Қазақстанда зейнет ақы қорларының дамуын талдау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Ι.ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЗЕЙНЕТ АҚЫ ЖҮЙЕСІН РЕФОРМАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Рыноктық экономика жағдайында зейнет ақымен қамтамасыз ету
1.2 Зейнет ақы жүйесін реформалаудың әлеуметтік экономикалық алғышарттары
1.3 Жинақтаушы зейнет ақы жүйесінің дамуының шетел тәжірибесі
ΙΙ.ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДА ЗЕЙНЕТ АҚЫ ҚОРЛАРЫНЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстанда зейнет ақы қорларының құрылуы мен
экономикада пайдаланылуы
2.2 Зейнет ақы қорларының қаржы нарығындағы ролі мен олардың
тиімділігін бағалау
2.3. Қазақстанда зейнет ақы қорларының даму болашағы
ΙΙΙ.ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЗЕЙНЕТ АҚЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Мемлекеттік емес Қазақстан Республикасының Халық Банкінің Жинақтаушы Зейнет ақы Қоры: зейнет ақымен қамтамасыз ету рыногындағы оның ролі мен орыны
3.2 Зейнет ақы жинақтарының сақталуын қамтамасыз ету проблемалары (Қазақстан Республикасының Халық Банкінің Мемлекеттік емес Жинақтаушы Зейнет ақы Қорының мысалында)
ҚОРТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
СІЛТЕМЕЛЕР
КІРІСПЕ
Ι.ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЗЕЙНЕТ АҚЫ ЖҮЙЕСІН РЕФОРМАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Рыноктық экономика жағдайында зейнет ақымен қамтамасыз ету
1.2 Зейнет ақы жүйесін реформалаудың әлеуметтік экономикалық алғышарттары
1.3 Жинақтаушы зейнет ақы жүйесінің дамуының шетел тәжірибесі
ΙΙ.ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДА ЗЕЙНЕТ АҚЫ ҚОРЛАРЫНЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстанда зейнет ақы қорларының құрылуы мен
экономикада пайдаланылуы
2.2 Зейнет ақы қорларының қаржы нарығындағы ролі мен олардың
тиімділігін бағалау
2.3. Қазақстанда зейнет ақы қорларының даму болашағы
ΙΙΙ.ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЗЕЙНЕТ АҚЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Мемлекеттік емес Қазақстан Республикасының Халық Банкінің Жинақтаушы Зейнет ақы Қоры: зейнет ақымен қамтамасыз ету рыногындағы оның ролі мен орыны
3.2 Зейнет ақы жинақтарының сақталуын қамтамасыз ету проблемалары (Қазақстан Республикасының Халық Банкінің Мемлекеттік емес Жинақтаушы Зейнет ақы Қорының мысалында)
ҚОРТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
СІЛТЕМЕЛЕР
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында зейнет ақы қамтамасыз ету жүйесінің реформасы салыстырмалы аз уақыт ішінде басталып өз дамуын алды – жаңа зейнет ақы жүйесіне әлі төрт жыл да болған жоқ. Жаңа зейнет ақымен қамтамамсыз етудің жүйесі бір орында тұрып жатқан жоқ – ол үздіксіз даму процесінің үстінде екенін атап айтқан жөн. ұсынылған еңбекте жинақтаушы зейнет ақы қорының не екенін біліп, оны жан-жақтан зертей аламыз.
Осындай көлемдегі зейнет ақы реформасы ТМД елдер кеңістігінде Қазақстан Республикасында бірінші жүргізілді. Қазіргі кезде де ТМД мен Балтық елдерінің мемлекеттерінің бірде-біреуінде зейнет ақымен қамтамасыз етудің осындай реформасы әлі іске асқан жоқ. Осымен қатар, зейнет ақы реформасы өз уақытында жүзеге асырылды деп күмән келтірмей айтуға болады. Ал қиындықсыз еш нәрсе болмайды.
Осы дипломдық жұмыстың тақырыбы зерттеушіні өзінің жаңалығы мен жылдамдығымен және зерттеу ойының кеңістігінің үлкендігімен қызықтырады, ол терең ойлануға, соның ішінде, өз кәрілігіңді зейнет ақымен қамтамасыз ету жөнінде талғануға мүмкіндік береді.
Соныме қатар, осы дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтар тек қызықтығымен шектелмейді, олар тағы қазіргі таңда өте актуалды. ұсынылған еңбектің тақырыбының үлкен актуалдығы бірінші кезекте зейнет ақымен қамтамасыз ету мәселесінің зор әлеуметтік маңыздылығымен көрінеді.
Зейнет ақымен қамтамасыз етудің деңгейі мен саласы республика халқының экономикалық және әлеуметтік жағдайының маңызды құрамдас бөлігі.
Ауқатты кәрілікті материалды жағынан қамтамасыз ету проблемасы әлемнің барлық елдеріне актуалды, бұның ішіне экономикалық жағынан жағдайы жақсы елдер де кіреді. Бұл халықтың жалпы санының ішінде қарт азаматтардың үлес салмағының табиғи өсуімен байланысты, ал бұл мемлекет пен азамат, жұмыс беруші мен жұмысшы, ата-ана мен баланың және т.б. әлеуметтік пен экономикалық қарым-қатынастарының эволюциясының нәтижесінде болған нәрсе.
ұсынылған дипломдық жұмыс алдымен оқырманды Қазақстан Республикасында зейнет ақы жүйесін реформалаудың теориялық негіздерімен, ал екінші бөлімде Қазақстан экономикасында зейнет ақы қорларының даму жағдайымен таныстырады.
Жоғарыда көрсетілгеннен осы дипломдық жұмыстың мақсаты шығады. Ол – теориялық асепектіде және Қазақстан мысалында зейнет ақы қорларын зерттеп оқу.
Қойылған мақсаттан келесі жұмыс мәселелері туындайды:
1) Зейнет ақы активтерін басқарудың мәні мен функциясын танып білу
2) Зейнет ақы активтерін басқару механизмін сипаттау
3) Қазақстан Республикасында зейнет ақы салымдарының қалыптасу процессі мен даму мәселелерін қарастыру.
4) Қаржы нарығында зейнет ақы активтерінің рөлін анықтау және олардың тиімділігін бағалау.
5) Қазақстан Республикасында зейнет ақы активтерінің даму бағыттарын айқындау.
Берілген жұмысты жазуда методологиялық база болды:
1) Қазақстан Республикасының нормативті-құқықтық актілер,
2) мемлекеттік емес зейнет ақы-жинақтаушы қорларымен ұсынылған мәләметтер,
3) Е.М. Четыркин, Е.Р. Елемесұлы сияқты экономисттерінің экономикалық сипаттағы әдебиеттер,
4) бұқара ақпарат құралдарынан жиналған мәлімметтер.
Қазақстан Республикасында зейнет ақы қамтамасыз ету жүйесінің реформасы салыстырмалы аз уақыт ішінде басталып өз дамуын алды – жаңа зейнет ақы жүйесіне әлі төрт жыл да болған жоқ. Жаңа зейнет ақымен қамтамамсыз етудің жүйесі бір орында тұрып жатқан жоқ – ол үздіксіз даму процесінің үстінде екенін атап айтқан жөн. ұсынылған еңбекте жинақтаушы зейнет ақы қорының не екенін біліп, оны жан-жақтан зертей аламыз.
Осындай көлемдегі зейнет ақы реформасы ТМД елдер кеңістігінде Қазақстан Республикасында бірінші жүргізілді. Қазіргі кезде де ТМД мен Балтық елдерінің мемлекеттерінің бірде-біреуінде зейнет ақымен қамтамасыз етудің осындай реформасы әлі іске асқан жоқ. Осымен қатар, зейнет ақы реформасы өз уақытында жүзеге асырылды деп күмән келтірмей айтуға болады. Ал қиындықсыз еш нәрсе болмайды.
Осы дипломдық жұмыстың тақырыбы зерттеушіні өзінің жаңалығы мен жылдамдығымен және зерттеу ойының кеңістігінің үлкендігімен қызықтырады, ол терең ойлануға, соның ішінде, өз кәрілігіңді зейнет ақымен қамтамасыз ету жөнінде талғануға мүмкіндік береді.
Соныме қатар, осы дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтар тек қызықтығымен шектелмейді, олар тағы қазіргі таңда өте актуалды. ұсынылған еңбектің тақырыбының үлкен актуалдығы бірінші кезекте зейнет ақымен қамтамасыз ету мәселесінің зор әлеуметтік маңыздылығымен көрінеді.
Зейнет ақымен қамтамасыз етудің деңгейі мен саласы республика халқының экономикалық және әлеуметтік жағдайының маңызды құрамдас бөлігі.
Ауқатты кәрілікті материалды жағынан қамтамасыз ету проблемасы әлемнің барлық елдеріне актуалды, бұның ішіне экономикалық жағынан жағдайы жақсы елдер де кіреді. Бұл халықтың жалпы санының ішінде қарт азаматтардың үлес салмағының табиғи өсуімен байланысты, ал бұл мемлекет пен азамат, жұмыс беруші мен жұмысшы, ата-ана мен баланың және т.б. әлеуметтік пен экономикалық қарым-қатынастарының эволюциясының нәтижесінде болған нәрсе.
ұсынылған дипломдық жұмыс алдымен оқырманды Қазақстан Республикасында зейнет ақы жүйесін реформалаудың теориялық негіздерімен, ал екінші бөлімде Қазақстан экономикасында зейнет ақы қорларының даму жағдайымен таныстырады.
Жоғарыда көрсетілгеннен осы дипломдық жұмыстың мақсаты шығады. Ол – теориялық асепектіде және Қазақстан мысалында зейнет ақы қорларын зерттеп оқу.
Қойылған мақсаттан келесі жұмыс мәселелері туындайды:
1) Зейнет ақы активтерін басқарудың мәні мен функциясын танып білу
2) Зейнет ақы активтерін басқару механизмін сипаттау
3) Қазақстан Республикасында зейнет ақы салымдарының қалыптасу процессі мен даму мәселелерін қарастыру.
4) Қаржы нарығында зейнет ақы активтерінің рөлін анықтау және олардың тиімділігін бағалау.
5) Қазақстан Республикасында зейнет ақы активтерінің даму бағыттарын айқындау.
Берілген жұмысты жазуда методологиялық база болды:
1) Қазақстан Республикасының нормативті-құқықтық актілер,
2) мемлекеттік емес зейнет ақы-жинақтаушы қорларымен ұсынылған мәләметтер,
3) Е.М. Четыркин, Е.Р. Елемесұлы сияқты экономисттерінің экономикалық сипаттағы әдебиеттер,
4) бұқара ақпарат құралдарынан жиналған мәлімметтер.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Закон Республики Казахстан «О пенсионном обеспечении в Республике Казахстан» от 07 января 2003 года;
2. Постановление Правительства Республики Казахстан от 12 мая 1997 года №819 об утверждении Концепции реформирования системы пенсионного обеспечения в Республике Казахстан;
3. Постановление Правительства Республики Казахстан от 30 сентября 1997 года № 1396 об утверждении Положения о лицензировании деятельности накопительных пенсионных фондов по привлечению пенсионных взносов и осуществлению пенсионных выплат;
4. Постановление Правительства Республики Казахстан от 26 апреля 1999 года № 47 об утверждении Положения о Комитете по регулированию деятельности накопительных пенсионных фондов Министерства труда и социальной защиты населения Республики Казахстан;
5. Положение «О квалификационных требованиях, предъявляемых к лицензиату, учредителям и руководящим работникам НПФ и документах, подтверждающих указанные требования для получения лицензии на осуществление деятельности по привлечению пенсионных взносов и осуществлению пенсионных выплат» от 3 декабря 1997 года № 31-п;
6. Основные требования к Правилам НПФ от 27 августа 1997 года № 3-п;
7. Инструкция «О порядке информирования накопительными пенсионными фондами вкладчиков и получателей о состоянии их пенсионных накоплений» от 18 декабря 1998 года №171-п;
8. Положение по раскрытию и публикации информации о деятельности накопительных пенсионных фондов в Республике Казахстан от 9 марта 1998 года № 30-п;
9. Инструкция «О формировании собственного капитала накопительных пенсионных фондов в Республике Казахстан» от 27 августа 1997 года № 2-п;
10. Правила по ведению бухгалтерского учета и представлению финансовой отчетности в накопительных пенсионных фондах от 13 октября 1997 года № 10-п, с изменениями и дополнениями от 18 декабря 1998 года;
11. Правила осуществления инвестиционной деятельности компаниями по управлению пенсионными активами (Постановление НКЦБ от 13 августа 1998 года № 11);
12. Постановлению Правительства РК от10.12.1997 №1733 «Об утверждении порядка исчисления, перечисления обязательных пенсионных взносов и осуществления выплат из государственного центра по выплате пенсий»;
13. Постановление Правительства Республики Казахстан "Об утверждении Правил удержания и перечисления обязательных пенсионных взносов в накопительные пенсионные фонды" от 15 марта 1999 № 245;
14. Положение «О порядке предоставления и осуществления права прямого или косвенного владения, распоряжения и/или управления более чем 25% акций с правом голоса открытого накопительного пенсионного фонда в период его деятельности» от 9 марта 1998 года № 31-п;
15. Положение «О порядке предоставления разрешения выступить учредителями негосударственного накопительного пенсионного фонда государственным предприятиям с пакетом акций или с долей государства» от 26 сентября 1997 года №7-п;
16. Положение «О порядке согласования открытия и закрытия филиалов и представительств НПФ» от 7 января 1998 года №4-п;
17. Положение «О реорганизации и ликвидации негосударственных накопительных пенсионных фондов» от 3 ноября 1997 года №16-п;
18. Интервью с председателем FIAP Педро Корона. // Панорама, 2.06.1999;
19. Все о накопительной пенсионной системе в Казахстане (вопросы и ответы). \\ Проект информационной поддержки системы пенсионного обеспечения азиатского банка развития, 1999;
20. Информационный веб-сайт www. pension.almaty.kz.;
21. А.Алибаев. Пенсионная реформа Казахстана (вопросы и ответы)// Рынок ценных бумаг Казахстана, №8/1998;
22. А.Умбетов. Накопительная пенсионная система Казахстана. // Рынок ценных бумаг, №5/2000;
23. К.Тулепбаев. Новые механизмы инвестирования активов пенсионных фондов // Рынок ценных бумаг Казахстана, №5/1999;
24. К.Б.Дандыбаева, К.А.Кененова. Пенсионная реформа в Казахстане: обзор переходного процесса. // Экономическое обозрение, №2/1999;
25. Отчет о человеческом развитии ООН;
26. К.Тулепбаев. Порядок уплаты обязательных пенсионных взносов в пенсионные фонды и схема движения денег.// Рынок ценных бумаг Казахстана, №11/1998;
27. Первая Казахстанская международная конференция «Пенсионная реформа Казахстана: итоги, проблемы, перспективы» // Рынок ценных бумаг Казахстана, №8/1999;
28. А.Алибаев. Пенсионная реформа: проблемы и вопросы. // Рынок ценных бумаг Казахстана, №7/1998;
29. Национальная комиссия по ценным бумагам: о результатах функционирования накопительной пенсионной системы. // Рынок ценных бумаг, №7/1998;
30. Информация от информационного агентства «Ирбис» по коэффициентам номинального и реального дохода НПФ и КУПА за 2000-2001 годы;
31. А. Умбетов. НПС Казахстана. Стратегия формирования базы вкладчиков. \\ Деловое обозрение Республика от 8 марта 2000 года;
32. Машабаева. Накопительная пенсионная система: дискуссия открыта. \\ Рынок ценных бумаг, №2\2000;
33. Четыркин Е. М. Пенсионные фонды. Зарубежный опыт для отечественных предприятий. Актуарные расчеты. – М.: АО Арго, 1993;
34. Серия публикаций о пенсионной реформе Казахстана. // Бизнес – курьер (Биен), февраль – март 2000 года;
35. Н. Алимухамбетов. Накопительная пенсионная система: дискуссия открыта. \\ Рынок ценных бумаг Казахстана, №2\2000;
36. Накопительная пенсионная система Республики Казахстан на 1 июля 2000 года. \\ Рынок ценных бумаг, №8\2000;
37. АПФ имеет возражения по поводу разработанного Нацбанком проекта правил пенсионных выплат. \\ Панорама от 4 февраля 2001 года;
38. Статистический бюллетень Национального Банка Казахстана № 7 (68) июль 2000 года “Накопительная пенсионная система”;
39. Доклад “Социально-экономическое положение Республики Казахстан”. Агентство Республики Казахстан по статистике.
40. Официальная информация НКЦБ по накопительной пенсионной системе за 2000-2002 годы;
1. Закон Республики Казахстан «О пенсионном обеспечении в Республике Казахстан» от 07 января 2003 года;
2. Постановление Правительства Республики Казахстан от 12 мая 1997 года №819 об утверждении Концепции реформирования системы пенсионного обеспечения в Республике Казахстан;
3. Постановление Правительства Республики Казахстан от 30 сентября 1997 года № 1396 об утверждении Положения о лицензировании деятельности накопительных пенсионных фондов по привлечению пенсионных взносов и осуществлению пенсионных выплат;
4. Постановление Правительства Республики Казахстан от 26 апреля 1999 года № 47 об утверждении Положения о Комитете по регулированию деятельности накопительных пенсионных фондов Министерства труда и социальной защиты населения Республики Казахстан;
5. Положение «О квалификационных требованиях, предъявляемых к лицензиату, учредителям и руководящим работникам НПФ и документах, подтверждающих указанные требования для получения лицензии на осуществление деятельности по привлечению пенсионных взносов и осуществлению пенсионных выплат» от 3 декабря 1997 года № 31-п;
6. Основные требования к Правилам НПФ от 27 августа 1997 года № 3-п;
7. Инструкция «О порядке информирования накопительными пенсионными фондами вкладчиков и получателей о состоянии их пенсионных накоплений» от 18 декабря 1998 года №171-п;
8. Положение по раскрытию и публикации информации о деятельности накопительных пенсионных фондов в Республике Казахстан от 9 марта 1998 года № 30-п;
9. Инструкция «О формировании собственного капитала накопительных пенсионных фондов в Республике Казахстан» от 27 августа 1997 года № 2-п;
10. Правила по ведению бухгалтерского учета и представлению финансовой отчетности в накопительных пенсионных фондах от 13 октября 1997 года № 10-п, с изменениями и дополнениями от 18 декабря 1998 года;
11. Правила осуществления инвестиционной деятельности компаниями по управлению пенсионными активами (Постановление НКЦБ от 13 августа 1998 года № 11);
12. Постановлению Правительства РК от10.12.1997 №1733 «Об утверждении порядка исчисления, перечисления обязательных пенсионных взносов и осуществления выплат из государственного центра по выплате пенсий»;
13. Постановление Правительства Республики Казахстан "Об утверждении Правил удержания и перечисления обязательных пенсионных взносов в накопительные пенсионные фонды" от 15 марта 1999 № 245;
14. Положение «О порядке предоставления и осуществления права прямого или косвенного владения, распоряжения и/или управления более чем 25% акций с правом голоса открытого накопительного пенсионного фонда в период его деятельности» от 9 марта 1998 года № 31-п;
15. Положение «О порядке предоставления разрешения выступить учредителями негосударственного накопительного пенсионного фонда государственным предприятиям с пакетом акций или с долей государства» от 26 сентября 1997 года №7-п;
16. Положение «О порядке согласования открытия и закрытия филиалов и представительств НПФ» от 7 января 1998 года №4-п;
17. Положение «О реорганизации и ликвидации негосударственных накопительных пенсионных фондов» от 3 ноября 1997 года №16-п;
18. Интервью с председателем FIAP Педро Корона. // Панорама, 2.06.1999;
19. Все о накопительной пенсионной системе в Казахстане (вопросы и ответы). \\ Проект информационной поддержки системы пенсионного обеспечения азиатского банка развития, 1999;
20. Информационный веб-сайт www. pension.almaty.kz.;
21. А.Алибаев. Пенсионная реформа Казахстана (вопросы и ответы)// Рынок ценных бумаг Казахстана, №8/1998;
22. А.Умбетов. Накопительная пенсионная система Казахстана. // Рынок ценных бумаг, №5/2000;
23. К.Тулепбаев. Новые механизмы инвестирования активов пенсионных фондов // Рынок ценных бумаг Казахстана, №5/1999;
24. К.Б.Дандыбаева, К.А.Кененова. Пенсионная реформа в Казахстане: обзор переходного процесса. // Экономическое обозрение, №2/1999;
25. Отчет о человеческом развитии ООН;
26. К.Тулепбаев. Порядок уплаты обязательных пенсионных взносов в пенсионные фонды и схема движения денег.// Рынок ценных бумаг Казахстана, №11/1998;
27. Первая Казахстанская международная конференция «Пенсионная реформа Казахстана: итоги, проблемы, перспективы» // Рынок ценных бумаг Казахстана, №8/1999;
28. А.Алибаев. Пенсионная реформа: проблемы и вопросы. // Рынок ценных бумаг Казахстана, №7/1998;
29. Национальная комиссия по ценным бумагам: о результатах функционирования накопительной пенсионной системы. // Рынок ценных бумаг, №7/1998;
30. Информация от информационного агентства «Ирбис» по коэффициентам номинального и реального дохода НПФ и КУПА за 2000-2001 годы;
31. А. Умбетов. НПС Казахстана. Стратегия формирования базы вкладчиков. \\ Деловое обозрение Республика от 8 марта 2000 года;
32. Машабаева. Накопительная пенсионная система: дискуссия открыта. \\ Рынок ценных бумаг, №2\2000;
33. Четыркин Е. М. Пенсионные фонды. Зарубежный опыт для отечественных предприятий. Актуарные расчеты. – М.: АО Арго, 1993;
34. Серия публикаций о пенсионной реформе Казахстана. // Бизнес – курьер (Биен), февраль – март 2000 года;
35. Н. Алимухамбетов. Накопительная пенсионная система: дискуссия открыта. \\ Рынок ценных бумаг Казахстана, №2\2000;
36. Накопительная пенсионная система Республики Казахстан на 1 июля 2000 года. \\ Рынок ценных бумаг, №8\2000;
37. АПФ имеет возражения по поводу разработанного Нацбанком проекта правил пенсионных выплат. \\ Панорама от 4 февраля 2001 года;
38. Статистический бюллетень Национального Банка Казахстана № 7 (68) июль 2000 года “Накопительная пенсионная система”;
39. Доклад “Социально-экономическое положение Республики Казахстан”. Агентство Республики Казахстан по статистике.
40. Официальная информация НКЦБ по накопительной пенсионной системе за 2000-2002 годы;
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Ι-ТАРАУ. ҚазаҚстан Республикасында ЗЕЙНЕТ АҚЫ жҮйесін РЕФОРМАЛАУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Рыноктық экономика жағдайында зейнет ақымен қамтамасыз ету
2. Зейнет ақы жүйесін реформалаудың әлеуметтік экономикалық
алғышарттары
3. Жинақтаушы зейнет ақы жүйесінің дамуының шетел тәжірибесі
ΙΙ-ТАРАУ. Қазақстанда ЗЕЙНЕТ АҚЫ қорларының дамуын талдау
2.1 Қазақстанда зейнет ақы қорларының құрылуы мен
экономикада пайдаланылуы
2.2 Зейнет ақы қорларының қаржы нарығындағы ролі мен олардың
тиімділігін бағалау
2.3. Қазақстанда зейнет ақы қорларының даму болашағы
ΙΙΙ-ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЗЕЙНЕТ АҚЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ
ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Мемлекеттік емес Қазақстан Республикасының Халық Банкінің
Жинақтаушы Зейнет ақы Қоры: зейнет ақымен қамтамасыз ету рыногындағы оның
ролі мен орыны
3.2 Зейнет ақы жинақтарының сақталуын қамтамасыз ету проблемалары
(Қазақстан Республикасының Халық Банкінің Мемлекеттік емес Жинақтаушы
Зейнет ақы Қорының мысалында)
ҚОРТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
СІЛТЕМЕЛЕР
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында зейнет ақы қамтамасыз ету жүйесінің реформасы
салыстырмалы аз уақыт ішінде басталып өз дамуын алды – жаңа зейнет ақы
жүйесіне әлі төрт жыл да болған жоқ. Жаңа зейнет ақымен қамтамамсыз етудің
жүйесі бір орында тұрып жатқан жоқ – ол үздіксіз даму процесінің үстінде
екенін атап айтқан жөн. ұсынылған еңбекте жинақтаушы зейнет ақы қорының не
екенін біліп, оны жан-жақтан зертей аламыз.
Осындай көлемдегі зейнет ақы реформасы ТМД елдер кеңістігінде Қазақстан
Республикасында бірінші жүргізілді. Қазіргі кезде де ТМД мен Балтық
елдерінің мемлекеттерінің бірде-біреуінде зейнет ақымен қамтамасыз етудің
осындай реформасы әлі іске асқан жоқ. Осымен қатар, зейнет ақы реформасы өз
уақытында жүзеге асырылды деп күмән келтірмей айтуға болады. Ал қиындықсыз
еш нәрсе болмайды.
Осы дипломдық жұмыстың тақырыбы зерттеушіні өзінің жаңалығы мен
жылдамдығымен және зерттеу ойының кеңістігінің үлкендігімен қызықтырады, ол
терең ойлануға, соның ішінде, өз кәрілігіңді зейнет ақымен қамтамасыз ету
жөнінде талғануға мүмкіндік береді.
Соныме қатар, осы дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтар тек
қызықтығымен шектелмейді, олар тағы қазіргі таңда өте актуалды. ұсынылған
еңбектің тақырыбының үлкен актуалдығы бірінші кезекте зейнет ақымен
қамтамасыз ету мәселесінің зор әлеуметтік маңыздылығымен көрінеді.
Зейнет ақымен қамтамасыз етудің деңгейі мен саласы республика халқының
экономикалық және әлеуметтік жағдайының маңызды құрамдас бөлігі.
Ауқатты кәрілікті материалды жағынан қамтамасыз ету проблемасы әлемнің
барлық елдеріне актуалды, бұның ішіне экономикалық жағынан жағдайы жақсы
елдер де кіреді. Бұл халықтың жалпы санының ішінде қарт азаматтардың үлес
салмағының табиғи өсуімен байланысты, ал бұл мемлекет пен азамат, жұмыс
беруші мен жұмысшы, ата-ана мен баланың және т.б. әлеуметтік пен
экономикалық қарым-қатынастарының эволюциясының нәтижесінде болған нәрсе.
ұсынылған дипломдық жұмыс алдымен оқырманды Қазақстан Республикасында
зейнет ақы жүйесін реформалаудың теориялық негіздерімен, ал екінші бөлімде
Қазақстан экономикасында зейнет ақы қорларының даму жағдайымен таныстырады.
Жоғарыда көрсетілгеннен осы дипломдық жұмыстың мақсаты шығады. Ол –
теориялық асепектіде және Қазақстан мысалында зейнет ақы қорларын зерттеп
оқу.
Қойылған мақсаттан келесі жұмыс мәселелері туындайды:
1) Зейнет ақы активтерін басқарудың мәні мен функциясын танып білу
2) Зейнет ақы активтерін басқару механизмін сипаттау
3) Қазақстан Республикасында зейнет ақы салымдарының қалыптасу процессі
мен даму мәселелерін қарастыру.
4) Қаржы нарығында зейнет ақы активтерінің рөлін анықтау және олардың
тиімділігін бағалау.
5) Қазақстан Республикасында зейнет ақы активтерінің даму бағыттарын
айқындау.
Берілген жұмысты жазуда методологиялық база болды:
1) Қазақстан Республикасының нормативті-құқықтық актілер,
2) мемлекеттік емес зейнет ақы-жинақтаушы қорларымен ұсынылған
мәләметтер,
3) Е.М. Четыркин, Е.Р. Елемесұлы сияқты экономисттерінің экономикалық
сипаттағы әдебиеттер,
4) бұқара ақпарат құралдарынан жиналған мәлімметтер.
Ι-ТАРАУ. ҚазаҚстан Республикасында ЗЕЙНЕТ АҚЫ жҮйесін РЕФОРМАЛАУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Рыноктық экономика жағдайында зейнет ақымен қамтамасыз ету
Қазақстанда, КСРО-ның барлық елдерінде сияқты, әр қашан ынтымақтастық
зейнет ақы қоры болған. Кәсіпорынның еңбек ақы төлеу қорынан 25%-ды жалпыға
бірдей зейнет ақы қорына аударылады, ал ол жерде зейнет ақы жинақтарының
белгілі бір массасы жиналады да, сол мезетте ағымды зейнет ақыны төлеуге
жұмсалатын. Бұл зейнет ақы жүйесінің мәні осында еді: бүгінгі таңдағы жұмыс
істейтін адамдар өз аударымдарымен қазіргі таңдағы зейнеткерлерді
қамтамасыз ететін.
Халықтың жұмыс істейтін бөлігі, өз алдына, олардың да зейнет ақы алу
уақытысы келеді және ол солардан кейін жұмыс істейтіндердің зейнет ақы алу
уақытысы келеді және ол солардан кейін жұмыс істейтіндердің зейнет ақы
аударымдары есебінен қамтамасыз етілетінін білетін. Жинақтардың
ынтымақтастығы осында жатыр.
Бірақ, жұмыс істейтіндердің жалпы көлемі зейнеттегі адамдардың санынан
бірнеше есе көп болған жағдайда ғана ынтымақтастық жүйесі тиімді болады.
КСРО да осылай болды, сондықтан зеейнет ақы қоры бос ақша-қаражаттарды
мемлекеттің милитаризациясына инвестиция ретінде құя алды.
Бірақ, КСРО құлауымен, экономикалық климаттың нашарлауынан, нарық
қатынастарына көшуіден жағдай шиеленісіп, жылдан жылға нашарлай бастады.
Бүгінгі таңда, мысалға, бір зейнеткерге 7 жұмыс істейтіндер келеді, және
кәсіпорын іс-әрекетінің өтімуілігі мен рентабельдігімен байланысты туатын
қиыншылықтар әсерінен олар зейнет ақы қорына еш бір аударым жасамайды.
Бұндай жағдайда зейнет ақы қоры іс жүзінде банкрот болды. Оның
зейнеткерлер алдындағы міндеттемелері түсімдер соммасынан көп болды да
содан төлемдер бойынша қарыздар көлемі тез өсе бастады. 1
Зейнет ақы реформасы көп адамдар теріс көзқарасымен қарайды. Бірақ
ескі ынтымақтастық жүйені тек екі жағдайда қалпына келтіруге болатын еді:
не зейнет ақы қорына табысты үлкейтту не оның шығынын азайту, бірақ бұл
екеуін де жүзеге асыру мүмкін емес еді.
Қордың табысын үлкейту орташа айлықты өсіру, аударым қойылымын өсіру
немесе жұмысшылардың зейнеткерлерге қатынасын үлкейту есебінен мүмкін
болатын.
Республикада орташа жалақы көлемінің жақын арада өсу үміті кішкентай
еді.
Аударымдар қойыламының мәнді өсуін кәсіпорындар көтере алмайды,
қазірдің өзінде еңбек ақы төлеу қорына барлық аударымдарды төлеу өте
қиын.
Жұмысшылардың зейнеткерлерге қатынасының өсуі де еш нәрсеге алып
келмейді. Мамандар есептеулері бойынша 2040 жылға бір зейнеткерге шамамен 1
жұмыскер келеді. 2
Зейнет ақы қорының шығындарының азаюы қазіргі зейнет ақылардың
мөлшерінің қысқаруы есебінен, не зейнетке шығу жасын өсуруінен, бірақ бұл
бәрімізге түсінікті себептерден мүмкін емес. Яғни, ынтымақтастық зейнет-ақы
жүйесінде барлық жеңілдіктердің алынып тасталуы маңызы зор нәрсе болды.
Шынында да, ынтымақтастық жүйеде әр түрлі жеңілдіктер көп болды, соның
ішінде мерзімнен ерте зейнетке шығу 45-50 жасында.
Жинақтаушы зейнет ақы қорлары – бұл жалпы ортақ қазан емес, адамның өз
зейнетіне ақша жинауға үлкен ынтасы пайда болады, себебі жеке зейнет ақы
шотында қандай ақша көлемі жинақталса, сонша зейнет ақы төлемі де болады.
Егер салым салушы өзінің жинақталған соммасымен түгел немесе жартылай
қолдана алмай қалса, ол бұрыңғыдай жоқ болып кетпейді, ол мұрагерлеріне
қалады.
Бірақ, әрине, қоғамда әрқашанда әр түрлі себептерге байланысыты
өздеріне зейнет ақыны толығымен немесе жартылай жинақтай алмайтын адамдар
болады. Олар деңсаулығы жоқ, жұмыссыздар, белгілі бір тұратын жері жоқ
адамдар және т.с.с. Мемлекет Конституция бойынша әлеуметтік кепіл
болғандықтан, оларды өз қол астына алады.
Жаңа зейнет ақы заңы бұл проблеманы әлеуметтік адрестік жәрдемақы
институттары арқылы шешеді. Зейнет ақы – бір кездерде салым түрінде
ынтымақтық немесе жинақтық зейнет ақы жүйесіне аударылған аударымдар болып
табылады. Жәрдемақыны мемлекет бюджет есебінен бөледі. Бүгінгі таңда оның
көлемі үлкен емес – 2000 теңге шамасында. Бірақ бұл экономикалық жағдайға
байланысты, мемлекет байланысты түссе, жәрдемақылар мөлшері де өседі.
Жаңа зейнет ақы жүйесінде еңбек ақы төлеу қорының 25% - зейнет ақы
аударымдар қойылымы алынып тасталған, ал 10% көлеміндегі салымдар
жинақтаушы жүйесіне түседі.
Зейнет ақыны есептеуде ынтымақтық жүйесіндегі еңбек стажының 1998 жылы
1 қантарынан есепке алынбайтынын ескерсек (кім қанша тапса – сонша қалады)
15% салымды ынтымақтастық жүйесіне бір салық ретінде қарастыруға болады.
(бұрын аударымдар ұзақтығынан еңбек стажы байланысты болатын, және
сәйкесінше болашақ зейнет ақы мөлшері). Бірақ біз бұл ақшаның бүгінгі
зейнеткерлерге төлем ретінде жаратылғанын білеміз, оларды мемлекте есебінен
қамтамасыз ету мүмкін емес еді. Бұндай аударымдар көлемі ақырындап
кішірейіп, бүгінгі күнге олар жоқ болатындай заңмен қарастырылған. Бұл 1999
жылға Республика бюджеті туралы заңда анықталған. Осы аударымдардан бас
тарту мүмкін емес еді, әлі халықтың көп саны ынтымақтық жүйеден зейнет ақы
алуға құқығына ие.
Салымдардың екі ағымға бөлінуінен көбісінде түсініспеушіліктер туады:
Егер 25,5% аударымдар кезінде зейнет ақы төлеу үшін ақша қаражаттар
жеткіліксіз болса, онда 15%-қ төлемдер ғана түскен жағдайда зейнет ақы
қалай төленеді?
1998 жылы республикалық бюджетте үкіметпен 50 млрд теңгеден аса зейнет
ақы төлеу бойынша Мемлекеттік орталыққа трансферттер қарастырылған. ¤тпелі
кезеңде бюджет ынтымақтастық зейнет ақы жүйесіне бонустар, роялти,
жекешелендіру құралдары есебінен көмек көрсетті. Ынтымақ жүйесінен
жинақтаушы жүйесіне бір сағатта көші мүмкін емес. Және бұл екеуі әлі көп
уақыт бірге жүзеге асады, ынтымақтастық жүйесі 1998 жылы 1 қантар еңбек
стажы кем дегенде жарты жыл болған соңғы адаммен есептеспейінше бұл процесс
жүзеге асып отырады.
1.2 Зейнет ақы жүйесін реформалаудың әлеуметтік экономикалық алғышарттары
Зейнет ақы активтерін басқару жинақтушы зейнет ақы қоры мен Зейнет ақы
активтерін басқару компаниясының инвестициялық іс-әрекеті болып табылады,
басқаша сөзбен айтқанда әр-түрлі қаржы инструменттеріне зейнет ақы
активртерін салу бойынша қызметі.
Қазақстан Республикасында зейнет ақымен қамтамасыз ету туралы
Қазақстан Республиканың заңына және Мемлекеттік жинақтаушы зейнет ақы
қорының инвестициялық қызметті жүзеге асыру ережелеріне сай Мемлекеттік
жинақтау зейнет ақы қоры, зейнет ақы активтерімен инвестициялық басқару
Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қоры зейнет ақы активтермен басқарушысы
ретінде НКЦБ-мен анықталатын ұйыммен жүзеге асады, немесе НКЦБ келісімімен
Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қорының өзімен де іске аса алады.
Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қорын құру моментінен зейнет ақы
активтерімен инвестициялық басқару 1999 жылы 14 шілдесіне дейін ұлттық
Банкпен жүргізіліп отырды. НКЦБ келісімімен 14 шілдеде зейнет ақы
активтерімен басқару функциялары Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қоры
берілді.
Мемлекеттік емес жинақтаушы қорының активтерімен басқаруына келсек, ол
зейнет ақы активтерімен басқару бойынша компаниялардың инвестициялық
қызметі туралы ережелерге сәйкес (1998 жылы 13 тамызына НКЦБ-ның №11
жарлығы), зейнет ақы активтерімен басқару компанияларымен іске асады. Бірақ
қазір Жинақтау зейнет ақы қорынің өз активтерін өзі басқару идеялары
көртеп шығыр жататынын атап кеткен жөн. Және Зейнет ақы активтерін басқару
компаниясындаға қойылатын жоғары талаптарға зейнет ақы активтерімен өзі
басқаратын қор өзі жауап беру керек. Мұндай жағдай қорларға шығындарын
төмендетіп, функцялардың қайталануын шегеріп және қордың капитализациясы
есебінен қаржылық тұрақтылығын өсіруге мүмкіндік тұғызады.3 Зейнет ақы
активтерін басқару компаниясының басқарушы Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы
қоры сияқты зейнет ақы қорлары мен Зейнет ақы активтерін басқару
компаниясымен арасындағы келісімдерге сәйкес зейнет ақы активтерін
инвестиционды басқаруға алған соммадан 0,15%-н аспайтын ай сайынға
коммисионды сыый ақыға ие болуға құқы бар.
Зейнет ақы активтерін басқару компанияның қызметі құнды қағаз бойынша
ұлттық комиссиямен реттелді. Бұл комиссия негізгі, резервті капиталды
қалыптастыру мәселелерінде Зейнет ақы активтерін басқару компанияның
қойылатын негізгі нормативті талаптарды белгілеген. Зейнет ақы активтерін
басқару компанияның негізгі және қосымша резервті капиталды қалыптастыруға
міндетті.
Негізгі резервті капитал Зейнет ақы активтерін басқару компанияның
басқаруға алынған зейнет ақы активтері бойынша міндеттемелерін дер кезінде
қамтамасыз ету мақсатымен құрылады. Ол Зейнет ақы активтерін басқару
компанисы басқаруындағы зейнет ақы активтерінің көлемінің өзгеруіне
пропорционалды Зейнет ақы активтерін басқару компанияның өзіндік
құралдарынан келесі көлемде алынады:
- 0.25% 5 миллиард теңгеден аз болатын Зейнет ақы активтерін
басқару компаниясы басқаруындағы зейнет ақы активтерінің мөлшері
кезінде
- 0,2% 5 тен 35 миллиард теңгедегі зейнет ақы активтерінің
мөлшері кезінде
- 0,15% зейнет ақы активтерінің 35 тен 50 миллиард теңге мөлшері
кезінде
- 0,1% зейнет ақы активтері 50 миллиард теңгеден асқан кезде.
Қосымша резервті капитал зейнет ақы активтерін басқару кезінде
компанияның инвестициялық тәуекел нәтижесінен пайда болған залалдарды жабу
үшін құралады. Ол зейнет ақы активтері бойынша Зейнет ақы активтерін
басқару компанияның нақты табыс коэффициенті келесі көрсеткіштердің
максималдылығынан асатын өзіндік құралдар есебіндегі соммадан құралады:
- Республикада зейнет ақы активтерін басқару бойынша барлық
компаниялардың нақты табыс коэффициентінің 50%;
- Республикадағы зейнет ақы активтерімен басқаратын барлық
компаниялардың нақты табыс коэффициентінен 2% алып тастағанда.
Егер Зейнет ақы активтерін басқару компанияның нақты табыс коэффициенті
анықталған минималды мөлшерінен аз болған жағдайда, Зейнет ақы активтерін
басқару компания қосымша резервті капитал есебінен арасындағы айырманы
зейнет ақы ұтысына қарай компенсациялайды. Қосымша резервті капитал
мөлшерінің жеткіліксіз болған жағдайында қалдық негізгі резервтік капитал
есебінен жабылады. Егер бұл да аз болса, онда қалған меншік капиталының
есебінен.
Меншік құралдарының жеткіліктігі Зейнет ақы активтерін басқару
компанияның меншік капиталының компаниясының меншігіндегі активтер мен
зейнетвқы активтерінің соммасына қатынасымен сипатталады. Меншік
құралдарының жеткіліктігінің коэффициентінің минималды мөлшері Зейнет ақы
активтерін басқару компания басқаруындағы зейнет ақы активтерінің көлеміне
байланысты:
- 5 млрд теңгеден аз коэффициент – 0,02;
- 5 тен 10 млрд тенге – 0,015
- 10 млрд тенгеден аса – 0,01
Зейнет ақы активтерін басқару компанияға негізгі құралдарға және
айналымнан тыс активтерге меншік құралдарын салу бойынша шектеулер
қойылған, олар 0,25 коэффициентінен аспау тиіс.
Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қоры мен мемлекеттік емес жинақтаушы
зейнет ақы қорларының зейнет ақы активтерін басқару екі принциптің
үйлесімдігін қажет етеді: тәекелді максималды шегеру және сәйкес
табыстылықты қамтамасыз ету, сондықтан басқарушы органдармен (Қазақстан
Республикасының ұлттық Банктiң ДРРЦР) Жинақтау зейнет ақы қорын мен Зейнет
ақы активтерін басқару компания инвестициялық қызметіне белгілі бір
шектеулер қойылған.
Рұқсат етілген әрбір қаржы инструменттері бойынша ұлттық комиссия мен
зейнет ақы активтерін орналастыру бойынша Қазақстан Республикасының ұлттық
Банктiң ДРРЦБ нормативті-құқықтық актілеріне сай келесі шектеулер іске
асады: 4
• Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қоры үшін:
- Халықаралық қайта құру және даму банкі; Еуропадық қайта құру және
даму банкі; Халықаралық төлемдер банкі; Азия даму банкі; Халықаралық
қарды корпорациясы; Ислам даму банкі сияқты халықаралық қаржы
ұйымдарының құнды қағаздары – 10%-дан көп емес;
- юанктік депозит сертификаттары және екінші деңгейлі мемлекеттік
банктер депозиттері – 20% көп емес;
• Зейнет ақы активтерін басқару компания үшін
Тура сол шектеулер, тек Зейнет ақы активтерін басқару компания зейнет
ақы активтерін мемлекеттік емес ұйымдардың құнды қағаздарына
инвестициялауға құқы бар, бірақ бұл қағаздар КФБ-нің А листинг тізіміне
кіру керек – 30% артық емес.
Жинақтаушы зейнет ақы қор идеясы біздің халықпен скептикалық көз
қараспен қабылданды. Смағулов, Мавроди мединица сақтандыру қоры сияқты
қаржы пирамидаларының құлауы туралы толқұлардың тынышталдығына әлі көп
уақыт болған жоқ. Жеке трастық компаниялардың өткен тәжәрибесі бойынша,
адамдар жинақтаушы зейнет ақы салымдарын салуға әлі дайын емес. Мүмкін
мемлекеттік жинақтаушы зейнет ақы қорына сенім көбірек, бірақ бұл жалпы
мемлекетке деген сенімге тура пропорционал.
Жаңа құрылымдарға деген жалпылай сенімсіз қарау көбіне олардың мәнін,
жұмыс істеу механизмін, оларды мемлекеттік бақылау тәсілдерін білмеу мен
түсінбеумен байланысты.
Смағулов және МММ компаниялары кезінде олардың қызметін бақылау
механизмі әлі заң жүзінде реттелмегенін атап кеткенжөн. Компанияларды тек
салық органдарына ғана есеп беретін. Бірде бір мемлекеттік органы, халықтан
жиналған ақша қайда инвестицияланатыны, олардың сақтығына кім жауап
беретіні және осы компания банкрот болса, жинақтармен не болатынын бақылай
алмайтын. Бүгінгі таңда жинақтаушы зейнет ақы қорларын, зейнет ақы
активтерін басқару компанияларын және банк-кастодиандарды бақылаудың
функцияларын мемлекет сәйкесінше үш органға: мемлекеттік зейнет ақы
агенствосына, құнды қағаздар бойынша ұлттық комиссияға (қазір Қазақстан
Республиканың ұлттық Банкi Құнды қағаз нарығын реттеу департаменті) және
ұлттық Банкке тапсырған. 5
Осы құрылымдардың қызметін реттеу мемлекеттік органдар лицензиялау
механизмі арқылы жүзеге асады. ¤з қызметін істеу үшін әр бір қор немесе
компания лицензия алу керек.
Лицензия алу үшін қор келесі талаптарға сай болу керек:
Алдымен зейнет ақы жинақтармен іс-әрекет жүргізгісі келетін заңды
тұлғаға өте қатаң квалификациялық талаптар қойылады (меншік капитал
көлеміне, құрылтайшыларға, басұарушы адамдарға, техникамен қамтылғаны мен
ішкі документацияға). Егер ол барлық талаптарға сай келсе, онда лицензия
алуға болады. Осыдан кейін күнделікті есеп түрінде және орында отырып
кезеңді тексерулер арқылы үздіксіз бақылаау жүреді. Мысалға, зейнет ақы
активтерін басқару компаниялары Қазақстан Республикасының ұлттық Банктiң
Депортаментi күнделікті сегіз есеп беру формаларын ұсынуға міндетті. Бір
жөнсіздіктер табылса, лицензия тоқталынуы мүмкін, ал егер жағдай қалпына
келмесе, онда ол тіпті алынуы әбден ықтимал. 6
Жарғылық капитал міндетті түрде құрылтайшылардың өзіндік құралдарының
есебінен тек ақшамен ғана төленуі керек. Қор көлемі – 90 млн тенге, ашық
үшін – 180 млн теңге, зейнет ақы активтерін басқару компаниялар үшін – 150
млн теңге. Бірақ бұл әлі соңы емес. Мысалға, зейнет ақы активтерін басқару
компаниясы активтердің өсу көлеміне байланысты өзінің меншік капиталын да
өсіру керек; негізгі құралдырға салынатын салымның максималды көлемі де
шектелмеген, бұл шектеме қорларға да тиісті нәрсе.
Бұндай нормативтер жайдан-жай емес. Қорлардың және Зейнет ақы
активтерін басқару компания меншік капиталы салым салушы, кредитор алдында
жауапкершілік туған кездегі критикалық жағдайдағы зиянды жабу кепілі болып
табылады.
Зейнет ақы қорлары мен Зейнет ақы активтерін басқару компанияның
басқарушы адамдарына және мамандарына жоғары талаптар қойылады: жоғары
білім, алынбаған немесе өтелмеген соттылығы болмау керек, олар бұрыңғы
банкрот кәсіпорындардың басшылары болмау керек. Арнайы білім деңгейі де
жоғару болу керек.
Қор жұмысын техникалық жағынан қамтамасыз ету де лицензия алу үшін
маңызды шарт.
Сонымен қатар, қор зейнет ақы активтерін басқару компаниясы мен банк-
кастодианмен келісімге отырған жағдайда ғана лицензия ала алады. Яғни
лицензия алу бұл формальность емес, бұл ұлттық зейнет ақы ақы агенствосы
мен қор басшыларының қызығушылығы бар әріптестер болып табылатын үлкен мәні
бар жұмыс.
Сонымен, жаңа зейнет-ақы жүйесінің барлық субъектілерімен жақынырақ
танысайық. Ол келесі институттармен ұсынылған: ол жинақтаушы зейнет ақы
қорлары, зейнет ақы активтерін басқару компаниялары мен банк-кастодианттар.
Зейнет ақы заңына сай, қазіргі таңда Мемлекттік жинақтаушы зейнет ақы
қоры мен жеке меншік зейнет ақы қорлары өз қызметін жүзеге асыруда.
Мемлекеттік қор – 1, ал жекеменшік – 15, ашық типтегі – 13, корпоративті –
2. Міндетті салымдар қойылымы еңбек ақы төлеу қорынан 10% құрайды.
Мемлекттік жинақы қорға 15%, ал жеке меншікке 10% аудару керек деп
ойлатындар пікірі дұрыс емес. 15%-дық қойылым Мемлекеттік зейнет ақы төлеу
орталығына салым салу үшін қарастырылған, яғни қазіргі зейнеткерлерге
зейнет ақыны төлеу үшін. 7
Заңға сәйкес жеке меншік қорлар 2 түрлі болуы мүмкін: корпоративті және
ашық. Корпоративті текұсынылған қордың құрылтайшысы болып табылатын
кәсіпорындар жұмысшыларынан ғана құрылады.
Корпоративті қор идеясы өте тартымды. Кәсіпорын осындай қор құра отырып
өз жұмысшыларына қосымша қызмет көрсетеді. Сонымен қатар, бәсеке жағдайында
корпоративті қор құрылтайшылары өз жұмысшыларын ұстап қалу үшін қосымша
шаралар жүргізеді, жұмысшыны белгілі бір зейнет ақы қорына күшпен
итермелеуге ешкімнің құқы жоқ. Мен корпоративті қор басшыларына (лицензиясы
бар) олар бұл не есебінен деген жауап алдым. Бізде жұмыс істесін, біздің
қормен келісімге отырдың кәсіпорын есеп-шотқа қосымша саммалар аударады,
егер басқа қорға ауыссаң, еркін салымдар болмайды – бұл қалыпты нәрсе және
заңды.
Ашық зейнет ақы қорлары юарлығы үшін арналған. Бұндай зейнет ақы қоры
келісімге отыруға ешкімге бас тартуға құқы жоқ.
Қор физикалық тұлға – салым салушымен келісімге отырады. Егер бұл еркін
салымдар болса, онда заңды тұлғалармен де отыруға болады. Қордың ең маңызды
мақсаты – жеке зейнет ақы есеп шоттарында есеп жүргізу: қанша ақша түсті,
қашан және қандай инвестициялық табыс есептелді. Бұның бәрі тіркеліп,
есептелу керек.
Зейнет ақы қорымен жинақталған барлық ақшалар банк-кастодиан есеп-
шотына түседі. Банк-кастодиан болып екінші деңгейлі банк болып табылады, ол
тек ақша-қаражаттардың есебі мен басқа да қаржы инструменттерімен
айналысады.
Зейнет ақы қоры салым салушылардың ақшаларын ұрлай алмайды. Барлық
зейнет ақы жинақтары банк-кастодианың жеке есеп-шотына түседі. Ақша
құралдарының орналасуы туралы барлық шешімдерді зейнет ақы активтерін
басқару компаниясы қабылдайды, сондықтан қор ақша-қаражаттармен еш нәрсе
істей алмайды.
1.3 Жинақтаушы зейнет ақы жүйесінің дамуының шетел тәжірибесі
Радикалды экономикалық реформаға кірісе отырып шығыс еуропа елдері
әлеуметтік еңбек схемасына көз-қарасты өзгерту қажеттілігін түсініп отырды.
¤мір деңгейінің күрт төмендеуіне байланысты әлеуметтік наразылықтың ұлғайу
мүмкіндігінен әлеуметтік саясаттың тиімді және салықты болуы қажет еді.
Барлық дерлік әлем елдерінде демографиялық процестер жұмысшылар саны
зейнеткерлер санына жақындағанына алып келді, ол бұл экономикалық және
әлеуметтік тәуекелді шиеленістіреді.
Мемлекеттік зейнет ақылар үкіметтің мойнына ілінді, Жұ¤-гі зейнет ақы
мөлшері әлі өсуде.
ОЭСР болжамы бойынша Францияда активті халықтың жалпы санындағы (15-
65жас) 65 жастан жоғары тұлғалардың үлесі 1990 жылы 20,9%-дан 2010 жылы
24.5% және 2040 жылы 38,2%-ға дейін өседі. Бұндай бағыт басқа елдерге де
тән: 2040 жылға Италияда 41,1%, Нидерланды – 42%, Германияда 48,5%,
ұлыбританияда – 33,1%.
Бір зейнеткерге шаққандағы жұмысшылар саны ақырандап төмендеп келе
жатыр, сөйтіп бүгінгі таңда Жапонияда – 2,6, АҚШ – 2,5, Францияда - 2,5,
Германияда – 2,4, Швецияда – 2,1, Ресейде – 1,8.
Басқа еледрдің экономикасында зейнет ақымен қамтамасыздан-дырудың даму
тарихы бойынша келесі моменттерді атап кетуге болады. Зейнет ақы ретінде
мемлекетпен кепілденген бірінғай минималды табыспен қамтамасыз ету идеясы
II Дүниежүзілік соғыстан кейін пайда болды және Берверидж деген атқа ие
болды. ұлыбританияда ол 1946 жылы қолданыла бастады. АҚШ-та кейбір фирмалар
зейнет ақымен қамтамасыз етуді ғасыр басында енгізген, бірақ шынайы кең
масштабты зейнет ақы төлемдерінің басы 1949 жылы қаланды, бұл кезде
қорғасын құюшылар кәсіподағы қорғасын құю компанилардың контрактісіне
зейнет ақы жөнінде пунктті қосуына қол жеткізді. Бұл мысалға басқа да
солалар ере бастады, сөйтіп зейнет ақымен қамтамасыз ету тең прогрессивті
өсе бастады. Көбіне компания қызметкерлер зейнетке шыққаннан кейін белгілі
бір төлемдер төлеуге міндеттенеді. Бұндай зейнет ақы төлемдері фирмалардың
міндеттемелері болып табылады, ал жұмыс беруші зейнет ақы қорын құруға және
қажетті көлемде зейнет ақыны төлеу үшін жеткілікті құралдарға ие болу үшін
жыл сайын қордан аударымдар жасауға міндетті.
Сонымен, шетел мемлекеттерінің зейнет ақы жүйелері өзінің әлсіздігі мен
шектеулігін көрсетті. Қаржылық қиыншылықтардан және халықтың қартаюымен
байланысты, проблеманы шешу мүмкіндігінің жоқтығынан басқа бұл жүйенің
кемшіліктері ол әлеуметтік иждивенттікті және елдегі жалпы жинақтар
деңгейіне кері әсерін күшейтеді, себебі азаматтар мемлекеттік зейнет ақыға
үміттеніп, болашаққа ақша жинауға ынтасы болмайды. Сонымен қатар, экономика
ғылым кандидаты, РҒА аға қызметкері Л. Зубченко атап айтқандай,
экономикалық қиындықтардың шиеленісуі кезінде үкімет зейнет ақы мөлшерін әр
түрлі шаралар арқылы шектеуге тырысады. Бұның орын алу себебі мемлекеттік
жүйенің монопольді болуы, осыдан зейнеткерлердің таңдау құқы болмайды.
Мұндай әлеуметтік-экономикалық жағдай көптеген елдерді іске асып жатқан
зейнет ақымен қамтамасыз етудің либералды моделі деп аталатын элементтер
жүйесін еңгізуіне алып келді. Ол капитализация немесе сақтандыру принципіне
негізделген, болашақтағы зейнеткерлер өзінің активті өмірі бойы жинақтаушы
зейнет ақы салмдар салады. Мемлекет әлеуметтік зейнет салымдар салады.
Мемлекет әлеуметтік зейнет ақыларды тек жағдайы нашарларға ғана төлейді.
Зейнет ақы жүйелерінің әлемдік дағдарысының салдары келесі сипаттамаға
тән:
1) өсіп тұратын дефицит
2) аударымдар мен күтілетін зейнет ақы төлемдері арасындағы әлсіз
байланыс
3) салым мөлшерінің өсуі
4) жәрдем ақы мен зейнет ақы көлемінің қысқаруы
5) аударымдар мен зейнет ақы төлемдерінің тұрақсыздығы
6) тиімсіз мемлекеттік реттеу, әлсіз бөлу жүйесі
7) әлеуметтік наразылық.
Халықты әлеуметтік қамтамасыз етудің бұндай жағдайы мәнді және
макроэкономикалық проблемалардың пайда болуына алып келді.
Кез-келген ел азаматын зейнет ақымен қамтамасыз ету жүйесінің алдында
келесі мәселелер тұрады:
1) зейнет жасына жеткен әр бір азаматқа әлеуметтік минималды төлем
деңгейінде жәрдем ақы қамтамасыз ету
2) әр-бір жұмысшыға қосымша зейнет ақы құралдар жинақтауға мүмкіндік
беру, және соңғы нәтеже табыс деңгейінің бейнесі болып табылу керек
3) жағымды салық шарттарының көөмегімен әлеуметтік қмтамасыз ету
бойынша әр түрлі қызметкерді сатып алу мүмкіндігін.
Шетел мемлекеттерінің зейнет ақы жүйесінің дамуының жаңа бағыттарын
реформа сипаты бойынша сипаттауға болады:
1. Радикалды реформалар: ескі қоғамдық бөлу жүйесін индивидуалды зейнет
ақы жоспарлар жүйесіне ауыстырудан тұрады. Ол жеке меншік және
міндетті болып табылады. Буған Баливия, Чили, Сальвадор, Мексика
елдерін мысалға келтіруге болады.
2. Аралық реформалар: міндетті жеке жинақтаулар жүйесін қоғамдық бөлу
жүйесімен үйлестіріп дамыту. Мысалы: Аргентина, Колумбия, Внгрия,
Перу, Польша, Уругвай.
3. Басқа реформалар: радикалды реформаларсыз мамандық бойынша зейнет
ақы реформалар жүйесін және қоғамдық бөлу жүйесінің ауыртпашылығын
жұмсарту мақсатында еркін жинақтарды күшейткен елдер. Мысалы:
Австрия, Бразилия, Коста-Рика, США, Испания, Ресей, ұлыбритания,
Швейцария. 8
Жоғарыда аталған зейнет ақымен қамтамасыз ету жүйесінің мәселелерін
шешу, ең алдымен зейнет ақымен қамтамасыз ету жөніндегі бағдармалар мен
заңдарды жүзеге асыру арқылы іске асады.
Мысалы Францияда әлеуметтік қамтамасыз ету бағдарламасы жүзеге асуда,
одан басқа 1972 жылы бастап еңбек келісімдірінде міндетті түрде енгізілетін
қосымша зейнет ақы бағдарламасы бар. ұлыбританияда 1978 жылы бастап, жал
ақы көлемімен зейнет ақы көлемін байланыстыратын зейнет ақы қамтамасыз
етудің мемлекеттік бағдарламасы іске асады.
Шетел мемлекеттік емес әлеуметтік бағдарламалардың қазіргі құрылымын
келесі түрде көруге болады:
1) белгілі бір кәсіпорын шегіндегі құрылған бағдарлама
2) сала деңгейінде іске асатын бағдарлама
3) жалпы ұлттық масштабта.
Бірінші түрдегі бағдарлама барлық елде кездеседі, бірақ олар АҚШ-та,
Канадада, ұлыбританияда, Жапонияда көбірек тараған. Салалық бағдарламалар
Франция Бельгиямен Голландияға тән. ¤ндірістік зейнет ақы қамтамасыз ету
ұлттық масштабта Скандинавия елдерінде қолданылады, бұл жерде Жалпы ұлттық
деңгейде орталық зейнет ақы қорлары құрылған.
Әртүрлі елдердегі зейнет ақы қорларының ұйымдастыру-құқықтық нысандары
да түрлі. Мысалы АҚШ, Ирландия және ұлыбритания зейнет ақы қорлары көбіне
активтермен сенім хат арқылы басқару жүргізетін траст компаниялар нысанында
құрылады: Нидерландыда, Швейцарияда, Бельгия мен Португалияда құратын
кәсіпорынды заң жүзінде тәуелсіз акционерлік компанилармен ассоциациялар
нысанында; Германияда көптеген кәсіпорындар өз жұмысшыларын зейнет ақымен
қамтамасыз ету мақсатында арнайы резервтік шоттар, сонымен қатар автономды
зейнет ақы кассалары немесе көмек қорлары құрылады. Әр түрлі елдердегі
зейнет ақы жүйелерін сипаттайтын негізгі көрсеткіштерінің бірі зейнет ақы
қорытындыға млрд.долл. активтер көлемі, оснымен қатар бір адамға шаққандағы
Жұ¤-нің зейнет ақы активтерінің %-к үлес салмағы. Жекеленген елдердің
зейнет ақы қор активтер көлемі және ұлттық экономикадағы олардың алатын
орны 1 кестеде көрсетілген.
Соңғы жылдарда зейнет ақы қор активтерінің орта жылдық өсу қарқыны
барлық айтылған елдерде жоғары болы: көп елдерде олар 7-11%-ды құрады,
соның ішінде АҚШ – 12%, ұлыбритания - 16%, Нидерланды – 15,6%.
Қазақстанда Құнды қағаз бойынша ұлттық Комиссияның Есебінің мәліметтері
бойынша 1999 жылы 1 қантарына зейнет ақы қорларының
Кесте 1. 2001 жылы ОЭСР елдеріндегі зейнет ақы
қор активтерінің көлемі*
Ел Активтер, млрд. Активтер, % Жұ¤ Жан басына
долл. шаққандағы
активтер
АКШ 2908 49 12
Япония 1752 42 14
Великобритания 726 77 13
Германия 254 15 3
Нидерланды 216 68 14
Швейцария 195 83 28
Канада 162 29 6
Австралия 122 43 7
Швеция 62 25 7
Норвегия 31 27 7
Ирландия 14 28 4
Бельгия 6 3 1
Португалия 2 3 -
* The Wall street journal, 10.12.2000 year
активтер көлемі 23527734,0 мың теңгеден тұрды, оның ішінде мемлекеттік емес
зейнет ақы қорларының активтері – 5581047,4 мың теңге. Инвестициялық табыс
үлесі 1998 жылы 6,79%-н, 1999 жылы – 13,13%-ға өсіп тұр.
Осыдан, зейнет ақы активтер көлемі мен олардың активті халық бөлігін
қамту көрсеткіштеріндегі ел арасындағы айырмашылық келесі себептермен
анықталады: қорға міндетті емес қатысу, кәсіпорын көлемі (ірі кәсіпорында
жұмыс істейтіндер зейнет ақы бағдарламаларымен көбірек қамтылған), белгілі
бір салаға жатқызылуы, жұмысшалардың әлеуметтік-кәсіби және жиынтық
құрылымы (әйел адамға қарағанда, ер адамның зейнет ақы бағдарламаларына
қатысуға ынтасы көбірек), кәсіпорынның жеке немесе мемлекеттік секторға
жатқызылуы (соңғысында жұмыс істейтіндер зейнет ақы бағдарламасымен көбірек
қамтылған).
ОЭСР елдеріндегі зейнет ақы қоры активтерінің тез өсу факторының ішінен
мамандар келісін атап көрсетеді:
1) олардың қатысушыларына берілетін салық жеңілдіктері,
2) өз активтер орналастыратын кезде қорға арналған жеңілдіктер,
3) қаржы нарықтарында операциялардың табыстылық деңгейінің салыстырмалы
жоғарлығы.
Көптеген елдерде жекешелендіру процесстерін қаржыландыру үшін зейнет
ақы қорлары қаржы көзі болып табылады. Мемлекеттік зейнет ақымен қамтамасыз
ету бағдарламасын осы еледердің үкіметтің алдын ала салынған салымдарына
негізделген, жеке меншік зейнет ақы бағдарламамен ауыстырып, ірі капитал
қорларын жаңадан жекешелендірілген компаниялардың ақшаларын сатып алу үшін
құрады.
Жеке инвесторлар құқықтарын кеңейту жеке меншік зейнет ақымен
қамтамасыз ету бағдарламасына салымдардың өсуіне және ұжымды инвестиция
нарығының активтенуіне оң ықпалын тигізеді. Салым салушының құқықтарын
кеңейту салдары АҚШ-тағы тұрақты зейнет ақыны төлеуді көздейтін
бағдарламадан, инвестордың зейнетке дейінгі салымдардан сәйкес табысына
қарай негізделген зейнет ақы төлеу бағдарламасына көшу болып табылады.
Зейнет ақы және бірлескен қорлар тәжірибесі шетел капитал құюдан табыстар
өсуі мүмкін, ал егер құнды қағаз портфельдерін нарыққа дұрыс орналастырсақ
инвестициялық тәуекел мөлшері азаятынын көрсетіп тұр.
Англия, Германия, Канада, Жапония, АҚШ және басқа да кейбір дамушы
елдер шетел құнды қағаз нарықтарына шыға отырып үлкен пайда алды.
Чилидегідей Қазақстандағы басқару компаниялары коммерциялық ұйым
ретінде құрылады, яғни осы құрған құрылтайшылардың мақсаты – табыс табу.
Компаниялар акционерлік қоғам ретінде құрылады. Чилидің зейнет ақы компания
басқарушылары резервті қор ретінде барлық зейнет ақы қорының 1%
эквивалентті сомманы инвестициялауға міндетті. Қазақстанда басқаруға
қабылданған зейнет ақы активтері бойынша міндеттемелерді дер кезінде іске
асыруды қамтамасыз ету үшін зейнет ақы активтерін басқару Компаниясы да
негізгі және резервті капитал құрады. Резервті капитал өз қаражаттар
есебінен құрылады және басқаруға қабылданған зейнет ақы активтерінің өсуіне
пропорционалды ұлғайту керек. Негізгі резервті капитал қойылым мөлшері
зейнет ақы активтер көлеміне байланысты және 0,25 тен 0,1%-ды құрайды.
қосымша резервті капитал қызмет көрсетуінің тек 2 жылында құрылады және
компания үлкен табыс алғанда зейнет ақы активтерін басқару Компаниясы үшін
пруденциалды нормативтер туралы Қаулы қолданылады.
ΙΙ-ТАРАУ. Қазақстанда ЗЕЙНЕТ АҚЫ қорларының дамуын талдау
2.1 Қазақстанда зейнет ақы қорларының құрылуы мен
экономикада пайдаланылуы
Жинақтау зейнет ақы қоры – бұл мемлекеттік зейнет ақы жинақтаушы қоыр
және Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнет ақы қоры.
2002 жылы 1 мамырында 15 мемлекетік емес және 1 мемлекеттік жинақтаушы
зейнет ақы қоры тіркелген.
Мемлекеттік жинақтаушы зейнет ақы қоыр (ары қарай Мемлекеттік жинақтау
зейнет ақы қоры) Қазақстан Республикасы үкіметінің қаулысымен № 1372 1997
54 қыркүйегінен құрылтайшысы Қазақстан Республикасында үкімет болып шыққан,
жабық акционерлік қоғам ретінде құрылған. Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы
қорынын міндетті зейнет ақы салымдар жинауын іске асыратын және Қазақстан
Республикасы ‡кіметі орнатқан тәртіпте зейнеткерлерге зейнет ақы төлемін
жүзеге асыратын, сонымен қатар зейнет ақы активтерін құру қызметін
жүргізіп, оларды мемлекеттік құнды қағаздарға, мемлекеттік банк
депозиттеріне, халықаралық қарды ұйымдарының құнды қағаздарына
инвестициялайтын заңды тұлға болып табылады.
Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қорының директорлар кеңес құрамынақарды
министрінің бірінші орынбасарының басшылығымен ұлттық Банк, Мемлекеттік
Кіріс министрлігі және Еңбек пен халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің
өкілдері кіреді. Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қорының құрылтайшысы
ретінде ‡кімет жоғары орган функцияларын Қаржы Министрлігіне берді.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнет ақы қоры Мемлекеттік емес жинақтаушы
зейнет ақы қорының міндетті және еркін зейнет ақы салымдарын жинауды және
алушыларға төлемді жүзеге асыратын, сонымен қатар зейнет ақы активтерін
басқару компанилары арқылы оны инвестициялау жұмысын атқаратын заңды тұлға.
Зейнет ақымен қамтамасыз етудің типтік келісімдеріне сай Жинақтау
зейнет ақы қоры міндетіне, сонымен қатар:
1) салым салушыға есеп кітапшасындағы белгіленген жылына бір рет
зейнет ақы жинақтары туралы ақпарат ұсыну, сонымен қатар салым
салушының кез-келген талабы бойынша өзіндік құнымен қосымша ақпарат
жіберу;
2) салым салушылардың зейнет ақы жинақтарының жағдайы жөніндегі
ақпараттық конфиденциалдығын сақтау;
3) салым салушының арызы бойынша зейнет ақы жинақтарын бсақа Жинақтау
зейнет ақы қорының;
4) жылдық қаржы есебінің мәліметтері бойынша аудиторлық тексерулерді
жүргізу.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнет ақы қорлары ашық және корпоративті
болып бөлінеді.
Ашық жинақтаушы зейнет ақы қорлары, алушының жұмыс орны мен тұратын
жеріне байланыссыз, салым салушының зейнет ақы салымдарын қабылдай береді.
Корпоративті жинақтаушы зейнет ақы қорлары бір немесе бірнеше заңды
тұлғалардың жұмысшылары, яғни алушылары үшін құрылады, олар осы қордың
құрылтайшылары немесе акционерлері болып табылады.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнет ақы қорының құрылтайшысыжәне
акционерлері Қазақстан резиденті болып табылатын заңды және жеке тұлғалар
бола алады. Корпоративті жинақтаушы зейнет ақы қорының ұүрылтайшылары мен
акционерлері тек Қазақстан Республикасы заңды тұлғалары ғана бола алады.
Жинақтау зейнет ақы қоры Комитет бақылауында жеке келесі түрдегі есеп
беруді ұсынады:
1) өзіндік құралдары бойынша бухгалтерлік баланс,
2) қаржы-шаруашылық іс-әрекеті нәтижесі бойынша есеп,
3) өзіндік ақшаның жылжуы туралыы есеп,
4) өзіндік капиталдың жылжыуы туралы есеп,
5) айналымнан тыс активтердің жылжуы туралы есеп,
6) таза зейнет ақы жинақтардың жылжуы туралы есеп,
7) таза активтегі өзгерістер туралы есеп.
Қазақстан Республикасында зейнет ақымен қамтамасыз ету туралы заңына
сәйкес Жинақтау зейнет ақы қорын өзіндік құралдар мен салым салушылардың
зейнет ақы жинақтар есебін екі бөлек жүргізеді, олар сәйкесінше құрылтайшы
қоры және алушы (салым алушы) қоры деп аталады.
Осы заңның с.п. 2.1 25 бабына сәйкес, салым салушы қорының құралдары
тек келесі мақсаттарда қолданыла алады:
1) тізімі Қазақстан Республикасының ұлттық Банктiң ДРРДБ белгіленген
қаржы инструменттеріне орналастыру;
2) зейнет ақы төлемдерін заңға сай іске асыру;
3) зейнет ақы жинақтарын басқа зейнет ақы қорына заңға сәйкес аудару;
4) қате есептелген зейнет ақы салымдарын қайтару.
Жинақтаушы зейнет ақы қорының өзіндік капиталына келсек, ол жарғылық
капитал мен қосымша төленген капитал қосымша төленбеген табыс және
төленбеген капитал соммасы, жабылмаған зиян арасында айырманы құрайды.
Жинақтау зейнет ақы қорының өзіндік капиталы құрылтайшылардың жарғылық
капиталға салған салымдар есебінен құрылады.
Жинақтаушы зейнет ақы қоры үшін өзіндік капиталды негізгі құралдарға
және басқа да қаржылық емес активтерге салуды шектейтін норматив
белгіленгін, мемлекеттік емес ашық жинақтаушы зейнет ақы қоры мен
мемлекеттік емес ашық жинақтаушы зейнет ақы қорына норматив – 0,3, ал
корпоративті мемлекеттік емес жинақтаушы зейнет ақы қорына – 0,2. Бұл
норматив материалды емес активтер мен негізгі құралдарға ақша-
қаражаттардың салынудың (амортизацияны алып тастағанда) өзіндік капиталға
қатынасы ретінде есептеледі. 9
Жинақтау зейнет ақы қоры өзіндік капиталында негізгі үлес салмақ
жарғылық капиталға тиеді. Бұл мемлекеттік ашық және корпоративті
жинақтаушы зейнет ақы қорлары үшін сәйкесінше 2000 жылы 180 млн теңге мен
50 млн теңгеден аз емес деп білгіленген және 1 жыл ішінде сәйкесінше 90
және 20 млн теңгеге өсті. Жоғарыда айтылған Қазақстан Республикасындағы
№1372 қаулысы бойынша Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қорын 1998 жылы
жарғылық капиталы 10 млн теңге көлеммінде белгіленіп содан бері әлі
өзгерген жоқ. Жарғылық капиталға құралдар тек ақшамен және құрылтайшылардың
өзіндік құралдарының есебінен салынады. Олардың ары қарай ұлғайуы кейбір
шағын қордың зейнет ақымен қамтамасыз ету нарығынан кетуге мәжбүр болуына
алып келеді де, содан аккудулденген зейнет ақы активтер көлемі бойынша
лидерлер орналасуында өзгерістер пайда болуына мүмкін. Мысалы, 2000 жылы
екі Мемлекеттік емес зейнет ақы қорының бірігуі болды: ЖАҚ Жинақтаушы
зейнет ақы қоры ‡міт және ЖАҚ Ашық жинақтаушы зейнет ақы қоры Қазақстан
Республикасында кәсіподақ Федерациясы, ал кейін Аbn Amro және Жинақтау
зейнет ақы қоры Каспий Мұнай Газ да бірікті. 10
Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қорының 01.01.2001 өзіндік капиталының
соммасы 2959301 мың теңге құрады (зейнет ақы жинақтарынан 2,5%). Бұл
олардың акционерлік (жарғылық) капиталынан сәл-ақ көп. Резервті капитал
тек 5 Жинақтау зейнет ақы қорында бар, оның соммасы 98412 теңге, оның
ішіндегі 82,5% Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қоры мен Мемлекеттік емес
жинақтаушы зейнет ақы қоры Abn Amro Каспий Мұнай Газға тиеді, ал қалғаны
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнет ақы қоры Қазақстан, Қазақмыс және Валют-
Транзиттің үлес салмағы Жалпы өзіндік капиталдың соммасы 01.01.2002 жылы
3159400-ды құрады. ¤зіндік капиталдың шектеулігінің негізгі себебі
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнет ақы қоры басым бөлігі үлкен шығыс жасап,
кіші қаржы нәтижелерге ғана жетуі болып табылады.
Кесте 2.
Қазақстан Республикасындағы зейнет ақы жинақтау қорларының активтерінің
жағдайы
Салушылазейнет ақы Зейнет ақы активтерінің
р саны активтерінің инвестициялары
жалпы
көлемі(тенге)
жалпы (тенге) мемлекетттік
бағалы
қағаздарда
(%)
Уміт 313364 9078178 8746941 67.5
Валют-Транз91314 1876573 1809915 70.3
ит
Д. Қонаев 26254 388392 373287 74.3
Халықтық 104581 1664630 1559643 66.8
қазахстан 47367 2649056 2397132 63.4
Халық 605384 21835696 20428857 66.9
Банкiнiң ЖҚ
қазақмыс 75161 4343962 3981597 64.3
Ұлар 261174 8950491 8352595 62.9
КаспийМунай44621 2347286 2204895 72.2
-Газ
НефтеГаз 62174 2277880 2066200 72.1
қурмет 117808 3145177 3075086 62.2
АБН-АМРО 28286 4142581 3941001 68.1
Жалғасы
Сенiм 98713 5321201 5303256 55.7
қорғау 26873 771801 713081 71.5
Соңында 1903545 68792904 64953486 65.3
МЕЖҚ
МЖҚ 1811991 43856454 43145732 89
Соңында 3715536 112649358 108099218
барлығы
Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қорының табысы келесіден тұрады:
Комиссионды сыйақы есебінен. Жинақы қорлармен белгіленген комиссионды
сыйақы мөлшері зейнет ақы салымдар соммасының 1%-н және зейнет ақы
активтерін орналастыру дан алынған инвестициялық табыс соммасының 10%-дан
аспау керек. Зейнет ақы қоры әрбір зейнет ақы салымдар соммасынан да
комиссионды сыйақыны айына бір рет лаып тұрады. Комиссионды сыйақы
қаржылық жыл нәтижелермен орташа инвестициялық табысқа қарай қайта
есептеледі.
¤зіндік қаражаттарды құнды қағаздар мен депозиттерге инвестициялау. Бұл
Жинақтау зейнет ақы қоры үшін өте үлкен мәні бар табыс көзі. Олар өз
қаражаттарын шектеусіз құюға еркіндігі бар.
Аталған табыс есебінен жинақтаушы зейнет ақы қоры өз шығындарын, банк-
кастодиан, мемлектеттік зейнет ақы төлеу орталығы және зейнет ақы
активтерін басқару компанияларының қызметін төлей алады.
¤ткен 2000 және 2001 жылы кейбір Жинақтау зейнет ақы қоры зиянмен жұмыс
істейді. Мысалы, Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнет ақы қоры Құрмет,
Халық, Қорғау және Қонаев атындағы, Улар ‡міт өткен жылдарды мәнді
зиянмен бітірді, олардың өзіндік капиталы бекітілген минималды жарғылық
капитал көлемінен аз болды. Егер Мемлекеттік жинақтау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
Ι-ТАРАУ. ҚазаҚстан Республикасында ЗЕЙНЕТ АҚЫ жҮйесін РЕФОРМАЛАУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Рыноктық экономика жағдайында зейнет ақымен қамтамасыз ету
2. Зейнет ақы жүйесін реформалаудың әлеуметтік экономикалық
алғышарттары
3. Жинақтаушы зейнет ақы жүйесінің дамуының шетел тәжірибесі
ΙΙ-ТАРАУ. Қазақстанда ЗЕЙНЕТ АҚЫ қорларының дамуын талдау
2.1 Қазақстанда зейнет ақы қорларының құрылуы мен
экономикада пайдаланылуы
2.2 Зейнет ақы қорларының қаржы нарығындағы ролі мен олардың
тиімділігін бағалау
2.3. Қазақстанда зейнет ақы қорларының даму болашағы
ΙΙΙ-ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЗЕЙНЕТ АҚЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ
ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Мемлекеттік емес Қазақстан Республикасының Халық Банкінің
Жинақтаушы Зейнет ақы Қоры: зейнет ақымен қамтамасыз ету рыногындағы оның
ролі мен орыны
3.2 Зейнет ақы жинақтарының сақталуын қамтамасыз ету проблемалары
(Қазақстан Республикасының Халық Банкінің Мемлекеттік емес Жинақтаушы
Зейнет ақы Қорының мысалында)
ҚОРТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
СІЛТЕМЕЛЕР
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында зейнет ақы қамтамасыз ету жүйесінің реформасы
салыстырмалы аз уақыт ішінде басталып өз дамуын алды – жаңа зейнет ақы
жүйесіне әлі төрт жыл да болған жоқ. Жаңа зейнет ақымен қамтамамсыз етудің
жүйесі бір орында тұрып жатқан жоқ – ол үздіксіз даму процесінің үстінде
екенін атап айтқан жөн. ұсынылған еңбекте жинақтаушы зейнет ақы қорының не
екенін біліп, оны жан-жақтан зертей аламыз.
Осындай көлемдегі зейнет ақы реформасы ТМД елдер кеңістігінде Қазақстан
Республикасында бірінші жүргізілді. Қазіргі кезде де ТМД мен Балтық
елдерінің мемлекеттерінің бірде-біреуінде зейнет ақымен қамтамасыз етудің
осындай реформасы әлі іске асқан жоқ. Осымен қатар, зейнет ақы реформасы өз
уақытында жүзеге асырылды деп күмән келтірмей айтуға болады. Ал қиындықсыз
еш нәрсе болмайды.
Осы дипломдық жұмыстың тақырыбы зерттеушіні өзінің жаңалығы мен
жылдамдығымен және зерттеу ойының кеңістігінің үлкендігімен қызықтырады, ол
терең ойлануға, соның ішінде, өз кәрілігіңді зейнет ақымен қамтамасыз ету
жөнінде талғануға мүмкіндік береді.
Соныме қатар, осы дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтар тек
қызықтығымен шектелмейді, олар тағы қазіргі таңда өте актуалды. ұсынылған
еңбектің тақырыбының үлкен актуалдығы бірінші кезекте зейнет ақымен
қамтамасыз ету мәселесінің зор әлеуметтік маңыздылығымен көрінеді.
Зейнет ақымен қамтамасыз етудің деңгейі мен саласы республика халқының
экономикалық және әлеуметтік жағдайының маңызды құрамдас бөлігі.
Ауқатты кәрілікті материалды жағынан қамтамасыз ету проблемасы әлемнің
барлық елдеріне актуалды, бұның ішіне экономикалық жағынан жағдайы жақсы
елдер де кіреді. Бұл халықтың жалпы санының ішінде қарт азаматтардың үлес
салмағының табиғи өсуімен байланысты, ал бұл мемлекет пен азамат, жұмыс
беруші мен жұмысшы, ата-ана мен баланың және т.б. әлеуметтік пен
экономикалық қарым-қатынастарының эволюциясының нәтижесінде болған нәрсе.
ұсынылған дипломдық жұмыс алдымен оқырманды Қазақстан Республикасында
зейнет ақы жүйесін реформалаудың теориялық негіздерімен, ал екінші бөлімде
Қазақстан экономикасында зейнет ақы қорларының даму жағдайымен таныстырады.
Жоғарыда көрсетілгеннен осы дипломдық жұмыстың мақсаты шығады. Ол –
теориялық асепектіде және Қазақстан мысалында зейнет ақы қорларын зерттеп
оқу.
Қойылған мақсаттан келесі жұмыс мәселелері туындайды:
1) Зейнет ақы активтерін басқарудың мәні мен функциясын танып білу
2) Зейнет ақы активтерін басқару механизмін сипаттау
3) Қазақстан Республикасында зейнет ақы салымдарының қалыптасу процессі
мен даму мәселелерін қарастыру.
4) Қаржы нарығында зейнет ақы активтерінің рөлін анықтау және олардың
тиімділігін бағалау.
5) Қазақстан Республикасында зейнет ақы активтерінің даму бағыттарын
айқындау.
Берілген жұмысты жазуда методологиялық база болды:
1) Қазақстан Республикасының нормативті-құқықтық актілер,
2) мемлекеттік емес зейнет ақы-жинақтаушы қорларымен ұсынылған
мәләметтер,
3) Е.М. Четыркин, Е.Р. Елемесұлы сияқты экономисттерінің экономикалық
сипаттағы әдебиеттер,
4) бұқара ақпарат құралдарынан жиналған мәлімметтер.
Ι-ТАРАУ. ҚазаҚстан Республикасында ЗЕЙНЕТ АҚЫ жҮйесін РЕФОРМАЛАУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Рыноктық экономика жағдайында зейнет ақымен қамтамасыз ету
Қазақстанда, КСРО-ның барлық елдерінде сияқты, әр қашан ынтымақтастық
зейнет ақы қоры болған. Кәсіпорынның еңбек ақы төлеу қорынан 25%-ды жалпыға
бірдей зейнет ақы қорына аударылады, ал ол жерде зейнет ақы жинақтарының
белгілі бір массасы жиналады да, сол мезетте ағымды зейнет ақыны төлеуге
жұмсалатын. Бұл зейнет ақы жүйесінің мәні осында еді: бүгінгі таңдағы жұмыс
істейтін адамдар өз аударымдарымен қазіргі таңдағы зейнеткерлерді
қамтамасыз ететін.
Халықтың жұмыс істейтін бөлігі, өз алдына, олардың да зейнет ақы алу
уақытысы келеді және ол солардан кейін жұмыс істейтіндердің зейнет ақы алу
уақытысы келеді және ол солардан кейін жұмыс істейтіндердің зейнет ақы
аударымдары есебінен қамтамасыз етілетінін білетін. Жинақтардың
ынтымақтастығы осында жатыр.
Бірақ, жұмыс істейтіндердің жалпы көлемі зейнеттегі адамдардың санынан
бірнеше есе көп болған жағдайда ғана ынтымақтастық жүйесі тиімді болады.
КСРО да осылай болды, сондықтан зеейнет ақы қоры бос ақша-қаражаттарды
мемлекеттің милитаризациясына инвестиция ретінде құя алды.
Бірақ, КСРО құлауымен, экономикалық климаттың нашарлауынан, нарық
қатынастарына көшуіден жағдай шиеленісіп, жылдан жылға нашарлай бастады.
Бүгінгі таңда, мысалға, бір зейнеткерге 7 жұмыс істейтіндер келеді, және
кәсіпорын іс-әрекетінің өтімуілігі мен рентабельдігімен байланысты туатын
қиыншылықтар әсерінен олар зейнет ақы қорына еш бір аударым жасамайды.
Бұндай жағдайда зейнет ақы қоры іс жүзінде банкрот болды. Оның
зейнеткерлер алдындағы міндеттемелері түсімдер соммасынан көп болды да
содан төлемдер бойынша қарыздар көлемі тез өсе бастады. 1
Зейнет ақы реформасы көп адамдар теріс көзқарасымен қарайды. Бірақ
ескі ынтымақтастық жүйені тек екі жағдайда қалпына келтіруге болатын еді:
не зейнет ақы қорына табысты үлкейтту не оның шығынын азайту, бірақ бұл
екеуін де жүзеге асыру мүмкін емес еді.
Қордың табысын үлкейту орташа айлықты өсіру, аударым қойылымын өсіру
немесе жұмысшылардың зейнеткерлерге қатынасын үлкейту есебінен мүмкін
болатын.
Республикада орташа жалақы көлемінің жақын арада өсу үміті кішкентай
еді.
Аударымдар қойыламының мәнді өсуін кәсіпорындар көтере алмайды,
қазірдің өзінде еңбек ақы төлеу қорына барлық аударымдарды төлеу өте
қиын.
Жұмысшылардың зейнеткерлерге қатынасының өсуі де еш нәрсеге алып
келмейді. Мамандар есептеулері бойынша 2040 жылға бір зейнеткерге шамамен 1
жұмыскер келеді. 2
Зейнет ақы қорының шығындарының азаюы қазіргі зейнет ақылардың
мөлшерінің қысқаруы есебінен, не зейнетке шығу жасын өсуруінен, бірақ бұл
бәрімізге түсінікті себептерден мүмкін емес. Яғни, ынтымақтастық зейнет-ақы
жүйесінде барлық жеңілдіктердің алынып тасталуы маңызы зор нәрсе болды.
Шынында да, ынтымақтастық жүйеде әр түрлі жеңілдіктер көп болды, соның
ішінде мерзімнен ерте зейнетке шығу 45-50 жасында.
Жинақтаушы зейнет ақы қорлары – бұл жалпы ортақ қазан емес, адамның өз
зейнетіне ақша жинауға үлкен ынтасы пайда болады, себебі жеке зейнет ақы
шотында қандай ақша көлемі жинақталса, сонша зейнет ақы төлемі де болады.
Егер салым салушы өзінің жинақталған соммасымен түгел немесе жартылай
қолдана алмай қалса, ол бұрыңғыдай жоқ болып кетпейді, ол мұрагерлеріне
қалады.
Бірақ, әрине, қоғамда әрқашанда әр түрлі себептерге байланысыты
өздеріне зейнет ақыны толығымен немесе жартылай жинақтай алмайтын адамдар
болады. Олар деңсаулығы жоқ, жұмыссыздар, белгілі бір тұратын жері жоқ
адамдар және т.с.с. Мемлекет Конституция бойынша әлеуметтік кепіл
болғандықтан, оларды өз қол астына алады.
Жаңа зейнет ақы заңы бұл проблеманы әлеуметтік адрестік жәрдемақы
институттары арқылы шешеді. Зейнет ақы – бір кездерде салым түрінде
ынтымақтық немесе жинақтық зейнет ақы жүйесіне аударылған аударымдар болып
табылады. Жәрдемақыны мемлекет бюджет есебінен бөледі. Бүгінгі таңда оның
көлемі үлкен емес – 2000 теңге шамасында. Бірақ бұл экономикалық жағдайға
байланысты, мемлекет байланысты түссе, жәрдемақылар мөлшері де өседі.
Жаңа зейнет ақы жүйесінде еңбек ақы төлеу қорының 25% - зейнет ақы
аударымдар қойылымы алынып тасталған, ал 10% көлеміндегі салымдар
жинақтаушы жүйесіне түседі.
Зейнет ақыны есептеуде ынтымақтық жүйесіндегі еңбек стажының 1998 жылы
1 қантарынан есепке алынбайтынын ескерсек (кім қанша тапса – сонша қалады)
15% салымды ынтымақтастық жүйесіне бір салық ретінде қарастыруға болады.
(бұрын аударымдар ұзақтығынан еңбек стажы байланысты болатын, және
сәйкесінше болашақ зейнет ақы мөлшері). Бірақ біз бұл ақшаның бүгінгі
зейнеткерлерге төлем ретінде жаратылғанын білеміз, оларды мемлекте есебінен
қамтамасыз ету мүмкін емес еді. Бұндай аударымдар көлемі ақырындап
кішірейіп, бүгінгі күнге олар жоқ болатындай заңмен қарастырылған. Бұл 1999
жылға Республика бюджеті туралы заңда анықталған. Осы аударымдардан бас
тарту мүмкін емес еді, әлі халықтың көп саны ынтымақтық жүйеден зейнет ақы
алуға құқығына ие.
Салымдардың екі ағымға бөлінуінен көбісінде түсініспеушіліктер туады:
Егер 25,5% аударымдар кезінде зейнет ақы төлеу үшін ақша қаражаттар
жеткіліксіз болса, онда 15%-қ төлемдер ғана түскен жағдайда зейнет ақы
қалай төленеді?
1998 жылы республикалық бюджетте үкіметпен 50 млрд теңгеден аса зейнет
ақы төлеу бойынша Мемлекеттік орталыққа трансферттер қарастырылған. ¤тпелі
кезеңде бюджет ынтымақтастық зейнет ақы жүйесіне бонустар, роялти,
жекешелендіру құралдары есебінен көмек көрсетті. Ынтымақ жүйесінен
жинақтаушы жүйесіне бір сағатта көші мүмкін емес. Және бұл екеуі әлі көп
уақыт бірге жүзеге асады, ынтымақтастық жүйесі 1998 жылы 1 қантар еңбек
стажы кем дегенде жарты жыл болған соңғы адаммен есептеспейінше бұл процесс
жүзеге асып отырады.
1.2 Зейнет ақы жүйесін реформалаудың әлеуметтік экономикалық алғышарттары
Зейнет ақы активтерін басқару жинақтушы зейнет ақы қоры мен Зейнет ақы
активтерін басқару компаниясының инвестициялық іс-әрекеті болып табылады,
басқаша сөзбен айтқанда әр-түрлі қаржы инструменттеріне зейнет ақы
активртерін салу бойынша қызметі.
Қазақстан Республикасында зейнет ақымен қамтамасыз ету туралы
Қазақстан Республиканың заңына және Мемлекеттік жинақтаушы зейнет ақы
қорының инвестициялық қызметті жүзеге асыру ережелеріне сай Мемлекеттік
жинақтау зейнет ақы қоры, зейнет ақы активтерімен инвестициялық басқару
Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қоры зейнет ақы активтермен басқарушысы
ретінде НКЦБ-мен анықталатын ұйыммен жүзеге асады, немесе НКЦБ келісімімен
Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қорының өзімен де іске аса алады.
Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қорын құру моментінен зейнет ақы
активтерімен инвестициялық басқару 1999 жылы 14 шілдесіне дейін ұлттық
Банкпен жүргізіліп отырды. НКЦБ келісімімен 14 шілдеде зейнет ақы
активтерімен басқару функциялары Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қоры
берілді.
Мемлекеттік емес жинақтаушы қорының активтерімен басқаруына келсек, ол
зейнет ақы активтерімен басқару бойынша компаниялардың инвестициялық
қызметі туралы ережелерге сәйкес (1998 жылы 13 тамызына НКЦБ-ның №11
жарлығы), зейнет ақы активтерімен басқару компанияларымен іске асады. Бірақ
қазір Жинақтау зейнет ақы қорынің өз активтерін өзі басқару идеялары
көртеп шығыр жататынын атап кеткен жөн. Және Зейнет ақы активтерін басқару
компаниясындаға қойылатын жоғары талаптарға зейнет ақы активтерімен өзі
басқаратын қор өзі жауап беру керек. Мұндай жағдай қорларға шығындарын
төмендетіп, функцялардың қайталануын шегеріп және қордың капитализациясы
есебінен қаржылық тұрақтылығын өсіруге мүмкіндік тұғызады.3 Зейнет ақы
активтерін басқару компаниясының басқарушы Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы
қоры сияқты зейнет ақы қорлары мен Зейнет ақы активтерін басқару
компаниясымен арасындағы келісімдерге сәйкес зейнет ақы активтерін
инвестиционды басқаруға алған соммадан 0,15%-н аспайтын ай сайынға
коммисионды сыый ақыға ие болуға құқы бар.
Зейнет ақы активтерін басқару компанияның қызметі құнды қағаз бойынша
ұлттық комиссиямен реттелді. Бұл комиссия негізгі, резервті капиталды
қалыптастыру мәселелерінде Зейнет ақы активтерін басқару компанияның
қойылатын негізгі нормативті талаптарды белгілеген. Зейнет ақы активтерін
басқару компанияның негізгі және қосымша резервті капиталды қалыптастыруға
міндетті.
Негізгі резервті капитал Зейнет ақы активтерін басқару компанияның
басқаруға алынған зейнет ақы активтері бойынша міндеттемелерін дер кезінде
қамтамасыз ету мақсатымен құрылады. Ол Зейнет ақы активтерін басқару
компанисы басқаруындағы зейнет ақы активтерінің көлемінің өзгеруіне
пропорционалды Зейнет ақы активтерін басқару компанияның өзіндік
құралдарынан келесі көлемде алынады:
- 0.25% 5 миллиард теңгеден аз болатын Зейнет ақы активтерін
басқару компаниясы басқаруындағы зейнет ақы активтерінің мөлшері
кезінде
- 0,2% 5 тен 35 миллиард теңгедегі зейнет ақы активтерінің
мөлшері кезінде
- 0,15% зейнет ақы активтерінің 35 тен 50 миллиард теңге мөлшері
кезінде
- 0,1% зейнет ақы активтері 50 миллиард теңгеден асқан кезде.
Қосымша резервті капитал зейнет ақы активтерін басқару кезінде
компанияның инвестициялық тәуекел нәтижесінен пайда болған залалдарды жабу
үшін құралады. Ол зейнет ақы активтері бойынша Зейнет ақы активтерін
басқару компанияның нақты табыс коэффициенті келесі көрсеткіштердің
максималдылығынан асатын өзіндік құралдар есебіндегі соммадан құралады:
- Республикада зейнет ақы активтерін басқару бойынша барлық
компаниялардың нақты табыс коэффициентінің 50%;
- Республикадағы зейнет ақы активтерімен басқаратын барлық
компаниялардың нақты табыс коэффициентінен 2% алып тастағанда.
Егер Зейнет ақы активтерін басқару компанияның нақты табыс коэффициенті
анықталған минималды мөлшерінен аз болған жағдайда, Зейнет ақы активтерін
басқару компания қосымша резервті капитал есебінен арасындағы айырманы
зейнет ақы ұтысына қарай компенсациялайды. Қосымша резервті капитал
мөлшерінің жеткіліксіз болған жағдайында қалдық негізгі резервтік капитал
есебінен жабылады. Егер бұл да аз болса, онда қалған меншік капиталының
есебінен.
Меншік құралдарының жеткіліктігі Зейнет ақы активтерін басқару
компанияның меншік капиталының компаниясының меншігіндегі активтер мен
зейнетвқы активтерінің соммасына қатынасымен сипатталады. Меншік
құралдарының жеткіліктігінің коэффициентінің минималды мөлшері Зейнет ақы
активтерін басқару компания басқаруындағы зейнет ақы активтерінің көлеміне
байланысты:
- 5 млрд теңгеден аз коэффициент – 0,02;
- 5 тен 10 млрд тенге – 0,015
- 10 млрд тенгеден аса – 0,01
Зейнет ақы активтерін басқару компанияға негізгі құралдарға және
айналымнан тыс активтерге меншік құралдарын салу бойынша шектеулер
қойылған, олар 0,25 коэффициентінен аспау тиіс.
Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қоры мен мемлекеттік емес жинақтаушы
зейнет ақы қорларының зейнет ақы активтерін басқару екі принциптің
үйлесімдігін қажет етеді: тәекелді максималды шегеру және сәйкес
табыстылықты қамтамасыз ету, сондықтан басқарушы органдармен (Қазақстан
Республикасының ұлттық Банктiң ДРРЦР) Жинақтау зейнет ақы қорын мен Зейнет
ақы активтерін басқару компания инвестициялық қызметіне белгілі бір
шектеулер қойылған.
Рұқсат етілген әрбір қаржы инструменттері бойынша ұлттық комиссия мен
зейнет ақы активтерін орналастыру бойынша Қазақстан Республикасының ұлттық
Банктiң ДРРЦБ нормативті-құқықтық актілеріне сай келесі шектеулер іске
асады: 4
• Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қоры үшін:
- Халықаралық қайта құру және даму банкі; Еуропадық қайта құру және
даму банкі; Халықаралық төлемдер банкі; Азия даму банкі; Халықаралық
қарды корпорациясы; Ислам даму банкі сияқты халықаралық қаржы
ұйымдарының құнды қағаздары – 10%-дан көп емес;
- юанктік депозит сертификаттары және екінші деңгейлі мемлекеттік
банктер депозиттері – 20% көп емес;
• Зейнет ақы активтерін басқару компания үшін
Тура сол шектеулер, тек Зейнет ақы активтерін басқару компания зейнет
ақы активтерін мемлекеттік емес ұйымдардың құнды қағаздарына
инвестициялауға құқы бар, бірақ бұл қағаздар КФБ-нің А листинг тізіміне
кіру керек – 30% артық емес.
Жинақтаушы зейнет ақы қор идеясы біздің халықпен скептикалық көз
қараспен қабылданды. Смағулов, Мавроди мединица сақтандыру қоры сияқты
қаржы пирамидаларының құлауы туралы толқұлардың тынышталдығына әлі көп
уақыт болған жоқ. Жеке трастық компаниялардың өткен тәжәрибесі бойынша,
адамдар жинақтаушы зейнет ақы салымдарын салуға әлі дайын емес. Мүмкін
мемлекеттік жинақтаушы зейнет ақы қорына сенім көбірек, бірақ бұл жалпы
мемлекетке деген сенімге тура пропорционал.
Жаңа құрылымдарға деген жалпылай сенімсіз қарау көбіне олардың мәнін,
жұмыс істеу механизмін, оларды мемлекеттік бақылау тәсілдерін білмеу мен
түсінбеумен байланысты.
Смағулов және МММ компаниялары кезінде олардың қызметін бақылау
механизмі әлі заң жүзінде реттелмегенін атап кеткенжөн. Компанияларды тек
салық органдарына ғана есеп беретін. Бірде бір мемлекеттік органы, халықтан
жиналған ақша қайда инвестицияланатыны, олардың сақтығына кім жауап
беретіні және осы компания банкрот болса, жинақтармен не болатынын бақылай
алмайтын. Бүгінгі таңда жинақтаушы зейнет ақы қорларын, зейнет ақы
активтерін басқару компанияларын және банк-кастодиандарды бақылаудың
функцияларын мемлекет сәйкесінше үш органға: мемлекеттік зейнет ақы
агенствосына, құнды қағаздар бойынша ұлттық комиссияға (қазір Қазақстан
Республиканың ұлттық Банкi Құнды қағаз нарығын реттеу департаменті) және
ұлттық Банкке тапсырған. 5
Осы құрылымдардың қызметін реттеу мемлекеттік органдар лицензиялау
механизмі арқылы жүзеге асады. ¤з қызметін істеу үшін әр бір қор немесе
компания лицензия алу керек.
Лицензия алу үшін қор келесі талаптарға сай болу керек:
Алдымен зейнет ақы жинақтармен іс-әрекет жүргізгісі келетін заңды
тұлғаға өте қатаң квалификациялық талаптар қойылады (меншік капитал
көлеміне, құрылтайшыларға, басұарушы адамдарға, техникамен қамтылғаны мен
ішкі документацияға). Егер ол барлық талаптарға сай келсе, онда лицензия
алуға болады. Осыдан кейін күнделікті есеп түрінде және орында отырып
кезеңді тексерулер арқылы үздіксіз бақылаау жүреді. Мысалға, зейнет ақы
активтерін басқару компаниялары Қазақстан Республикасының ұлттық Банктiң
Депортаментi күнделікті сегіз есеп беру формаларын ұсынуға міндетті. Бір
жөнсіздіктер табылса, лицензия тоқталынуы мүмкін, ал егер жағдай қалпына
келмесе, онда ол тіпті алынуы әбден ықтимал. 6
Жарғылық капитал міндетті түрде құрылтайшылардың өзіндік құралдарының
есебінен тек ақшамен ғана төленуі керек. Қор көлемі – 90 млн тенге, ашық
үшін – 180 млн теңге, зейнет ақы активтерін басқару компаниялар үшін – 150
млн теңге. Бірақ бұл әлі соңы емес. Мысалға, зейнет ақы активтерін басқару
компаниясы активтердің өсу көлеміне байланысты өзінің меншік капиталын да
өсіру керек; негізгі құралдырға салынатын салымның максималды көлемі де
шектелмеген, бұл шектеме қорларға да тиісті нәрсе.
Бұндай нормативтер жайдан-жай емес. Қорлардың және Зейнет ақы
активтерін басқару компания меншік капиталы салым салушы, кредитор алдында
жауапкершілік туған кездегі критикалық жағдайдағы зиянды жабу кепілі болып
табылады.
Зейнет ақы қорлары мен Зейнет ақы активтерін басқару компанияның
басқарушы адамдарына және мамандарына жоғары талаптар қойылады: жоғары
білім, алынбаған немесе өтелмеген соттылығы болмау керек, олар бұрыңғы
банкрот кәсіпорындардың басшылары болмау керек. Арнайы білім деңгейі де
жоғару болу керек.
Қор жұмысын техникалық жағынан қамтамасыз ету де лицензия алу үшін
маңызды шарт.
Сонымен қатар, қор зейнет ақы активтерін басқару компаниясы мен банк-
кастодианмен келісімге отырған жағдайда ғана лицензия ала алады. Яғни
лицензия алу бұл формальность емес, бұл ұлттық зейнет ақы ақы агенствосы
мен қор басшыларының қызығушылығы бар әріптестер болып табылатын үлкен мәні
бар жұмыс.
Сонымен, жаңа зейнет-ақы жүйесінің барлық субъектілерімен жақынырақ
танысайық. Ол келесі институттармен ұсынылған: ол жинақтаушы зейнет ақы
қорлары, зейнет ақы активтерін басқару компаниялары мен банк-кастодианттар.
Зейнет ақы заңына сай, қазіргі таңда Мемлекттік жинақтаушы зейнет ақы
қоры мен жеке меншік зейнет ақы қорлары өз қызметін жүзеге асыруда.
Мемлекеттік қор – 1, ал жекеменшік – 15, ашық типтегі – 13, корпоративті –
2. Міндетті салымдар қойылымы еңбек ақы төлеу қорынан 10% құрайды.
Мемлекттік жинақы қорға 15%, ал жеке меншікке 10% аудару керек деп
ойлатындар пікірі дұрыс емес. 15%-дық қойылым Мемлекеттік зейнет ақы төлеу
орталығына салым салу үшін қарастырылған, яғни қазіргі зейнеткерлерге
зейнет ақыны төлеу үшін. 7
Заңға сәйкес жеке меншік қорлар 2 түрлі болуы мүмкін: корпоративті және
ашық. Корпоративті текұсынылған қордың құрылтайшысы болып табылатын
кәсіпорындар жұмысшыларынан ғана құрылады.
Корпоративті қор идеясы өте тартымды. Кәсіпорын осындай қор құра отырып
өз жұмысшыларына қосымша қызмет көрсетеді. Сонымен қатар, бәсеке жағдайында
корпоративті қор құрылтайшылары өз жұмысшыларын ұстап қалу үшін қосымша
шаралар жүргізеді, жұмысшыны белгілі бір зейнет ақы қорына күшпен
итермелеуге ешкімнің құқы жоқ. Мен корпоративті қор басшыларына (лицензиясы
бар) олар бұл не есебінен деген жауап алдым. Бізде жұмыс істесін, біздің
қормен келісімге отырдың кәсіпорын есеп-шотқа қосымша саммалар аударады,
егер басқа қорға ауыссаң, еркін салымдар болмайды – бұл қалыпты нәрсе және
заңды.
Ашық зейнет ақы қорлары юарлығы үшін арналған. Бұндай зейнет ақы қоры
келісімге отыруға ешкімге бас тартуға құқы жоқ.
Қор физикалық тұлға – салым салушымен келісімге отырады. Егер бұл еркін
салымдар болса, онда заңды тұлғалармен де отыруға болады. Қордың ең маңызды
мақсаты – жеке зейнет ақы есеп шоттарында есеп жүргізу: қанша ақша түсті,
қашан және қандай инвестициялық табыс есептелді. Бұның бәрі тіркеліп,
есептелу керек.
Зейнет ақы қорымен жинақталған барлық ақшалар банк-кастодиан есеп-
шотына түседі. Банк-кастодиан болып екінші деңгейлі банк болып табылады, ол
тек ақша-қаражаттардың есебі мен басқа да қаржы инструменттерімен
айналысады.
Зейнет ақы қоры салым салушылардың ақшаларын ұрлай алмайды. Барлық
зейнет ақы жинақтары банк-кастодианың жеке есеп-шотына түседі. Ақша
құралдарының орналасуы туралы барлық шешімдерді зейнет ақы активтерін
басқару компаниясы қабылдайды, сондықтан қор ақша-қаражаттармен еш нәрсе
істей алмайды.
1.3 Жинақтаушы зейнет ақы жүйесінің дамуының шетел тәжірибесі
Радикалды экономикалық реформаға кірісе отырып шығыс еуропа елдері
әлеуметтік еңбек схемасына көз-қарасты өзгерту қажеттілігін түсініп отырды.
¤мір деңгейінің күрт төмендеуіне байланысты әлеуметтік наразылықтың ұлғайу
мүмкіндігінен әлеуметтік саясаттың тиімді және салықты болуы қажет еді.
Барлық дерлік әлем елдерінде демографиялық процестер жұмысшылар саны
зейнеткерлер санына жақындағанына алып келді, ол бұл экономикалық және
әлеуметтік тәуекелді шиеленістіреді.
Мемлекеттік зейнет ақылар үкіметтің мойнына ілінді, Жұ¤-гі зейнет ақы
мөлшері әлі өсуде.
ОЭСР болжамы бойынша Францияда активті халықтың жалпы санындағы (15-
65жас) 65 жастан жоғары тұлғалардың үлесі 1990 жылы 20,9%-дан 2010 жылы
24.5% және 2040 жылы 38,2%-ға дейін өседі. Бұндай бағыт басқа елдерге де
тән: 2040 жылға Италияда 41,1%, Нидерланды – 42%, Германияда 48,5%,
ұлыбританияда – 33,1%.
Бір зейнеткерге шаққандағы жұмысшылар саны ақырандап төмендеп келе
жатыр, сөйтіп бүгінгі таңда Жапонияда – 2,6, АҚШ – 2,5, Францияда - 2,5,
Германияда – 2,4, Швецияда – 2,1, Ресейде – 1,8.
Басқа еледрдің экономикасында зейнет ақымен қамтамасыздан-дырудың даму
тарихы бойынша келесі моменттерді атап кетуге болады. Зейнет ақы ретінде
мемлекетпен кепілденген бірінғай минималды табыспен қамтамасыз ету идеясы
II Дүниежүзілік соғыстан кейін пайда болды және Берверидж деген атқа ие
болды. ұлыбританияда ол 1946 жылы қолданыла бастады. АҚШ-та кейбір фирмалар
зейнет ақымен қамтамасыз етуді ғасыр басында енгізген, бірақ шынайы кең
масштабты зейнет ақы төлемдерінің басы 1949 жылы қаланды, бұл кезде
қорғасын құюшылар кәсіподағы қорғасын құю компанилардың контрактісіне
зейнет ақы жөнінде пунктті қосуына қол жеткізді. Бұл мысалға басқа да
солалар ере бастады, сөйтіп зейнет ақымен қамтамасыз ету тең прогрессивті
өсе бастады. Көбіне компания қызметкерлер зейнетке шыққаннан кейін белгілі
бір төлемдер төлеуге міндеттенеді. Бұндай зейнет ақы төлемдері фирмалардың
міндеттемелері болып табылады, ал жұмыс беруші зейнет ақы қорын құруға және
қажетті көлемде зейнет ақыны төлеу үшін жеткілікті құралдарға ие болу үшін
жыл сайын қордан аударымдар жасауға міндетті.
Сонымен, шетел мемлекеттерінің зейнет ақы жүйелері өзінің әлсіздігі мен
шектеулігін көрсетті. Қаржылық қиыншылықтардан және халықтың қартаюымен
байланысты, проблеманы шешу мүмкіндігінің жоқтығынан басқа бұл жүйенің
кемшіліктері ол әлеуметтік иждивенттікті және елдегі жалпы жинақтар
деңгейіне кері әсерін күшейтеді, себебі азаматтар мемлекеттік зейнет ақыға
үміттеніп, болашаққа ақша жинауға ынтасы болмайды. Сонымен қатар, экономика
ғылым кандидаты, РҒА аға қызметкері Л. Зубченко атап айтқандай,
экономикалық қиындықтардың шиеленісуі кезінде үкімет зейнет ақы мөлшерін әр
түрлі шаралар арқылы шектеуге тырысады. Бұның орын алу себебі мемлекеттік
жүйенің монопольді болуы, осыдан зейнеткерлердің таңдау құқы болмайды.
Мұндай әлеуметтік-экономикалық жағдай көптеген елдерді іске асып жатқан
зейнет ақымен қамтамасыз етудің либералды моделі деп аталатын элементтер
жүйесін еңгізуіне алып келді. Ол капитализация немесе сақтандыру принципіне
негізделген, болашақтағы зейнеткерлер өзінің активті өмірі бойы жинақтаушы
зейнет ақы салмдар салады. Мемлекет әлеуметтік зейнет салымдар салады.
Мемлекет әлеуметтік зейнет ақыларды тек жағдайы нашарларға ғана төлейді.
Зейнет ақы жүйелерінің әлемдік дағдарысының салдары келесі сипаттамаға
тән:
1) өсіп тұратын дефицит
2) аударымдар мен күтілетін зейнет ақы төлемдері арасындағы әлсіз
байланыс
3) салым мөлшерінің өсуі
4) жәрдем ақы мен зейнет ақы көлемінің қысқаруы
5) аударымдар мен зейнет ақы төлемдерінің тұрақсыздығы
6) тиімсіз мемлекеттік реттеу, әлсіз бөлу жүйесі
7) әлеуметтік наразылық.
Халықты әлеуметтік қамтамасыз етудің бұндай жағдайы мәнді және
макроэкономикалық проблемалардың пайда болуына алып келді.
Кез-келген ел азаматын зейнет ақымен қамтамасыз ету жүйесінің алдында
келесі мәселелер тұрады:
1) зейнет жасына жеткен әр бір азаматқа әлеуметтік минималды төлем
деңгейінде жәрдем ақы қамтамасыз ету
2) әр-бір жұмысшыға қосымша зейнет ақы құралдар жинақтауға мүмкіндік
беру, және соңғы нәтеже табыс деңгейінің бейнесі болып табылу керек
3) жағымды салық шарттарының көөмегімен әлеуметтік қмтамасыз ету
бойынша әр түрлі қызметкерді сатып алу мүмкіндігін.
Шетел мемлекеттерінің зейнет ақы жүйесінің дамуының жаңа бағыттарын
реформа сипаты бойынша сипаттауға болады:
1. Радикалды реформалар: ескі қоғамдық бөлу жүйесін индивидуалды зейнет
ақы жоспарлар жүйесіне ауыстырудан тұрады. Ол жеке меншік және
міндетті болып табылады. Буған Баливия, Чили, Сальвадор, Мексика
елдерін мысалға келтіруге болады.
2. Аралық реформалар: міндетті жеке жинақтаулар жүйесін қоғамдық бөлу
жүйесімен үйлестіріп дамыту. Мысалы: Аргентина, Колумбия, Внгрия,
Перу, Польша, Уругвай.
3. Басқа реформалар: радикалды реформаларсыз мамандық бойынша зейнет
ақы реформалар жүйесін және қоғамдық бөлу жүйесінің ауыртпашылығын
жұмсарту мақсатында еркін жинақтарды күшейткен елдер. Мысалы:
Австрия, Бразилия, Коста-Рика, США, Испания, Ресей, ұлыбритания,
Швейцария. 8
Жоғарыда аталған зейнет ақымен қамтамасыз ету жүйесінің мәселелерін
шешу, ең алдымен зейнет ақымен қамтамасыз ету жөніндегі бағдармалар мен
заңдарды жүзеге асыру арқылы іске асады.
Мысалы Францияда әлеуметтік қамтамасыз ету бағдарламасы жүзеге асуда,
одан басқа 1972 жылы бастап еңбек келісімдірінде міндетті түрде енгізілетін
қосымша зейнет ақы бағдарламасы бар. ұлыбританияда 1978 жылы бастап, жал
ақы көлемімен зейнет ақы көлемін байланыстыратын зейнет ақы қамтамасыз
етудің мемлекеттік бағдарламасы іске асады.
Шетел мемлекеттік емес әлеуметтік бағдарламалардың қазіргі құрылымын
келесі түрде көруге болады:
1) белгілі бір кәсіпорын шегіндегі құрылған бағдарлама
2) сала деңгейінде іске асатын бағдарлама
3) жалпы ұлттық масштабта.
Бірінші түрдегі бағдарлама барлық елде кездеседі, бірақ олар АҚШ-та,
Канадада, ұлыбританияда, Жапонияда көбірек тараған. Салалық бағдарламалар
Франция Бельгиямен Голландияға тән. ¤ндірістік зейнет ақы қамтамасыз ету
ұлттық масштабта Скандинавия елдерінде қолданылады, бұл жерде Жалпы ұлттық
деңгейде орталық зейнет ақы қорлары құрылған.
Әртүрлі елдердегі зейнет ақы қорларының ұйымдастыру-құқықтық нысандары
да түрлі. Мысалы АҚШ, Ирландия және ұлыбритания зейнет ақы қорлары көбіне
активтермен сенім хат арқылы басқару жүргізетін траст компаниялар нысанында
құрылады: Нидерландыда, Швейцарияда, Бельгия мен Португалияда құратын
кәсіпорынды заң жүзінде тәуелсіз акционерлік компанилармен ассоциациялар
нысанында; Германияда көптеген кәсіпорындар өз жұмысшыларын зейнет ақымен
қамтамасыз ету мақсатында арнайы резервтік шоттар, сонымен қатар автономды
зейнет ақы кассалары немесе көмек қорлары құрылады. Әр түрлі елдердегі
зейнет ақы жүйелерін сипаттайтын негізгі көрсеткіштерінің бірі зейнет ақы
қорытындыға млрд.долл. активтер көлемі, оснымен қатар бір адамға шаққандағы
Жұ¤-нің зейнет ақы активтерінің %-к үлес салмағы. Жекеленген елдердің
зейнет ақы қор активтер көлемі және ұлттық экономикадағы олардың алатын
орны 1 кестеде көрсетілген.
Соңғы жылдарда зейнет ақы қор активтерінің орта жылдық өсу қарқыны
барлық айтылған елдерде жоғары болы: көп елдерде олар 7-11%-ды құрады,
соның ішінде АҚШ – 12%, ұлыбритания - 16%, Нидерланды – 15,6%.
Қазақстанда Құнды қағаз бойынша ұлттық Комиссияның Есебінің мәліметтері
бойынша 1999 жылы 1 қантарына зейнет ақы қорларының
Кесте 1. 2001 жылы ОЭСР елдеріндегі зейнет ақы
қор активтерінің көлемі*
Ел Активтер, млрд. Активтер, % Жұ¤ Жан басына
долл. шаққандағы
активтер
АКШ 2908 49 12
Япония 1752 42 14
Великобритания 726 77 13
Германия 254 15 3
Нидерланды 216 68 14
Швейцария 195 83 28
Канада 162 29 6
Австралия 122 43 7
Швеция 62 25 7
Норвегия 31 27 7
Ирландия 14 28 4
Бельгия 6 3 1
Португалия 2 3 -
* The Wall street journal, 10.12.2000 year
активтер көлемі 23527734,0 мың теңгеден тұрды, оның ішінде мемлекеттік емес
зейнет ақы қорларының активтері – 5581047,4 мың теңге. Инвестициялық табыс
үлесі 1998 жылы 6,79%-н, 1999 жылы – 13,13%-ға өсіп тұр.
Осыдан, зейнет ақы активтер көлемі мен олардың активті халық бөлігін
қамту көрсеткіштеріндегі ел арасындағы айырмашылық келесі себептермен
анықталады: қорға міндетті емес қатысу, кәсіпорын көлемі (ірі кәсіпорында
жұмыс істейтіндер зейнет ақы бағдарламаларымен көбірек қамтылған), белгілі
бір салаға жатқызылуы, жұмысшалардың әлеуметтік-кәсіби және жиынтық
құрылымы (әйел адамға қарағанда, ер адамның зейнет ақы бағдарламаларына
қатысуға ынтасы көбірек), кәсіпорынның жеке немесе мемлекеттік секторға
жатқызылуы (соңғысында жұмыс істейтіндер зейнет ақы бағдарламасымен көбірек
қамтылған).
ОЭСР елдеріндегі зейнет ақы қоры активтерінің тез өсу факторының ішінен
мамандар келісін атап көрсетеді:
1) олардың қатысушыларына берілетін салық жеңілдіктері,
2) өз активтер орналастыратын кезде қорға арналған жеңілдіктер,
3) қаржы нарықтарында операциялардың табыстылық деңгейінің салыстырмалы
жоғарлығы.
Көптеген елдерде жекешелендіру процесстерін қаржыландыру үшін зейнет
ақы қорлары қаржы көзі болып табылады. Мемлекеттік зейнет ақымен қамтамасыз
ету бағдарламасын осы еледердің үкіметтің алдын ала салынған салымдарына
негізделген, жеке меншік зейнет ақы бағдарламамен ауыстырып, ірі капитал
қорларын жаңадан жекешелендірілген компаниялардың ақшаларын сатып алу үшін
құрады.
Жеке инвесторлар құқықтарын кеңейту жеке меншік зейнет ақымен
қамтамасыз ету бағдарламасына салымдардың өсуіне және ұжымды инвестиция
нарығының активтенуіне оң ықпалын тигізеді. Салым салушының құқықтарын
кеңейту салдары АҚШ-тағы тұрақты зейнет ақыны төлеуді көздейтін
бағдарламадан, инвестордың зейнетке дейінгі салымдардан сәйкес табысына
қарай негізделген зейнет ақы төлеу бағдарламасына көшу болып табылады.
Зейнет ақы және бірлескен қорлар тәжірибесі шетел капитал құюдан табыстар
өсуі мүмкін, ал егер құнды қағаз портфельдерін нарыққа дұрыс орналастырсақ
инвестициялық тәуекел мөлшері азаятынын көрсетіп тұр.
Англия, Германия, Канада, Жапония, АҚШ және басқа да кейбір дамушы
елдер шетел құнды қағаз нарықтарына шыға отырып үлкен пайда алды.
Чилидегідей Қазақстандағы басқару компаниялары коммерциялық ұйым
ретінде құрылады, яғни осы құрған құрылтайшылардың мақсаты – табыс табу.
Компаниялар акционерлік қоғам ретінде құрылады. Чилидің зейнет ақы компания
басқарушылары резервті қор ретінде барлық зейнет ақы қорының 1%
эквивалентті сомманы инвестициялауға міндетті. Қазақстанда басқаруға
қабылданған зейнет ақы активтері бойынша міндеттемелерді дер кезінде іске
асыруды қамтамасыз ету үшін зейнет ақы активтерін басқару Компаниясы да
негізгі және резервті капитал құрады. Резервті капитал өз қаражаттар
есебінен құрылады және басқаруға қабылданған зейнет ақы активтерінің өсуіне
пропорционалды ұлғайту керек. Негізгі резервті капитал қойылым мөлшері
зейнет ақы активтер көлеміне байланысты және 0,25 тен 0,1%-ды құрайды.
қосымша резервті капитал қызмет көрсетуінің тек 2 жылында құрылады және
компания үлкен табыс алғанда зейнет ақы активтерін басқару Компаниясы үшін
пруденциалды нормативтер туралы Қаулы қолданылады.
ΙΙ-ТАРАУ. Қазақстанда ЗЕЙНЕТ АҚЫ қорларының дамуын талдау
2.1 Қазақстанда зейнет ақы қорларының құрылуы мен
экономикада пайдаланылуы
Жинақтау зейнет ақы қоры – бұл мемлекеттік зейнет ақы жинақтаушы қоыр
және Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнет ақы қоры.
2002 жылы 1 мамырында 15 мемлекетік емес және 1 мемлекеттік жинақтаушы
зейнет ақы қоры тіркелген.
Мемлекеттік жинақтаушы зейнет ақы қоыр (ары қарай Мемлекеттік жинақтау
зейнет ақы қоры) Қазақстан Республикасы үкіметінің қаулысымен № 1372 1997
54 қыркүйегінен құрылтайшысы Қазақстан Республикасында үкімет болып шыққан,
жабық акционерлік қоғам ретінде құрылған. Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы
қорынын міндетті зейнет ақы салымдар жинауын іске асыратын және Қазақстан
Республикасы ‡кіметі орнатқан тәртіпте зейнеткерлерге зейнет ақы төлемін
жүзеге асыратын, сонымен қатар зейнет ақы активтерін құру қызметін
жүргізіп, оларды мемлекеттік құнды қағаздарға, мемлекеттік банк
депозиттеріне, халықаралық қарды ұйымдарының құнды қағаздарына
инвестициялайтын заңды тұлға болып табылады.
Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қорының директорлар кеңес құрамынақарды
министрінің бірінші орынбасарының басшылығымен ұлттық Банк, Мемлекеттік
Кіріс министрлігі және Еңбек пен халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің
өкілдері кіреді. Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қорының құрылтайшысы
ретінде ‡кімет жоғары орган функцияларын Қаржы Министрлігіне берді.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнет ақы қоры Мемлекеттік емес жинақтаушы
зейнет ақы қорының міндетті және еркін зейнет ақы салымдарын жинауды және
алушыларға төлемді жүзеге асыратын, сонымен қатар зейнет ақы активтерін
басқару компанилары арқылы оны инвестициялау жұмысын атқаратын заңды тұлға.
Зейнет ақымен қамтамасыз етудің типтік келісімдеріне сай Жинақтау
зейнет ақы қоры міндетіне, сонымен қатар:
1) салым салушыға есеп кітапшасындағы белгіленген жылына бір рет
зейнет ақы жинақтары туралы ақпарат ұсыну, сонымен қатар салым
салушының кез-келген талабы бойынша өзіндік құнымен қосымша ақпарат
жіберу;
2) салым салушылардың зейнет ақы жинақтарының жағдайы жөніндегі
ақпараттық конфиденциалдығын сақтау;
3) салым салушының арызы бойынша зейнет ақы жинақтарын бсақа Жинақтау
зейнет ақы қорының;
4) жылдық қаржы есебінің мәліметтері бойынша аудиторлық тексерулерді
жүргізу.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнет ақы қорлары ашық және корпоративті
болып бөлінеді.
Ашық жинақтаушы зейнет ақы қорлары, алушының жұмыс орны мен тұратын
жеріне байланыссыз, салым салушының зейнет ақы салымдарын қабылдай береді.
Корпоративті жинақтаушы зейнет ақы қорлары бір немесе бірнеше заңды
тұлғалардың жұмысшылары, яғни алушылары үшін құрылады, олар осы қордың
құрылтайшылары немесе акционерлері болып табылады.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнет ақы қорының құрылтайшысыжәне
акционерлері Қазақстан резиденті болып табылатын заңды және жеке тұлғалар
бола алады. Корпоративті жинақтаушы зейнет ақы қорының ұүрылтайшылары мен
акционерлері тек Қазақстан Республикасы заңды тұлғалары ғана бола алады.
Жинақтау зейнет ақы қоры Комитет бақылауында жеке келесі түрдегі есеп
беруді ұсынады:
1) өзіндік құралдары бойынша бухгалтерлік баланс,
2) қаржы-шаруашылық іс-әрекеті нәтижесі бойынша есеп,
3) өзіндік ақшаның жылжуы туралыы есеп,
4) өзіндік капиталдың жылжыуы туралы есеп,
5) айналымнан тыс активтердің жылжуы туралы есеп,
6) таза зейнет ақы жинақтардың жылжуы туралы есеп,
7) таза активтегі өзгерістер туралы есеп.
Қазақстан Республикасында зейнет ақымен қамтамасыз ету туралы заңына
сәйкес Жинақтау зейнет ақы қорын өзіндік құралдар мен салым салушылардың
зейнет ақы жинақтар есебін екі бөлек жүргізеді, олар сәйкесінше құрылтайшы
қоры және алушы (салым алушы) қоры деп аталады.
Осы заңның с.п. 2.1 25 бабына сәйкес, салым салушы қорының құралдары
тек келесі мақсаттарда қолданыла алады:
1) тізімі Қазақстан Республикасының ұлттық Банктiң ДРРДБ белгіленген
қаржы инструменттеріне орналастыру;
2) зейнет ақы төлемдерін заңға сай іске асыру;
3) зейнет ақы жинақтарын басқа зейнет ақы қорына заңға сәйкес аудару;
4) қате есептелген зейнет ақы салымдарын қайтару.
Жинақтаушы зейнет ақы қорының өзіндік капиталына келсек, ол жарғылық
капитал мен қосымша төленген капитал қосымша төленбеген табыс және
төленбеген капитал соммасы, жабылмаған зиян арасында айырманы құрайды.
Жинақтау зейнет ақы қорының өзіндік капиталы құрылтайшылардың жарғылық
капиталға салған салымдар есебінен құрылады.
Жинақтаушы зейнет ақы қоры үшін өзіндік капиталды негізгі құралдарға
және басқа да қаржылық емес активтерге салуды шектейтін норматив
белгіленгін, мемлекеттік емес ашық жинақтаушы зейнет ақы қоры мен
мемлекеттік емес ашық жинақтаушы зейнет ақы қорына норматив – 0,3, ал
корпоративті мемлекеттік емес жинақтаушы зейнет ақы қорына – 0,2. Бұл
норматив материалды емес активтер мен негізгі құралдарға ақша-
қаражаттардың салынудың (амортизацияны алып тастағанда) өзіндік капиталға
қатынасы ретінде есептеледі. 9
Жинақтау зейнет ақы қоры өзіндік капиталында негізгі үлес салмақ
жарғылық капиталға тиеді. Бұл мемлекеттік ашық және корпоративті
жинақтаушы зейнет ақы қорлары үшін сәйкесінше 2000 жылы 180 млн теңге мен
50 млн теңгеден аз емес деп білгіленген және 1 жыл ішінде сәйкесінше 90
және 20 млн теңгеге өсті. Жоғарыда айтылған Қазақстан Республикасындағы
№1372 қаулысы бойынша Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қорын 1998 жылы
жарғылық капиталы 10 млн теңге көлеммінде белгіленіп содан бері әлі
өзгерген жоқ. Жарғылық капиталға құралдар тек ақшамен және құрылтайшылардың
өзіндік құралдарының есебінен салынады. Олардың ары қарай ұлғайуы кейбір
шағын қордың зейнет ақымен қамтамасыз ету нарығынан кетуге мәжбүр болуына
алып келеді де, содан аккудулденген зейнет ақы активтер көлемі бойынша
лидерлер орналасуында өзгерістер пайда болуына мүмкін. Мысалы, 2000 жылы
екі Мемлекеттік емес зейнет ақы қорының бірігуі болды: ЖАҚ Жинақтаушы
зейнет ақы қоры ‡міт және ЖАҚ Ашық жинақтаушы зейнет ақы қоры Қазақстан
Республикасында кәсіподақ Федерациясы, ал кейін Аbn Amro және Жинақтау
зейнет ақы қоры Каспий Мұнай Газ да бірікті. 10
Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қорының 01.01.2001 өзіндік капиталының
соммасы 2959301 мың теңге құрады (зейнет ақы жинақтарынан 2,5%). Бұл
олардың акционерлік (жарғылық) капиталынан сәл-ақ көп. Резервті капитал
тек 5 Жинақтау зейнет ақы қорында бар, оның соммасы 98412 теңге, оның
ішіндегі 82,5% Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қоры мен Мемлекеттік емес
жинақтаушы зейнет ақы қоры Abn Amro Каспий Мұнай Газға тиеді, ал қалғаны
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнет ақы қоры Қазақстан, Қазақмыс және Валют-
Транзиттің үлес салмағы Жалпы өзіндік капиталдың соммасы 01.01.2002 жылы
3159400-ды құрады. ¤зіндік капиталдың шектеулігінің негізгі себебі
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнет ақы қоры басым бөлігі үлкен шығыс жасап,
кіші қаржы нәтижелерге ғана жетуі болып табылады.
Кесте 2.
Қазақстан Республикасындағы зейнет ақы жинақтау қорларының активтерінің
жағдайы
Салушылазейнет ақы Зейнет ақы активтерінің
р саны активтерінің инвестициялары
жалпы
көлемі(тенге)
жалпы (тенге) мемлекетттік
бағалы
қағаздарда
(%)
Уміт 313364 9078178 8746941 67.5
Валют-Транз91314 1876573 1809915 70.3
ит
Д. Қонаев 26254 388392 373287 74.3
Халықтық 104581 1664630 1559643 66.8
қазахстан 47367 2649056 2397132 63.4
Халық 605384 21835696 20428857 66.9
Банкiнiң ЖҚ
қазақмыс 75161 4343962 3981597 64.3
Ұлар 261174 8950491 8352595 62.9
КаспийМунай44621 2347286 2204895 72.2
-Газ
НефтеГаз 62174 2277880 2066200 72.1
қурмет 117808 3145177 3075086 62.2
АБН-АМРО 28286 4142581 3941001 68.1
Жалғасы
Сенiм 98713 5321201 5303256 55.7
қорғау 26873 771801 713081 71.5
Соңында 1903545 68792904 64953486 65.3
МЕЖҚ
МЖҚ 1811991 43856454 43145732 89
Соңында 3715536 112649358 108099218
барлығы
Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қорының табысы келесіден тұрады:
Комиссионды сыйақы есебінен. Жинақы қорлармен белгіленген комиссионды
сыйақы мөлшері зейнет ақы салымдар соммасының 1%-н және зейнет ақы
активтерін орналастыру дан алынған инвестициялық табыс соммасының 10%-дан
аспау керек. Зейнет ақы қоры әрбір зейнет ақы салымдар соммасынан да
комиссионды сыйақыны айына бір рет лаып тұрады. Комиссионды сыйақы
қаржылық жыл нәтижелермен орташа инвестициялық табысқа қарай қайта
есептеледі.
¤зіндік қаражаттарды құнды қағаздар мен депозиттерге инвестициялау. Бұл
Жинақтау зейнет ақы қоры үшін өте үлкен мәні бар табыс көзі. Олар өз
қаражаттарын шектеусіз құюға еркіндігі бар.
Аталған табыс есебінен жинақтаушы зейнет ақы қоры өз шығындарын, банк-
кастодиан, мемлектеттік зейнет ақы төлеу орталығы және зейнет ақы
активтерін басқару компанияларының қызметін төлей алады.
¤ткен 2000 және 2001 жылы кейбір Жинақтау зейнет ақы қоры зиянмен жұмыс
істейді. Мысалы, Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнет ақы қоры Құрмет,
Халық, Қорғау және Қонаев атындағы, Улар ‡міт өткен жылдарды мәнді
зиянмен бітірді, олардың өзіндік капиталы бекітілген минималды жарғылық
капитал көлемінен аз болды. Егер Мемлекеттік жинақтау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz