көрінісі ретіндегі
шығармашылыққа деген қабілетін қарастырды [Аристотель. Об искусстве поэзии.
– 1957.- 49 с.] .
Эстетикалық тәрбиенің негізін қалаған неміс ғалымы Гегель Георг-
Вильгельм-Фридрих (1770-1831) Эстетика атты еңбегінде дарындылық пен
эстетикалық талғам жайлы құнды пікірлер айтты. Шындық пен өнер, табиғат
туралы теориялық ұғымдарды жинақтау мен қорытындылау, оның адам дамуына
әсерін анықтау XVIII ғасырда эстетиканың жеке ғылым саласы ретінде
бөлініп шығуына әкелді. Еуропадағы бұл өзгеріс өнердің табиғатын терең
ашуға, адамның эстетикалық мәдениетінің ерекшеліктерін ашып көрсетуге
ықпал етті.
Гегельдің болмыс пен ойлаудың тепе-теңдігі жөніндегі негіздемесіне
қарсы шыққан неміс философы Артур Шопенгауер (1788-1860) адам екі сатыдан
өтетіндігін айтты. Алғашқысы эстетикалық аңлау, соңғысы моральдық жолмен
жетілу. Өнерде ешқандай өзімшілдік сезім, пайдақорлық ойлар, мүдделер
болмау керек, оның негізгі мақсаты адамды өзімшілдіктен шығатын зардаптан
құтқарып, тыныштыққа бөлеу екндігін айтты [Серік Мырзалы. Философия әлемі.
Оқулық. ҚазККА. Алматы, 2006 ж.б.392, 161 ].
Батыстың белгілі философы И.Кант (1724-1804) “Прекрасное есть символ
нравственного, бодрого и только принимая это во внимание, оно нравится”
деген еді. Ғұлама бұл жерде этикалық тәрбие адамның эстетикалық тыныс –
тіршілігімен байланысты деп тұр емес пе? Этика мен эстетика бір-бірінсіз
өмір сүре алмайтыны шындық. Ал бұл екеуінен де жұрдай, не бұлары бір-
бірімен қиыспайтын адам бұрын да болған, қазір де бар.
Бүкіл әлемдік өркениет тарихынан ерекше орын алатын, екінші Аристотель
атанған әмбебап ғұлама, ұлағатты ұстаз әл-Фараби (870-950) бабамыздың
еңбектері ұстаздық тұрғыдан тәлім-тәрбиелік мақсатқа арналған. Оның оқу –
білім, тәлім-тәрбие мәселелері жайлы айтқан пікірлері гуманистік, ізгілік
қасиеттерге баулу мәселесіне келіп тіреледі. Адам алдымен ойлы, парасатты
болуға, ақыл-ойының жан-жақты дамуына ерекше көңіл бөлуі қажет. Білім мен
өнерді меңгерген адамда іскерлік пен өз бетінше әрекеттену (инициатива)
одан соң парасаттылық пайда болады, адам біртіндеп логикалық ойлауға
машықтанады, теориялық ғылымдарды өз бетінше меңгеруге әдеттенеді [Қазақ
тәлім- тәрбиесі: Оқу құралы. –Алматы, Санат, 1995- ж.б.352, 100 б.
].Фарабидің риторика, поэтика, музыка, т.б. жөніндегі еңбектерінде айтылған
көркемдік-эстетикалық көзқарастары әлі күнге мәнін жоймаған. Ұлы ойшылдың
көз тіккен эстетикалық проблемеларының ауқымы үлкен, шеңбері кең. Эстетика
мәселесі жөнінде айтқан соны пікір, тың идея, батыл тұжырымдар оның
Риторика, Поэзия өнерінің каноны туралы трактат, Поэзия өнері туралы
т.б. еңбектерінде көрсетілген [Қазақ тәлім- тәрбиесі: Оқу құралы. –Алматы,
Санат, 1995- ж.б.352, 49 б. ].
Ибн Синаның тәлімгерлік, ғұламалық ілімі мен үлгілі ойы бүгінгі
ұрпаққа таптырмас тәлімгерлік тағылым. Дана ғалым ақыл-ойдың құдіретті күші
жалпы тәрбие тағлымының нәтижесі деп қарастырады [Ибн-Сина. Избранные
философские произведения. – М.: Просвещение, 1980. с.47].
Жүсіп Баласағұн (1017-1083) философ ретінде және тәрбиелік тағылымға
толы педагог ретінде артына өшпес мұра, тәрбиелік дәстүр, өнеге қалдырған
адам. Ж.Баласұғынның Құтты білік дастанында: Тәрбиенің әсері мен ықпалы
пайдалы еңбектің көзі болуы шарт, - деп ой түйді. Бұны бүгінгі
педагогикалық тұрғыдан алғанда үлкен ұжым тәрбиелейтін, педагогиканың бала
тәрбиесіндегі басты мақсаты мен міндетін айқындайтын әдіс, еңбек тәрбиесін
ұйымдастырудың негізі десе де болады. Осы еңбекте ғұлама жалпы адами рухани
байлықтар – мұрат, дін, этика,өнер және философияның мәнін саралап,
мейірім, ақиқат, сұлулық, ғылым және адам ұғымдарын бірлікте қарастырды
[Баласағұн Ж. Құтты білік. Алматы: Жазушы, 1986. – 591б.]
Шығыс мәдениетінде ежелден адамның ішкі жан-дүниесін зерттеуге, оның
психикалық, құлықтық, имандылық, өнегелік, тәрбиелік, адамгершілік
қасиеттеріне ерекше назар аударған.
Көне түркі мәдениетінің Құдатқу білік, Диуани Хикмет үлгілері қазақ
халқының эстетикалық мәдениетінің қалыптасуына зор ықпал етті.
Қазақ халқының эстетикалық ой-пікірінің тарихы жөніндегі деректер ақын-
жыраулардың творчествасында, әдеби мұраларында жиі кездеседі. Асан
қайғының, Доспанбет, Ахтамберді, Бұхар т.б. қазақ жырауларының жыр
толғауларында, еңбекші бұқараның ой-арманында эстетикалық ұғымдары жан-
жақты белгіленген, қазақ халқының поэзиясында жырлау дәстүрге айналған.
Ақыл ой, адамгершілік, еңбек, тән тәрбиесі, эстетикалық талғам,
отбасындағы тәрбие мәселелері, сондай-ақ кісілік мәселесі, ерік пен мінезді
қалыптастыру, зиялылық, халықтық мұратқа сай жайсаң сезімдерді жетілдіру
жайындағы толғаныстар Абайдың Құнанбаевтың тәлім тәрбиелік идеяларының
басты өзегі болып табылады. Ақын–ағартушы өзінің Қара сөздерінде
балаларда эстетикалық сезімдерді, эмоцияларды, сұлулыққа деген талпынысты
тәрбиелеу қажеттігін айтады. Ол эстетикалық сезімдер мен бағалауға қатысты
қабілеттің өздігінен пайда болмай, тұрақты даму мен жетілдіруге мұқтаж
екенін көрсетті. Абай қырық үшінші сөзінде Жақсыға сүйініп, жаманнан
жирену адамға тән табиғи қабілеттер. Алғашында бұл нышандар өте әлсіз
келеді, адам ол қабілеттерді дамытып күшейтеді, ал оған көңіл бөлмесе,
дамытпаса, олар тежеліп жоғалады немесе бастапқы күйіндегідей ештеңеге
жарамсыз болып қалады- деп түйіндейді [Абай Қара сөз. Поэмалар. Алматы
1993., 143].
Абай өзінің шығармаларында эстетикалық түсініктерге, әсемдік, сұлулық,
талғам және т.б. эстетикалық категорияларға арнайы талдау жасамағанмен
оның өлеңдерінде осы түсініктерді қамтитын мазмұнды шұмақтар аз мес.
Ұлы ойшыл жастарға эстетикалық тәрбие беру ісінің мазмұнды, деректі,
ұғыныңқы болуын тіледі. Мал жұтайды, өнер жұтамайды- деп, білім мен
ғылымның замананы түзетер кілті екендігін айқындады [Ысмағұлов Ж. Абай;
ақындық тағылымы. Алматы, 1995, 29-30]
Ұлттық тәлім-тәрбиенің көрнекті өкілдерінің бірі – Шәкәрім
Құдайбердиев. Шәкәрімнің жастарға ұсынған адамгершілік жолы -адалдық пен
ғылымды меңгеру. Ол үшін жастарды адал еңбек етуге, өз мінін өзі көріп,
түзете білуге шақырды, бар білімінің түп атасы – ақыл деп қорытындылады.
Жеке адамның қалыптасуына ықпал ететін эстетикалық, адамгершілік және
ақыл-ой тәрбиелерінің маңыздылығы туралы француз философтары мен
жазушылары ( Ш. Монтеське, К.А.Гелвеций (1715-1771), Вольтекрт.б.) құнды
пікірлер айтты.
Немістің өнер тарихшысы И.Г. Винкельман алғашқылардың бірі болып, өнер
адамгершілік мінез-құлық пен жақсы мәнерді тәрбиелеудің ең маңызды құралы
екендігін дәлелдесе, Г.Э. Лессинг оқушының жеке тұлғасын қалыптастырудағы
мүсін өнерінің тәрбиелік – танымдық мүмкіндіктері мен мәнін ашып, ғылыми
тұрғыда тұжырымдаған.
Б.Шиллер эстетикалық тәрбие туралы хаттарында (1795) мәнерлік
анықтамасын тұжырымдап, қарым-қатынаста, әрекетте, бейнеде жеке адамның
сезіну бейнесін анықтады. Шиллер өз тұжырымдауында, мәнерлік дегеніміз –
мінез – құлық пен сезімнің денедегі көрінісі, эстетикалық көрініс – олардың
шындық өмір мен өнердегі үйлесімділігі (әдемілік көрінісі): адаммен
бірге оның көзқарасы, бет-әлпеті, қолдары, көп уақытта оның денесі де
сөйлейді-деп, ой қортындысын жасайды. Шиллердің пікірінен эстетикалық
тәрбиенің мақсаты - мәнерліктен жұрдай қатаң тәртіпке үйренген
тәрбиеленушілерді емес, еркін әсемдікті жасайтын, одан рахат алатын
үйлесімді жеке тұлғаны қалыптастыру екендігін көреміз.
Ф. Фребель балалардың дербес әрекеттеріндегі табиғат әсерінен алған
әдемілік туралы түсініктері шығармашылықты дамытатындығын атап көрсетеді.
30-50 жылдары өнер арқылы тәрбиелеу теориясының негізін салушы
ағылшын эстетигі Г.Рид баланы өнер мен ойын арқылы эстетикалық тәрбиелеуге
көңіл бөліп, сурет негізінде жеке адамның көркемдік типологиясын анықтау
әдістемесін даярлады. Бұл бағыттағы ізденістерді К. Орф т.б. эстетикалық
тәрбиенің теоретиктері мен практиктері жалғастырды.
Германияда гуманистік, көркемдік педагогикамен бірге (Г.
Кершенштейнер, Л Вейсмантель, З. Штрангель) діни - адамгершілік білім
ретінде эстетикалық тәрбие тұжырымдамасы дамыды. Британдық мектептерте
эстетикалық тәрбиенің негізгі тәсілі осы күнге дейін бейнелеу өнері болып
отыр. Францияның бұқаралық мектептерінде балалардың мәдениеттік білім алуы
мен шығармашылық әрекеттерінде эстетикалық мәнер мен қажеттіліктерді
дамытуға баса назар аударылды. Ал АҚШ-да эстетикалық тәрбиеге зор көңіл
бөлініп, білім берудегі өнер, оның теориясы мен тарихын (А. Айшер, Г.
Броуди), сонымен қатар балалардың эстетикалық тәжірибесін байыту идеялары
алдыңғы орынға қойылып отыр.
Басқа да көптеген мемлекеттер сияқты Қазіргі Жапония да мәдени білім
беру үрдісінде мүлтіксіз адам идеясын, эстетикалық тәрбиелеу идеясын,
табиғаттың эстетикалық құндылықтарын түсіну мен субъективтік күйзелуді
дамытудың қазіргі уақыттағы ұстанымдарын қолдап отыр. Қазіргі жапон
педагогтарының түсіндірулеріндегі (Т. Мотому, М. Цунзсабур) оқушылардың
жүздеген түстер үйлесімділігін меңгеруі әдеміліктің көптүрлілігі мен
жақсының, тиімдінің айқындығы туралы ұғымдармен біріктіріле жүргізіледі.
Педагогикада эстетикалық тәрбиелеуге бұлай келу болашақта экологиялық
үйлесімділікке көшудегі дүниежүзі қауымдастығының бағдарына байланысты
маңызды болып отыр.
Жоғарыдағы пікірлерден эстетикалық тәрбие жеке адамның дүниені
сезінуі, эстетикалық санасы, шындықты эстетикалық меңгеруі, оның даму
үйлесімділігінің шарты болып табылатындығын көреміз.
Эстетикалық тәрбие – күрделі де көп қырлы үрдіс. Жеке тұлғаның
эстетикалық тәрбиеге қатысты психологиялық ерекшеліктерін Ж.Аймауытов[47],
М.М.Мұқанов[37], Қ.Жарықбаев[38], А.Н. Леонтьев[28], Д.Б.Эльконин[29], Л.С.
Выготский[30], ,Л.А.Венгер[32], В.С.Мухина[33], А.В. Петровский[35], П.М.
Якобсон[36] т.б. ғылыми тұрғыда зерттеп, құнды тұжырымдар ұсынған.
Ж.Аймауытұлы әрбір жалпы білім беретін мектептің оқушысына өнер
негіздерін дарыту қажеттілігі туралы былай деп жазды: ...Жай адам нәрсенің
бөлімдерін ғана көреді, суретші нәрсені тұтас қалпында сіңіріп, жалпы рухын
ұғып алады. Нәрсені тұрған қалпында жалпы рухымен ойға тоқып, сіңіріп алу
–жалпы білімнің көздеген зор мақсаттарының бірі. Өнердің әдемілік сезімін
күшейтудегі ықпалы туралы педагогикада пәнінде айтылады. Сондықтан мектеп
әр баланың өнерге ынтасын қозғап, өнерпаздық қабілетіне тәрбиелеу керек.
Бұл пікірден біз балаға берілетін эстетикалық тәрбиеде білімнің
біртұтастығының маңыздылығын көреміз. [Қазақтың тәлімдік ой-пікір
антологиясы II том Құраст.:Қ.Жарықбаев, С.Қалиев. – Алматы: Рауан,
1998. – 134 б] . Сондай- ақ, Жүсіпбек Аймауытұлы жеке адамның кемелденуінің
бір шарты ретінде биологиялық фактордың мәніне ерекше тоқталып, мұғалім әр
баланың қанындағы ерекшеліктерді ескеріп, оған не нәрсенің күшті әсер
ететіндігін біліп отырғанда ғана тәрбие жұмысының жемісті болатынын
дәлелдейді [Жүсіпбек Аймауытұлы. Психология –Алматы: Рауан, 1995.- 308 б ].
М.Мұқановтың психологиялық тұжырымдамаларында
Адамның эстетикалық санасының құрылымын аша отырып, олар
көркемдік–эстетикалық қабылдау, эстетикалық сезімдер, эстетикалық
қажеттіліктер, эстетикалық идеалдар мен талғам, эстетикалық көзқарастар
сияқты негізгі элементтерді бөліп көрсетті. Осы тұста біз жоғарыда аталған
ұғымдардың өзіне тән ерекшеліктерін айта кеткенді жөн көрдік.
Көркемдік–эстетикалық қабылдау өнер және қоршаған дүниенің сұлулығымен
қарым–қатынас жасаудың бастапқы сатысы. Оның тереңдігі мен айқындығына
эстетикалық әсерленудің тереңдігі байланысты.
Көркемдік-эстетикалық қабылдаулар болмыс құбылыстары мен өнерден
эстетикалық сезімдерді оятатын қасиеттерді, сапаларды бөліп алу қабілетінде
көрініс тапқан. Көркемдік эстетикалық қабылдауға бейнелеу өнеріне
байланысты қабылдау да енеді.
Бұл эстетикалық сананың негізі. Ол эстетикалық эмоциялармен қатар
адамды эстетикалық немесе тағы да басқа қажеттіліктерді қанағаттандыратын
әрекеттерді жасауға ынталандыратын себеп болып табылады.
Педагог А.В. Бакушинский эстетикалық қабылдаудың үлгісін екі бағытта
қарастырды: ерікті көңіл күйі басым шығармашылық толғаныс; логикалық ойлау
үрдістері басым (сана) таным[].
Б.П. Юсов эстетикалық қабылдаудың төрт компонентті үлгісінің
төмендегідей құрамдарын бөліп көрсетті:
-бірге әсерлену қабілеті, эмоциялы ықыластылық;
-өнер туралы арнайы білім көлемі мен ұғымдардың болуы;
-көркем шығармалар түрлерін қабылдау қабілеті;
-бағалаулар мен көркемдік пайымдауларын болмыс құбылыстары мен өнердің
басқа түрлерін қабылдауға көшіре білу қабілеті [3, 145-147.бб.].
Шынайы дүние құбылыстарын эстетикалық қабылдау, бейнелеуге қажетті
сенсорлық қабылдау ғана емес, сонымен бірге қабылдаған құбылыстың
эстетикалық бағалануы, оған әсерленіп жауап беру, заттың әдемілігін,
айқындығын көре білу, сезіну қабілеті. Дәл осы қасиет ерекше таң қалдырған,
қуантқан нәрсені графикалық түрде жеткізудің негізін қалайды.
Адамның эстетикалық, эмоциялық сезімдері толассыз, сарқылмайды,
алайда, эстетикалық қабылдау мен эмоциялар себептен әрекеттің стимулына
айналуы үшін олар ерекше эстетикалық әсерленуде шешімін табуы қажет.
Әлеуметтік-эстетикалық әсерленулер жалпыға ортақ, ешқандай “ережеге “
бағынбайды, субьективтілік, сырластық сияқты ерекше белгілермен
сипатталады. Эстетикалық әсерленулер адамның белсенді шығармашылық іс
әрекетін оятып, “сұлулық заңдары” бойынша оның болмысқа деген эстетикалық
қарым–қатынасының нақты мынадай формаларын, яғни эстетикалық эмоцияларды,
талғамдарды, идеалдарды жинақтап көрсететін категория. Эстетикалық әсерлену
шығармашылық ықыластылық немесе шығармашылық жасампаз іс-әрекетке
ықыластылық түрінде өзекті мәселеге айналып отыр. Кейде эстетикалық
қабылдауды дұрыс емес анықтама ретінде бағалауға болады. Адамды
шығармашылық іс-әрекетке баулу бір басқа да, оның іс-әрекетке және
шығармашылыққа деген қарым-қатынасын қалыптастыру бір басқа [4, 33.б.].
Эстетикалық әсерленудің неғұрлым қарапайым формасы эстетикалық эмоция.
Психологияда эмоциялардың табиғаты жайлы мәселеге қатысты екі тұжырым бар.
Кейбір авторлар эмоцияларды адамның болмысқа, адамдарға, өз-өзіне қатысты
әсерленуі деп айтады. Басқа бір тұжырым эмоцияларды болмысты бейнелеудің
ерекше формасы ретінде қарастырады. Мәселен, К.Платонов Эмоциялар
бейнелеудің бір формасы болып табылады, алайда олар шынайы дүниенің заттары
мен құбылыстарын емес, әсерленген адамның іс әрекетінің қажеттіліктеріне,
мақсаты мен мотивтеріне қатынасын бейнелейді. Адам бұл обьективті
қатынастарды өзінің оларға деген қатынасы ретінде субьективті сезінеді деп
жазған[].
Обьектілер немесе түсініктердің эстетикалық әсерленуі үшін олар
бейнелі, мәнерлі, сұлулық жөніндегі “көркем”, “асқақ”, “үйлесімді”,
“жетілген” сияқты түсініктерге сәйкес немесе кері эмоциялар мен
әсерленулерді тудыруы тиіс [4, 34.б.].
Бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық қабылдауын мақсатты түрде
дамыту оларда композицияны, форманы, түсті жете айыра және баға бере білу
қабілеттерін жетілдіруді талап етеді. Осы мәселенің шешімін табуда психолог
ғалымдар В.В.Волков, Е.И.Игнатьев, А.В.Запорожец, В.И.Кириенколардың
заттар, шындық өмір құбылыстары мен өнер туындыларын қабылдауды дамыту
заңдылықтарын анықтауға арналған зерттеулерінің осы мәселенің шешімін
табуда маңызы зор.
В.И Кириенко бейнелеу іс-әрекетінде көріп қабылдаудың өзіндік
ерекшелігін қарастырады, атап айтқанда, кейбір бөлшектері тап осы мезетте
байқалмаса да, обьектінің барлық қасиеттерін үйлестіре, тұрақты жүйелік
бүтін ретінде қабылдауды ұсынады.
Мысалы, терезеден тек адамның басын ғана көргенде, біз оны денесінен
бөлек қабылдамаймыз (қабылдаудың тұтастығы):
-суретте тік және көлденең бағыттардан ауытқуды бағалау қабілеттілігі;
-пропорцияларды қабылдай білу қабілеттілігі;
-ұсынылған түстің аққа жақындық дәрежесін бағалау қабілеттілігі;
-болашақ қысқартуларды бағалау қабілеттілігі.
Бұларды эстетикалық қабылдаудың ерекшелектеріне негіздесек,
Дүниетану пәнінің табиғаттың әрбір бөлшегіне, оның сұлулығына,
көркемдігіне байланысты тұстарын бейнелеу өнерімен кіріктіре отырып,
оқушылардың тұтас қабылдауы негізінде эстетикалық сезімге бөленуіне жағдай
туғызу мүмкіндігі тумақ.
Эстетикалық сезімдер – адамның шындық өмір құбылыстары мен өнер
туындысына баға беру қатынасынан туған субьективті эмоциялық күйі.
Эстетикалық сезімдер оқиғаны ой елегінен өткізу негізінде пайда болып,
қуаныш, таңдану, аяушылық, жаны ашу, ортақтасу сияқты эстетикалық әсерлерді
тудырады. Олар оқушылардың заттар мен қоршаған дүние құбылыстарының
құрылымы, формасы, түсі жайлы түсініктері мен қабылдауларының дамуы және
молаюы салдарынан едәуір терең, түсінікті бола бастайды.
Эстетикалық сезімдер, көбінесе, бейнелегенді бейнелейді, яғни
суретшінің, шебердің өздері жасаған заттар мен туындыларға деген ара
қатынасын бойларына сіңірген заттар мен құбылыстарға қатысты адамның қарым-
қатынасын білдіреді. Эстетикалық сезім болмыстағы әсемдікті түсіну немесе
түсінбеу тұрғысынан адамдардың әр түрлі көзқарастарын топтастырады [5,
34.б.].
Табиғаттың өзінде эстетикалық сезімдерді, байқағыштықты, қиялды дамыту
үшін бай материал бар. Бұл жөнінде К.Д. Ушинский: Еріктік, қаланың әсем
келбеті, хош иісті жыралар, жайқалған егістік, қып–қызыл шие, алтын күз
бізге тәрбиеші болған жоқ па? деген [5, 52-53.бб.].
Эстетикалық қажеттіліктер көркемдік-эстетикалық құндылықтармен
қарым–қатынаста және рухани-эстетикалық көңіл-күйлерді бастан кешіруде
пайда болатын тұрақты қажеттілік.
Эстетикалық қажеттіліктер жеке тұлғаның көркемдік ләззатқа шөліркеуі
түрінде көрінеді. Өнермен жиі кездесуден туған қажеттілік адамды шаттыққа
кенелтіп, өнерге деген ұмтылысты тудырып, рухани күштерді жинақтап, оны
қабылдауға деген даярлықты тудырады. Осылайша қоршаған дүние мен көркем
өнер туындыларын қабылдауға қатысты жалпы ұстаным қалыптасады. Олай болса,
оқушының бастауыш сыныптан бастап-ақ табиғат пен бейнелеу өнеріне деген
талғамын, эстетикалық сезімін қалыптастырудың жолдары мен әдістерін ғылыми
тұрғыда тұжырымдауға мол мүмкіндік бар.
Эстетикалық талғам. Эстетикалық қатынас адамның эстетикалық талғамымен
тығыз байланыста қалыптасады.
Эстетикалық талғам туралы мәселе адамның күнделікті өмірімен, эстетикалық
теория және практика, көркемдік шығармашылық, шеберлік мәселелерімен тығыз
байланысқан. Эстетикалық талғам қабылданатын обьектінің сапаларына ғана
емес, оны қабылдаушы, бағалаушы, танушы адамның өзіндік ерекшеліктеріне де
байланысты. Адам қабілетінің күрделі иерархиясындағы эстетикалық талғам
айрықша, өзекті ұстанымды иеленеді. Эстетикалық талғам мен оның
қабілеттіліктерін құрайтын психикалық қасиеттер мен ерекшеліктер
болмайынша, кез келген іс-әрекет үлкен жетістікке жете алмайды. Ол адам іс-
әрекетінің мақсаттылығын баса көрсетіп отырады. Эстетикалық талғам бұл
субьектінің бағалау типі ғана емес, адамның іс жүзіндегі обьективті
болмысқа қатынасының түрі. Мұндай қарым-қатынас табиғатқа шыққан топсаяхат,
серуен кездерінде оқушының іс-әрекеті негізінде туындап, біртіндеп оның
бейнелі ойына әсер етпек. Бастауыш сынып оқушыларының нақты обьектілерді
байқап, бақылай көруінен бейнелі ойы туындайды. Эстетикалық аспектіде
обьективті құбылыстардың сапасын бағалаумен қатар, адамның іс жүзінде
меңгерген бұл сапаларды тану мөлшері де анықталады. Бұл-шынайы әдемілік пен
ұсқынсызды, қайғылыны немесе күлдіргіні көру, сезіну, түсіне алу және оны
әділ бағалау. Бұл-едәуір күрделі педагогикалық міндет. Қарапайым
эстетикалық түсініктер мен пайымдаулар бастауыш сыныптарда қалыптасады.
Баланың эстетикалық талғамы оқу мен айналаны танудың алғашқы
тәжірибелерінен дами бастайды. Оның қалыптасуының ең қарқынды кезеңі
мектептегі оқу жылдары. Бұл кезде баланың табиғат көріністерімен, оның
құбылысымен, өнер құбылыстарымен жүйелі танысып, көркемдік-шығармашылық
қабілеттерін белсенді дамытуға мүмкіндігі көп.
Эстетикалық талғам оқушының эстетикалық дамуының басқа
көрсеткіштерімен салыстырғанда едәуір нақтылы әрі педагогикалық жағынан
ұйымдастырылған болып келеді. Бастауыш сынып оқушыларының көркемдік-
эстетикалық түсініктеріне сүйене отырып, мұғалім оқушының талғамын
жетілдіруге толық жағдай жасай алады. Эстетикалық талғамның көріністерінің
бірі көркемдік талғам болып табылады. Онда оқушының әдебиет пен өнерге
деген құндылық бағдары, жеке бағасы көрінеді [4, 36.б.].
Көркемдік талғамның дамуы оқушыларды бейнелеу өнері сабақтарында
белгілі бір нәтижелермен сипатталатын эстетикалық іс-әрекетке баулиды.
Балаларды сұлулық пен қайырымдылыққа үйретіп қана қоймай, оларды өмірде
әрекетшіл болуға, яғни сұлулыққа қызығып қана қоймай, оны сақтай білуге,
мейірімділікке, жақсылық жасай білуге тарту қажет.
Осы тұста егер Дүниетану пәні кез-келген табиғат нысанын сақтауға,
қорғауға, қамқор болуға тәрбиелесе, оның көркемдігі мен әсерлілігін,
сұлулығын бейнелеу бұл мақсаттың маңыздылығын күшейте түспек. Эстетикалық
сапалары дамыған адам қоршаған дүниенің көркемдігін жақсы сезінеді,
көбірек көреді, сезімі нәзік, өзін-өзі терең түсінетін болады. Табиғаттың
әрбір көркемдігінен әсер алады.
Оқушыда бейнелейтін нәрсені шын беріліп қабылдау қабілеттері пайда
болып, іс- әрекет кезінде жүзеге асыруға құмарлана, қызыға кіріседі.
Бейнелеу өнері – адамзат дүниесін, заттарды, табиғат құбылыстарын,
қоғамды көркем бейнелейтін өнер түрі. Олай болса, бейнелеудің табиғатқа
байланысты тұстарын жан-жақты қарастыру зерттеу көзіне айналуы тиіс.
Адамның эстетикалық санасының маңызды элементі – эстетикалық идеал.
Бұл адамның шындық өмір құбылыстарының кемелдігі (мүлтіксіздігі) жайлы
түсінігі. Эстетикалық идеал әсерленуден тыс болмайды, идеалды жасау
үрдісінің өзі әсерлену актісі болып табылады. Эстетикалық идеал кез–келген
іс-әрекет сапасының және шығармашылықтың негізі болумен қатар, өмір мен
өнердегі сұлулықты бағалаудың өлшемін де көрсетеді.
Жеке тұлғаның эстетикалық қажеттілігі эстетикалық сананы анықтайды.
Онда адамның қоршаған ортаға қарым-қатынасы мен осы қарым-қатынасқа бара
бар бейнелеуі тұтасқан. Адамның эстетикалық қажеттілігі іс-әрекеттің барлық
түрінде, оның ішінде өнерде басым көрінеді, онда адам өзін-өзі таниды, ойын
жеткізеді, мүмкіншіліктерін іске асырады. Мәселен, оқушы көктемгі
табиғаттың көркемдігін сезініп қабылдағаннан кейін оның суретін бейнелеп
салуға машықтанады. Машықтану бірден пайда болмайды, ол қызығушылықтан, өз
сезімін сыртқа шығарғысы келген қажеттіліктің нәтижесінде ғана туындайды.
Қажеттілік, қызығушылық, идеал, эстетикалық талғам жинақталып келіп,
бастауыш мектеп оқушыларының жеке тұлғалық мотивациялық қажеттілік ортасын
құрайды. Жеке тұлғаның бағыттылығы деп нақты жағдайлар, өзгермелі
жағдайларға қарамастан, оқушының дүниеге, қоғамға, өзіне қарым– қатынасын
анықтайтын тұрақты және басым мотивтердің жиынтығын айтамыз.
Жеке тұлғаның эстетикалық қасиеттерінің көрсеткіштері ретінде оның
өмірдің әр түрлі қырларына қызығушылығын, эстетикалық әсерленуін, қоғамдағы
мінез-құлық, таным, қарым-қатынас пен еңбек бағыттылығын атауға болады.
Өмірдің барлық салаларындағы белсенді шығармашылық іс-әрекет те эстетикалық
тәрбиенің көрсеткіші, ол эстетикалық қабылдаудың дамуына, эстетикалық
құбылыстарға деген нәзік эмоциялы серпіліске, оларды тереңнен түсінуге,
эстетикалық идеалды жүзеге асырудағы іскерлікке негізделеді [4, 37.б.].
Эстетикалық тәрбиенің құрылымын сипаттау өзара байланысқан бірқатар
компоненттерді белгілеуге мүмкіндік береді, олар:
- эстетикалық тәрбиенің өзіндік ерекше міндеттері;
- әр түрлі іс-әрекет түрлері;
- эстетикалық тәрбие міндеттеріне сәйкес тәсілдер;
- жалпы тәрбие әдістерінің негізінде арнайы әдіс–тәсілдерді
пайдалану;
- эстетикалық тәрбиеліктің қалыптасуы барысында көрінетін эстетикалық
тәрбиенің нәтижелері [6, 4.б.].
Сонымен бірге зерттеуші-педагогтардың эстетикалық тәрбиенің
төмендегідей негізгі міндеттерін бөліп қарастырғандығын айта кеткен жөн:
- баланың қоршаған дүние сұлулығынан рухани ізгілікті, мейірімділікті,
рақымшылықты байқап, сол арқылы өз бойында әдемілікті қалыптастыруға үйрету
( В.А. Сухомлинский, Б.М. Неменский);
- эстетикалық білімдерді жинақтап, олардың негізінде эмоциялы әсерлену
қабілеті, қоршаған болмыстағы эстетикалық құбылыстарды бағалау сияқты
әлеуметтік–психологиялық қасиеттерді қалыптастыру (Н.И. Кияшенко, А.С.
Клюев);
- баланы өнердің әр түрлі қарапайым түрлерін көре білуге, түсінуге,
сол арқылы өзін-өзі шығармашылық тұрғыдан көрсете білуіге үйрету (Е.А.
Флерина, Н.А. Ветлугина).
Психологтардың пікірінше, кіші мектеп оқушысына білуге деген құмарлық,
білгісі келіп талпынушылық, ұшқыр қиял және маңайын қабылдаудың тереңдігі
тән екендігін айта кеткен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты
Байназарова Тұрсынай Бейсембековна
Бейнелеу өнері мен дүниетану пәндерін кіріктіре оқыту негізінде бастауыш
сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие беру (3 сынып)
Мамандық ...
Ғылыми жетекші: педагогика
ғылымдарының докторы,
профессор Қ.А.Аймағамбетова
Алматы
Мазмұны
I тарау. Бейнелеу өнері мен Дүниетану пәндерін кіріктіре оқыту
негізінде бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің теориялық
негіздері.
1.1 Бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің ғылыми-теориялық
негіздері.
1.2. Бастауыш мектептің оқу үрдісіндегі кіріктіре оқыту технологиясының
сипаттамасы.
1.3. Бейнелеу өнері мен Дүниетану пәндерін кіріктіре оқыту негізінде
бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің құрылымдық-мазмұндық
моделі.
II тарау. Бейнелеу өнері мен Дүниетану пәндерін кіріктіре оқыту
негізінде бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің
әдістемесі.
2.1 Бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудегі Бейнелеу
өнері мен Дүниетану пәндерін кіріктіре оқытудың жағдайы
2.2 Кіші мектеп оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің тиімді жолдары.
2.3. Педагогикалық тәжірибелі-эксперименттің нәтижелері.
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымша
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі.
Қазіргі таңда еліміздегі оқу – тәрбие үрдісінде болып жатқан
жаңартулар білім мен тәрбие жұмысын қайта қарауды талап етіп отыр. Жас
ұрпаққа тәрбие берудің сапасын көтеріп, сұлулық пен сезіну қабілетін
арттырып, эстетикалық талғамын көтере отырып, өз ісіне деген шығармашылық
талабын арттыру бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі.
Қазақстан Республикасының тәлім-тәрбие тұжырымдамасындағы [2,8]
баланы адамгершілік тұрғысынан тәрбиелеуді көздеп, оның рухани дүниесінің
қалыптасуы мен ақыл-ой дамуының тиімді құралы болып табылатын эстетикалық
тәрбиенің маңыздылығы туралы айтылған мәселелер мен Қазақстан
Республикасының Білім туралы заңындағы: білім беру жүйесінің басты міндеті
– ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері
негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға
бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау тұрғысындағы қаулылар
да осы мәселенің өзекті екендігін дәлелдейді. [3,5].
Қазақ мектептерінде бүгінгі күнге дейін кеңінен өріс алып келген
келеңсіз құбылыстарды жоя отырып, имандылық – эстетикалық тәрбие беру
жүйесін, ұлтық ерекшеліктерді, баланың рухани дамуын жаңа негізде қайта
қарауға, эстетикалық сезімталдықты дамытуға... бағытталған қазақ
мектептері мен мектепке дейінгі мекемелерде имандылық– эстетикалық тәрбие
берудің кешенді бағдарламасы осы кезеңнің баланың өмірге деген адамгершілік-
эстетикалық қарым- қатынастарын қалыптастырудың шешуші кезеңі екендігін
ескертеді. [1,8].
Қазақстан Республикасы бастауыш білімнің мемлекеттік стандартында
оқушының жеке тұлғасының қалыптасуы мен дамуы үшін оқу-әрекетін
ұйымдастыру, айналадағы дүниемен белсенді әрекеттік, этикалық, эстетикалық
қарым-қатынасқа дайындау міндеттері [4, 3] бастауыш сыныптағы оқу-тәрбие
үрдісінде эстетикалық тәрбиенің маңыздылығы айқындалса, мемлекеттік білім
беру саласындағы тұжырымдамада Бала бастауыш мектепті бітірген кезде,
жанындағы адамдармен ешбір қиындықсыз белсене қарым-қатынас жасауды
үйренуге, алған білімін түйсініп, өмірде қолдана білуді талап ететін
дағдыларды толық игеруі үшін бастауыш сыныпта гуманитарлық-эстетикалық
бағыттағы пәндерді кеңінен енгізу керектігі баса айтылады [5, Б.1-2].
Жоғарыда келтірілген деректерге назар аударсақ, үкімет тарапынан жарық
көрген құжаттарда ұлттық және әлемдік өнерге, халықтың рухани байлығы мен
қоршаған ортаны қабылдауға бағытталған бастауыш мектеп оқушыларына
берілетін эстетикалық тәрбиеге көп көңіл бөлініп отырғандығын көреміз.
Эстетика, эстетикалық тәрбие ұғымдары қазіргі теориялар мен
тәжірибелердің ашқан жаңалығы емес. Жалпы тәрбие мәселесі, оның ішінде
эстетикалық тәрбие адам баласын ерте заманнан ойландыра бастады. Бірқатар
философиялық, педагогикалық әдебиеттерге шолу жасау эстетика ұғымына
философ Р.Н.Нурғалиев [5,4], М.Ф. Овсяникова [6,4 ] [7,4 ]басшылығымен
шығарылған сөздіктерде әртүрлі анықтамалар берілгендігін көрсетеді.
Эстетикалық тәрбие ұғымы тәрбие теориясындағы өте жалпы ұғым. Ол
өзіне тәуелді эстетикалық дамыту, көркемдік тәрбие, көркемдік білім,
көркемдік - шығармашылық дамыту ұғымдарын қамтиды. Эстетикалық тәрбие
баланың шындық өмір құбылыстары мен өнерге деген эстетикалық қатынасын
қалыптастыратын негізгі қызметімен қоса, адамның адамгершілік пен өзіндік
көзқарасының қалыптасуына, қоғам және табиғат әлемі туралы танымының
кеңеюіне, жан жақты дамуына да өз үлесін қосады. Іс - әрекет түрлерінің
эстетикалық жағын бөліп тастап, ақыл - ой, еңбек, адамгершілік тәрбиесін
беру мүмкін емес.
Осы міндетеріне қарай эстетикалық тәрбиенің негізгі екі ерекшелігін
бөліп көрсетуге болады, бірінші ерекшелік - оның педагогикалылығы, екінші
жағы - өзіндік эстетикалығы. Эстетикалық көзқарастар мен көркемдік
талғамды адам есейген кезде қалыптастыру өте қиын. Баланың санасы
қалыптасу сатысында қолданылған сезімдік әсерлер бала санасына еніп, әрі
қарай тереңдетіледі, кеңейтіледі, жетіледі және құрастырылады. Мұндай
эстетикалық әсерлер оның педагогикалық жағын көрсетеді.
Бүгінгі күні эстетика өнер шеңберінен шығып, еңбек, адамдар, қоғамдық
қатынастарға, адам іс - әрекетініне етене енуде. Бұл оның эстетикалық жағы.
Эстетикалық тәрбие грек философтары Гераклит [8], Демокрит[9],
Эмпедокл[10], Сократ[11], Платон[12], Аристотель[13], Ф. Гегель Георг-
Вильгельм-Фридрих[26], Артур Шопенгауер (1788-1860) шығыс ойшылдары әл-
Фараби[14], Ибн-Сина[15], Жүсіп Баласағұн[16], қазақ ақын-жыраулары Асан
қайғы[17], Доспанбет[18], Ахтамберді[19], Бұхар жырау[20],
А.Құнанбайұлы[21] еңбектерінен кең орын алды.
Психологтар- А.Н. Леонтьев[28], Д.Б.Эльконин[29], Л.С. Выготский[30],
,Л.А.Венгер[32], В.С.Мухина[33], А.В. Петровский[35], П.М. Якобсон[36],
М.М.Мұқанов[37], Қ.Жарықбаев[38]
Эстетикалық тәрбиенің теориясы мен практикасына үлес қосып,
эстетикалық тәрбие беруде бейнелеу өнері мен табиғаттың әсерін ерекше атап
көрсеткен жазушылар, педагог ғалымдар Я.А.Коменский[39], Ж.Ж. Руссо[40],
И.Г. Песталоцци[41], А. Дистерверг[42] К.Д.Ушинский[43], Н.Г.Чернышевский,
Л.Н.Толстой[44], Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин[45], С.Торайғыров
Ж.Аймауытов[47], М,Жұмабаев[49], М. Дулатов, Ш. Әлжанов, С. Қожахметов
Т.С.Шацкий[50], П.П.Блонский[51], Н.К.Крупская[52], А.С.Макаренко[53],
В.А.Сухомлинскийлер[54]болды.
ТМД ғалымдары В.А. Крутецский[31] Н.С. Лукан[34], А.В.
Бакушинский В.А[55]. Б.М. Неменский[56], Ю.К. Бабанский[57], В.С.
Кукушин[58], И.Б. Харламов[59],Н.И. Киященко[60], Б.Т. Лихачев[61], В.Н.
Шацкая[62], А.С. Клюев[64] Н.М. Сокольников[65], Э.И. Кубышкина[66], Т.С.
Комарова[67], Е.Е. Рожкова[68], С.И. Гудилина[69]., Н.М. Конышева[70].,
Н.Г. Салмина[71], О.А. Куревина[72], Е.А. Луцева[73]В.С. Кузин[74]., Т.Я.
Шпикалова [76] т.б.
А.Қамақов[77], Қ.Әмірғазин[78], Е. Асылханов[79], Қ.Ералин[80],
Ж.Балкенов[81],Ү.Ибрагимов[82], Б.Әлмұхамбетов[83], Е.Кемешов[84],
Қ.Қ.Болатбаев[85], Қ.О.Жеделов[86], Т.А. Левченко[87] еңбектерінде халықтың
сәндік қолданбалы өнер шығармаларының баланың эстетикалық тәрбиесіне, оның
ішінде сезімдік талғамына әсері ашып көрсетілген.
Бастауыш мектепте оқытылатын пәндер жүйесі оқушыға білім берумен
бірге оның эстетикалық талғамын дамытуды көздейді. Сондықтан да бейнелеу
өнері саласындағы білімді жеке меңгертуді көздемей, оны басқа пәндермен
кіріктіру керектігі туралы заңды қажеттілік туындайды. Бастауыш мектептегі
оқыту мен тәрбие ісіндегі интеграция теория үшін де, практика үшін де уақыт
күттірмейтін маңызды мәселе. Оның қажеттілігі ғылым және өндіріс
саласындағы өзгерістер мен мектеп өміріндегі білім беру ісіне қойылып
отырған әлеуметтік сұраныстарға байланысты.
Мектепке дейінгі және мектеп жасындағы кезең эстетикалық қабылдауды
дамыту мен баланың өмірге деген адамгершілік-эстетикалық қарым-
қатынастарын қалыптастырудың шешуші кезеңі екендігін ескерсек, оның көзі
баланы қоршаған табиғаттың өзінде екені даусыз. Табиғаттағы әдемі көрініс
бастауыш сынып оқушыларының эмоциялық көңіл-күйін сергітіп, жағымды сезімін
тербеп, ой-түсінігіне желі болса, оны қайта елестетіп, бейнелеу арқылы
оқушының көркемдік талғамы бейнелеу шеберлігі, нысан туралы алатын білімі
дамып қоймай, оның эстетикалық болмысы қалыптасады
Кіріктірудің өзектілігі қазіргі педагогика саласында шындық өмірдің
тұтас көрінісі ретінде қоршаған орта құбылыстарының жалпы байланысынан
туындайтын мәселе. Сондықтан да, оқу пәндерінің мазмұнын кіріктіруге үлкен
мән беріліп отыр. Бастауыш сыныпқа арналған қай пәннің бағдарламасын алсақ
та, оқушының жеке бас сапаларын қалыптастыруды көздей отырып, олардың
эстетикалық тұрғыдан жақсы жетілген тұлға ретінде қалыптасуына баса назар
аударады. Дүниетану пәнінде қоршаған орта заңдылықтарын оқып үйрену мақсат
болса, оның көркемдік, әсемдік жақтарын бала бойына дарыту, есте сақтау
қабілеттерін жетілдіру бейнелеу өнерімен тығыз байланысты.
Соңғы кездегі ғылыми–теориялық революция кезеңінде қоршаған дүниенің
тұтас бейнесін, оның жеке көріністерінің бір-бірімен байланысын
интеграциялық үрдіспен зерттеуге үлкен мән берілуде.
Бастауыш мектептегі білім мазмұны дүниені аналитикалық және
синтетикалық тұрғыдан қарастырудың бірлігіне негізделгенде ғана үлкен
нәтиже бермек. Бұл берілетін білім мазмұны синтез, интеграция, жеке
бөлшектерді тұтас біріктіру негізінде оқыту арқылы жүзеге асады.
Білімді кіріктіре отырып, пәнаралық байланыс арқылы оқыту мен
тәрбиелеуді жетілдірудің кейбір жақтары белгілі классик-педагогтар Я.
Коменский, Д. Локк [], И. Гербарт [], М. Песталоци [], К. Ушинский [] т.б.
кеңес дәуіріндегі дидактиктер И.Д. Зверев [], М.А. Данилов [], В.А.
Максимова [], С.П. Баранов [], Н.М. Скаткин [] т.б., психолог ғалымдар Е.Н.
Кабанова–Меллер [], Н.Ф. Талызин [], Ю.А. Самарин [], Г.И. Вергелес []
т.б., әдіскер ғалымдар М.Р. Львов[], В.Г. Гоецкий[], Н.Н. Светловская[],
Ю.М. Колягин[], Г.Н. Приступы[] т.б. еңбектерінде талқыланды.
Оқу пәндерін кіріктіруге біртіндеп көшудің ең жақын даму өрісі болып
табылатын бастауыш сыныптағы пәнаралық және пәнішілік мәселелерге де
бірқатар жұмыстар (Т.Г. Рамзаева, Г.Н. Аквилева, Д.И. Трайтак, Г.В.
Бельтюкова, Н. Явиленкин, Н.М. Дружинина, Т.С Назарова, И. К. Блинова, Р.Г.
Матюшова т.б) арналған.
Қазақстандық кіріктіру мәселесіне зерттеген ғалымдар А.А.Бейсенбаева,
Р.К.Амироков, Р.К.Аббасова, Н.И.Горбачева, В.М.Дулепо, Р.Б.Лотштейн,
А.Р.Бектеньярова т.б. жұмыстарында мектеп оқушыларын оқыту мен мұғалімдер
даярлау барысында пәнаралық байланыстың, мазмұны, іске асыру жолдары
қарастырылады.
Осы зерттеулерге және орта мектептің негізі болып саналатын бастауыш
сыныпта білім беруге қойылатын талаптарға сүйене отырып, кіші мектеп
оқушыларына эстетикалық тәрбие беруде Бейнелеу өнері және Дүниетану
пәндерін кіріктіре оқыту арқылы оқушыларға эстетикалық тәрбие беру
мәселесін қарастыру керектігіне көз жетті.
Дифференциациялап оқытумен қатар жүретін ғылымдардың байланысы мен
кірігуі үрдісі біртұтас жаңа қуатты білім алуға жәрдемдесетін пәнаралық
байланысты жаңа сатыға көтереді.
Жоғарыда аталған еңбектер өз құндылықтарына қарамастан эстетикалық
тәрбиенің басқа жақтарын қарастырады. Бастауыш сыныптарда эстетикалық
тәрбие берудің әлі де шешімін таппаған мәселелері көп. Оның ішінде
мектептің оқу-тәрбие үрдісіндегі кіріктірудің ғылыми теориялық жақтарын
негіздеу, кіші мектеп оқушыларына эстетикалық тәрбие беруде бейнелеу өнері
мен дүниетану пәндерін кіріктірудің мазмұндық негіздерін ашу мәселелері
арнайы зерттеулерді қажет етеді. “Бейнелеу өнері” мен “Дүниетану” нақты
обьективті шындықты оқытып үйрететін және екеуі де эстетикалық талғамды
дамытуға тікелей әсер ете алатын пәндер. Мазмұн жағынан да, әдістемелік
тұрғыдан да кіріктіре оқытуға ыңғайлылығына қарамастан, осы күнге дейін
мектеп өмірінде бұл мәселеге көңіл аударылмай келеді. Сонымен қатар,
бастауыш сыныптар тұжырымдамасы мен бағдарламаларындағы басты талаптардың
бірі – оқушыларға бүкіл дүниенің тұтастығын ұғындыру үшін білім жүйесін
кіріктіре оқыту керектігі айтылғанмен, бұл мәселе де өз деңгейінде шешілмей
отыр. Соның нәтижесінде білім беруге қойылған талаптар мен оны орындау
аралығында қарама-қайшылықтар туып отыр.
Осы қайшылықтардың шешімін табу және бұл мәселені ғылыми теориялық
және әдістемелік тұрғыдан қарастырып, кешенді эстетикалық тәрбие беру
жұмысымыздың тақырыбын “Бейнелеу өнері мен дүниетану пәндерін кіріктіре
оқыту негізінде бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие беру” деп
таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу мақсаты. Бейнелеу өнері мен дүниетану пәндерін кіріктіре оқыту
негізінде бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің ғылыми
теориялық және әдістемелік негізін жасау.
Зерттеу нысаны. бастауыш сыныптағы дүниетану және бейнелеу өнерін оқыту
үрдісі.
Зерттеу пәні. Бейнелеу өнері мен дүниетану пәндерін кіріктіре оқыту
негізінде бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбиелеу үрдісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Егер, оқу-тәрбие жұмысында бірін бірі
толықтыратын бейнелеу өнері мен дүниетану пәндерін кіріктіре оқыту ғылыми-
әдістемелік жүйеде құрылса, онда бастауыш сынып оқушыларын эстетикалық
тәрбиелеу тиімділігі артады, өйткені бұл жағдайда тұлғаның эстетикалық
талғамы мен қоршаған ортаны бейнелі қабылдауы артып, сезімдік әсерлері
байиды.
Зерттеу міндеттері:
1. Кіріктіру негізінде бастауыш сынып оқушыларын эстетикалық тәрбиелеудің
ғылыми-теориялық негізін анықтау.
2. Бастауыш мектептің оқу тәрбие үрдісінде эстетикалық тәрбие беруде
пәндерді кіріктіре оқыту технологиясының теориялық негіздемесін беру.
3. Бастауыш сынып оқушыларына пәнаралық кіріктіру арқылы эстетикалық
тәрбие берудің логикалық құрылымы, өлшемдері мен көрсеткіштері және
деңгейлерін анықтау.
4. Пәндерді кіріктіре оқыту негізінде бастауыш сыныпта эстетикалық тәрбие
беруді ұйымдастырудың тиімді әдістері мен тәсілдерінің жүйесін,
әдістемелік нұсқауын жасау, оның тиімділігін тәжірибеде анықтау.
Зерттеудің жетекшісі идеясы. Бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие
берудің тиімділігі оқу-тәрбие үрдісіне қазіргі педагогикалық
технологияларды, оның ішінде кіріктіре оқытуды жүзеге асыруға оң ықпал
етеді.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негіздері. Жеке тұлғаның
шығармашылық негізі туралы философиялық және педагогикалық, психологиялық
тұжырымдамалар, жеке тұлғаның қалыптасуындағы іс-әрекет теориясы, дамыта
оқыту, тұтас педагогикалық процесс, бастауыш сынып оқушыларын эстетикалық
тәрбиелеуге кешенді қатынас, оқыту мен тәрбиелеудің кіріктіру технологиясы.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы, Қазақстан
Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы, зерттеу мәселесіне қатысты философтардың,
психологтардың, педагогтардың, әдіскерлердің еңбектері, Қазақстан
Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті
стандарттары, пәндік оқу бағдарламалары, оқу әдістемелік кешендер,
мұғалімдердің, автордың педагогикалық және ғылыми іс тәжірибесі.
Зерттеудің әдістері:
- философиялық психологиялық, педагогикалық, ғылыми-әдістемелік еңбектерді
талдау, озат педагогикалық тәжірибелермен танысу және жинақтау;
- сауалнамалар, тест, көрмелер мен суретшілер шеберханаларына бару,
әңгімелесу, топсеруен;
- тәжірибелік–эксперименттік жұмыс жүргізу, оны қорытындысын математикалық-
статистикалық тұрғыдан өңдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- бастауыш сынып оқушыларына Бейнелеу өнері мен Дүниетану пәндерін
кіріктіре оқыту негізінде эстетикалық тәрбие беру педагогикалық тұрғыдан
алғаш рет негізделді;
- Бейнелеу өнері мен Дүниетану пәндерін кіріктіре оқыту технологиясына
мазмұндық сипаттама берілді.
- бастауыш сынып оқушыларына кіріктіру негізінде эстетикалық тәрбие берудің
деңгейлері, құрылымдық-мазмұндық моделі жасалды;
- “Бейнелеу өнері” мен “Дүниетану” пәндерін кіріктіре отырып оқытуда
оқушыларға эстетикалық тәрбие берудің жүйесі мен әдістемесі жасалды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
Зерттеу нәтижелері мен қорытындылары болашақ ғылыми ізденістерге негіз
болып, бастауыш сыныптың оқу тәрбие үрдісінде, орта кәсіптік және жоғарғы
оқу орындарында мамандар даярлауда, бастауыш мектеп педагог мамандарының
білімдерін жетілдіру жүйесінде пайдалануы мүмкін.
Зерттеу нәтижелерінің дәлдігі мен негізділігі:
Диссертациялық зерттеудің теориялық қағидаларды әдіснамалық
негіздеуімен, бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие беруде автордың
теория мен практика жетістіктерін пайдалануымен, қойылған мақсаттар мен
міндеттердің нақтылығымен, әдіс-тәсілдердің тиімділігімен, эксперимент
кезеңдерінің жүйелілігімен, математикалық статистиканы қолданумен
сипатталады.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және енгізу.
Зерттеу нәтижелері эксперименттер жүргізу барысында Алматы қаласының №
, № мектептерінде, Алматы облысы Жаркент ауданы Ақжазық ауылының Жамбыл
атындағы орта мектебінде жүзеге асты және Халықаралық , республикалық,
ғылыми тәжірибелік конференцияларда, ақпарат құралдарында, әдістемелік
нұсқауларда, оқу-әдістемелік құралдарда көрініс тапты.
Қорғауға ұсынылған қағидалар:
1. Бейнелеу өнері мен Дүниетану пәндерін кіріктіре оқыту негізінде
бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің теориялық негіздері;
2. Бейнелеу өнері мен Дүниетану пәндерін кіріктіре оқыту
технологиясының мазмұндық сипаттамасы;
3. Бастауыш сынып оқушыларын кіріктіре оқыту негізінде эстетикалық тәрбие
берудің көрсеткіштері мен өлшемдері, деңгейлері, құрылымдық-мазмұндық
моделі;
4. Бастауыш сынып оқушыларына оқу пәндерін интеграциялау арқылы эстетикалық
тәрбие берудің ғылыми негізделген әдістемелік нұсқауы.
Зерттеу базасы:
Зеттеудің кезеңдері:
1-кезеңде (2000-2002 ж.ж.) педагогикалық-психологиялық және арнайы
әдебиеттерді зерттеу мен талдау, бастауыш сынып оқушыларын оқыту мен
тәрбиелеу жұмыстарының алдыңғы қатарлы тәжірибесін зерттеу мәселесі
қарастырылды. Зерттеудің негізгі бағыттары, нысаны, пәні, мақсаттары мен
міндеттері, болжамы мен әдістері анықталды. Тәжірибелік эксперимент
жұмысының әдістері таңдалып, оның өтетін орны белгіленді.
“Бейнелеу өнері” мен “Дүниетану” пәндерін кіріктіре оқыту негізінде
бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің логикалық құрылымдары
мен әдістемелік нұсқаулары жасалды.
Эстетикалық тәрбиеліктің деңгейін анықтайтын сауалнамалар,
тапсырмалар, кіріктірілген сабақтар мен оларды ұйымдастыру жолдары,
қорытындыны көрсететін сызбалар жасалды.
2-кезеңде (2002-2005) зерттеу болжамын анықтау, бекіту, тексеру
мақсатында тәжірибелік эксперименттік жұмыстар жүргізілді.
Кестеге сәйкес бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие беру
деңгейлерінің сызбалары жасалып, статистикалық тұрғыда өңделді. Бастауыш
мектептердің оқу үрдісіне “Бейнелеу өнері” мен “Дүниетану” пәндерінің
кіріктірілген сабақ үлгілері енгізілді.
3–кезеңде (2005-2007) “Бейнелеу өнері” мен “Дүниетану” пәндерін
кіріктіре оқыту негізінде бастауыш сынып оқушыларына сабақ барысында және
сабақтан тыс жұмыстарда эстетикалық тәрбие берудің жүйелік құрылымдық
сараптамасы жасалынды. Алынған эксперименттік материалдар сараланып,
статистикалық тұрғыдан өңделді: зерттеу нәтижелері қорытылып, әдебиеттермен
толықтырылды.
Зерттеу нәтижелерінің талқылануы және жүзеге асырылуы: зерттеудің негізгі
тұжырымдары мен нәтижелері, Қазіргі таңдағы мектепке дейінгі және бастауыш
білім берудің психологиялық-педагогикалық негіздері атты халықаралық
ғылыми-практикалық конференцияда (Алматы, 2003); Качество педагогического
образования: проблемы и перспективы развития атты халықаралық ғылыми-
практикалық конференцияда (Алматы, 2004); Білім беру жүйесін
трансформациялау тұрғысындағы әлемдік білім саясаты атты халықаралық ғылыми-
практикалық конференцияда (Алматы-Москва, 2006) баяндалды.
Диссертация құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан,
тұжырымдамалардан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, ғылыми аппараты, мақсаты, нысаны,
пәні, міндеттері, болжамы, қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар,
зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері, диссертацияның негізгі
қағидалары мен нәтижелерінің тәжірибеге енгізілуі, зерттеудің ғылыми
жаңалығы, оның теориялық және практикалық мәні анықталған.
Бейнелеу өнері мен дүниетану пәндерін кіріктіре оқыту негізінде
бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің теориялық негіздері
атты бірінші тарауда әдебиеттерді талдау негізінде қарастырылып отырған
мәселенің қазіргі жағдайы, эстетикалық тәрбиенің
педагогикалық–психологиялық негіздері , бастауыш сынып оқушыларын
эстетикалық тәрбиелеудегі Дүниетану пәнінің педагогикалық
мүмкіншіліктері, интеграция ұғымы мен оның мәні анықталды.
Бейнелеу өнері мен Дүниетану пәндерін кіріктіре оқыту негізінде
бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің мазмұны мен
әдістері.атты екінші тарауда қарастырылып отырған мәселе жайында
педагогикалық ізденістің сипаты беріліп, бастауыш сынып оқушыларын
эстетикалық тәрбиелеудің көрсеткіштері мен деңгейлері анықталды: “Бейнелеу
өнері” мен “Дүниетану” пәндерін сабақ барысында және сабақтан тыс
жұмыстарда кіріктірудің мазмұны, логикалық құрылымы жасалынды:
тәжірибелік–эксперименттік жұмыстардың барысы, нәтижесі айқындалды.
Қорытындыда диссертацияның негізгі қорытындылары мен тұжырымдары, зерттеу
мәселелерінің алдағы міндеттері анықталды.
1. Бейнелеу өнері мен дүниетану пәндерін кіріктіре оқыту негізінде бастауыш
сынып оқушыларын эстетикалық тәрбиелеудің теориялық негіздері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларын эстетикалық тәрбиелеудің ғылыми-теориялық
негіздері
Бастауыш сынып оқушыларын эстетикалық тәрбие берудің философиялық,
психологиялық, педагогикалық негіздерін анықтауда алдымен эстетика
ұғымына талдау жасауды жөн көрдік.
Философиялық сөздікте эстетика ұғымына: Эстетика (гр.aisthetikos –
сезіну, сезімдік) – адамның дүниені эстетикалық тұрғыдан ұғынып-түсіну
заңдылықтары туралы, әсемдік заңдарын арқау еткен шығармашылықтың мәнісі
мен формалары туралы ғылым,- деп анықтама берілген [Философиялық сөздік.
Ред,кол: Р.Н.Нурғалиев, Ғ.Ғ.Ақмамбетов, Ж.М.Әбділдин ж.б. Алматы-1996.513].
Эстетика бойынша қысқаша сөздікте: Эстетика – табиғатты, адамдар
қарым-қатынастарында, өмір бейнесінде, материалдық және рухани өндірісте,
қоғамда, табиғатта, эстетикалықтың қызмет етуі мен дамуының негізгі
заңдарын зерттейтін ғылым, - деп оқуға болады [Краткий словарь по эстетике
под редакцией доктора философских наук, профессора М.Ф. Овсяникова. -М.:
Просвещение, ,1983.-223 с. ]
Эстетикалық тәрбие мен эстетикалық мәдениет кітабында біз мынадай
тұжырымдама кездестірдік: Эстетика – бұл шындық пен өнердегі әсемдік
туралы, дүниені әдемілік заңы бойынша (К.Маркс) тану, қайта құру
ерекшеліктері туралы адамды эстетикалық тәрбиелеу мен өнердің жалпы
заңдылықтары туралы философиялық ғылым.
Эстетика- философиялық ғылым. Ол адамның ақиқатқа эстетикалық
қатынастарының (оның ішінде өнердің) жалпы заңдылықтарын зерттейді.
Эстетика дүниені эстетикалық тұрғыдан ұғынып-түсінуідің обьективті
негізін адамдардың қоғамдық мәнісін және табиғат пен қоғамды өзгертуге
бағытталған жасампаздық күштері ашылатын олардың шығармашылық іс жүзінде
нысаналы қызметі ретінде анықтайды. Негізгі эстетикалық категориялар-
сұлулық пен сұрықсыздық, асқақтық пен пасықтық, кереғарлық, трагедиялық
және комикалық, ерлік-қоғамдық байланыста, адам өмірінің әрбір саласында -
өндірістік-еңбек және қоғамдық саяси қызметте, табиғатқа көзқараста,
мәдениетте және тұрмыста т.б.- дүниені эстетикалық тұрғыдан ұғынып
түсінудің көрінісі ретінде байқалады [Философиялық сөздік. Ред,кол:
Р.Н.Нурғалиев, Ғ.Ғ.Ақмамбетов, Ж.М.Әбділдин ж.б. Алматы-1996.513].
Эстетикалық тәрбие алғашқы құлдық дәуірдің өзінде недәуір дамып біздің
заманымызға кемелденген күйде жетіп отыр. Өркениетті ірі ұлттар қоғамдық
өмірдің белгілі бір салаларында айрықша орын алған. Мәселен, ағылшындар-
экономикада, ежелгі гректер - эстетикада, римдіктер - заң саласында, еврей
мен арабтар - дінде, француздар - әдебиетте, немістер - музыка мен
философияда ерекше көріне білген. Ертедегі Египет, Рим, Вавилон, Қытай және
Индия мемлекеттерінде біршама бастау алғанмен эстетикалық тәрбие мәселесі
тек грек мемлекетінде ғана дамыды. Оған дәлел Гераклит (б.з.б. 540-475),
Демокрит (б.з.б. 460-370), Эмпедокл, Сократ(б.з.б. 469-399), Платон (б.з.б.
427-347), Аристотель (б.з.б.384-322) сияқты ғұламалардың өнер, сұлулық
жайлы трактаттары. Эстетикалық тәрбиелеу мәні, оның міндеттері мен
мақсаттары туралы ұғымдар Платон мен Аристотельден бастап, бүгінгі күнге
дейін өзгерді. Платонның пайымдауынша, эстетикалық тәрбие әсемдікті, ерекше
нәзіктікті сезіну, сұлулыққа құштарлық қана емес, осыған үнемі іс-әрекетпен
ұмтылу, басқаша айтқанда, адамгершілік мұратқа ұмтылу [3,3 6-49 ]
Аристотель эстетикалық талғамды гармониялық үйлесімділікпен байланыстыра
отырып, өз туындыларында әсемдік пен сұлулықтың кеңістіктегі жүйелі
үйлесімдік әсерін өте жоғары бағалады. Тарихта ол алғаш рет адамның
көркемдік ләззатқа, жеке тұлғаның біртұтас көрінісі ретіндегі
шығармашылыққа деген қабілетін қарастырды [Аристотель. Об искусстве поэзии.
– 1957.- 49 с.] .
Эстетикалық тәрбиенің негізін қалаған неміс ғалымы Гегель Георг-
Вильгельм-Фридрих (1770-1831) Эстетика атты еңбегінде дарындылық пен
эстетикалық талғам жайлы құнды пікірлер айтты. Шындық пен өнер, табиғат
туралы теориялық ұғымдарды жинақтау мен қорытындылау, оның адам дамуына
әсерін анықтау XVIII ғасырда эстетиканың жеке ғылым саласы ретінде
бөлініп шығуына әкелді. Еуропадағы бұл өзгеріс өнердің табиғатын терең
ашуға, адамның эстетикалық мәдениетінің ерекшеліктерін ашып көрсетуге
ықпал етті.
Гегельдің болмыс пен ойлаудың тепе-теңдігі жөніндегі негіздемесіне
қарсы шыққан неміс философы Артур Шопенгауер (1788-1860) адам екі сатыдан
өтетіндігін айтты. Алғашқысы эстетикалық аңлау, соңғысы моральдық жолмен
жетілу. Өнерде ешқандай өзімшілдік сезім, пайдақорлық ойлар, мүдделер
болмау керек, оның негізгі мақсаты адамды өзімшілдіктен шығатын зардаптан
құтқарып, тыныштыққа бөлеу екндігін айтты [Серік Мырзалы. Философия әлемі.
Оқулық. ҚазККА. Алматы, 2006 ж.б.392, 161 ].
Батыстың белгілі философы И.Кант (1724-1804) “Прекрасное есть символ
нравственного, бодрого и только принимая это во внимание, оно нравится”
деген еді. Ғұлама бұл жерде этикалық тәрбие адамның эстетикалық тыныс –
тіршілігімен байланысты деп тұр емес пе? Этика мен эстетика бір-бірінсіз
өмір сүре алмайтыны шындық. Ал бұл екеуінен де жұрдай, не бұлары бір-
бірімен қиыспайтын адам бұрын да болған, қазір де бар.
Бүкіл әлемдік өркениет тарихынан ерекше орын алатын, екінші Аристотель
атанған әмбебап ғұлама, ұлағатты ұстаз әл-Фараби (870-950) бабамыздың
еңбектері ұстаздық тұрғыдан тәлім-тәрбиелік мақсатқа арналған. Оның оқу –
білім, тәлім-тәрбие мәселелері жайлы айтқан пікірлері гуманистік, ізгілік
қасиеттерге баулу мәселесіне келіп тіреледі. Адам алдымен ойлы, парасатты
болуға, ақыл-ойының жан-жақты дамуына ерекше көңіл бөлуі қажет. Білім мен
өнерді меңгерген адамда іскерлік пен өз бетінше әрекеттену (инициатива)
одан соң парасаттылық пайда болады, адам біртіндеп логикалық ойлауға
машықтанады, теориялық ғылымдарды өз бетінше меңгеруге әдеттенеді [Қазақ
тәлім- тәрбиесі: Оқу құралы. –Алматы, Санат, 1995- ж.б.352, 100 б.
].Фарабидің риторика, поэтика, музыка, т.б. жөніндегі еңбектерінде айтылған
көркемдік-эстетикалық көзқарастары әлі күнге мәнін жоймаған. Ұлы ойшылдың
көз тіккен эстетикалық проблемеларының ауқымы үлкен, шеңбері кең. Эстетика
мәселесі жөнінде айтқан соны пікір, тың идея, батыл тұжырымдар оның
Риторика, Поэзия өнерінің каноны туралы трактат, Поэзия өнері туралы
т.б. еңбектерінде көрсетілген [Қазақ тәлім- тәрбиесі: Оқу құралы. –Алматы,
Санат, 1995- ж.б.352, 49 б. ].
Ибн Синаның тәлімгерлік, ғұламалық ілімі мен үлгілі ойы бүгінгі
ұрпаққа таптырмас тәлімгерлік тағылым. Дана ғалым ақыл-ойдың құдіретті күші
жалпы тәрбие тағлымының нәтижесі деп қарастырады [Ибн-Сина. Избранные
философские произведения. – М.: Просвещение, 1980. с.47].
Жүсіп Баласағұн (1017-1083) философ ретінде және тәрбиелік тағылымға
толы педагог ретінде артына өшпес мұра, тәрбиелік дәстүр, өнеге қалдырған
адам. Ж.Баласұғынның Құтты білік дастанында: Тәрбиенің әсері мен ықпалы
пайдалы еңбектің көзі болуы шарт, - деп ой түйді. Бұны бүгінгі
педагогикалық тұрғыдан алғанда үлкен ұжым тәрбиелейтін, педагогиканың бала
тәрбиесіндегі басты мақсаты мен міндетін айқындайтын әдіс, еңбек тәрбиесін
ұйымдастырудың негізі десе де болады. Осы еңбекте ғұлама жалпы адами рухани
байлықтар – мұрат, дін, этика,өнер және философияның мәнін саралап,
мейірім, ақиқат, сұлулық, ғылым және адам ұғымдарын бірлікте қарастырды
[Баласағұн Ж. Құтты білік. Алматы: Жазушы, 1986. – 591б.]
Шығыс мәдениетінде ежелден адамның ішкі жан-дүниесін зерттеуге, оның
психикалық, құлықтық, имандылық, өнегелік, тәрбиелік, адамгершілік
қасиеттеріне ерекше назар аударған.
Көне түркі мәдениетінің Құдатқу білік, Диуани Хикмет үлгілері қазақ
халқының эстетикалық мәдениетінің қалыптасуына зор ықпал етті.
Қазақ халқының эстетикалық ой-пікірінің тарихы жөніндегі деректер ақын-
жыраулардың творчествасында, әдеби мұраларында жиі кездеседі. Асан
қайғының, Доспанбет, Ахтамберді, Бұхар т.б. қазақ жырауларының жыр
толғауларында, еңбекші бұқараның ой-арманында эстетикалық ұғымдары жан-
жақты белгіленген, қазақ халқының поэзиясында жырлау дәстүрге айналған.
Ақыл ой, адамгершілік, еңбек, тән тәрбиесі, эстетикалық талғам,
отбасындағы тәрбие мәселелері, сондай-ақ кісілік мәселесі, ерік пен мінезді
қалыптастыру, зиялылық, халықтық мұратқа сай жайсаң сезімдерді жетілдіру
жайындағы толғаныстар Абайдың Құнанбаевтың тәлім тәрбиелік идеяларының
басты өзегі болып табылады. Ақын–ағартушы өзінің Қара сөздерінде
балаларда эстетикалық сезімдерді, эмоцияларды, сұлулыққа деген талпынысты
тәрбиелеу қажеттігін айтады. Ол эстетикалық сезімдер мен бағалауға қатысты
қабілеттің өздігінен пайда болмай, тұрақты даму мен жетілдіруге мұқтаж
екенін көрсетті. Абай қырық үшінші сөзінде Жақсыға сүйініп, жаманнан
жирену адамға тән табиғи қабілеттер. Алғашында бұл нышандар өте әлсіз
келеді, адам ол қабілеттерді дамытып күшейтеді, ал оған көңіл бөлмесе,
дамытпаса, олар тежеліп жоғалады немесе бастапқы күйіндегідей ештеңеге
жарамсыз болып қалады- деп түйіндейді [Абай Қара сөз. Поэмалар. Алматы
1993., 143].
Абай өзінің шығармаларында эстетикалық түсініктерге, әсемдік, сұлулық,
талғам және т.б. эстетикалық категорияларға арнайы талдау жасамағанмен
оның өлеңдерінде осы түсініктерді қамтитын мазмұнды шұмақтар аз мес.
Ұлы ойшыл жастарға эстетикалық тәрбие беру ісінің мазмұнды, деректі,
ұғыныңқы болуын тіледі. Мал жұтайды, өнер жұтамайды- деп, білім мен
ғылымның замананы түзетер кілті екендігін айқындады [Ысмағұлов Ж. Абай;
ақындық тағылымы. Алматы, 1995, 29-30]
Ұлттық тәлім-тәрбиенің көрнекті өкілдерінің бірі – Шәкәрім
Құдайбердиев. Шәкәрімнің жастарға ұсынған адамгершілік жолы -адалдық пен
ғылымды меңгеру. Ол үшін жастарды адал еңбек етуге, өз мінін өзі көріп,
түзете білуге шақырды, бар білімінің түп атасы – ақыл деп қорытындылады.
Жеке адамның қалыптасуына ықпал ететін эстетикалық, адамгершілік және
ақыл-ой тәрбиелерінің маңыздылығы туралы француз философтары мен
жазушылары ( Ш. Монтеське, К.А.Гелвеций (1715-1771), Вольтекрт.б.) құнды
пікірлер айтты.
Немістің өнер тарихшысы И.Г. Винкельман алғашқылардың бірі болып, өнер
адамгершілік мінез-құлық пен жақсы мәнерді тәрбиелеудің ең маңызды құралы
екендігін дәлелдесе, Г.Э. Лессинг оқушының жеке тұлғасын қалыптастырудағы
мүсін өнерінің тәрбиелік – танымдық мүмкіндіктері мен мәнін ашып, ғылыми
тұрғыда тұжырымдаған.
Б.Шиллер эстетикалық тәрбие туралы хаттарында (1795) мәнерлік
анықтамасын тұжырымдап, қарым-қатынаста, әрекетте, бейнеде жеке адамның
сезіну бейнесін анықтады. Шиллер өз тұжырымдауында, мәнерлік дегеніміз –
мінез – құлық пен сезімнің денедегі көрінісі, эстетикалық көрініс – олардың
шындық өмір мен өнердегі үйлесімділігі (әдемілік көрінісі): адаммен
бірге оның көзқарасы, бет-әлпеті, қолдары, көп уақытта оның денесі де
сөйлейді-деп, ой қортындысын жасайды. Шиллердің пікірінен эстетикалық
тәрбиенің мақсаты - мәнерліктен жұрдай қатаң тәртіпке үйренген
тәрбиеленушілерді емес, еркін әсемдікті жасайтын, одан рахат алатын
үйлесімді жеке тұлғаны қалыптастыру екендігін көреміз.
Ф. Фребель балалардың дербес әрекеттеріндегі табиғат әсерінен алған
әдемілік туралы түсініктері шығармашылықты дамытатындығын атап көрсетеді.
30-50 жылдары өнер арқылы тәрбиелеу теориясының негізін салушы
ағылшын эстетигі Г.Рид баланы өнер мен ойын арқылы эстетикалық тәрбиелеуге
көңіл бөліп, сурет негізінде жеке адамның көркемдік типологиясын анықтау
әдістемесін даярлады. Бұл бағыттағы ізденістерді К. Орф т.б. эстетикалық
тәрбиенің теоретиктері мен практиктері жалғастырды.
Германияда гуманистік, көркемдік педагогикамен бірге (Г.
Кершенштейнер, Л Вейсмантель, З. Штрангель) діни - адамгершілік білім
ретінде эстетикалық тәрбие тұжырымдамасы дамыды. Британдық мектептерте
эстетикалық тәрбиенің негізгі тәсілі осы күнге дейін бейнелеу өнері болып
отыр. Францияның бұқаралық мектептерінде балалардың мәдениеттік білім алуы
мен шығармашылық әрекеттерінде эстетикалық мәнер мен қажеттіліктерді
дамытуға баса назар аударылды. Ал АҚШ-да эстетикалық тәрбиеге зор көңіл
бөлініп, білім берудегі өнер, оның теориясы мен тарихын (А. Айшер, Г.
Броуди), сонымен қатар балалардың эстетикалық тәжірибесін байыту идеялары
алдыңғы орынға қойылып отыр.
Басқа да көптеген мемлекеттер сияқты Қазіргі Жапония да мәдени білім
беру үрдісінде мүлтіксіз адам идеясын, эстетикалық тәрбиелеу идеясын,
табиғаттың эстетикалық құндылықтарын түсіну мен субъективтік күйзелуді
дамытудың қазіргі уақыттағы ұстанымдарын қолдап отыр. Қазіргі жапон
педагогтарының түсіндірулеріндегі (Т. Мотому, М. Цунзсабур) оқушылардың
жүздеген түстер үйлесімділігін меңгеруі әдеміліктің көптүрлілігі мен
жақсының, тиімдінің айқындығы туралы ұғымдармен біріктіріле жүргізіледі.
Педагогикада эстетикалық тәрбиелеуге бұлай келу болашақта экологиялық
үйлесімділікке көшудегі дүниежүзі қауымдастығының бағдарына байланысты
маңызды болып отыр.
Жоғарыдағы пікірлерден эстетикалық тәрбие жеке адамның дүниені
сезінуі, эстетикалық санасы, шындықты эстетикалық меңгеруі, оның даму
үйлесімділігінің шарты болып табылатындығын көреміз.
Эстетикалық тәрбие – күрделі де көп қырлы үрдіс. Жеке тұлғаның
эстетикалық тәрбиеге қатысты психологиялық ерекшеліктерін Ж.Аймауытов[47],
М.М.Мұқанов[37], Қ.Жарықбаев[38], А.Н. Леонтьев[28], Д.Б.Эльконин[29], Л.С.
Выготский[30], ,Л.А.Венгер[32], В.С.Мухина[33], А.В. Петровский[35], П.М.
Якобсон[36] т.б. ғылыми тұрғыда зерттеп, құнды тұжырымдар ұсынған.
Ж.Аймауытұлы әрбір жалпы білім беретін мектептің оқушысына өнер
негіздерін дарыту қажеттілігі туралы былай деп жазды: ...Жай адам нәрсенің
бөлімдерін ғана көреді, суретші нәрсені тұтас қалпында сіңіріп, жалпы рухын
ұғып алады. Нәрсені тұрған қалпында жалпы рухымен ойға тоқып, сіңіріп алу
–жалпы білімнің көздеген зор мақсаттарының бірі. Өнердің әдемілік сезімін
күшейтудегі ықпалы туралы педагогикада пәнінде айтылады. Сондықтан мектеп
әр баланың өнерге ынтасын қозғап, өнерпаздық қабілетіне тәрбиелеу керек.
Бұл пікірден біз балаға берілетін эстетикалық тәрбиеде білімнің
біртұтастығының маңыздылығын көреміз. [Қазақтың тәлімдік ой-пікір
антологиясы II том Құраст.:Қ.Жарықбаев, С.Қалиев. – Алматы: Рауан,
1998. – 134 б] . Сондай- ақ, Жүсіпбек Аймауытұлы жеке адамның кемелденуінің
бір шарты ретінде биологиялық фактордың мәніне ерекше тоқталып, мұғалім әр
баланың қанындағы ерекшеліктерді ескеріп, оған не нәрсенің күшті әсер
ететіндігін біліп отырғанда ғана тәрбие жұмысының жемісті болатынын
дәлелдейді [Жүсіпбек Аймауытұлы. Психология –Алматы: Рауан, 1995.- 308 б ].
М.Мұқановтың психологиялық тұжырымдамаларында
Адамның эстетикалық санасының құрылымын аша отырып, олар
көркемдік–эстетикалық қабылдау, эстетикалық сезімдер, эстетикалық
қажеттіліктер, эстетикалық идеалдар мен талғам, эстетикалық көзқарастар
сияқты негізгі элементтерді бөліп көрсетті. Осы тұста біз жоғарыда аталған
ұғымдардың өзіне тән ерекшеліктерін айта кеткенді жөн көрдік.
Көркемдік–эстетикалық қабылдау өнер және қоршаған дүниенің сұлулығымен
қарым–қатынас жасаудың бастапқы сатысы. Оның тереңдігі мен айқындығына
эстетикалық әсерленудің тереңдігі байланысты.
Көркемдік-эстетикалық қабылдаулар болмыс құбылыстары мен өнерден
эстетикалық сезімдерді оятатын қасиеттерді, сапаларды бөліп алу қабілетінде
көрініс тапқан. Көркемдік эстетикалық қабылдауға бейнелеу өнеріне
байланысты қабылдау да енеді.
Бұл эстетикалық сананың негізі. Ол эстетикалық эмоциялармен қатар
адамды эстетикалық немесе тағы да басқа қажеттіліктерді қанағаттандыратын
әрекеттерді жасауға ынталандыратын себеп болып табылады.
Педагог А.В. Бакушинский эстетикалық қабылдаудың үлгісін екі бағытта
қарастырды: ерікті көңіл күйі басым шығармашылық толғаныс; логикалық ойлау
үрдістері басым (сана) таным[].
Б.П. Юсов эстетикалық қабылдаудың төрт компонентті үлгісінің
төмендегідей құрамдарын бөліп көрсетті:
-бірге әсерлену қабілеті, эмоциялы ықыластылық;
-өнер туралы арнайы білім көлемі мен ұғымдардың болуы;
-көркем шығармалар түрлерін қабылдау қабілеті;
-бағалаулар мен көркемдік пайымдауларын болмыс құбылыстары мен өнердің
басқа түрлерін қабылдауға көшіре білу қабілеті [3, 145-147.бб.].
Шынайы дүние құбылыстарын эстетикалық қабылдау, бейнелеуге қажетті
сенсорлық қабылдау ғана емес, сонымен бірге қабылдаған құбылыстың
эстетикалық бағалануы, оған әсерленіп жауап беру, заттың әдемілігін,
айқындығын көре білу, сезіну қабілеті. Дәл осы қасиет ерекше таң қалдырған,
қуантқан нәрсені графикалық түрде жеткізудің негізін қалайды.
Адамның эстетикалық, эмоциялық сезімдері толассыз, сарқылмайды,
алайда, эстетикалық қабылдау мен эмоциялар себептен әрекеттің стимулына
айналуы үшін олар ерекше эстетикалық әсерленуде шешімін табуы қажет.
Әлеуметтік-эстетикалық әсерленулер жалпыға ортақ, ешқандай “ережеге “
бағынбайды, субьективтілік, сырластық сияқты ерекше белгілермен
сипатталады. Эстетикалық әсерленулер адамның белсенді шығармашылық іс
әрекетін оятып, “сұлулық заңдары” бойынша оның болмысқа деген эстетикалық
қарым–қатынасының нақты мынадай формаларын, яғни эстетикалық эмоцияларды,
талғамдарды, идеалдарды жинақтап көрсететін категория. Эстетикалық әсерлену
шығармашылық ықыластылық немесе шығармашылық жасампаз іс-әрекетке
ықыластылық түрінде өзекті мәселеге айналып отыр. Кейде эстетикалық
қабылдауды дұрыс емес анықтама ретінде бағалауға болады. Адамды
шығармашылық іс-әрекетке баулу бір басқа да, оның іс-әрекетке және
шығармашылыққа деген қарым-қатынасын қалыптастыру бір басқа [4, 33.б.].
Эстетикалық әсерленудің неғұрлым қарапайым формасы эстетикалық эмоция.
Психологияда эмоциялардың табиғаты жайлы мәселеге қатысты екі тұжырым бар.
Кейбір авторлар эмоцияларды адамның болмысқа, адамдарға, өз-өзіне қатысты
әсерленуі деп айтады. Басқа бір тұжырым эмоцияларды болмысты бейнелеудің
ерекше формасы ретінде қарастырады. Мәселен, К.Платонов Эмоциялар
бейнелеудің бір формасы болып табылады, алайда олар шынайы дүниенің заттары
мен құбылыстарын емес, әсерленген адамның іс әрекетінің қажеттіліктеріне,
мақсаты мен мотивтеріне қатынасын бейнелейді. Адам бұл обьективті
қатынастарды өзінің оларға деген қатынасы ретінде субьективті сезінеді деп
жазған[].
Обьектілер немесе түсініктердің эстетикалық әсерленуі үшін олар
бейнелі, мәнерлі, сұлулық жөніндегі “көркем”, “асқақ”, “үйлесімді”,
“жетілген” сияқты түсініктерге сәйкес немесе кері эмоциялар мен
әсерленулерді тудыруы тиіс [4, 34.б.].
Бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық қабылдауын мақсатты түрде
дамыту оларда композицияны, форманы, түсті жете айыра және баға бере білу
қабілеттерін жетілдіруді талап етеді. Осы мәселенің шешімін табуда психолог
ғалымдар В.В.Волков, Е.И.Игнатьев, А.В.Запорожец, В.И.Кириенколардың
заттар, шындық өмір құбылыстары мен өнер туындыларын қабылдауды дамыту
заңдылықтарын анықтауға арналған зерттеулерінің осы мәселенің шешімін
табуда маңызы зор.
В.И Кириенко бейнелеу іс-әрекетінде көріп қабылдаудың өзіндік
ерекшелігін қарастырады, атап айтқанда, кейбір бөлшектері тап осы мезетте
байқалмаса да, обьектінің барлық қасиеттерін үйлестіре, тұрақты жүйелік
бүтін ретінде қабылдауды ұсынады.
Мысалы, терезеден тек адамның басын ғана көргенде, біз оны денесінен
бөлек қабылдамаймыз (қабылдаудың тұтастығы):
-суретте тік және көлденең бағыттардан ауытқуды бағалау қабілеттілігі;
-пропорцияларды қабылдай білу қабілеттілігі;
-ұсынылған түстің аққа жақындық дәрежесін бағалау қабілеттілігі;
-болашақ қысқартуларды бағалау қабілеттілігі.
Бұларды эстетикалық қабылдаудың ерекшелектеріне негіздесек,
Дүниетану пәнінің табиғаттың әрбір бөлшегіне, оның сұлулығына,
көркемдігіне байланысты тұстарын бейнелеу өнерімен кіріктіре отырып,
оқушылардың тұтас қабылдауы негізінде эстетикалық сезімге бөленуіне жағдай
туғызу мүмкіндігі тумақ.
Эстетикалық сезімдер – адамның шындық өмір құбылыстары мен өнер
туындысына баға беру қатынасынан туған субьективті эмоциялық күйі.
Эстетикалық сезімдер оқиғаны ой елегінен өткізу негізінде пайда болып,
қуаныш, таңдану, аяушылық, жаны ашу, ортақтасу сияқты эстетикалық әсерлерді
тудырады. Олар оқушылардың заттар мен қоршаған дүние құбылыстарының
құрылымы, формасы, түсі жайлы түсініктері мен қабылдауларының дамуы және
молаюы салдарынан едәуір терең, түсінікті бола бастайды.
Эстетикалық сезімдер, көбінесе, бейнелегенді бейнелейді, яғни
суретшінің, шебердің өздері жасаған заттар мен туындыларға деген ара
қатынасын бойларына сіңірген заттар мен құбылыстарға қатысты адамның қарым-
қатынасын білдіреді. Эстетикалық сезім болмыстағы әсемдікті түсіну немесе
түсінбеу тұрғысынан адамдардың әр түрлі көзқарастарын топтастырады [5,
34.б.].
Табиғаттың өзінде эстетикалық сезімдерді, байқағыштықты, қиялды дамыту
үшін бай материал бар. Бұл жөнінде К.Д. Ушинский: Еріктік, қаланың әсем
келбеті, хош иісті жыралар, жайқалған егістік, қып–қызыл шие, алтын күз
бізге тәрбиеші болған жоқ па? деген [5, 52-53.бб.].
Эстетикалық қажеттіліктер көркемдік-эстетикалық құндылықтармен
қарым–қатынаста және рухани-эстетикалық көңіл-күйлерді бастан кешіруде
пайда болатын тұрақты қажеттілік.
Эстетикалық қажеттіліктер жеке тұлғаның көркемдік ләззатқа шөліркеуі
түрінде көрінеді. Өнермен жиі кездесуден туған қажеттілік адамды шаттыққа
кенелтіп, өнерге деген ұмтылысты тудырып, рухани күштерді жинақтап, оны
қабылдауға деген даярлықты тудырады. Осылайша қоршаған дүние мен көркем
өнер туындыларын қабылдауға қатысты жалпы ұстаным қалыптасады. Олай болса,
оқушының бастауыш сыныптан бастап-ақ табиғат пен бейнелеу өнеріне деген
талғамын, эстетикалық сезімін қалыптастырудың жолдары мен әдістерін ғылыми
тұрғыда тұжырымдауға мол мүмкіндік бар.
Эстетикалық талғам. Эстетикалық қатынас адамның эстетикалық талғамымен
тығыз байланыста қалыптасады.
Эстетикалық талғам туралы мәселе адамның күнделікті өмірімен, эстетикалық
теория және практика, көркемдік шығармашылық, шеберлік мәселелерімен тығыз
байланысқан. Эстетикалық талғам қабылданатын обьектінің сапаларына ғана
емес, оны қабылдаушы, бағалаушы, танушы адамның өзіндік ерекшеліктеріне де
байланысты. Адам қабілетінің күрделі иерархиясындағы эстетикалық талғам
айрықша, өзекті ұстанымды иеленеді. Эстетикалық талғам мен оның
қабілеттіліктерін құрайтын психикалық қасиеттер мен ерекшеліктер
болмайынша, кез келген іс-әрекет үлкен жетістікке жете алмайды. Ол адам іс-
әрекетінің мақсаттылығын баса көрсетіп отырады. Эстетикалық талғам бұл
субьектінің бағалау типі ғана емес, адамның іс жүзіндегі обьективті
болмысқа қатынасының түрі. Мұндай қарым-қатынас табиғатқа шыққан топсаяхат,
серуен кездерінде оқушының іс-әрекеті негізінде туындап, біртіндеп оның
бейнелі ойына әсер етпек. Бастауыш сынып оқушыларының нақты обьектілерді
байқап, бақылай көруінен бейнелі ойы туындайды. Эстетикалық аспектіде
обьективті құбылыстардың сапасын бағалаумен қатар, адамның іс жүзінде
меңгерген бұл сапаларды тану мөлшері де анықталады. Бұл-шынайы әдемілік пен
ұсқынсызды, қайғылыны немесе күлдіргіні көру, сезіну, түсіне алу және оны
әділ бағалау. Бұл-едәуір күрделі педагогикалық міндет. Қарапайым
эстетикалық түсініктер мен пайымдаулар бастауыш сыныптарда қалыптасады.
Баланың эстетикалық талғамы оқу мен айналаны танудың алғашқы
тәжірибелерінен дами бастайды. Оның қалыптасуының ең қарқынды кезеңі
мектептегі оқу жылдары. Бұл кезде баланың табиғат көріністерімен, оның
құбылысымен, өнер құбылыстарымен жүйелі танысып, көркемдік-шығармашылық
қабілеттерін белсенді дамытуға мүмкіндігі көп.
Эстетикалық талғам оқушының эстетикалық дамуының басқа
көрсеткіштерімен салыстырғанда едәуір нақтылы әрі педагогикалық жағынан
ұйымдастырылған болып келеді. Бастауыш сынып оқушыларының көркемдік-
эстетикалық түсініктеріне сүйене отырып, мұғалім оқушының талғамын
жетілдіруге толық жағдай жасай алады. Эстетикалық талғамның көріністерінің
бірі көркемдік талғам болып табылады. Онда оқушының әдебиет пен өнерге
деген құндылық бағдары, жеке бағасы көрінеді [4, 36.б.].
Көркемдік талғамның дамуы оқушыларды бейнелеу өнері сабақтарында
белгілі бір нәтижелермен сипатталатын эстетикалық іс-әрекетке баулиды.
Балаларды сұлулық пен қайырымдылыққа үйретіп қана қоймай, оларды өмірде
әрекетшіл болуға, яғни сұлулыққа қызығып қана қоймай, оны сақтай білуге,
мейірімділікке, жақсылық жасай білуге тарту қажет.
Осы тұста егер Дүниетану пәні кез-келген табиғат нысанын сақтауға,
қорғауға, қамқор болуға тәрбиелесе, оның көркемдігі мен әсерлілігін,
сұлулығын бейнелеу бұл мақсаттың маңыздылығын күшейте түспек. Эстетикалық
сапалары дамыған адам қоршаған дүниенің көркемдігін жақсы сезінеді,
көбірек көреді, сезімі нәзік, өзін-өзі терең түсінетін болады. Табиғаттың
әрбір көркемдігінен әсер алады.
Оқушыда бейнелейтін нәрсені шын беріліп қабылдау қабілеттері пайда
болып, іс- әрекет кезінде жүзеге асыруға құмарлана, қызыға кіріседі.
Бейнелеу өнері – адамзат дүниесін, заттарды, табиғат құбылыстарын,
қоғамды көркем бейнелейтін өнер түрі. Олай болса, бейнелеудің табиғатқа
байланысты тұстарын жан-жақты қарастыру зерттеу көзіне айналуы тиіс.
Адамның эстетикалық санасының маңызды элементі – эстетикалық идеал.
Бұл адамның шындық өмір құбылыстарының кемелдігі (мүлтіксіздігі) жайлы
түсінігі. Эстетикалық идеал әсерленуден тыс болмайды, идеалды жасау
үрдісінің өзі әсерлену актісі болып табылады. Эстетикалық идеал кез–келген
іс-әрекет сапасының және шығармашылықтың негізі болумен қатар, өмір мен
өнердегі сұлулықты бағалаудың өлшемін де көрсетеді.
Жеке тұлғаның эстетикалық қажеттілігі эстетикалық сананы анықтайды.
Онда адамның қоршаған ортаға қарым-қатынасы мен осы қарым-қатынасқа бара
бар бейнелеуі тұтасқан. Адамның эстетикалық қажеттілігі іс-әрекеттің барлық
түрінде, оның ішінде өнерде басым көрінеді, онда адам өзін-өзі таниды, ойын
жеткізеді, мүмкіншіліктерін іске асырады. Мәселен, оқушы көктемгі
табиғаттың көркемдігін сезініп қабылдағаннан кейін оның суретін бейнелеп
салуға машықтанады. Машықтану бірден пайда болмайды, ол қызығушылықтан, өз
сезімін сыртқа шығарғысы келген қажеттіліктің нәтижесінде ғана туындайды.
Қажеттілік, қызығушылық, идеал, эстетикалық талғам жинақталып келіп,
бастауыш мектеп оқушыларының жеке тұлғалық мотивациялық қажеттілік ортасын
құрайды. Жеке тұлғаның бағыттылығы деп нақты жағдайлар, өзгермелі
жағдайларға қарамастан, оқушының дүниеге, қоғамға, өзіне қарым– қатынасын
анықтайтын тұрақты және басым мотивтердің жиынтығын айтамыз.
Жеке тұлғаның эстетикалық қасиеттерінің көрсеткіштері ретінде оның
өмірдің әр түрлі қырларына қызығушылығын, эстетикалық әсерленуін, қоғамдағы
мінез-құлық, таным, қарым-қатынас пен еңбек бағыттылығын атауға болады.
Өмірдің барлық салаларындағы белсенді шығармашылық іс-әрекет те эстетикалық
тәрбиенің көрсеткіші, ол эстетикалық қабылдаудың дамуына, эстетикалық
құбылыстарға деген нәзік эмоциялы серпіліске, оларды тереңнен түсінуге,
эстетикалық идеалды жүзеге асырудағы іскерлікке негізделеді [4, 37.б.].
Эстетикалық тәрбиенің құрылымын сипаттау өзара байланысқан бірқатар
компоненттерді белгілеуге мүмкіндік береді, олар:
- эстетикалық тәрбиенің өзіндік ерекше міндеттері;
- әр түрлі іс-әрекет түрлері;
- эстетикалық тәрбие міндеттеріне сәйкес тәсілдер;
- жалпы тәрбие әдістерінің негізінде арнайы әдіс–тәсілдерді
пайдалану;
- эстетикалық тәрбиеліктің қалыптасуы барысында көрінетін эстетикалық
тәрбиенің нәтижелері [6, 4.б.].
Сонымен бірге зерттеуші-педагогтардың эстетикалық тәрбиенің
төмендегідей негізгі міндеттерін бөліп қарастырғандығын айта кеткен жөн:
- баланың қоршаған дүние сұлулығынан рухани ізгілікті, мейірімділікті,
рақымшылықты байқап, сол арқылы өз бойында әдемілікті қалыптастыруға үйрету
( В.А. Сухомлинский, Б.М. Неменский);
- эстетикалық білімдерді жинақтап, олардың негізінде эмоциялы әсерлену
қабілеті, қоршаған болмыстағы эстетикалық құбылыстарды бағалау сияқты
әлеуметтік–психологиялық қасиеттерді қалыптастыру (Н.И. Кияшенко, А.С.
Клюев);
- баланы өнердің әр түрлі қарапайым түрлерін көре білуге, түсінуге,
сол арқылы өзін-өзі шығармашылық тұрғыдан көрсете білуіге үйрету (Е.А.
Флерина, Н.А. Ветлугина).
Психологтардың пікірінше, кіші мектеп оқушысына білуге деген құмарлық,
білгісі келіп талпынушылық, ұшқыр қиял және маңайын қабылдаудың тереңдігі
тән екендігін айта кеткен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz