Қазақстан Республикасында тұрғын үй саласы нысандары құрылысының жобалық шешімдерінің тиімділігін бағалау

ҚОРҚЫТ АТА АТЫНДАҒЫ ҚЫЗЫЛОРДА МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

ӘОК 332. 812 (574) Қолжазба құқығында

БЕКЕТОВА ҚАМАР НАЗАРБЕКҚЫЗЫ

Қазақстан Республикасында тұрғын үй саласы нысандары

құрылысының жобалық шешімдерінің тиімділігін бағалау

08. 00. 05-Экономика және халық шаруашылығын басқару

(қызмет саласы мен ортасы бойынша)

Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін ұсынылған кандидаттық диссертация

Ғылыми жетекшісі:

экономика ғылымдарының докторы, профессор

Шалболова Ү. Ж.

Қазақстан Республикасы

Қызылорда, 2008

МАЗМҰНЫ

ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тұрғын үй құрылысы жалпыұлттық мазмұндағы маңызды міндеттерінің қатарында Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму Стратегиясының басым бағыттарының бірі болып саналады. Қазақстан Республикасында халықтың қалың жігін қолжетімді тұрғын үймен қамтамасыз етуге арналған 2008-2010 жылдарға арналған тұрғын үй құрылысын дамытудың Мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру - еліміздің әлеуметтік бағытта қарқынды дамуының нақты белгісі.

Қазақстан Президенті өзінің ел халқына жасайтын жыл сайынғы Жолдауларында халықты тұрғын үймен қамтамасыз ету мәселесін ерекше атап өтеді. Жолдауларда құрылыс индустриясын дамыту, тұрғын үйді қолжетімді жалдау кешендерінің құрылысын жүзеге асыру, жер телімдерін бөлу шараларының айқындылығын қамтамасыз ету, жеке дара тұрғын үй құрылысын дамытуды ынталандыру сияқты бағыттар нақты белгіленген [1] .

Тұрғын үй саласы - бұл тұрғын үй нысандарына жеке меншік үстемдік ететін халық шаруашылығының ерекше саласы. Тұрғын үй саласының нысандары жылжымайтын мүліктер рыногының негізін құрайды. Аталған рынок бизнестің табысты түріне айналды. Қазақстан Республикасында жылжымайтын мүліктер рыногының қарқынды дамуы соңғы жылдары халық шаруашылығының осы саласына инвестиция салуға дайын мемлекеттің, көптеген бизнес-құрылымдардың назарын өзіне аударуда.

Құрылыс саласына инвестиция салу инвестициялық жобалаумен тікелей байланысты. Құрылыс материалдық өндірістің аса қуатты саласы болып табылады. Күрделі құрылыстың көлемі мен деңгейінен материалдық өндірістің барлық салаларының онан әрі дамуы, елдің экономикалық әлеуетінің және ұлттық табыстың өсуі қамтамасыз етіледі.

Рынок жағдайында құрылыс, өндірістің басқа салалары сияқты, капитал қарқынының еркіндігі мен меншіктің әрбір нысанының дербестігімен байланысты жаңа экономикалық мазмұнға ие болды.

Жобаға салынған капиталдың тиімділігін бағалау жобалау жұмыстарының тәжірибесінде маңызды және қажетті құрамдас бөлім болып табылады. Оған тұрғын үй құрылысы саласындағы инвестициялық-құрылыстық қызметке кері әсерін тигізетін бірқатар факторлар ықпал етеді, атап айтқанда: тұрғын үй саласының әлеуметтік-экономикалық тұрақсыздыққа барынша бейім болуы; әдістемелік және нормативті қамтамасыз етудің жаңа шарттары мен талаптарына сәйкес болмауы; тұрғын үй құрылысында құрылыс қызметін реттеу мен басқарудың экономикалық әдістерінің жетілдірілмеуі; құрылыста және пайдалануда келісім-шарттық жүйенің дамымауы (тұрғын үй құрылысы саласында маманданған ұйымның болмауы) ; инвестициялық-құрылыстық қызметке қатысушылар құрамының қызығушылықтарының толық ескерілмеуі; ұйым қызметін жобалауды ұйымдастыру тәжірибесінің және тәсілдерінің жетілдірілмеуі және т. б.

Инвестициялық қызмет мақсаттылығының қазіргі заманғы әдіснамасы рыноктық экономиканың талаптарына негізделеді, сондықтан инвестиция немесе мақсаттылығының критериі оның тиімділігін бағалау болып табылады.

Аталған және басқа да себептер мәселенің өзектілігін анықтайды және тұрғын үй саласы нысандарының құрылысында жобалық шешімдердің тиімділігін бағалауды тереңдетуге бағытталған зерттеулер жүргізуді қажет етеді.

Мәселенің зерттелу дәрежесі. Экономикалық ғылымда тұрғын үй саласндағы жобалық шешімдерді бағалаудың негізгі тұстары келесі шет елдік ғалымдардың еңбектерінде талданған: П., Ст. Батлер, Бригхем Ю., Гиттинджер Дж., Горбунов Э., Дж. Дэниелл, Джек У., Олсон А., Маддал Г. С., Маркандия А., Самуэльсон Т., Р. Страйк, Тол Я., Фальцман В., Харбергер А., Харисс Ф., Хитсхузен Ф., Эрланг А. және т. б. .

Жобалық шешімдер қабылдау теориясын жасақтауда және тұрғын үй саласын реформалау мәселелерін зерттеуде ТМД елдерінің экономист-ғалымдарының еңбектері қомақты үлес қосты, мұндай ғалымдарды атап айтар болсақ: Арсланова З., Балтрушевич Т., Бузова И. А., Белкин Т., Богомолов О. А., Варежкин В. А., Винокуров В. А., Горемыкин В. А., Забелин П. В., Ильин А. И., Косарева Н, Круглов М. И., Любанова М. П., Мелкумов Я. С., Нестеров Л., Стародубровский И., Улюкаев А., Ходжаев Д., Черняк В. З. және бірқатар басқа да ғалымдар.

Тұрғын үй секторының тиімді дамуы негіздеріне теориялық және тәжірибелік үлес қосқан келесі қазақстандық ғалымдардың еңбектерін атап өтуге болады: Адилов Ж. М., Аитов И. А., Алимбаев А. А., Арын Е. М., Ашимбаев Т. А., Баймуратов У. Б., Баяхметов Т. Б., Бисенов К. А., Ерали А. К., Еремин А., ЕринчиновД. К., Жатканбаев Е. Б., Карибджанов С. Б., Кенжегузин М. Б., Кошанов А. К., Мамыров., Сагадиев К. А., Сатубалдин С. С., Сатова Р. К., Сейтказиева А. М Сурабалдинов А. А., Турысов К., Шалболова У. Ж., Шеденов У. К., Яновская О. А. және т. б.

Тұрғын үй саласы жобаларын бағалау механизмін жетілдірудің қаржылық, статистикалық, сақтандыру, ұйымдық-салалық және экономикалық негіздерін онан әрі зерттеу, тиімділікті артыру шарттарын қалыптастыру және оларды шаруашылық субъектілерін басқаруда қолдану қажеттілігі диссертациялық зерттеудің тақырыбы мен бағытын айқындайды.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың мақсаты - тұрғын үй нысандары құрылысының жобалық шешімдерінің тиімділігін бағалаудың ұйымдастырушылық-әдіснамалық негіздерін жасақтау және ттұрғын үй саласында жобалық шешімдерді бағалау жүйесі элементтерін жетілдірудің теориялық және ғылыми-тәжірибелік ұсыныстарын негіздеу болып табылады.

Диссертацияның мақсатына және тұрғын үй саласындағы жобалық шешімдердің тиімділігін бағалаудың ұйымдық-әдіснамалық бағыттарына сәйкес, келесі міндеттер қойылды:

- тұрғын үй саласында жобалық шешімдердің тиімділігін бағалаудың теориялық және әдіснамалық ережелерін зерттеу;

- тұрғын үй нысандары құрылысындағы жобалау жүйесі мен жобалық шешімдердің қазіргі заманғы даму үрдістерін талдау;

- жобаларды бағалаудың әдіснамалық бағыттарын негіздеу және тұрғын үй саласы дамуының шет елдік тәжірибесін нақтылау;

- Қазақстан Республикасында тұрғын үй рыногының қазіргі жағдайын талдау және тұрғын үй рыногының дамуын тұрғын үй бағытындағы құрылыс нысандарына әсер етуші факторлар негізінде даму үрдістерін анықтау;

- Қызылорда облысындағы тұрғын үй құрылысының және тұрғын үй рыногының дамуына баға беру;

- тұрғын үй нысандары құрылысындағы жобалық шешімдердің экономикалық тиімділігін айқындау;

- тұрғын үй саласын онан әрі дамыту жөнінде ұсыныстар жасау;

- тұрғын үй саласында жобаларды бағалаудың оңтайлы моделін жасақтап, ұсыну.

Зерттеу пәні - тұрғын үй саласында тиімді жобалық шешімдерді қабылдаудың экономикалық тәсілдері мен ғылыми әдістерінің жиынтығы.

Зерттеу нысаны (объектісі) - Қазақстан Республикасының тұрғын үй саласы нысандары.

Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізін шет елдік және отандық экономист-ғалымдардың құрылыс, тұрғын үй саласындағы іргелі еңбектері, Қазақстаннның 2030 жылға дейінгі даму Стратегиясы, тұрғын үй саласының қызмет етуінің негізгі шарттарын анықтаушы Қазақстан Республикасы Үкіметінің құқықтық актілері мен қаулылары, салалық әдістемелік материалдар, нормативті-техникалық және басқарушы құжаттар, ҚР Статистика агенттігінің мәліметтері, басқарушы және ғылыми-зерттеужәне жобалық мекемелердің ақпараттары құрады.

Зерттеу барысында жүйелік талдау, факторлық және салыстырмалы экономикалық талдау, монографиялық және сызбалық безендірулер, экономика-математикалық әдістер қолданылды.

Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:

- Қазақстанның тұрғын үй саласындағы жобалық шешімдердің теориялық әдістері мен қағидалары;

- арнайы критерийлер мен тиімділік көрсеткіштерін пайдалана отырып, тұрғын үй саласы нысандарының құрылысы жобасының тиімділігін талдау әдіснамасы;

- Қазақстандағы тұрғын үй рыногының қазіргі жағдайын талдау және тұрғын үй құрылысының даму келешегіне қатысты тұжырымдар жасақтау;

- тұрғын үй саласын дамыту жөнінде ғылыми негізделген ұсыныстар жасау;

- тәуекелділік жағдайында тұрғын үй нысандары құрылысында жобалық шешімдерді қабылдаудың оңтайлы моделі.

Зерттеудің ғылыми жаңалығын төмендегілер құрайды:

- экономикалық ғылымдағы жобалық шешімдердің тиімділігін бағалаудың теориялық және әдіснамалық ережелері негізінде тұрғын үй саласына қатысты жобалардың тиімділігін бағалаудың тұжырымдамалық бағыттары жасақталып, ұсынылды;

- Қазақстан Республикасының тұрғын үй рыногына кешенді талдау жүргізілді, талдау негізінде тұрғын үй саласының даму бағыттары мен мүмкіндіктері айқындалды;

- тұрғын үй нысандары құрылысында жобалық шешімдердің тиімділігіне баға берілді және баламалы нұсқалар қатарынан ұтымды нұсқаны бағалау мен таңдау бойынша ұсыныстар жасалды;

- тұрғын үй саласында несиелік тәуекелдерді төмендету жөнінде ұсыныстар берілді және болжамдық өзгерістер элементтерін қолдана отырып, жобалар жағдайын бағалау әдістемесі ұсынылды;

- айқынсыздық және тәуекел жағдайында тұрғын үй саласындағы жобалық шешімдерді бағалаудың экономика-математикалық моделі жасақталды.

Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік құндылығы - зерттеу нәтижелері тұрғын үй саласындағы жобалық шешімдерді бағалау тиімділігін арттырудағы мәселелерді оларды бағалау бойынша шаралар кешенін, өңдеу және басқару тәсілдерін жасақтау арқылы шешуге мүмкіндік береді,

Диссертацияда негізделген ұсыныстарды қолдану жобаларды тиімді бағалау мәселесінің теориялық және әдіснамалық базасын, тұрғын үй саласын дамытудың стратегиялық мүмкіндіктерін жетілдіреді. Автор арқылы жасақталған ғылыми негізделген тұжырымдарды құрылыс саласы кәсіпорындарының қызметінде, сонымен бірге, ғылыми-зерттеу және жоблық мекемелердің қызметінде пайдалануға болады. Нәтижелердің тәжірибелік маңызы өндіріске енгізілуі жөніндегі актілермен расталады.

Зерттеу нәтижелерінің мақұлдануы (апробациясы) . Диссертациялық жұмыс Халықаралық бизнес университетінің «Экономика және маркетинг» кафедрасының кеңейтілген мәжілісінде талқыланды.

Зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдары келесі халықаралық және республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияларда баяндалған: «ХХІ ғасырдағы жоғары оқу орны: жаңа экономикалық жағдайда өркендеу» (Ақтөбе, 2006), «Инновационные идеи молодых ученых в сфере гуманитарных наук» (Астана, 2006), «Социология Казахстана в условиях глобализации: состояние, проблемы и перспективы» (Астана, 2007), «Көкше жас ғалымдары - 2008» (Көкшетау, 2008) .

Диссертациялық жұмыстың жарияланымы. Диссертациялық жұмыс тақырыбы бойынша жалпы көлемі - 3, 65 шартты баспа табақ 11 ғылыми еңбек жарияланған, оның ішінде, 5 мақала ҚР БжҒМ білім және ғылым саласындағы қадағалау және аттестаттау комитеті ұсынған ғылыми басылымдарда, халықаралық және республикалық ғылыми конференцияларда баяндалған 4 тезис және ғылыми еңбектер жинағындағы 2 мақала бар.

Диссертациялық жұмыстың көлемі мен құрылымы кіріспе, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан, оның ішінде 20 сурет, 27 кестеден тұрады. Жалпы көлемі - 123 бет.

1 ТҰРҒЫН ҮЙ НЫСАНДАРЫ ҚҰРЫЛЫСЫНЫҢ ЖОБАЛЫҚ ШЕШІМДЕРІНІҢ ТИІМДІЛІГІН БАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1. 1 Қазақстандағы тұрғын үй саласы нысандары құрылысының ролі мен ерекшеліктері

Қазақстанда күрделі әлеуметтік-экономикалық реформалардың жүргізілуі қоғам өмірінде түбегейлі өзгерістердің орын алуына ықпал етті. Атап айтқанда, орталықтандырылған басқару және жоспарлау жүйесі жойылды, халықтың басым бөлігінде құндылықтар жөнінде жаңа көзқарастар қалыптасты, тұрғындар өмірінің әлеуметтік астарлары толық өзгерді. Экономиканы ырықтандыру мен әкімгершілік шектеулердің алынып тасталуы рыноктық инфрақұрылымның дамуына қолайлы шарттарды дамытты. Тұрғын үй рыногы пайда болды, тұрғын үй саласы нысандарының құрылысы қарқынды даму бастады.

Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаев өзінің Қазақстан халқына арналған жыл сайынғы Жолдауларында тұрғындарды баспанамен қамтамасыз ету жайын үнемі алдыңғы қатарға қойып келеді. 2008 жылғы Жолдауында Елбасы төмендегідей бағыттарды атап көрсетті [1] :

- тұрғын үйдің қолжетімділігі мен сапасы;

- мемлекеттік қызметшілер мен бюджеттік сала қызметкерлеріне тұрғын үй құрылыс жинақ қорлары жүйесі арқылы жылына 4%-дан аспайтын пайыздық мөлшерде алдын-ала тұрғын үй займдарын беру;

- жалдамалы тұрғын үй құрылысына көңіл бөлу;

- құрылыс компаниялары қызметінің ашықтығын қамтамасыз ету және осы саладағы бәсекелестікті арттыру;

- тұрғын үй құрылысына үлескер-қатысушылардың құқықтарының қорғалуын күшейту;

- жеке-дара тұрғын үй құрылысын ынталандыру мақсатында жер учаскелерін беру мен рәсімдеу ережелерін жеңілдету;

- жеке-дара тұрғын үй құрылысының өнеркәсіптік, арзан және экологиялық таза технологияларын игеру;

- алдыңғы қатарлы шет елдік тәжірибені қолдану қажеттігі.

Тұрғын үй құрылысының жайы елдің экономикалық даму деңгейі мен оның тұрғындарының тұрмыс-тіршілігінің дәрежесімен тікелей байланысты. Тұрғындарды құны қол жеткізілімді және сапалы тұрғын үймен қамтамасыз етуді басты назарда ұстай отырып, халықтың өмір сүру деңгейін арттыру мақсатында тұрғын үй құрылысын дамыту мәселелерінің кешенді шешімін жүзеге асыру қажет.

Өз кезегінде, жаңа тұрғын үй құрылысы құрылыс индустриясының компаниялары мен кәсіпорындарын жұмыс көлемімен қамтамасыз етеді және құрылыс материалдарын өндіруді жетілдіріп, құрылыс саласының дамуы мен жаңа жұмыс орындарының пайда болуына жол ашады. Мұның барлығы да еліміздің тұрғындарын баспанамен қамтамасыз етуге негізделген біртұтас тұрғын үй құрылысы саясатының қалыптасуы мен жүзеге асырылуына бағытталады.

Соңғы жылдары жаңа технологиялар мен құрылыс маиериалдарын, ақпараттық-анықтамалық және нормативті құжаттарды қолдана отырып архитектура, құрылыс және қалақұрылыс салалары қарқынды түрде дами бастады. «Қазақстан Республикасындағы архитектуралық, құрылыс және қалақұрылыс туралы» Заңын, Қазақстан республикасы Үкіметінің қаулыллары мен өкімдерін, Қазақстан республикасы Өнеркәсіп және сауда министрлігінің Құрылыс жұмыстары жөніндегі комитетінің нормативті актілерін іске асырудың негізгі алғышарттары жасақталды.

Алайда, тұрғындардың басым бөлігінің тұрғын үйге қолжеткізілімділігін арттыруда іске асырылып жатқан шаралардың ауқымдылығына қарамастан, мұнда әлі де болса, құрылыс саласындағы жоспарлау мен болжамдау үдерістеріне қатысты нақты жүйелік бағыт жоқ, сондай-ақ, жүзеге асырылған шаралардың тиімділігін бағалау жүйесі қалыптаспаған.

Құрылыс кешенінің хал-жайына талдау жасауда бұл салаға қатысты көптеген мәселелер бұрынғы Кеңестер Одағынан «мұрагерлікке» қалғандығын ескеру қажет. Дегенмен де, КСРО-ның ыдырауы мен рыноктық қатынастарға өту тұрғын үй секторындағы ахуалдың жақсаруына оң әсерін тигізе қоймады.

Республиканың құрылыс кешені салаларына жасаған талдау арқылы ұзақ жылдар бойы (1991-1999 жж. ) құрылыс жұмыстарының үнемі төмен құлдырауда болғандығын көруге болады. Осы кезең аралығында құрылыс-монтаж жұмыстарының көлемі 60%-дан астамға төмендеген, мердігерлік ұйымдардың 70%-ға жуығы зиянмен жұмыс жасап, азаматтық нысандардың салыну мерзімі 1, 5-3 есеге дейін созылған, аяқталмаған құрылыс деңгейі 4-5 есеге көбейіп, сапасы күн өткен сайын төмендей түскен [2] . Тұрғындарды тұрғын үймен және қызмет көрсету нысандарымен қамтамасыз деңгейі тек экономикалық дамыған елдерден ғана емес, отандық қалақұрылыс талаптарынан да кейін қалды.

Осылайша, тұрғын үй саласы нысандарының жобалық шешімдерін бағалау тиімділігін жетілдіру мәселесі өзекті мазмұнға ие болды. Мұның бір себебі - рыноктық экономикаға көшуге байланысты бағыттардың түбегейлі өзгерісіне байланысты болса, екінші жағынан, тұрғын үй және қызмет көрсету нысандарына деген сұраныстың өсуіне қатысты ұсыныстың төмендеуі, сонымен бірге, қолда бар қордың табиғи және моральды тозуға ұшырауымен де байланысты болды.

Экономика саласындағы құрылыстың өзіндік қалыптасу тарихы тәжірбиедегі экономика мен құрылыс әріптестігінен әлдеқайда қысқа және халық шаруашылығындағы қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуы мен экономикалық өсім деңгейіне жетумен ұштастырылады.

«Құрылыс» саласы туралы айтқанда, рыноктық экономистер капитал иеленушілер мен инвестициялық үдерістердің басқа да қатысушылары, яғни инвестициялық кешен арасын біріктіретін қарым-қатынасты меңзейді.

Құрылысқа адам мұқтаждығын қанағаттандыру үдерісінде ерекше қамтамасыз ету рөлі тиесілі. Ел немесе өңір сияқты ауқымды шаруашылық жүйелерінде бұл мақсаттар кезеңдер бойынша қалыптасады. Мақсаттар тұтыну деңгейінің өсуімен байланысты, себебі:

• құрылыс - адамның тұрғын үйге деген қажеттілігін тікелей қанағаттандыруы қажет, бұл - құрылыс өнімінің ең жоғары, бірінші деңгейі;
• құрылыс аталған қызметін қажеттіліктің басқа да түрлерін қанағаттандыра отырып орындайды, мысалы, азық-түлік, тұтыну және қызметтік және т. б. өнімдерді өндіруші, сақтаушы және өткізуші ғимараттармен қамтамасыз ету;

- тұтыну және қызметтік заттарды дайындау үдерісіне қатысушы өндіріс құралдарын жасақтауға қатысу да құрылыс өнімдерінің бірі болып табылады;

- басқа құрылыс өнімдерін өндіруде қолданылып құрылыс өнімдері. Оларға құрылыс материалдары мекемелері және т. б. жатады.

Профессор В. Николаевтың айтуы бойынша, бұл иерархиялық (сатылық) жүйеде құрылыс қызметінің мақсаттылығы мен кез-келген деңгейдегі құрылыс өнімінің құны тұтынушы арқылы, осы өнімнің тиімділігімен (яғни, сұранысты қанағаттандыруымен) анықталады.

Құрылыс қызметін ынталандыру жоғары деңгейден төменге қарай сол өнімді тұтынуға деген қажеттілік арқылы, оны өндіру үшін ғимарат салудан басталады.

Құрылыс (күрделі құрылыс) - материалдық өндіріс саласы, ғимараттар мен мен құрылымдарды тұрғызу мен қайта өңдеу болып табылады. «Құрылыс» терминін екі түрлі мағынада қарастыруға болады:

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс