Нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпкерлікті ұйымдастыру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІКТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
Кәсіпкерлік түсінігі және оны ұйымдастыру қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... .. 7
Жеке кәсіпкерліктің экономикадағы ролі мен орыны ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
Жеке кәсіпкерлікті ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... .24
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕКЕ КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ҚАЗІРГІ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Республикадағы жеке кәсіпкерліктің даму барысын талдау ... ... ... ... ... ..31
2.2 Жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау шаралары мен механизмдері ... ..44
2.3 Кәсіпкерлікті қолдаудың қолданыстағы механизмдерін талдау ... ... ... ... 52
3. ЖЕКЕ КӘСІПКЕРЛІКТІ МЕМЛЕКЕТТІК ҚОЛДАУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ МЕН ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстандағы жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауды жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
3.2 Жеке кәсіпкерліктің әлеуметтік.экономикалық маңыздылығын арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
3.3 Жеке кәсіпкерліктің тиімділігін талдау және оны жетілдіру бойынша ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 84
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 96
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 99
1. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІКТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
Кәсіпкерлік түсінігі және оны ұйымдастыру қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... .. 7
Жеке кәсіпкерліктің экономикадағы ролі мен орыны ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
Жеке кәсіпкерлікті ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... .24
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕКЕ КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ҚАЗІРГІ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Республикадағы жеке кәсіпкерліктің даму барысын талдау ... ... ... ... ... ..31
2.2 Жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау шаралары мен механизмдері ... ..44
2.3 Кәсіпкерлікті қолдаудың қолданыстағы механизмдерін талдау ... ... ... ... 52
3. ЖЕКЕ КӘСІПКЕРЛІКТІ МЕМЛЕКЕТТІК ҚОЛДАУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ МЕН ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстандағы жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауды жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
3.2 Жеке кәсіпкерліктің әлеуметтік.экономикалық маңыздылығын арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
3.3 Жеке кәсіпкерліктің тиімділігін талдау және оны жетілдіру бойынша ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 84
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 96
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 99
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кәсіпкерліік – нарықтық қоғамның перзенті. Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан кәсіпкерлерінің Конгресінде атап көрсеткеніндей, ол күресе жүріп шыңдалды, халық алдындағы перзенттік борышын абыроймен ақтап келеді. Бұл қозғалыстың бұқаралық сипат алып, экономиканы өркендетуге үлес қосуы ішкі жалпы өнімнің 25 пайызы кәсіпкерлердің үлесінде екендігімен айқындалады. Сондықтан қазіргі өркениетті қоғамның экономикалық құрылымдық даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың бірі кәсіпкерлік болып саналады.
Мемлекетіміздің қазіргі даму кезеңінде кәсіпкерлікті орнықты дамыту – ең үлкен міндеттердің бірі. Елбасы: «Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік жолға түсуін көрсететін кәсіпкерлер. Кез-келген экономикалық инициатива төменнен қолдау тапқанда ғана берекелі болады. Қазір алдымызда республика экономикасын дамыту туралы жаңа кәсіпорындар ашу ғана емес, оларда инновациялық, технологиялық негізде дүниежүзілік бәсекеге төтеп бере алатын жаңа өнімдер шығару міндеті тұр» - деп атап көрсетті [3]. Мемлекет экономиканың негізі ретінде кәсіпкерліктен үлкен үміт күтеді. Сондықтан да кәсіпкерлік экономиканың локомативіне айналуы тиіс. Кәсіпкерлік экономикада нақты белсенді, бәсекелес ортаны ғана қалыптастырып қоймайды, сонымен қатар мемлекеттің экономикалық дамуында оның тұрақтылығының индикаторы есепті орта тапты жасақтайды. Әрине, кәсіпкерлік экономиканың белсенді бір саласына айналуы үшін мемлекет тарапынан үлкен қолдау көрсетілуі қажет. Кәсіпкерліктің ел экономикасының дамуында барған сайын рөлінің күшейе түсуі оған назарды күшейтпесе, бәсеңдетуге болмайтындығын көрсетеді.
Қазақстанның таяу жылдары бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясына сәйкес кәсіпкерлікті экономиканы дамытудың қозғаушы күшіне айналдыру қажет. Тәуелсіздігіміз баянды болып, еліміз дербес даму жолына түскелі жеке кәсіпкерлік мемлекетіміздің айрықша қолдауына ие болып, өз жемісін бере бастады. Дегенмен де шешімін таппаған, шешілуі кәсіпкерліктің өркендеуіне зор ықпалын тигізетін мәселелер әлі де болса жетерлік. Сондықтан да осы мәселенің мән – жайы мен шешу жолдарын қарастыру ең өзекті ізденістердің бірі болып табылады. Диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдағанда осы мәселеге басты назар аударған едік.
Қазақстан экономикасының қазіргі даму кезеңінде мынадай еркшеліктеріне көңіл бөлу қажет: айқын көрініс алған шикізаттық бағыт; қайта өндеу өнеркәсібінің нашар дамуы; импортқа тәуелділігі; инфрақұрылымының нашар дамуы; аймақтар бойынша өндіргіш күштердің біркелкі орналаспауы. Міне, осы мәселелердің оң шешімін табуы кәсіпкерлік қызметтің дамуымен тығыз байланысты. Себебі, кәсіпкерлікті дамытудың маңыздылығы мемлекеттің экономикалық жетілуіне ықпал етіп және өндірістің дамуына, халықтың жұмыспен қамтылуына жеткілікті түрде әсерін тигізе алады.
Мемлекетіміздің қазіргі даму кезеңінде кәсіпкерлікті орнықты дамыту – ең үлкен міндеттердің бірі. Елбасы: «Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік жолға түсуін көрсететін кәсіпкерлер. Кез-келген экономикалық инициатива төменнен қолдау тапқанда ғана берекелі болады. Қазір алдымызда республика экономикасын дамыту туралы жаңа кәсіпорындар ашу ғана емес, оларда инновациялық, технологиялық негізде дүниежүзілік бәсекеге төтеп бере алатын жаңа өнімдер шығару міндеті тұр» - деп атап көрсетті [3]. Мемлекет экономиканың негізі ретінде кәсіпкерліктен үлкен үміт күтеді. Сондықтан да кәсіпкерлік экономиканың локомативіне айналуы тиіс. Кәсіпкерлік экономикада нақты белсенді, бәсекелес ортаны ғана қалыптастырып қоймайды, сонымен қатар мемлекеттің экономикалық дамуында оның тұрақтылығының индикаторы есепті орта тапты жасақтайды. Әрине, кәсіпкерлік экономиканың белсенді бір саласына айналуы үшін мемлекет тарапынан үлкен қолдау көрсетілуі қажет. Кәсіпкерліктің ел экономикасының дамуында барған сайын рөлінің күшейе түсуі оған назарды күшейтпесе, бәсеңдетуге болмайтындығын көрсетеді.
Қазақстанның таяу жылдары бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясына сәйкес кәсіпкерлікті экономиканы дамытудың қозғаушы күшіне айналдыру қажет. Тәуелсіздігіміз баянды болып, еліміз дербес даму жолына түскелі жеке кәсіпкерлік мемлекетіміздің айрықша қолдауына ие болып, өз жемісін бере бастады. Дегенмен де шешімін таппаған, шешілуі кәсіпкерліктің өркендеуіне зор ықпалын тигізетін мәселелер әлі де болса жетерлік. Сондықтан да осы мәселенің мән – жайы мен шешу жолдарын қарастыру ең өзекті ізденістердің бірі болып табылады. Диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдағанда осы мәселеге басты назар аударған едік.
Қазақстан экономикасының қазіргі даму кезеңінде мынадай еркшеліктеріне көңіл бөлу қажет: айқын көрініс алған шикізаттық бағыт; қайта өндеу өнеркәсібінің нашар дамуы; импортқа тәуелділігі; инфрақұрылымының нашар дамуы; аймақтар бойынша өндіргіш күштердің біркелкі орналаспауы. Міне, осы мәселелердің оң шешімін табуы кәсіпкерлік қызметтің дамуымен тығыз байланысты. Себебі, кәсіпкерлікті дамытудың маңыздылығы мемлекеттің экономикалық жетілуіне ықпал етіп және өндірістің дамуына, халықтың жұмыспен қамтылуына жеткілікті түрде әсерін тигізе алады.
1. «Жеке кәсіпкерлік туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, 2006 жылғы 31 қаңтар.
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың ең басты мақсаты» деп аталатын Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 6 ақпан 2008 ж.
3. Қазақстан Республикасының 2007 – 2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасы. Астана, 2006 ж.
4. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған бағдарламасы. Қазақстан Республикасы Президентінің 06 сәуір 2007 ж. №310 Жарлығы. Астана , 2007
5. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. Астана, 2001 ж.
6. Қазақстанның статистикалық жылнамасы. Алматы, 2007 ж.
7. Статистический ежегодник 2006 года, Алматы 2007
8. Қазақстан – цифрларда 2006 жыл, Алматы 2007
9. Әубәкіров Я.Ә. Экономикалық теория. – Алматы: «Қазақ университеті». – 1999.
10. Мамыров Н.К. «Основы предпринимательства», Алматы, Экономика, 1997
11. Закон РК “О государственной поддержке малого предпринимательства” от 19.06.1997г., ст.4.
12. Попов В.М., Ляпунов С.И. Практика малого кәсіпкерліка. - М. 2001.
13. Виленский А. Этапы развития малого кәсіпкерліка. Вопросы экономики 1996. -№7.
14. Курс предпринимательства. Под.ред. В.Я. Горфинкеля – М.,1997.
15. Малое предпринимательство: Теория, мировой опыт и Казахстан. /Под. ред. Е.Б. Жатканбаева. А., 2001.
16. Предпринимательство: Учебник/Под. ред. М.Г. Лапусты. – М.: ИНФРА-М,2000.
17. С.Н. Нысанбаев, Ж.Т. Қожамқұлова Коммерциялық кәсіпкерлік негіздері: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2004.
18. Экономическая теория. Под.ред В.Д.Камаева – М., 2002.
19. Н.К.Мамыров, А.Н.Саханова, Ш.С.Ахметова, Л.Брузати. Государство и бизнес. 1-том., Алматы, 2002.
20. Хоскинг А. Курс предпринимательства. – М., 1993.
21. Гайнутдинов Э.М. «Основы предпринимательства», Минск, «Высшая школа», 2000
22. Сборник «Предприниматель и право», Издательский дом «БИКО», Алматы 2000
23. Войтов А.Г. «Экономика. Общий курс», Москва, «Маркетинг», 2000
24. Баликоев В. «Общая экономическая теория», Лада, 2000
25. Горфинкель В.Я. «Предпринимательство», Москва, «Банки и биржи», 1999
26. Агеев А. И. Предпринимательство: проблемы собственности и культуры. - М, 1991.
27. Бусыгин А. Предпринимательство : Основной курс, -М.,1997
28. Грачев И. Развитие малого предпринимательства // Деньги и кредит . 1997 . -№1.
29. Грузинов В., Грибов В. Предпринимательство формы и методы организации предпринимательской деятельности // Экономика предприятия. - М., 1996
30. Котлер Ф. Основы маркетинга. - М, 1990
31. Курс экономики: Учебник. Основы предпринимательства. - М.,1997
32. Прохоров В. Развитие малого кәсіпкерліка //Экономика и жизнь. 1996, №34.
33. Хизрич Р., Питере М. Предпринимательство, или как заве¬сти собственное дело и добиться успеха.
34. Хоскинг А. Среда предпринимательства. Курс предпринимательства. М., 1993.
35. Иванова М. Малый инновационный бизнес в странах с развитой рыночной экономикой. // Российский экономический журнал.1995, №12.
36. Малый бизнес: методика и результаты анализа.//Вопросы статистики.1999,№8.
37. Архипов А., Баткилина Т., Калинин В. Государство и малый бизнес: финансирование, кредитование и налогообложение // Вопросы экономики - 1997
38. Малый и средний бизнес: законодательства Республики Казахстан . Алматы, Ғалым 1999.
39. Что мешает развитию малого и среднего бизнеса в Казахстане. Саханов А.Н, Сейтмагамбетова М.С, Есенжигитова Р.Г. Сборник кейсов по курсу “Государственное регулирование”. Алматы, Экономика, 2003год. С.226-231.
40. Малый бизнес как фактор успешного развития региона //Десять лет реформ на постсоветском пространстве: ожидания, результаты, перспективы. Материалы международ.науч.конф.18-19 мая 2001г. В5-ти ч. Алматы, 2001 Ч.1-С.273-277.
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың ең басты мақсаты» деп аталатын Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 6 ақпан 2008 ж.
3. Қазақстан Республикасының 2007 – 2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасы. Астана, 2006 ж.
4. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған бағдарламасы. Қазақстан Республикасы Президентінің 06 сәуір 2007 ж. №310 Жарлығы. Астана , 2007
5. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. Астана, 2001 ж.
6. Қазақстанның статистикалық жылнамасы. Алматы, 2007 ж.
7. Статистический ежегодник 2006 года, Алматы 2007
8. Қазақстан – цифрларда 2006 жыл, Алматы 2007
9. Әубәкіров Я.Ә. Экономикалық теория. – Алматы: «Қазақ университеті». – 1999.
10. Мамыров Н.К. «Основы предпринимательства», Алматы, Экономика, 1997
11. Закон РК “О государственной поддержке малого предпринимательства” от 19.06.1997г., ст.4.
12. Попов В.М., Ляпунов С.И. Практика малого кәсіпкерліка. - М. 2001.
13. Виленский А. Этапы развития малого кәсіпкерліка. Вопросы экономики 1996. -№7.
14. Курс предпринимательства. Под.ред. В.Я. Горфинкеля – М.,1997.
15. Малое предпринимательство: Теория, мировой опыт и Казахстан. /Под. ред. Е.Б. Жатканбаева. А., 2001.
16. Предпринимательство: Учебник/Под. ред. М.Г. Лапусты. – М.: ИНФРА-М,2000.
17. С.Н. Нысанбаев, Ж.Т. Қожамқұлова Коммерциялық кәсіпкерлік негіздері: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2004.
18. Экономическая теория. Под.ред В.Д.Камаева – М., 2002.
19. Н.К.Мамыров, А.Н.Саханова, Ш.С.Ахметова, Л.Брузати. Государство и бизнес. 1-том., Алматы, 2002.
20. Хоскинг А. Курс предпринимательства. – М., 1993.
21. Гайнутдинов Э.М. «Основы предпринимательства», Минск, «Высшая школа», 2000
22. Сборник «Предприниматель и право», Издательский дом «БИКО», Алматы 2000
23. Войтов А.Г. «Экономика. Общий курс», Москва, «Маркетинг», 2000
24. Баликоев В. «Общая экономическая теория», Лада, 2000
25. Горфинкель В.Я. «Предпринимательство», Москва, «Банки и биржи», 1999
26. Агеев А. И. Предпринимательство: проблемы собственности и культуры. - М, 1991.
27. Бусыгин А. Предпринимательство : Основной курс, -М.,1997
28. Грачев И. Развитие малого предпринимательства // Деньги и кредит . 1997 . -№1.
29. Грузинов В., Грибов В. Предпринимательство формы и методы организации предпринимательской деятельности // Экономика предприятия. - М., 1996
30. Котлер Ф. Основы маркетинга. - М, 1990
31. Курс экономики: Учебник. Основы предпринимательства. - М.,1997
32. Прохоров В. Развитие малого кәсіпкерліка //Экономика и жизнь. 1996, №34.
33. Хизрич Р., Питере М. Предпринимательство, или как заве¬сти собственное дело и добиться успеха.
34. Хоскинг А. Среда предпринимательства. Курс предпринимательства. М., 1993.
35. Иванова М. Малый инновационный бизнес в странах с развитой рыночной экономикой. // Российский экономический журнал.1995, №12.
36. Малый бизнес: методика и результаты анализа.//Вопросы статистики.1999,№8.
37. Архипов А., Баткилина Т., Калинин В. Государство и малый бизнес: финансирование, кредитование и налогообложение // Вопросы экономики - 1997
38. Малый и средний бизнес: законодательства Республики Казахстан . Алматы, Ғалым 1999.
39. Что мешает развитию малого и среднего бизнеса в Казахстане. Саханов А.Н, Сейтмагамбетова М.С, Есенжигитова Р.Г. Сборник кейсов по курсу “Государственное регулирование”. Алматы, Экономика, 2003год. С.226-231.
40. Малый бизнес как фактор успешного развития региона //Десять лет реформ на постсоветском пространстве: ожидания, результаты, перспективы. Материалы международ.науч.конф.18-19 мая 2001г. В5-ти ч. Алматы, 2001 Ч.1-С.273-277.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІКТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ
ҚАЖЕТТІЛІГІ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1. Кәсіпкерлік түсінігі және оны ұйымдастыру
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... .. 7
2. Жеке кәсіпкерліктің экономикадағы ролі мен
орыны ... ... ... ... ... ... ... .. ... .18
3. Жеке кәсіпкерлікті ұйымдастырудың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . 24
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕКЕ КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ҚАЗІРГІ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ
2.1 Республикадағы жеке кәсіпкерліктің даму барысын талдау
... ... ... ... ... ..31
2.2 Жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау шаралары мен
механизмдері ... ..44
2.3 Кәсіпкерлікті қолдаудың қолданыстағы механизмдерін
талдау ... ... ... ... 52
3. ЖЕКЕ КӘСІПКЕРЛІКТІ МЕМЛЕКЕТТІК ҚОЛДАУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
МЕН ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстандағы жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауды жетілдіру
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
3.2 Жеке кәсіпкерліктің әлеуметтік-экономикалық маңыздылығын арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
3.3 Жеке кәсіпкерліктің тиімділігін талдау және оны жетілдіру бойынша
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 84
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 96
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 99
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кәсіпкерліік – нарықтық қоғамның
перзенті. Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан кәсіпкерлерінің
Конгресінде атап көрсеткеніндей, ол күресе жүріп шыңдалды, халық алдындағы
перзенттік борышын абыроймен ақтап келеді. Бұл қозғалыстың бұқаралық сипат
алып, экономиканы өркендетуге үлес қосуы ішкі жалпы өнімнің 25 пайызы
кәсіпкерлердің үлесінде екендігімен айқындалады. Сондықтан қазіргі
өркениетті қоғамның экономикалық құрылымдық даму жүйесіндегі болашағы күмән
келтірмейтін салалардың бірі кәсіпкерлік болып саналады.
Мемлекетіміздің қазіргі даму кезеңінде кәсіпкерлікті орнықты дамыту – ең
үлкен міндеттердің бірі. Елбасы: Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік
жолға түсуін көрсететін кәсіпкерлер. Кез-келген экономикалық инициатива
төменнен қолдау тапқанда ғана берекелі болады. Қазір алдымызда республика
экономикасын дамыту туралы жаңа кәсіпорындар ашу ғана емес, оларда
инновациялық, технологиялық негізде дүниежүзілік бәсекеге төтеп бере алатын
жаңа өнімдер шығару міндеті тұр - деп атап көрсетті [3]. Мемлекет
экономиканың негізі ретінде кәсіпкерліктен үлкен үміт күтеді. Сондықтан да
кәсіпкерлік экономиканың локомативіне айналуы тиіс. Кәсіпкерлік
экономикада нақты белсенді, бәсекелес ортаны ғана қалыптастырып қоймайды,
сонымен қатар мемлекеттің экономикалық дамуында оның тұрақтылығының
индикаторы есепті орта тапты жасақтайды. Әрине, кәсіпкерлік экономиканың
белсенді бір саласына айналуы үшін мемлекет тарапынан үлкен қолдау
көрсетілуі қажет. Кәсіпкерліктің ел экономикасының дамуында барған сайын
рөлінің күшейе түсуі оған назарды күшейтпесе, бәсеңдетуге болмайтындығын
көрсетеді.
Қазақстанның таяу жылдары бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына
кіру стратегиясына сәйкес кәсіпкерлікті экономиканы дамытудың қозғаушы
күшіне айналдыру қажет. Тәуелсіздігіміз баянды болып, еліміз дербес даму
жолына түскелі жеке кәсіпкерлік мемлекетіміздің айрықша қолдауына ие болып,
өз жемісін бере бастады. Дегенмен де шешімін таппаған, шешілуі
кәсіпкерліктің өркендеуіне зор ықпалын тигізетін мәселелер әлі де болса
жетерлік. Сондықтан да осы мәселенің мән – жайы мен шешу жолдарын қарастыру
ең өзекті ізденістердің бірі болып табылады. Диссертациялық жұмыстың
тақырыбын таңдағанда осы мәселеге басты назар аударған едік.
Қазақстан экономикасының қазіргі даму кезеңінде мынадай еркшеліктеріне
көңіл бөлу қажет: айқын көрініс алған шикізаттық бағыт; қайта өндеу
өнеркәсібінің нашар дамуы; импортқа тәуелділігі; инфрақұрылымының нашар
дамуы; аймақтар бойынша өндіргіш күштердің біркелкі орналаспауы. Міне, осы
мәселелердің оң шешімін табуы кәсіпкерлік қызметтің дамуымен тығыз
байланысты. Себебі, кәсіпкерлікті дамытудың маңыздылығы мемлекеттің
экономикалық жетілуіне ықпал етіп және өндірістің дамуына, халықтың
жұмыспен қамтылуына жеткілікті түрде әсерін тигізе алады. Осыған байланысты
мемлекет тарапынан кәсіпкерлікті жан-жақты қолдау мен қорғау тек
кәсіпкерлікті ғана дамытып қоймай, сонымен қатар экономиканың қарқынды
дамытуға қосар үлесі де аз болмайды. Осыған орай кәсіпкерлікті мемлекеттік
қолдау мәселесі ерекше маңызға ие болып, дамудың қазіргі сатысында өзекті
мәселеге айналып отыр.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Экономиканың түрлі салаларында
кәсіпкерліктің дамуы, қалыптасуы және қызмет ету мәселелері мен сұрақтарын
зерттеген шетелдік және отандық ғалым-экономистер, атап айтқанда: Смит А,
Маршалл А, Бодо К, Бусугин А.Е, Кантильон Р, Маккеланд Д, Мұхамеджанова
Б.Ғ, Кубаев К.Е., Мұхтарова К.С., Жатканбаев Е.Б., Саханова А.Н. және т.б.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеу жұмысының
негізгі мақсаты - Қазақстан Республикасындағы жеке кәсіпкерліктің даму
барысына жан-жақтылы талдау жасай отырып, мемлекет тарапынан көрсетілетін
қолдау түрлерін саралау және соның негізінде жеке кәсіпкерлікті қолдаудың
жаңа бағыттарын ұсыну болып табылады. Қойылған мақсатқа жету үшін
келесідей міндеттер қойылды:
- жеке кәсіпкерліктің теориялық негіздері мен оның даму
эволюциясын сипаттау;
- ел экономикасының даму деңгейін сипаттайтын негізгі
көрсеткіштер негізінде жеке кәсіпкерліктің экономикадағы ролі
мен орнын анықтау;
- Қазақстандағы жеке кәсіпкерлікті ұйымдастыру тенденциялары мен
қазіргі жағдайын зерттеу;
- ҚР-дағы жеке кәсікерліктің даму үрдістерін айқындау;
- ҚР-дағы жеке кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыру мен жүзеге
асырудағы проблемаларды анықтау;
- шет ел тәжірибесін сараптау арқылы оның Қазақстан
ерекшеліктеріне сай келетін жақтарын қолдану мүмкіндіктерін
анықтау.
Осы міндеттерді шешу үшін диссертациялық жұмысты жазу барысында
Казақстан Республикасындағы жеке кәсіпкерліктің дамуын сипаттайтын көптеген
статистикалық мәліметтерге сараптау жасалынып, солардың негізінде жеке
кәсіпкерліктің даму барысы айқындалды. Сонымен қатар осы мәселеге қатысты
көптеген әдебиет көздерін саралау жеке кәсіпкерліктің экономикадағы алатын
орыны мен рөлін нақтылай түсуге мүмкіндік берді. Сондай-ақ, жеке
кәсіпкерліктің шетелдік тәжірибесін зерделеу арқылы оның мүмкін болатын
тұстарын Қазақстанда қолдану жолдары көрсетілді. Ең бастысы осылардың
барлығын жинақтай отырып, жеке кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдау көрстеудің
жолдары мен бағыттары айқындалды.
Зерттеу пәні жеке кәсіпкерлікті мемлекетті қолдау механизмдері мен
құралдары, олардың жеке кәсіпкерліктің дамуына ықпал ету мәселелері болып
табылады.
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасындағы жеке кәсіпкерлік
субъектілері табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы экономикалық дамудың қазіргі сатысында жеке
кәсіпкерлік субъектілеріне қолдау көрсетудің жаңа механизмдерін мен
құралдарын ұсыну болып табылады.
Зерттеу үрдісінде келесі нәтижелерге қол жеткізілді:
- жеке кәсіпкерліктің даму кезеңдеріне салыстырмалы талдау жасау
негізінде жеке кәсіпкерлік түсінігі ғылыми тұрғыдан негізделді;
- жеке кәсіпкерліктің ел экономикасындағы алатын орнына сәйкес оның
экономикалық және құқықтық табиғаты айқындалды;
- жеке кәсіпкерліктің қазіргі даму барысын талдау арқылы оның болашақ
даму бағыттары айқындалды;
- жеке кәсіпкерліктің өркендеуіне негіз болатын экономикалық,
әлеуметтік және ұйымдастырушылық мәселелер анықталынды;
- жеке кәсіпкерліктің дамуына кедергі келтіретін проблемалар анықталып,
оларды жоюдың жолдары белгіленді;
- шетелдік тәжірибені зерттеу негізінде оның ел ерекшелігіне сәйкес
келетін тұстары анықталып, оны қолдану мүмкіндіктері көрсетілді.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі танымал экономист-
ғалымдардың еңбектерінде баяндалған кәсіпкерлікті қалыптастыру мен дамыту
мәселелері жөніндегі пайымдаулар мен қорытындыларға және монографиялық
зерттеулерге сүйенеді. Сонымен қатар кәсіпкерліктің даму теориялары
жөніндегі танымал ғалымдардың ғылыми еңбектері, ғылыми – тәжірибелік
конференция материалдары, ғылыми және қолданбалы зерттеу жұмыстары,
шетелдік авторлардың, отандық экономистердің монографиялары, оқу құралдары,
сонымен қатар, заңды және нормативті-құқықтық актілер, статистикалық
жинақтар, құжатты материалдар құрайды.
Диссертациялық жұмысты жазу барысында әр түрлі экономикалық зерттеу
әдістері қолданылды: талдау және синтез әдістері, салыстырмалы және
факторлық талдау тәсілдері, бағалау, жүйелілік талдау әдістері, логикалық
және статистикалық тәсілдер.
Зерттеудің ақпараттық негізін ҚР-ның статистика бойынша Ұлттық
агенттігінің материалдары, ҚР Заңдары мен нормативті - құқтық актілері,
Экономика және бюджеттік жоспарлау Министрлігі, Қаржы министрлігінің
статистикалық бюллетендері, мерзімді басылымдар, сонымен қатар ресми веб-
сайттардың мәліметтері құрайды.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы диссертациялық зерттеу барысында
алынған тұжырымдар мен ұсыныстар алдағы кезеңде жеке кәсіпкерлікті
мемлекеттік қолдау жүйесін жетілдіру мақсатында және Қазақстан
Республикасында кәсіпкерлік түрлерін нығайта түсу үшін қолданылуы мүмкін.
Зерттеу нәтижесінің сыналуы. Магистірлік диссертация тақырыбы бойынша
2 ғылыми мақала жарияланды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс 98 бет көлемінде
баяндалған және ол кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен, 15 кестеден, 10 суреттен тұрады.
Диссертациялық жұмыстың бірінші бөлімінде жеке кәсіпкерліктің нарықтық
экономикадағы қажеттілігі мен экономикалық мәні ашылған. Сонымен қатар жеке
кәсіпкерліктің артықшылықтары мен кемшіліктері де осы бөлімге арқау болған.
Мемлекет тарапынан жеке кәсіпкерліктің дамуын құқықтық және қаржылық
қамтамасыз ету мәселесі де жұмыстың осы бірінші бөлімінде қарастырылады.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы шағын бизнестің қазіргі даму
барысына статистикалық мәліметтер негізінде саралау жүргізілген. Осы
бөлімде жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау шаралары мен механизмдерінің
қазіргі жағдайына сипаттама берілген.
Жұмыстың үшінші бөлімінде жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауды
жетілдіру жөніндегі шаралар кешені қарастырылады. Ал жұмыстың қорытынды
бөлімінде автордың өзіндік тұжырымдары мен ұсыныстары келтірілген.
1. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІКТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ
ҚАЖЕТТІЛІГІ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1 Кәсіпкерлік түсінігі және оны ұйымдастырудың қажеттілігі
Кәсіпкерлік – адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа
түрлерінен оқшауланып тұрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисі Гарвард
университетінің профессоры Иозеф Алиоз Шумпетер (1883-1950жж.) мән берді.
Оның айтқан мынадай сөзі бар Кәсіпкер болу – басқаның істегенін істемеу.
Екінші жағынан кәсіпкерлер – алдымен кәсіпкерлік жұмысты ұйымдастырушылар.
Ол туралы француз экономисі Жан Батист Сэй (1767-1832жж.) былай деген:
Кәсіпкер – адамдарды өндірістік шеңбер ауқымында ұйымдастыратын адам [5].
Кәсіпкерлік терминін алғашқы рет ағылшын экономисі Ричард Кантильон
(1650-1734жж.) Бұл ұғымға, ол нарықтық тәуекелдік жағдайында табыс алу
мақсамен өндірісті ұйымдастырудағы адам белсенділігін жатқызды.
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын балама түрінде
қарастыру жиі кездеседі. Кәсіпкерлік – наваторлық іс. Нағыз кіспкер – ол
өнертапқыш.
Экономикалық ғылымда кәсіпкерлік қабілеттілік деген ұғым бар.
Кәсіпкерлік қабілеттілік дегеніміз адамның бизнесте жаңалықты аша білу
қабылеттілігі, бірақ бизнеске қатынастардың барлығының қолынан бұл келе
бермейді.
Кәсіпкерлік екі мағынада пайдаланылады:
1. белгілі бір істің түрі
2. сол іспен шұғылданатын нақты қоғамдық тап
Кәсіпкерлік дегеніміз – белгілі бір істі сітей білу. Іс істеу – адамның
белсенділігі және іскерлігі. Оның ерекшеліктері:
- дербестік және тәуелсіздік;
- Экономикалық ынталылық;
- Шаруашылық тәуекел және жеке жауапкершілік
- Жаңашылдық
Кәсіпкерлік экономикалық формадағы қызметіне төтеп беру өзгешелігі,
кәсіпкер барлық жұмыстарды қолға алады, ал тұтынуша бүгінгі күнне бастап
оған ақша төлейге дайын. Кәсіпкер тауарлар өндіреді, содан соң оларды
сатады. Осыған орай, кәсіпкерлік өндірістік, коммерциялық және қаржылық
болып бөлінеді.
Өндірістік кәсіпкерлік – бұл кәсіпкерліктің негізгі түрі. Мұнда тауар
өндіру, қызмет көрсету жүзеге асырылады.
Коммерциялық кәсіпкерліктің іс өрісі тауар биржалары, сауда мекемелері.
Тауар биржалары ең көр тараған бірқалыпиы жұмыс істейтін көтерме сауда
нарығы. Тауар биржаларында тауармен, жабдықтаушылармен сауда жасаумен
бірге, келісім шарттар жасау, яғни фьючерлік айырбас келісімдер жасалады.
Мұндай бойынша төлемді мерзімді уақыт өтеннен кейін келісілген бағамен
сатады. Мысалы, диханшылардың егін оруға қаражаты жоқ. Оған банкир ақша
берем, сен 4-5 айдан кейін астығыңды мынадай бағамен сатасың деп келісім
шарт жасайды. Ол көпшілік жағдайда нарық бағасынан төмен болады.
Ал бизнес ұғымын ең алғаш XVIII ғасырдың басында ағылшын экономисті
Ричард Контильон (1680-1734ж.ж.) енгізген. Ол кәсіпкер деп нарық
жағдайында әрекет жасайтын адамды айтқан [2].
Егер бизнес терминнің эволюциясының қалай қалыптасқан қарастыратын
болсақ; 1723ж. Парижде басылып шыққан Коммерцияның жалпылай сөздігінде ең
алғаш кәсіпкер ұғымы, яғни объектіні өндіру немесе құруда өзіне
міндеттеме алатын адам пайда болған [4].
Кесте - 1 - Кәсіпкер ұғымының эволюциясы*
Жыл Автор Түсінік
1725ж. Р. Кантильон: кәсіпкер –ол нарық жағдайында тәуекел етуімен
байланысты іс-әрекеттер жиынтығын жүзеге
асыратын адам
1776ж. А Смит бизнес - кәсіпорының меншік иесі
1797ж К. Бодо кәсіпкер – ол белгілі бір жүзеге асырылатын
іске жауапкершілігі бар адам
1803ж. Ж.Б. Сэй бизнес- екі өндіріс факторлары еңбек пен
капиталдық тәуекел жағдайындағы шағармашылық
үйлесуі;
1876ж. Ф. Уокер кәсіпкер – ол өзінің ұйымдастырушылық
қабілеттілігімен пайда табатын адам
1934ж. И. Шумпетер кәсіпкер- инновациялардың көзі және дамудың
қозғаушы күші, новаторлар
1964ж П.Друкер кәсіпкер- белгілі бір мүмкіндіктерден
мейілінше көп пайда түсіретін адам
1975ж. А. Шапиро кәсіпкер–ол әлеуметтік –экономикалық
механизмдерді ұйымдастырушы
* Автормен құрастырылған
Кең мағынада категорилық талдау (грекше kategoria - айту, белгі) – бұл
нақты шындықты тану тәсілі, атап айтқанда, зерттелетін объектілердің
әртүрлі жақтарын туындататын нақты-ғылыми категориялар түріндегі
элементтері бар бизнестің экономикалық қызметін тану тәсілі.
Қазіргі түсінікте бизнес іскер адамдардың, кәсіпорындардың және
ұйымдардың табиғи игіліктерді шығару, өнімдер өндіру мен сату, қызметтер
көрсету жөніндегі коммерциялық ісі болып табылады. Басқаша айтқанда, бизнес
– бұл шаруашылық жүргізуші субъектінің пайда табу немесе қандай-да бір
материалдық пайда алу мақсатындағы ісі және басқа қызмет түрі.
Табыс немесе материалдық пайда әкелмейтін әрекет немесе басқа да қызмет
хобби, мейірімділік қызметтер, көмек көрсету, материалдық және ақшалай
қаржыларды сыйға тарту және беру, жай уақыт өткізу ретінде қабылдануы
мүмкін.
Бизнес ұғымымен кәсіпкерлік түсінігі тығыз байланысты. Көп жағдайда
оларды синонимдер ретінде қолданады, бірақ ол дұрыс емес, өйткені бұл
ұғымдардың мазмұнының көптеген айырмашылықтары бар. Кәсіпкерлік жаңа өнім
түрлерін, жұмыстар мен қызметтерді жасау және игеру үшін мүмкіндіктер
іздеу мен жүзеге асыруға, тәуекелге байланысты жаңашыл, творчестволық және
ынталы шаруашылық қызмет деп түсіндіріледі. Барлық жаңаны іздейтін,
басқалар жасамаған немесе басқаша жасайтын іскер адамдар кәсіпкерлер болып
саналады.
Творчество, іздену және қызметтің жаңа тиімді бағыттарын жүзеге асыру -
міне осы негізгі белгілер кәсіпкерліктің бизнестен айырмашылығы. Ал
бизнес термині болса, жалғыз мақсаты табыс табу немесе материалдық пайда
алу болып табылатын кез-келген үздіксіз немесе кәдімгі қызметті анықтау
үшін қолданылады [1]. Дегенмен, бұл жағдайлар кәсіпкерлік негізінде іске
асырылатын бизнес тәрізді жеткілікті түрде кеңінен таралған жағдайды
шектемейді, керісінше, көздеген мақсаттарға тез жету, ірі жетістіктер мен
жоғары табысты көздейді.
Категориялық талдау бизнес түсінігі кәсіпкерлік түсінігінен тек
мазмұны жағынан ғана емес, сондай-ақ қатысушылардың құрамы бойынша да кең
екендігін көрсетеді. ¤йткені ол нарықтық экономиканың барлық
қатысушыларының арасындағы қатынастарды қамтиды және бизнесмендердің ғана
емес, сол сияқты тұтынушылардың да, серіктестердің де, жалдамалы
жұмысшылардың да, мемлекеттік, шаруашылық, әлеуметтік және басқа да
құрылымдардың да әрекетін қамтиды. Бизнесті категориялық талдаудың негізгі
мақсаты қоршаған ортаны жан-жақты зерттеу, экономикалық әлеуетті бағалау
және оның барлық қатысушыларының қызметінің тиімділгін арттыру
мүмкіндіктерін көрсету блоып табылады. Мұнда бизнесті танып-білудің
капитал, жер, өндіріс құралдары, табыс, шығындар, қуаттылық,өнімділік,
тиімділік, модель, фактор, көрсеткіш, ақша ағыны, тәуекел, инвестициялар,
қаржылар, пайыз, ставка, девередж, опцион, дисконт және т.б маңызды
категориялар қолданылады [6].
Өз ісін әр түрлі ұйымдық нысандарда, жеке және кіші кәсіпорындардан
бастап трансұлттық корпорациялар, компаниялар мен қауымдастықтар түрінде
кез-келген адам, топ, ұжым және басқа да адамдардың бірлестіктері бастай
алады. Олардың жалпы ұмтылысы – бұл бизнестің барлық қатысушыларының
лайықты өмір сүру жағдайын қамтамасыз ететіндей табыстар, материалдық
игіліктер мен басқа да пайдалар алу.
Бизнестің мақсаты оның сипатына байланысты әр түрлі болуы мүмкін.
Категориялық талдау олардың ішіндегі ең маңыздыларын бөліп көрсетуге
мүмкіндік береді, атап айтқанда:
• тұрақты табыстар мен материалдық игіліктер алу;
• бизнесті дамыту үшін капитал жинау;
• бизнеске қатысушылардың жеке мүдделерін ескере отырып, қоғамның
қажеттіліктерін барынша толық қанағаттандырудың резервтерін
іздестіру;
• ықпал ету өрісін кеңейту және нарықтағы озық позицияларды
иелену;
• өнімдерді өндіру мен сатудың, жұмыстар мен қызметтердің оңтайлы
жағдайларын жасау;
• бизнеске қатысушылардың мүдделерін сақтау және қажеттіліктерін
қанағаттандыру;
• бизнеске қатысушылардың қабілеттерін көрсетуге ықпал ету;
• әлеуметтік-экономикалық қызметтің әр түрлі сфераларында табысқа
жету;
• бизнес проблемаларын шешуде творчестволық тәсілдерді дамыту;
• тұрақты түрде пайда, табыс және материалдық игіліктер алуға
деген үмітті арттыру
Бизнестің нақты мақсаттарына сүйене отырып, оның міндеттері қойылады
және оның жағдайын кешенді талдау мен экономикалық бақылау әдістері
анықталады. Еркін кәсіпкерлік экономикасы түбегейлі оң өзгерістерге
ұшырағанын да ескеру қажет. Объективті бақылаусыз, функционалдық-құндық
талдаусыз және шаруашылық қызметтің барлық шығындары мен нәтижелерін
өлшемей, бәсекелестік пен конъюнктура деңгейін, сұраныс, ұсыныс және баға
арақатынасын ескере отырып нарық механизмдерін қолданусыз тиімді бизнес
туралы сөз қозғаудың өзі орынсыз .
Әр түрлі бөліктер мен элементтерден тұратын экономикалық жүйе ретіндегі
бизнесті бақылауды кешенді тұрғыдан қарастырудың маңызы ерекше. Мұнда
шаруашылық субъектілері қызметінің экономикалық, құқықтық, саяси,
әлеуметтік-мәдени, географиялық, технологиялық, нарықтық және салалық
жағдайларын қоса бизнестің макро-, мезо-, микроорталарының жағдайын арнаулы
талдауға ерекше көңіл бөлу керек. Бизнес жүйесі деп экономикалық қызметтің
жұмыс істеуінің жалпы тәртібіне әрқайсысы өз үлестерін қосатын, өзара
байланысты бөліктер мен элементтерден тұратын белгілі бір тұтастықты
айтамыз. Кешенді талдау мен экономикалық бақылау объектісі ретінде бизнес
шаруашылық субъектілерінің іскерлік байланыстарының күрделі желісін
білдіреді. Бизнес жүйесіне әлемдік шаруашылықтың әр түрлі элементтері мен
оның инфрақұрылымы, жекелеген салалар, аймақтар мен ұдайы өндіріс
процестері, менеджмент, маркетинг, қаржы және шаруашылық субъектілерінің
іскерлік қарым-қатынастарының әр түрлі аспектілері кіруі мүмкін.
Сонымен бір мезгілде бизнес оның белгілі бір қатысушыларының
экономикалық қатынастарының жиынтығы ретінде көрінеді. Қазіргі бизнестің
қатысушыларын 4 ірілендірілген топқа бөлуге болады [8]:
1. Кәсіпкерлер – бұл өнімдерді өндіру мен сату, қызметтер көрсету
жөніндегі өзінің ынталы әрекетін жүзеге асыратын тұлғалар.
¤зінің қызметі барысында олар басқа шаруашылық субъектілермен
іскерлік қарым-қатынасқа түседі. Нәтижесінде үш негізгі
компонент: өнім өндіру, сауда (коммерция) және коммерциялық
кәсіпкерлік кіретін кәсіпкерлік бизнес сферасы қалыптасады.
2. Кәсіпкерлер ұсынатын өнімді жеке және ұжымдық тұтынушылар.
Бизнестің осы тобының қатысушыларының мүдделері өзара
пайдалылық негізінде өнімді өндірушілермен және сатушылармен
қарым-қатынастарын реттеу барысында тауарлар мен қызметтерді
сатып алу арқылы жүзеге асырылады.
3. Іскерлік мүдделері орындаған жұмыстарының нәтижесінде алынатын
жеке табыстары арқылы жүзеге асырылатын жалдамалы персонал мен
олардың кәсіби одақтары. Бұл топтың қатысушылары еңбек
бизнесінің сферасын құрайды.
4. Іскерлік келісімдердің тікелей қатысушылары болғандағы
мемлекеттік органдар, мекемелер мен ұйымдар. Олардың мүдделері
тұтас мемлекеттің, сондай-ақ оның барлық азаматтарының
қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында жалпымемлекеттік
ғылыми-техникалық, өндірістік, әлеуметтік және басқа да
бағдарламаларды жүзеге асыру арқылы көрінеді. Бұл топ
мемлекеттік бизнес сферасын құрайды.
Материалдық өндіріс пен әлеуметтік сфераны қоса, адамдар өмірінің әр
түрлі жақтары бизнес объектісі болуы мүмкін. Қызмет сферасына байланысты,
ең алдымен, өндірістік, коммерциялық және қаржылық бизнес түрлерін
ажыратады. Олар бизнестің жеке түрі бола отырып, өзара байланысты болуы
және бірін-бірі толықтыруы мүмкін.
Өндірістік бизнес ел экономикасын дамытуда маңызды және анықтаушы мәнге
ие. Бұл бизнестің ең күрделі және қиын түрлерінің бірі. Нарықтық
экономикаға өтпелі кезеңде ТМД елдеріндегі көптеген кәспкерлер басым
жағдайда бизнестің коммерциялық сферасына ұмтылды. Қоғамдағы экономикалық
жағдайдың тұрақтануына қарай өндірістік бизнес кеңейе түседі және өзінінің
негізгі орынын алады.
Коммерциялық бизнес сатып алу-сату және сауда-делдалдық әрекеттерге
қатысты операцияларды жүргізгенде қалыптасатын тауар-ақша қатынастарымен
сипатталады. Мұнда бизнесменге нақты өнім, жұмыс, қызмет түрлеріне
бәсекелестік деңгейін, нарық конъюнктурасын, сұраныс, ұсыныс және баға
арақатынасын анықтау қажет. Не және қалай сатып алу керек, қашан және қайда
сату керек, қандай тауарлар мен қызметтер сұранысқа ие болады және ең
бастысы пайда әкеледі деген сұрауларға жауап табу мақсатында маркетингтік
зерттеулер жүргізу керек.
Қаржылық бизнес – сатып алу-сату объектісі ақша, бағалы қағаздар және
қарыздық міндеттемелер болып табылатын коммерциялық бизнестің ерекше түрі.
Валюта-ақша және қаржы-несие операцияларын жүргізу шығындарды жабу және
пайда алу үшін кәсіпкерлік табыс әкелуі тиіс. Қаржылық бизнес валюта нарығы
мен бағалы қағаздар нарығына жүргізілген маркетингтік зерттеулерге
негізделеді.
Бизнестің кез-келген түрінің қалыпты жұмыс істеуі үшін сәйкес
инфрақұрылым қажет. Бизнес инфрақұрылымы – бұл шаруашылық субъектілерінің
әр түрлі іскерлік қатынастарын тұтас байланыстыратын, ұйымдық-құқықтық
нысандардың жиынтығы [10].
Бизнес инфрақұрылымының маңызды элементтері:
• информациялық жүйелер, технологиялар мен басқа да коммуникация
құралдары;
• қаржы-несие жүйесі, банкілер мен қор биржалары;
• инвестициялық және зейнетақы қорлары, сақтандыру және трасттық
компаниялар;
• сауда-делдалдық ұйымдар, тауарлық- шикізаттық биржалар,
жәрмеңкелер, көрмелер мен аукциондар;
• салық, кеден, бақылау және бизнесті мемлекеттік реттеудің басқа
да органдары;
• аудиторлық, консалтингтік, жарнамалық және ақпараттық ұйымдар
және бұқаралық ақпарат құралдары;
• бизнеске қатысты қоғамдық және мемлекеттік ұйымдар
Бизнестің көптеген функцияларының ішінде өндірістік функциясының орыны
ерекше. Өнім өндірілмесе сатылатын ештеңе болмас еді, бәсекелестік
деңгейін, нарық конъюнктурасын зерттеудің қажеті болмас еді. Нақ осы
өндіріс процесінде жекелеген элементтерді біріктіру жүргізіледі: капитал,
жалдамалы жұмысшылардың еңбегі, табиғат ресурстары, еңбек құралдары және
маңыздылығы еш кем емес төртінші фактор – кәсіпкерлердің жасаушы қызметі
мен өндірісті ұйымдастырушылар. Ең жоғары нәтижелерге жету, жоғары табыстар
мен басқа да материалдық игіліктерге ие болу мақсатында ұдайы өндіріс
процесінің барлық кезеңдері оңтайлы тәртіпте жүргізілуі тиіс.
Бизнестің қазіргі нарықтық тұжырымдамасы бұрынғысынан барынша тезірек
жоғары пайда алуға бағытталғандығымен емес, аз көлемдегі табыс жағдайындағы
ұзақ мерзімді рентабелділік пен тұрақтылыққа бағытталғандығымен
ерекшеленеді. Қолайлы бәсекелестік деңгейі мен нарық конъюнктурасын баға
маркетингі, жеке бизнесті мемлекеттік реттеу мен ынталандыру көмегімен
үйлестіру оның әлеуметтік мәртебесі мен этикалық деңгейінің өсуіне алып
келеді.
Осының барлығы экономиканың даму тенденциясын, сәйкес табыстарды,
материалдық және рухани игіліктерді алуда әділдік қағидалары мен
мүмкіндіктер теңдігінің сақталуын, бизнестің барлық қатысушыларының
тұтастығы мен демократиялық еркіндік алуын жағымды сипаттайды.
Әлемдік экономиканың даму тенденциясын және осы кезеңдегі артықшылықты
факторлардың жиынтығының әсерін айқындай отырып, ғалымдар мен маман-
тәжірибешілер өздерінің бизнеске деген көзқарастарын қайта қарайды, оның
жаңа тұжырымдамаларын жасайды. Мұнда нарықтық экономикалы индустриалдық
дамыған елдердегі бизнесті ұйымдастырудың түрлері, нысандары мен озық
тәжірибелері сыни тұрғыдан талданады. Мысалға, қазіргі уақытта АҚШ-та,
Ұлыбритания мен Германияда бос уақыттың артуы, ішкіфирмалық жоспарлау,
ғаламдану және бизнестің дамуының халықаралық аспектілері сияқты
факторларға басымдылықпен назар аударылуда.
Әр елдің экономикалық дамуының әр түрлі кезеңдерінде бизнестің жағдайына
әсерін тигізетін белгілі бір факторлардың маңызы зор. Қазіргі уақытта жаңа
технология мен өнім түрлерін жасауға, ұдайы өндіріс процесінің тиімділігін
арттыруға, фирмалардың, елдер мен аймақтардың арасындағы шаруашылық
байланыстарды оңтайландыру негізінде бизнесті ғаламдандыруға ерекше көңіл
бөлінуде.
Бизнесті кеңейту жағдайларын қарастырғанда ұдайы өндіріс процесінің
барлық кезеңдерінде ұтымды қолданылуы тиіс табиғат, еңбек және материалдық
ресурстар сияқты факторлар бірінші кезекті маңызға ие.
Нақ осы арада өндірісті ұйымдастырушылардың, бизнестің барлық
қатысушыларының: кәсіпкерлердің, жалдамалы персоналдың, қаржы-несие және
нарықтық экономиканың басқа сфералары жұмысшыларының ынталылығы мен
жетіктілігі көрінуі тиіс.
Бизнес позициясының қалыптасуы мен нығаюына мемлекеттік реттеу,
монополия мен инфляцияның әсерін төмендету, қоғам мен оның ұйымдық-
институционалдық құрылымдары тарапынан кәсіпекрлікті қолдау сияқты нарықтық
емес факторлар да өзіндік ролін атқаруы қажет. Бизнеске қатысушылар өз
ісінің тұрақтылығы мен тиімділігін қамтамасыз ету үшін экономика мен
саясаттағы болжауға болмайтын құбылыстарға уақытында және барабар
(адекватты) жауап қайтаруды үйренуі тиіс [7].
Шағын және орта кәсіпорындар – экономиканың негізі, өйткені кәсіпкерлер
нарық конъюктурасының өзгеруіне жедел жауап береді, өз қорларын, тұрып
қалған күштері мен адамдарын жұмылдырады. Сондықтан, шағын және орта
бизнесті мемлекеттік қолдау Қазақстан экономикасының қазіргі кезеңінде
тұрақтандыруға әсер етеді. Шағын және орта бизнеске мемлекеттік көмек
көрсету Қазақстан Республикасының Президенті жарлығына да және өкіметтік
құжаттарда көрсетілгендей, экономика реформасы бағытында маңызы зор.
Бәсекелестің дамуына әсер етіп, қызмет және тауармен тұтынушы нарығын
толтырып, жаңа жұмыс орындарын құруға, кәсіпкерлер мен меншік иелерінің кең
топтарының дамуына әсер етті [9].
Шағын бизнес түріндегі кәсіпкерлік біздің елімізде зор болашаққа ие
болуы тиіс. Осыған байланысты, барлық деңгейдегі мемлекеттік құрылымдарға
әлі де бизнес кең тыныс алу үшін және мемлекеттегі тұрақтылықтың негізі
болуы үшін көп істер атқаруы қажет болып отыр.
Қазақстанның экономикасының қор негізін нарық қатынасына өткенге
дейінгі кезеңде ірі, алып өнеркәсіпті құрады және шағын және орта бизнеске
мемлекет көңіл бөлмеді. Бірақ , жоспарлы экономиканы трансформациялау
кезеңінде шағын және орта бизнес мемлекеттің стратегиялық дамуын таратуда
негізгі аспап болып табылады. Мемлекет деңгейіндегі нарықты экономикаға
өткен елдерде шағын және орта бизнеске өту және оны дамыту жүздеген
жылдарға созылды. Қазақстанда экономиканың осы секторы санаулы жылдарда
дамыды. Шағын және орта бизнесті қолдау және дамыту бағытындағы мемлекеттік
бағдарламаның Қазақстанда шағын және орта бизнестің дамуы мен
құрылымдарының негізін қалады және осы қайтымсыз процесстер тенденциясын
жасады.
Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің тиімділігін бағалау үшін ең алдымен
ұйымдық-құқықтық нысандардың артықшылықтары мен кемшіліктеріне тоқталайын.
Өндірістік кооператив
Өндірістік кооператив ұғымы :
1. Азаматтардың бірлескен кәсіпкерлік қызмет үшін мүшелік негізде,
олардың жеке еңбегімен қатысуына және мүшелерінің мүліктік
жарналарын (пайларын) біріктіруіне негізделген ерікті бірлестігі
өндірістік кооператив болып танылады .
2. Өндірістік кооператив коммерциялық ұйым болып табылады .
3. Өндірістік кооператив заңды тұлға болып табылады .
Өндірістік кооперативтерді құрудың және оның қызметінің негізгі
принциптері .
Өндірістік кооперативтер мынадай принциптер негізінде жұмыс істейді :
- мүшелікке кіру мен шығудың еркіндігі ;
- мүліктік (пайлық) жарна енгізу міндеттілігі ;
- басқарудың демократиялылығы ;
- өзара көмек және оның мүшелері үшін экономикалық тиімділікті
қамтамасыз ету ;
- өндірістік кооперативтің қызметі туралы ақпаратқа қол жететіндігі.
Өндірістік кооперативтердің қызметі :
1. Өндірістік кооператив жеке кәсіпкерлік үшін заң актілерімен тыйым
салынбаған кәсіпкерлік қызметтің кез келген түрін жүзеге асыруға
хақылы.
2. Мемлекеттік лицензиялау қолданылатын қызметті өндірістік кооператив
лицензиясы бар болған жағдайда жүзеге асырады.
3. Өндірістік кооперативтің мақсаты мен мәнін жарғы анықтайды.
Өндірістік кооперативтің мүлкі :
1.өндірістік кооператив мүлкін құрайтын көздер мыналар :
- кооператив мүшелерінің мүліктік жарналары ;
- оның қызметінен алынған табыстар ;
- заң актілерімен тыйым салынбаған өзге де көздер болып табылады .
2. өндірістік кооперативтің меншігіндегі мүлік кооператив жарғысына
сәйкес оның мүшелерінің пайларына бөлінеді .Пай
өндірістік кооператив мүшелерінің кооператив мүлкіндегі үлесі болып
табылады .
3. кооператив мүшелерінің кооператив мүлкіндегі үлестері процент түрінде
есептеледі .
4.өндірістік кооператив таратылған немесе кооператив мүшесі одан шыққан
жағдайда , кооператив мүшесінің пайына сәйкес кооператив мүлкіндегі үлесін
бөліп алуға құқығы бар.
Өндірістік кооперативтің қорлары :
1.кооперативтің құрылтай құжаттарында кредит берушілердің
мүдделеріне кепілдік беретін кооператив мүлкінің ең төменгі мөлшерін
белгілейтін кооперативтің жарғылық қорын құру көзделуі мүмкін .
2.кооператив жыл сайынғы пайдасынан аударымдар жасаудың есебінен
резервтік қор құра алады , ол кооперативтің кредит берушілер алдындағы
міндеттемелерінің орындалуын қамтамасыз етуге және көзделмеген шығыстарды
өтеуге арналады .
3. кооператив өзінің өндірістік-шаруашылық қызметі мен әлеуметтік
дамуына өзге де ақшадай және материалдық қорлар құруға хақылы.
Өндірістік кооперативтің таза табысы мен шығынын бөлу
1.Өндірістік кооперативтің таза табысы жыл қорытындысы бойынша
анықталады. Салықтар мен басқа да міндетті төлемдер төленгеннен кейін
қалған таза табыс кооперативтің толық қарамағында қалады және оның
мүшелерінің жалпы жиналысы мен кооперативтің құрылтай құжаттарында
көрсетілген мақсаттарға бөлінеді.
2. Егер кооператив жарғысында өзгеше тәртіп көзделмесе , жалпы жиналыс
белгілеген мөлшерде таза табыс кооператив мүшелерінің арасында олардың
еңбегімен қатысуына қарай бөлінеді.
3.Кооператив мүшелерінің қайсыбірін таза табысты бөлуге қатысудан және
шығынды өтеуден шеттететін кооператив мүшелерінің келісімдері немесе оның
құрылтай құжаттарының ережелері жарамсыз болып танылады .
Шаруашылық серіктестіктер:
Толық серіктестік
Толық серіктестіктің мүлкі жеткіліксіз болған жағдайда қатысушылары оның
міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлкімен ортақтасып жауап
беретін шаруашылық серіктестіг толық серіктестік деп танылады.
Толық серіктестіктің жарғылық капиталы . Қатысушылардың толық
серіктестік мүлкіндегі үлесі .
1.Толық серіктестіктің қатысушылары жарғылық қор құрады,
оның мөлшері қатысушылар жарғылық капиталға үлес қосқан сәтте Қазақстан
Республикасында заңдармен белгіленген есептік көрсеткіштің жиырма бес
мөлшерінен кем болмауы керек.
2.Толық серіктестіктің жарғылық капиталының мөлшері, оны құрау
тәртібі мен мерзімі серіктестіктің құрылтай құжаттарында белгіленеді.
3.Қатысушылардың шаруашылық серіктестігінің мүлкіндегі үлесі : -барлық
қатысушылардың шаруашылық серіктестігінің мүлкіндегі үлесі олардың жарғылық
капиталдағы салымына сай болады.
- қатысушылардың шаруашылық серіктестігінің мүлкіндегі үлесі процент
түрінде , есептеледі.
- шаруашылық серіктестігіне қатысушылар өздерінің серіктестік
мүлкіндегі үлесін белгілеудің осы баппен салыстырғандағыдан өзгеше тәртібін
анықтай алады.
- егер арнаулы заң актілерінде немесе құрылтай құжаттарында өзгеше
көзделмеген болса, шаруашылық серіктестігіне қатысушылардың серіктестік
мүлкіндегі өз үлесін кепілге салуға және сатуға құқығы бар .
Толық серіктестіктің ісін жүргізу
1. Толық серіктестіктің жоғары органы қатысушылардың жалпы жиналысы
болып табылады. Толық серіктестіктің ішкі мәселелері жөніндегі шешім барлық
барлық қатысушылардың ортақ келісімі бойынша қабылданады. Серіктестіктің
құрылтай құжаттарында қатысушылардың көпшілік дауысымен шешім қабылданатын
реттер де көзделуі мүмкін. Егер құрылтай шартында оның қатысушыларының
дауыс санын анықтаудың өзгеше тәртібі көзделмесе, толық серіктестіктің
әрбір қатысушысы бір дауысқа ие болады.
Құрылтай құжаттарында қатысушылар ие болатын дауыс санын олардың
серіктестіктің жарғылық капиталындағы үлесіне қарай белгілеу көзделуі
мүмкін.
2.Толық серіктестікке қатысушының өзге қатысушылардың келісуінсіз өз
атынан және өз мүдделері немесе үшінші тұлғаның мүдделері үшін серіктестік
қызметінің мәнімен біртектес мәмілелер жасауға құқығы жоқ. Бұл ереже
бұзылған жағдайда серіктестік өз қалауы бойынша мұндай қатысушыдан не
серіктестікке келтірілген шығынның орнын толтыруын , не осындай
мәмілелерден тапқан бүкіл пайданы серіктестікке беруін талап етуге құқылы.
3.Серіктестіктің ісін жүргізу тапсырылған толық серіктестік органдары
қатысушылардың талап етуі бойынша олардың бәріне өз қызметі жайында толық
ақпарат беріп отыруға міндетті.
4.Өкілеттігі болмаса да орталық мүдделер үшін іс-әрекетін қалған
қатысушылар мақұлдамаған жағдайда , егер ол, өзінің іс-әрекеті арқасында
серіктестік құны жөнінен серіктестік шеккен шығыстардан асып түсетін
мүлікті сақтап қалғандығын немесе тиісінше сатып алғандығын дәлелдейтін
болса , серіктестіктен өзі жасаған шығыстардың орнын толтыруды талап етуге
құқылы.
Толық серіктестіктің пайдасы мен шығынын бөлу
1.Толық серіктестіктің пайдасы мен шығыны қатысушылар арасында, егер
құрылтай шартында немесе қатысушылардың келісімінде өзгеше белгіленбесе,
олардың серіктестіктің жарғылық қорындағы үлесінің мөлшеріне бара бар
бөлінеді.
2.Толық серіктестікке қатысушылардың әлде біреуін пайда мен шығынды
бөлуге қатысудан аластататын келісімдер жарамсыз болып табылады.
Сенім серіктестігі
Сенім серіктестігінің ұғымы
1.Серіктестіктің міндеттемелері бойынша өзінің бүкіл мүлкімен (толық
серіктестерімен) ортақтасып жауап беретін бір немесе одан да көп
қатысушылармен қатар, жауапкершілігі серіктестіктің (салымшылардың)
жарғылық капиталына өздері салған салым сомасымен шектелетін және
серіктестіктің кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруына қатыспайтын бір немесе
одан да көп қатысушылардан тұратын шаруашылық серіктестігі сенім
серіктестігі деп танылады.
2.Сенім серіктестігіне қатысатын толық серіктестіктердің құқықтық
жағдайы және олардың серіктестік міндеттемелері бойынша жауапкершілілігі
толық серіктестіктің қатысушылары туралы ережемен белгіленеді.
Сенім серіктестігінің жарғылық капиталы. Қатысушылардың сенім
серіктестігінің мүлкіндегі үлесі.
1.Сенім серіктестігінің жарғылық капиталы толық серіктестіктер мен
салымшылардың салымынан құралады және жарғылық капиталға салым салған сәтте
Қазақстан Республикасында заңмен белгіленген жүз есептік көрсеткіш
мөлшерінен кем болмауға тиіс.
2.Салымшылардың жарғылық капиталдағы үлесінің жиынтық мөлшері 50%-дан
аспауы керек. Бұл ретте сенім серіктестігінің құрылтай құжаттарында
салымшылардың толық серіктестіктердің салымын (салымының бөлігін) төлеу
жөніндегі міндеттері көзделуі мүмкін.
3.Сенім серіктестігінің жарғылық капиталының мөлшері, оны құрау тәртібі
мен мерзімі серіктестіктің құрылтай құжаттарында белгіленеді.
Сенім серіктестігінің пайдасы мен шығынын бөлу
1.Егер серіктестіктің құрылтай құжаттарында немесе қатысушылардың
келісімінде өзгеше көзделмесе , сенім серіктестігінің пайдасы мен шығыны
оған қатысушылардың барлығының арасында серіктестік мүлкіндегі олардың
үлесіне барабар мөлшерде бөлінеді.
2.Қатысушылардың қайсысын болмасын серіктестіктің пайдасын бөлісуге
немесе шығынын өтеуге қатысудан шеттету туралы келісімге жол берілмейді.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік:
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік ұғымы
1.Бір немесе бірнеше адам құрған, жарғылық капиталы құрылтай
құжаттарымен белгіленген мөлшерде үлестерге бөлінген серіктестік
жауапкершілігі шектеулі серіктестік деп танылады; жауапкершілігі шектеулі
серіктестікке қатысушылар оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және
серіктестіктің қызметіне байланысты зияндарға өздерінің қосқан салымдарының
құны шегінде тәуекел етеді.
2.Жауапкершілігі шектеулі серіктестік заңды тұлға болып табылады.
3.Жауапкершілігі шектеулі серіктестік өзінің міндеттемелері бойынша
өзіне тиесілі барлық мүлікпен жауап береді.
4.Серіктестіктің жарғылық капиталға салымдарын толық енгізбеген
қатысушылары оның міндеттемелері бойынша әрбір қатысушының салым енгізбеген
бөлігінің құны шегінде ортақ жауапты болады.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік мүлкінің құралуы
1.Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің мүлкі оның құрылтайшыларының
(қатысушыларының) салымдары, серіктестік алған табыстар, сондай-ақ заңдарда
тыйым салынбаған басқа да көздер есебінен құралады.
2.Заң актілерінде немесе жауапкершілігі шектеулі серіктестік жарғысында
резервтік капитал және басқа да қорлар көзделуі мүмкін.
3.Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің мүлкі оның балансында
есептеледі.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің таза табысын оның қатысушылары
арасында бөлу.
1.Жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушылар арасында
серіктестіктің бір жыл ішіндегі өз қызметінің нәтижелері бойынша алған таза
табысын бөлу серіктестіктің тиісті жылдағы қызметінің нәтижелерін бекітуге
арналған серіктестікке қатысушылардың кезекті жиналысының шешіміне сәйкес
жүргізіледі. Жалпы жиналыс таза табысты немесе оның бір бөлігін
серіктестікке қатысушылар арасында бөлуден алып тастау туралы шешім
қабылдауға да құқылы.
2.Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жалпы жиналысы табысты
қатысушылар арасында бөлу туралы шешім қабылдаған жағдайда әрбір қатысушы
бөлінетін табыстың серіктестік жарғылық капиталындағы өз үлесіне сәйкес
бөлігін алуға құқылы. Төлемді серіктестік жалпы жиналыс таза табысты бөлу
туралы шешім қабылдаған күннен бастап бір ай ішінде ақшалай нысанда жасауға
тиіс.
3.Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің серіктестік жарғылық капиталы
толық төленгенге дейін табысты қатысушылар арасында бөлуге құқығы жоқ.
Қосымша жауапкершілігі бар серіктестік:
1.Қатысушылары серіктестік міндеттемелері бойынша жарғылық капиталға
қосқан өздерінің салымдарымен, ал бұл сомалар жеткіліксіз болған жағдайда
өздері негізген салымдардың еселенген мөлшерінде өздеріне тиесілі қосымша
мүлікпен жауап беретін серіктестік қосымша жауапкершілігі бар серіктестік
деп танылады.
2.Қатысушылар жауапкершілігінің шекті мөлшері жарғыда көзделеді.
3.Қатысушылардың бірі банкрот болған жағдайда қосымша жауапкершілігі бар
серіктестік міндеттемелері бойынша оның жауапкершілігі, егер құрылтай
құжаттарында жауапкершілікті бөлудің өзгеше тәртібі көзделмесе, қалған
қатысушылар арасында олардың салымдарына барабар бөлінеді.
Дара кәсіпкерлік
Жеке тұлғалардың кіріс алуға бағытталған, жеке тұлғалардың өздерінің
меншігіне негізделген және жеке тұлғалардың атынан олардың тәуекелімен және
мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылатын бастамашылық қызметі.
Біз білетіндей, бүгінде шағын және орта бизнес субъектісінің негізгі
бөлігі сауда және қызмет саласында жұмыс атқаруда. Бірақ нарық жағдайында
жаңа фазаға көшу мүмкін емес болып отыр, өйткені жоғары технолнгиялық
кәсіпорындары бар шағын бизнес салалары негізгі бәсекелестіктің факторы
болып табылады және жаңа жұмыс орындарын құрып отыр.
1.2 Жеке кәсіпкерліктің экономикадағы ролі мен орыны
Жалпы жеке кәсіпкерлік микродеңгейде нақты әлеуметтік-экокномикалық
ортада іске асады және осы ортамен үнемі санасады, өйткені өзі осы ортадан
шыққан. Шағын бизнес осы орта өнімі болып табылады. Шағын бизнес – бұл
экономикалық белсенділіктің ерекше түрі. Ол өзіндік бастамашылыққа,
жауапкершілікке негізделген инновациялық кәсіпкерлік идея. Экономикалық
белсенділік – қоғамдық өндіріске жеке адамның қатысу нысанын және өзінің,
жанұя мүшелерінің өмір сүруін қамтамасыз ету үшін қаражат табу тәсілі. Жеке
адамның қоғамдық өндіріске қатысуының бұл нысаны функционалды міндеттеме
немесе олардың комбинациясы болады. Егер ол келесі тұлға ретінде қатысса:
• Үнемі және кепілді табыс әкелетін объектінің, жылжымайтын
мүліктің жене тағы басқа меншік иесі ретінде (жалға берілетін
үйдің немесе кәсіпорының меншік иесі).
• Еңбек күшін сататын жалдамалы жұмыскер ретінде (сварщик,
сатушы, автокөлік жуушы және т.б.).
• Жеке дара өндіруші ретінде (өз еңбектерін өткізу арқылы
табатын табысына өмір сүретін дербес суретші немесе
автокөлікті такси ретінде қолдану арқылы табысына өмір сүретін
жүргізуші жене т.б.).
• Менеджер ретінде (біреудің кәсіпорынын басқарушы).
• Қорғаныс – күзет қызметкері ретінде (қарашын, күзетші т.б.).
Жеке кәсiпкер - заңды тұлға нышанынсыз және заңды тұлға құрмай
кәсiпкерлiк қызметпен айналысатын жеке тұлға.
Жеке кәсіпкерліктің мынадай түрлерi бар:
- өзiндiк кәсiпкерлiк - бiр азаматтың өзiнiң меншiк құқы,
сондай-ак, мүлiктi пайдалануға мүмкiндiк беретiн өзге де
құқы бойынша тиесiлi мүлiк негiзiнде дербес жүргiзiлетiн
кәсiпкерлiк;
- бipлескен кәсіпкерлік кәсіпкерлік - азаматтар тобының
(жеке кәсiпкерлер) ортак, меншiк құқы, сондай-ак, мүiктi
бiрiгiп пайдалануға мумкiндiк беретiн eөзге де құқықтар
бойынша тиесiлi мүлiк негiзiнде бiрлесiп жургiзетiн
кәсіпкерлігі.
Бұл өз кезегiнде 3 түрге бөлiнедi:
- ерлi-зайыптылардың кәсiпкерлiгi - ерлi-зайыптылардьщ
бiрлескен меншiгi негiзiнде жүзеге асырылатын ерлi
зайыптылардың кәсiпкерлiгi; фермерлiк шаруашылық немесе
жекешелендiрiлген тұрғын үйге бiрлескен ортақ меншiк
негiзiнде жүзеге асырылатын отбасылық кәсіпкерлік;
- ортақ үлестiк меншiк негiзiнде жүзеге асырылатын жай
cepiктестік.
Бұл негізінен бiрлескен шаруашылық қызметi туралы келiсiм бойынша
құрылады.
Шағын және орта бизнес жаңа тауарды өндіру болсын, қызметті басқа
профильге ауыстыру және жаңа кәсіпорын ашу болсын инновациалық мезеттің
болуын талап етеді. Өндірісті басқарудың жаңа жүйесі, өндірісті
ұйымдастырудың жаңа тәсілін және жаңа технологияны енгізу – бұлардың
барлығы инновациялық мезет болып есептеледі.
Кәсіпкерлік белсенділіктің негізгі субъектісі – кәсіпкер болып табылады.
Бірақ, кәсіпкер жалғысу субъектісі бола алмайды. Өйткені, ол тұтынушымен
үнемі қарым-қатынаста болады.Сонымен қатар бұл жерде көмекші немесе қарсы
шығушы ретінде мемлекет те қатынасқа түседі.
Тұтынушы да, мемлекет те, жалдамалы жұмысшы да(егер кәсіпкер жалғыз
жұмыс істемесе), бизнес бойынша әріптестер де кәсіпкерлік субъектілер
категориясына жатады.
Бизнесмен мен тұтынушы арасындағы қарым-қатынаста кәсіпкер белсенді
субъект категориясына жатады, ал тұтынушыға әрекетсіздік қасиет тән. Осы
қатынасты талдай келе, тұтынушы кәсіпкерлік прцестің индикаторын
атқаратындығын айта кеткен жөн. Бұл түсінікті. Өйткені, кәсіпкер қызметінің
пәнін құрайтын заттарға тұтынушы оң баға бергенде ғана бұл заттар өтімді
болады. Мұндай бағалау тұтынушы арқылы жүзеге асады және қандай да бір
тауарды сатып алуға дайын екенін білдіреді. Кәсіпкер өз қызметін
ұйымдастыруда тұтынушының көңіл-күйін, қалауын және күтуін елемей қоймайды
[12].
Сонымен, кәсіпкердің мақсаты тұтынушының көңілінен шығу, өз
тұтынушылар ортасының болуына ұмтылу.
Қарастырылған мәселелерді тұжырымдай келсек: қоғамдық өндіріс
көзқарасынан бизнесмен белсенді субъект рөлін атқарса, кәсіпкелік процесс
көзқарасынан белсенді рөлді тұтынушы атқарады және кәсіпкер бұл деректі
елемей қоя алмайды.
Кәсіпкерлік процесс субъектісі ретіндегі мемлекеттің рөлі, іскерлік
белсенділік ортада пайда болатын қоғамдық жағдайларға, ахуалдарға және
мемлекеттің өз алдына қойған мақсатына байланысты әртүрлі болады.
Нақты жағдайларға байланысты мемлекет болуы мүмкін:
• Шағын және орта бизнес дамуына қолайсыз жағдай жасаса, немесе
оны шектесе, кәсіпкерлік дамуының тежеуіші;
• Мемлекет шағын және орта бизнестің дамуына тікелей қарсы іс-
әрекет жасамаса, бірақ оның дамуына мүмкіндік те жасамаса,
бөгде бақылаушы;
• Мемлекет кәсіпкерлік процеске тарту үшін жаңа агенттерді үнемі
бнелсенді іздесе, кәсіпкерлік процесті жеделдетуші бола алады.
Жалдамалы жұмысшы да кәсіпкерлік идеяны жүзеге асырушы ретінде
кәсіпкерлік процестің субъектілер тобына жатады. Кәсіпкерлік идеяның жүзеге
асу нәтижелігі және сапасы жалдамалы жұмысшыға байланысты [10].
Әрбір экономикалық субъектінің өз мүддесі болатындығы мәлім. Ал,
кәсіпкер мен жалдамалы жұмысшының жоспарларының бір бөлігі сәйкес келеді
(табыс жоғарылаған сайын, жалақы жоғарылайды), ал бір бөлігі қарама-қайшы
сипатқа ие(кәсіпкер жоғары жплақы төлеуге мүдделі емес, ал жалдамалы
жұмысшы жалақы жоғары болғанын қалайды). Мұндай жағдайда екі жақ өздерін
қанағаттандыратын келісімге келеді. Осындай келісімдер кәсіпкерлік
процестің екі субъектісінің қатынасының негізін құрайды.
Ұйымдастырушылық блогы
-өкілетті салалық орган;
- шағын бизнесті қолдау агенттігі
- бизнесті дамытудың қоры
- банктер
- бизнес жоспарлар
ррррррррр
Талдау блогі
-ішкі нарықтағы сұраныс
пен ұсыныстың төлем
қабілетінің балансы
-сыртқы нарықтағы
сұраныстың төлем
қабілеттілігі балансы
-тауарларға мүмкін
болатын көлемін бағалау
Өндірістік блогы
-менеджерлер
ұйымдастыру,
-негізгі өндіріс
-инфрақұрлым
-персонал
-ресурстар
-маркетингті
қалыптастыру;
Мемлекеттік реттеу блогы
-салықтар, акциздер,т.б
-кеден салығы, тарифтер
-бағалар, прейскуранттар
-құқықтық актілер;
1 - Cурет - Шағын бизнесті ұйымдастыру нысандарының кеңейтілген
сызбасы
Еңбек бөлінісі негізінде қазіргі заман жағдайында әрбір бизнесмен терең
мамандандырылған өндірісте қызмет атқарады.
Кез-келген кәсіпкер эффективті әріптестік байланыстарды қажет етеді: тек
осы жағдайда ғана ол тұтас өндірістік процесте нәтижелі қызмет жасайды.
Кәсіпкерлер жалпы экономикалық процестен салыстырмалы оқшауланған
әріптестік байланысты ұстанғанда жағдай идеалды болады. Талдау үшін тұтас
өндірістік процесті алсақ, ол көптеген фрагменттерден тұрады, олардың
әрқайсысы кәсіпкерлік қызметте ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІКТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ
ҚАЖЕТТІЛІГІ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1. Кәсіпкерлік түсінігі және оны ұйымдастыру
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... .. 7
2. Жеке кәсіпкерліктің экономикадағы ролі мен
орыны ... ... ... ... ... ... ... .. ... .18
3. Жеке кәсіпкерлікті ұйымдастырудың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . 24
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕКЕ КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ҚАЗІРГІ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ
2.1 Республикадағы жеке кәсіпкерліктің даму барысын талдау
... ... ... ... ... ..31
2.2 Жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау шаралары мен
механизмдері ... ..44
2.3 Кәсіпкерлікті қолдаудың қолданыстағы механизмдерін
талдау ... ... ... ... 52
3. ЖЕКЕ КӘСІПКЕРЛІКТІ МЕМЛЕКЕТТІК ҚОЛДАУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
МЕН ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстандағы жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауды жетілдіру
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
3.2 Жеке кәсіпкерліктің әлеуметтік-экономикалық маңыздылығын арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
3.3 Жеке кәсіпкерліктің тиімділігін талдау және оны жетілдіру бойынша
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 84
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 96
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 99
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кәсіпкерліік – нарықтық қоғамның
перзенті. Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан кәсіпкерлерінің
Конгресінде атап көрсеткеніндей, ол күресе жүріп шыңдалды, халық алдындағы
перзенттік борышын абыроймен ақтап келеді. Бұл қозғалыстың бұқаралық сипат
алып, экономиканы өркендетуге үлес қосуы ішкі жалпы өнімнің 25 пайызы
кәсіпкерлердің үлесінде екендігімен айқындалады. Сондықтан қазіргі
өркениетті қоғамның экономикалық құрылымдық даму жүйесіндегі болашағы күмән
келтірмейтін салалардың бірі кәсіпкерлік болып саналады.
Мемлекетіміздің қазіргі даму кезеңінде кәсіпкерлікті орнықты дамыту – ең
үлкен міндеттердің бірі. Елбасы: Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік
жолға түсуін көрсететін кәсіпкерлер. Кез-келген экономикалық инициатива
төменнен қолдау тапқанда ғана берекелі болады. Қазір алдымызда республика
экономикасын дамыту туралы жаңа кәсіпорындар ашу ғана емес, оларда
инновациялық, технологиялық негізде дүниежүзілік бәсекеге төтеп бере алатын
жаңа өнімдер шығару міндеті тұр - деп атап көрсетті [3]. Мемлекет
экономиканың негізі ретінде кәсіпкерліктен үлкен үміт күтеді. Сондықтан да
кәсіпкерлік экономиканың локомативіне айналуы тиіс. Кәсіпкерлік
экономикада нақты белсенді, бәсекелес ортаны ғана қалыптастырып қоймайды,
сонымен қатар мемлекеттің экономикалық дамуында оның тұрақтылығының
индикаторы есепті орта тапты жасақтайды. Әрине, кәсіпкерлік экономиканың
белсенді бір саласына айналуы үшін мемлекет тарапынан үлкен қолдау
көрсетілуі қажет. Кәсіпкерліктің ел экономикасының дамуында барған сайын
рөлінің күшейе түсуі оған назарды күшейтпесе, бәсеңдетуге болмайтындығын
көрсетеді.
Қазақстанның таяу жылдары бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына
кіру стратегиясына сәйкес кәсіпкерлікті экономиканы дамытудың қозғаушы
күшіне айналдыру қажет. Тәуелсіздігіміз баянды болып, еліміз дербес даму
жолына түскелі жеке кәсіпкерлік мемлекетіміздің айрықша қолдауына ие болып,
өз жемісін бере бастады. Дегенмен де шешімін таппаған, шешілуі
кәсіпкерліктің өркендеуіне зор ықпалын тигізетін мәселелер әлі де болса
жетерлік. Сондықтан да осы мәселенің мән – жайы мен шешу жолдарын қарастыру
ең өзекті ізденістердің бірі болып табылады. Диссертациялық жұмыстың
тақырыбын таңдағанда осы мәселеге басты назар аударған едік.
Қазақстан экономикасының қазіргі даму кезеңінде мынадай еркшеліктеріне
көңіл бөлу қажет: айқын көрініс алған шикізаттық бағыт; қайта өндеу
өнеркәсібінің нашар дамуы; импортқа тәуелділігі; инфрақұрылымының нашар
дамуы; аймақтар бойынша өндіргіш күштердің біркелкі орналаспауы. Міне, осы
мәселелердің оң шешімін табуы кәсіпкерлік қызметтің дамуымен тығыз
байланысты. Себебі, кәсіпкерлікті дамытудың маңыздылығы мемлекеттің
экономикалық жетілуіне ықпал етіп және өндірістің дамуына, халықтың
жұмыспен қамтылуына жеткілікті түрде әсерін тигізе алады. Осыған байланысты
мемлекет тарапынан кәсіпкерлікті жан-жақты қолдау мен қорғау тек
кәсіпкерлікті ғана дамытып қоймай, сонымен қатар экономиканың қарқынды
дамытуға қосар үлесі де аз болмайды. Осыған орай кәсіпкерлікті мемлекеттік
қолдау мәселесі ерекше маңызға ие болып, дамудың қазіргі сатысында өзекті
мәселеге айналып отыр.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Экономиканың түрлі салаларында
кәсіпкерліктің дамуы, қалыптасуы және қызмет ету мәселелері мен сұрақтарын
зерттеген шетелдік және отандық ғалым-экономистер, атап айтқанда: Смит А,
Маршалл А, Бодо К, Бусугин А.Е, Кантильон Р, Маккеланд Д, Мұхамеджанова
Б.Ғ, Кубаев К.Е., Мұхтарова К.С., Жатканбаев Е.Б., Саханова А.Н. және т.б.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеу жұмысының
негізгі мақсаты - Қазақстан Республикасындағы жеке кәсіпкерліктің даму
барысына жан-жақтылы талдау жасай отырып, мемлекет тарапынан көрсетілетін
қолдау түрлерін саралау және соның негізінде жеке кәсіпкерлікті қолдаудың
жаңа бағыттарын ұсыну болып табылады. Қойылған мақсатқа жету үшін
келесідей міндеттер қойылды:
- жеке кәсіпкерліктің теориялық негіздері мен оның даму
эволюциясын сипаттау;
- ел экономикасының даму деңгейін сипаттайтын негізгі
көрсеткіштер негізінде жеке кәсіпкерліктің экономикадағы ролі
мен орнын анықтау;
- Қазақстандағы жеке кәсіпкерлікті ұйымдастыру тенденциялары мен
қазіргі жағдайын зерттеу;
- ҚР-дағы жеке кәсікерліктің даму үрдістерін айқындау;
- ҚР-дағы жеке кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыру мен жүзеге
асырудағы проблемаларды анықтау;
- шет ел тәжірибесін сараптау арқылы оның Қазақстан
ерекшеліктеріне сай келетін жақтарын қолдану мүмкіндіктерін
анықтау.
Осы міндеттерді шешу үшін диссертациялық жұмысты жазу барысында
Казақстан Республикасындағы жеке кәсіпкерліктің дамуын сипаттайтын көптеген
статистикалық мәліметтерге сараптау жасалынып, солардың негізінде жеке
кәсіпкерліктің даму барысы айқындалды. Сонымен қатар осы мәселеге қатысты
көптеген әдебиет көздерін саралау жеке кәсіпкерліктің экономикадағы алатын
орыны мен рөлін нақтылай түсуге мүмкіндік берді. Сондай-ақ, жеке
кәсіпкерліктің шетелдік тәжірибесін зерделеу арқылы оның мүмкін болатын
тұстарын Қазақстанда қолдану жолдары көрсетілді. Ең бастысы осылардың
барлығын жинақтай отырып, жеке кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдау көрстеудің
жолдары мен бағыттары айқындалды.
Зерттеу пәні жеке кәсіпкерлікті мемлекетті қолдау механизмдері мен
құралдары, олардың жеке кәсіпкерліктің дамуына ықпал ету мәселелері болып
табылады.
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасындағы жеке кәсіпкерлік
субъектілері табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы экономикалық дамудың қазіргі сатысында жеке
кәсіпкерлік субъектілеріне қолдау көрсетудің жаңа механизмдерін мен
құралдарын ұсыну болып табылады.
Зерттеу үрдісінде келесі нәтижелерге қол жеткізілді:
- жеке кәсіпкерліктің даму кезеңдеріне салыстырмалы талдау жасау
негізінде жеке кәсіпкерлік түсінігі ғылыми тұрғыдан негізделді;
- жеке кәсіпкерліктің ел экономикасындағы алатын орнына сәйкес оның
экономикалық және құқықтық табиғаты айқындалды;
- жеке кәсіпкерліктің қазіргі даму барысын талдау арқылы оның болашақ
даму бағыттары айқындалды;
- жеке кәсіпкерліктің өркендеуіне негіз болатын экономикалық,
әлеуметтік және ұйымдастырушылық мәселелер анықталынды;
- жеке кәсіпкерліктің дамуына кедергі келтіретін проблемалар анықталып,
оларды жоюдың жолдары белгіленді;
- шетелдік тәжірибені зерттеу негізінде оның ел ерекшелігіне сәйкес
келетін тұстары анықталып, оны қолдану мүмкіндіктері көрсетілді.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі танымал экономист-
ғалымдардың еңбектерінде баяндалған кәсіпкерлікті қалыптастыру мен дамыту
мәселелері жөніндегі пайымдаулар мен қорытындыларға және монографиялық
зерттеулерге сүйенеді. Сонымен қатар кәсіпкерліктің даму теориялары
жөніндегі танымал ғалымдардың ғылыми еңбектері, ғылыми – тәжірибелік
конференция материалдары, ғылыми және қолданбалы зерттеу жұмыстары,
шетелдік авторлардың, отандық экономистердің монографиялары, оқу құралдары,
сонымен қатар, заңды және нормативті-құқықтық актілер, статистикалық
жинақтар, құжатты материалдар құрайды.
Диссертациялық жұмысты жазу барысында әр түрлі экономикалық зерттеу
әдістері қолданылды: талдау және синтез әдістері, салыстырмалы және
факторлық талдау тәсілдері, бағалау, жүйелілік талдау әдістері, логикалық
және статистикалық тәсілдер.
Зерттеудің ақпараттық негізін ҚР-ның статистика бойынша Ұлттық
агенттігінің материалдары, ҚР Заңдары мен нормативті - құқтық актілері,
Экономика және бюджеттік жоспарлау Министрлігі, Қаржы министрлігінің
статистикалық бюллетендері, мерзімді басылымдар, сонымен қатар ресми веб-
сайттардың мәліметтері құрайды.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы диссертациялық зерттеу барысында
алынған тұжырымдар мен ұсыныстар алдағы кезеңде жеке кәсіпкерлікті
мемлекеттік қолдау жүйесін жетілдіру мақсатында және Қазақстан
Республикасында кәсіпкерлік түрлерін нығайта түсу үшін қолданылуы мүмкін.
Зерттеу нәтижесінің сыналуы. Магистірлік диссертация тақырыбы бойынша
2 ғылыми мақала жарияланды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс 98 бет көлемінде
баяндалған және ол кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен, 15 кестеден, 10 суреттен тұрады.
Диссертациялық жұмыстың бірінші бөлімінде жеке кәсіпкерліктің нарықтық
экономикадағы қажеттілігі мен экономикалық мәні ашылған. Сонымен қатар жеке
кәсіпкерліктің артықшылықтары мен кемшіліктері де осы бөлімге арқау болған.
Мемлекет тарапынан жеке кәсіпкерліктің дамуын құқықтық және қаржылық
қамтамасыз ету мәселесі де жұмыстың осы бірінші бөлімінде қарастырылады.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы шағын бизнестің қазіргі даму
барысына статистикалық мәліметтер негізінде саралау жүргізілген. Осы
бөлімде жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау шаралары мен механизмдерінің
қазіргі жағдайына сипаттама берілген.
Жұмыстың үшінші бөлімінде жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауды
жетілдіру жөніндегі шаралар кешені қарастырылады. Ал жұмыстың қорытынды
бөлімінде автордың өзіндік тұжырымдары мен ұсыныстары келтірілген.
1. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІКТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ
ҚАЖЕТТІЛІГІ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1 Кәсіпкерлік түсінігі және оны ұйымдастырудың қажеттілігі
Кәсіпкерлік – адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа
түрлерінен оқшауланып тұрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисі Гарвард
университетінің профессоры Иозеф Алиоз Шумпетер (1883-1950жж.) мән берді.
Оның айтқан мынадай сөзі бар Кәсіпкер болу – басқаның істегенін істемеу.
Екінші жағынан кәсіпкерлер – алдымен кәсіпкерлік жұмысты ұйымдастырушылар.
Ол туралы француз экономисі Жан Батист Сэй (1767-1832жж.) былай деген:
Кәсіпкер – адамдарды өндірістік шеңбер ауқымында ұйымдастыратын адам [5].
Кәсіпкерлік терминін алғашқы рет ағылшын экономисі Ричард Кантильон
(1650-1734жж.) Бұл ұғымға, ол нарықтық тәуекелдік жағдайында табыс алу
мақсамен өндірісті ұйымдастырудағы адам белсенділігін жатқызды.
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын балама түрінде
қарастыру жиі кездеседі. Кәсіпкерлік – наваторлық іс. Нағыз кіспкер – ол
өнертапқыш.
Экономикалық ғылымда кәсіпкерлік қабілеттілік деген ұғым бар.
Кәсіпкерлік қабілеттілік дегеніміз адамның бизнесте жаңалықты аша білу
қабылеттілігі, бірақ бизнеске қатынастардың барлығының қолынан бұл келе
бермейді.
Кәсіпкерлік екі мағынада пайдаланылады:
1. белгілі бір істің түрі
2. сол іспен шұғылданатын нақты қоғамдық тап
Кәсіпкерлік дегеніміз – белгілі бір істі сітей білу. Іс істеу – адамның
белсенділігі және іскерлігі. Оның ерекшеліктері:
- дербестік және тәуелсіздік;
- Экономикалық ынталылық;
- Шаруашылық тәуекел және жеке жауапкершілік
- Жаңашылдық
Кәсіпкерлік экономикалық формадағы қызметіне төтеп беру өзгешелігі,
кәсіпкер барлық жұмыстарды қолға алады, ал тұтынуша бүгінгі күнне бастап
оған ақша төлейге дайын. Кәсіпкер тауарлар өндіреді, содан соң оларды
сатады. Осыған орай, кәсіпкерлік өндірістік, коммерциялық және қаржылық
болып бөлінеді.
Өндірістік кәсіпкерлік – бұл кәсіпкерліктің негізгі түрі. Мұнда тауар
өндіру, қызмет көрсету жүзеге асырылады.
Коммерциялық кәсіпкерліктің іс өрісі тауар биржалары, сауда мекемелері.
Тауар биржалары ең көр тараған бірқалыпиы жұмыс істейтін көтерме сауда
нарығы. Тауар биржаларында тауармен, жабдықтаушылармен сауда жасаумен
бірге, келісім шарттар жасау, яғни фьючерлік айырбас келісімдер жасалады.
Мұндай бойынша төлемді мерзімді уақыт өтеннен кейін келісілген бағамен
сатады. Мысалы, диханшылардың егін оруға қаражаты жоқ. Оған банкир ақша
берем, сен 4-5 айдан кейін астығыңды мынадай бағамен сатасың деп келісім
шарт жасайды. Ол көпшілік жағдайда нарық бағасынан төмен болады.
Ал бизнес ұғымын ең алғаш XVIII ғасырдың басында ағылшын экономисті
Ричард Контильон (1680-1734ж.ж.) енгізген. Ол кәсіпкер деп нарық
жағдайында әрекет жасайтын адамды айтқан [2].
Егер бизнес терминнің эволюциясының қалай қалыптасқан қарастыратын
болсақ; 1723ж. Парижде басылып шыққан Коммерцияның жалпылай сөздігінде ең
алғаш кәсіпкер ұғымы, яғни объектіні өндіру немесе құруда өзіне
міндеттеме алатын адам пайда болған [4].
Кесте - 1 - Кәсіпкер ұғымының эволюциясы*
Жыл Автор Түсінік
1725ж. Р. Кантильон: кәсіпкер –ол нарық жағдайында тәуекел етуімен
байланысты іс-әрекеттер жиынтығын жүзеге
асыратын адам
1776ж. А Смит бизнес - кәсіпорының меншік иесі
1797ж К. Бодо кәсіпкер – ол белгілі бір жүзеге асырылатын
іске жауапкершілігі бар адам
1803ж. Ж.Б. Сэй бизнес- екі өндіріс факторлары еңбек пен
капиталдық тәуекел жағдайындағы шағармашылық
үйлесуі;
1876ж. Ф. Уокер кәсіпкер – ол өзінің ұйымдастырушылық
қабілеттілігімен пайда табатын адам
1934ж. И. Шумпетер кәсіпкер- инновациялардың көзі және дамудың
қозғаушы күші, новаторлар
1964ж П.Друкер кәсіпкер- белгілі бір мүмкіндіктерден
мейілінше көп пайда түсіретін адам
1975ж. А. Шапиро кәсіпкер–ол әлеуметтік –экономикалық
механизмдерді ұйымдастырушы
* Автормен құрастырылған
Кең мағынада категорилық талдау (грекше kategoria - айту, белгі) – бұл
нақты шындықты тану тәсілі, атап айтқанда, зерттелетін объектілердің
әртүрлі жақтарын туындататын нақты-ғылыми категориялар түріндегі
элементтері бар бизнестің экономикалық қызметін тану тәсілі.
Қазіргі түсінікте бизнес іскер адамдардың, кәсіпорындардың және
ұйымдардың табиғи игіліктерді шығару, өнімдер өндіру мен сату, қызметтер
көрсету жөніндегі коммерциялық ісі болып табылады. Басқаша айтқанда, бизнес
– бұл шаруашылық жүргізуші субъектінің пайда табу немесе қандай-да бір
материалдық пайда алу мақсатындағы ісі және басқа қызмет түрі.
Табыс немесе материалдық пайда әкелмейтін әрекет немесе басқа да қызмет
хобби, мейірімділік қызметтер, көмек көрсету, материалдық және ақшалай
қаржыларды сыйға тарту және беру, жай уақыт өткізу ретінде қабылдануы
мүмкін.
Бизнес ұғымымен кәсіпкерлік түсінігі тығыз байланысты. Көп жағдайда
оларды синонимдер ретінде қолданады, бірақ ол дұрыс емес, өйткені бұл
ұғымдардың мазмұнының көптеген айырмашылықтары бар. Кәсіпкерлік жаңа өнім
түрлерін, жұмыстар мен қызметтерді жасау және игеру үшін мүмкіндіктер
іздеу мен жүзеге асыруға, тәуекелге байланысты жаңашыл, творчестволық және
ынталы шаруашылық қызмет деп түсіндіріледі. Барлық жаңаны іздейтін,
басқалар жасамаған немесе басқаша жасайтын іскер адамдар кәсіпкерлер болып
саналады.
Творчество, іздену және қызметтің жаңа тиімді бағыттарын жүзеге асыру -
міне осы негізгі белгілер кәсіпкерліктің бизнестен айырмашылығы. Ал
бизнес термині болса, жалғыз мақсаты табыс табу немесе материалдық пайда
алу болып табылатын кез-келген үздіксіз немесе кәдімгі қызметті анықтау
үшін қолданылады [1]. Дегенмен, бұл жағдайлар кәсіпкерлік негізінде іске
асырылатын бизнес тәрізді жеткілікті түрде кеңінен таралған жағдайды
шектемейді, керісінше, көздеген мақсаттарға тез жету, ірі жетістіктер мен
жоғары табысты көздейді.
Категориялық талдау бизнес түсінігі кәсіпкерлік түсінігінен тек
мазмұны жағынан ғана емес, сондай-ақ қатысушылардың құрамы бойынша да кең
екендігін көрсетеді. ¤йткені ол нарықтық экономиканың барлық
қатысушыларының арасындағы қатынастарды қамтиды және бизнесмендердің ғана
емес, сол сияқты тұтынушылардың да, серіктестердің де, жалдамалы
жұмысшылардың да, мемлекеттік, шаруашылық, әлеуметтік және басқа да
құрылымдардың да әрекетін қамтиды. Бизнесті категориялық талдаудың негізгі
мақсаты қоршаған ортаны жан-жақты зерттеу, экономикалық әлеуетті бағалау
және оның барлық қатысушыларының қызметінің тиімділгін арттыру
мүмкіндіктерін көрсету блоып табылады. Мұнда бизнесті танып-білудің
капитал, жер, өндіріс құралдары, табыс, шығындар, қуаттылық,өнімділік,
тиімділік, модель, фактор, көрсеткіш, ақша ағыны, тәуекел, инвестициялар,
қаржылар, пайыз, ставка, девередж, опцион, дисконт және т.б маңызды
категориялар қолданылады [6].
Өз ісін әр түрлі ұйымдық нысандарда, жеке және кіші кәсіпорындардан
бастап трансұлттық корпорациялар, компаниялар мен қауымдастықтар түрінде
кез-келген адам, топ, ұжым және басқа да адамдардың бірлестіктері бастай
алады. Олардың жалпы ұмтылысы – бұл бизнестің барлық қатысушыларының
лайықты өмір сүру жағдайын қамтамасыз ететіндей табыстар, материалдық
игіліктер мен басқа да пайдалар алу.
Бизнестің мақсаты оның сипатына байланысты әр түрлі болуы мүмкін.
Категориялық талдау олардың ішіндегі ең маңыздыларын бөліп көрсетуге
мүмкіндік береді, атап айтқанда:
• тұрақты табыстар мен материалдық игіліктер алу;
• бизнесті дамыту үшін капитал жинау;
• бизнеске қатысушылардың жеке мүдделерін ескере отырып, қоғамның
қажеттіліктерін барынша толық қанағаттандырудың резервтерін
іздестіру;
• ықпал ету өрісін кеңейту және нарықтағы озық позицияларды
иелену;
• өнімдерді өндіру мен сатудың, жұмыстар мен қызметтердің оңтайлы
жағдайларын жасау;
• бизнеске қатысушылардың мүдделерін сақтау және қажеттіліктерін
қанағаттандыру;
• бизнеске қатысушылардың қабілеттерін көрсетуге ықпал ету;
• әлеуметтік-экономикалық қызметтің әр түрлі сфераларында табысқа
жету;
• бизнес проблемаларын шешуде творчестволық тәсілдерді дамыту;
• тұрақты түрде пайда, табыс және материалдық игіліктер алуға
деген үмітті арттыру
Бизнестің нақты мақсаттарына сүйене отырып, оның міндеттері қойылады
және оның жағдайын кешенді талдау мен экономикалық бақылау әдістері
анықталады. Еркін кәсіпкерлік экономикасы түбегейлі оң өзгерістерге
ұшырағанын да ескеру қажет. Объективті бақылаусыз, функционалдық-құндық
талдаусыз және шаруашылық қызметтің барлық шығындары мен нәтижелерін
өлшемей, бәсекелестік пен конъюнктура деңгейін, сұраныс, ұсыныс және баға
арақатынасын ескере отырып нарық механизмдерін қолданусыз тиімді бизнес
туралы сөз қозғаудың өзі орынсыз .
Әр түрлі бөліктер мен элементтерден тұратын экономикалық жүйе ретіндегі
бизнесті бақылауды кешенді тұрғыдан қарастырудың маңызы ерекше. Мұнда
шаруашылық субъектілері қызметінің экономикалық, құқықтық, саяси,
әлеуметтік-мәдени, географиялық, технологиялық, нарықтық және салалық
жағдайларын қоса бизнестің макро-, мезо-, микроорталарының жағдайын арнаулы
талдауға ерекше көңіл бөлу керек. Бизнес жүйесі деп экономикалық қызметтің
жұмыс істеуінің жалпы тәртібіне әрқайсысы өз үлестерін қосатын, өзара
байланысты бөліктер мен элементтерден тұратын белгілі бір тұтастықты
айтамыз. Кешенді талдау мен экономикалық бақылау объектісі ретінде бизнес
шаруашылық субъектілерінің іскерлік байланыстарының күрделі желісін
білдіреді. Бизнес жүйесіне әлемдік шаруашылықтың әр түрлі элементтері мен
оның инфрақұрылымы, жекелеген салалар, аймақтар мен ұдайы өндіріс
процестері, менеджмент, маркетинг, қаржы және шаруашылық субъектілерінің
іскерлік қарым-қатынастарының әр түрлі аспектілері кіруі мүмкін.
Сонымен бір мезгілде бизнес оның белгілі бір қатысушыларының
экономикалық қатынастарының жиынтығы ретінде көрінеді. Қазіргі бизнестің
қатысушыларын 4 ірілендірілген топқа бөлуге болады [8]:
1. Кәсіпкерлер – бұл өнімдерді өндіру мен сату, қызметтер көрсету
жөніндегі өзінің ынталы әрекетін жүзеге асыратын тұлғалар.
¤зінің қызметі барысында олар басқа шаруашылық субъектілермен
іскерлік қарым-қатынасқа түседі. Нәтижесінде үш негізгі
компонент: өнім өндіру, сауда (коммерция) және коммерциялық
кәсіпкерлік кіретін кәсіпкерлік бизнес сферасы қалыптасады.
2. Кәсіпкерлер ұсынатын өнімді жеке және ұжымдық тұтынушылар.
Бизнестің осы тобының қатысушыларының мүдделері өзара
пайдалылық негізінде өнімді өндірушілермен және сатушылармен
қарым-қатынастарын реттеу барысында тауарлар мен қызметтерді
сатып алу арқылы жүзеге асырылады.
3. Іскерлік мүдделері орындаған жұмыстарының нәтижесінде алынатын
жеке табыстары арқылы жүзеге асырылатын жалдамалы персонал мен
олардың кәсіби одақтары. Бұл топтың қатысушылары еңбек
бизнесінің сферасын құрайды.
4. Іскерлік келісімдердің тікелей қатысушылары болғандағы
мемлекеттік органдар, мекемелер мен ұйымдар. Олардың мүдделері
тұтас мемлекеттің, сондай-ақ оның барлық азаматтарының
қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында жалпымемлекеттік
ғылыми-техникалық, өндірістік, әлеуметтік және басқа да
бағдарламаларды жүзеге асыру арқылы көрінеді. Бұл топ
мемлекеттік бизнес сферасын құрайды.
Материалдық өндіріс пен әлеуметтік сфераны қоса, адамдар өмірінің әр
түрлі жақтары бизнес объектісі болуы мүмкін. Қызмет сферасына байланысты,
ең алдымен, өндірістік, коммерциялық және қаржылық бизнес түрлерін
ажыратады. Олар бизнестің жеке түрі бола отырып, өзара байланысты болуы
және бірін-бірі толықтыруы мүмкін.
Өндірістік бизнес ел экономикасын дамытуда маңызды және анықтаушы мәнге
ие. Бұл бизнестің ең күрделі және қиын түрлерінің бірі. Нарықтық
экономикаға өтпелі кезеңде ТМД елдеріндегі көптеген кәспкерлер басым
жағдайда бизнестің коммерциялық сферасына ұмтылды. Қоғамдағы экономикалық
жағдайдың тұрақтануына қарай өндірістік бизнес кеңейе түседі және өзінінің
негізгі орынын алады.
Коммерциялық бизнес сатып алу-сату және сауда-делдалдық әрекеттерге
қатысты операцияларды жүргізгенде қалыптасатын тауар-ақша қатынастарымен
сипатталады. Мұнда бизнесменге нақты өнім, жұмыс, қызмет түрлеріне
бәсекелестік деңгейін, нарық конъюнктурасын, сұраныс, ұсыныс және баға
арақатынасын анықтау қажет. Не және қалай сатып алу керек, қашан және қайда
сату керек, қандай тауарлар мен қызметтер сұранысқа ие болады және ең
бастысы пайда әкеледі деген сұрауларға жауап табу мақсатында маркетингтік
зерттеулер жүргізу керек.
Қаржылық бизнес – сатып алу-сату объектісі ақша, бағалы қағаздар және
қарыздық міндеттемелер болып табылатын коммерциялық бизнестің ерекше түрі.
Валюта-ақша және қаржы-несие операцияларын жүргізу шығындарды жабу және
пайда алу үшін кәсіпкерлік табыс әкелуі тиіс. Қаржылық бизнес валюта нарығы
мен бағалы қағаздар нарығына жүргізілген маркетингтік зерттеулерге
негізделеді.
Бизнестің кез-келген түрінің қалыпты жұмыс істеуі үшін сәйкес
инфрақұрылым қажет. Бизнес инфрақұрылымы – бұл шаруашылық субъектілерінің
әр түрлі іскерлік қатынастарын тұтас байланыстыратын, ұйымдық-құқықтық
нысандардың жиынтығы [10].
Бизнес инфрақұрылымының маңызды элементтері:
• информациялық жүйелер, технологиялар мен басқа да коммуникация
құралдары;
• қаржы-несие жүйесі, банкілер мен қор биржалары;
• инвестициялық және зейнетақы қорлары, сақтандыру және трасттық
компаниялар;
• сауда-делдалдық ұйымдар, тауарлық- шикізаттық биржалар,
жәрмеңкелер, көрмелер мен аукциондар;
• салық, кеден, бақылау және бизнесті мемлекеттік реттеудің басқа
да органдары;
• аудиторлық, консалтингтік, жарнамалық және ақпараттық ұйымдар
және бұқаралық ақпарат құралдары;
• бизнеске қатысты қоғамдық және мемлекеттік ұйымдар
Бизнестің көптеген функцияларының ішінде өндірістік функциясының орыны
ерекше. Өнім өндірілмесе сатылатын ештеңе болмас еді, бәсекелестік
деңгейін, нарық конъюнктурасын зерттеудің қажеті болмас еді. Нақ осы
өндіріс процесінде жекелеген элементтерді біріктіру жүргізіледі: капитал,
жалдамалы жұмысшылардың еңбегі, табиғат ресурстары, еңбек құралдары және
маңыздылығы еш кем емес төртінші фактор – кәсіпкерлердің жасаушы қызметі
мен өндірісті ұйымдастырушылар. Ең жоғары нәтижелерге жету, жоғары табыстар
мен басқа да материалдық игіліктерге ие болу мақсатында ұдайы өндіріс
процесінің барлық кезеңдері оңтайлы тәртіпте жүргізілуі тиіс.
Бизнестің қазіргі нарықтық тұжырымдамасы бұрынғысынан барынша тезірек
жоғары пайда алуға бағытталғандығымен емес, аз көлемдегі табыс жағдайындағы
ұзақ мерзімді рентабелділік пен тұрақтылыққа бағытталғандығымен
ерекшеленеді. Қолайлы бәсекелестік деңгейі мен нарық конъюнктурасын баға
маркетингі, жеке бизнесті мемлекеттік реттеу мен ынталандыру көмегімен
үйлестіру оның әлеуметтік мәртебесі мен этикалық деңгейінің өсуіне алып
келеді.
Осының барлығы экономиканың даму тенденциясын, сәйкес табыстарды,
материалдық және рухани игіліктерді алуда әділдік қағидалары мен
мүмкіндіктер теңдігінің сақталуын, бизнестің барлық қатысушыларының
тұтастығы мен демократиялық еркіндік алуын жағымды сипаттайды.
Әлемдік экономиканың даму тенденциясын және осы кезеңдегі артықшылықты
факторлардың жиынтығының әсерін айқындай отырып, ғалымдар мен маман-
тәжірибешілер өздерінің бизнеске деген көзқарастарын қайта қарайды, оның
жаңа тұжырымдамаларын жасайды. Мұнда нарықтық экономикалы индустриалдық
дамыған елдердегі бизнесті ұйымдастырудың түрлері, нысандары мен озық
тәжірибелері сыни тұрғыдан талданады. Мысалға, қазіргі уақытта АҚШ-та,
Ұлыбритания мен Германияда бос уақыттың артуы, ішкіфирмалық жоспарлау,
ғаламдану және бизнестің дамуының халықаралық аспектілері сияқты
факторларға басымдылықпен назар аударылуда.
Әр елдің экономикалық дамуының әр түрлі кезеңдерінде бизнестің жағдайына
әсерін тигізетін белгілі бір факторлардың маңызы зор. Қазіргі уақытта жаңа
технология мен өнім түрлерін жасауға, ұдайы өндіріс процесінің тиімділігін
арттыруға, фирмалардың, елдер мен аймақтардың арасындағы шаруашылық
байланыстарды оңтайландыру негізінде бизнесті ғаламдандыруға ерекше көңіл
бөлінуде.
Бизнесті кеңейту жағдайларын қарастырғанда ұдайы өндіріс процесінің
барлық кезеңдерінде ұтымды қолданылуы тиіс табиғат, еңбек және материалдық
ресурстар сияқты факторлар бірінші кезекті маңызға ие.
Нақ осы арада өндірісті ұйымдастырушылардың, бизнестің барлық
қатысушыларының: кәсіпкерлердің, жалдамалы персоналдың, қаржы-несие және
нарықтық экономиканың басқа сфералары жұмысшыларының ынталылығы мен
жетіктілігі көрінуі тиіс.
Бизнес позициясының қалыптасуы мен нығаюына мемлекеттік реттеу,
монополия мен инфляцияның әсерін төмендету, қоғам мен оның ұйымдық-
институционалдық құрылымдары тарапынан кәсіпекрлікті қолдау сияқты нарықтық
емес факторлар да өзіндік ролін атқаруы қажет. Бизнеске қатысушылар өз
ісінің тұрақтылығы мен тиімділігін қамтамасыз ету үшін экономика мен
саясаттағы болжауға болмайтын құбылыстарға уақытында және барабар
(адекватты) жауап қайтаруды үйренуі тиіс [7].
Шағын және орта кәсіпорындар – экономиканың негізі, өйткені кәсіпкерлер
нарық конъюктурасының өзгеруіне жедел жауап береді, өз қорларын, тұрып
қалған күштері мен адамдарын жұмылдырады. Сондықтан, шағын және орта
бизнесті мемлекеттік қолдау Қазақстан экономикасының қазіргі кезеңінде
тұрақтандыруға әсер етеді. Шағын және орта бизнеске мемлекеттік көмек
көрсету Қазақстан Республикасының Президенті жарлығына да және өкіметтік
құжаттарда көрсетілгендей, экономика реформасы бағытында маңызы зор.
Бәсекелестің дамуына әсер етіп, қызмет және тауармен тұтынушы нарығын
толтырып, жаңа жұмыс орындарын құруға, кәсіпкерлер мен меншік иелерінің кең
топтарының дамуына әсер етті [9].
Шағын бизнес түріндегі кәсіпкерлік біздің елімізде зор болашаққа ие
болуы тиіс. Осыған байланысты, барлық деңгейдегі мемлекеттік құрылымдарға
әлі де бизнес кең тыныс алу үшін және мемлекеттегі тұрақтылықтың негізі
болуы үшін көп істер атқаруы қажет болып отыр.
Қазақстанның экономикасының қор негізін нарық қатынасына өткенге
дейінгі кезеңде ірі, алып өнеркәсіпті құрады және шағын және орта бизнеске
мемлекет көңіл бөлмеді. Бірақ , жоспарлы экономиканы трансформациялау
кезеңінде шағын және орта бизнес мемлекеттің стратегиялық дамуын таратуда
негізгі аспап болып табылады. Мемлекет деңгейіндегі нарықты экономикаға
өткен елдерде шағын және орта бизнеске өту және оны дамыту жүздеген
жылдарға созылды. Қазақстанда экономиканың осы секторы санаулы жылдарда
дамыды. Шағын және орта бизнесті қолдау және дамыту бағытындағы мемлекеттік
бағдарламаның Қазақстанда шағын және орта бизнестің дамуы мен
құрылымдарының негізін қалады және осы қайтымсыз процесстер тенденциясын
жасады.
Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің тиімділігін бағалау үшін ең алдымен
ұйымдық-құқықтық нысандардың артықшылықтары мен кемшіліктеріне тоқталайын.
Өндірістік кооператив
Өндірістік кооператив ұғымы :
1. Азаматтардың бірлескен кәсіпкерлік қызмет үшін мүшелік негізде,
олардың жеке еңбегімен қатысуына және мүшелерінің мүліктік
жарналарын (пайларын) біріктіруіне негізделген ерікті бірлестігі
өндірістік кооператив болып танылады .
2. Өндірістік кооператив коммерциялық ұйым болып табылады .
3. Өндірістік кооператив заңды тұлға болып табылады .
Өндірістік кооперативтерді құрудың және оның қызметінің негізгі
принциптері .
Өндірістік кооперативтер мынадай принциптер негізінде жұмыс істейді :
- мүшелікке кіру мен шығудың еркіндігі ;
- мүліктік (пайлық) жарна енгізу міндеттілігі ;
- басқарудың демократиялылығы ;
- өзара көмек және оның мүшелері үшін экономикалық тиімділікті
қамтамасыз ету ;
- өндірістік кооперативтің қызметі туралы ақпаратқа қол жететіндігі.
Өндірістік кооперативтердің қызметі :
1. Өндірістік кооператив жеке кәсіпкерлік үшін заң актілерімен тыйым
салынбаған кәсіпкерлік қызметтің кез келген түрін жүзеге асыруға
хақылы.
2. Мемлекеттік лицензиялау қолданылатын қызметті өндірістік кооператив
лицензиясы бар болған жағдайда жүзеге асырады.
3. Өндірістік кооперативтің мақсаты мен мәнін жарғы анықтайды.
Өндірістік кооперативтің мүлкі :
1.өндірістік кооператив мүлкін құрайтын көздер мыналар :
- кооператив мүшелерінің мүліктік жарналары ;
- оның қызметінен алынған табыстар ;
- заң актілерімен тыйым салынбаған өзге де көздер болып табылады .
2. өндірістік кооперативтің меншігіндегі мүлік кооператив жарғысына
сәйкес оның мүшелерінің пайларына бөлінеді .Пай
өндірістік кооператив мүшелерінің кооператив мүлкіндегі үлесі болып
табылады .
3. кооператив мүшелерінің кооператив мүлкіндегі үлестері процент түрінде
есептеледі .
4.өндірістік кооператив таратылған немесе кооператив мүшесі одан шыққан
жағдайда , кооператив мүшесінің пайына сәйкес кооператив мүлкіндегі үлесін
бөліп алуға құқығы бар.
Өндірістік кооперативтің қорлары :
1.кооперативтің құрылтай құжаттарында кредит берушілердің
мүдделеріне кепілдік беретін кооператив мүлкінің ең төменгі мөлшерін
белгілейтін кооперативтің жарғылық қорын құру көзделуі мүмкін .
2.кооператив жыл сайынғы пайдасынан аударымдар жасаудың есебінен
резервтік қор құра алады , ол кооперативтің кредит берушілер алдындағы
міндеттемелерінің орындалуын қамтамасыз етуге және көзделмеген шығыстарды
өтеуге арналады .
3. кооператив өзінің өндірістік-шаруашылық қызметі мен әлеуметтік
дамуына өзге де ақшадай және материалдық қорлар құруға хақылы.
Өндірістік кооперативтің таза табысы мен шығынын бөлу
1.Өндірістік кооперативтің таза табысы жыл қорытындысы бойынша
анықталады. Салықтар мен басқа да міндетті төлемдер төленгеннен кейін
қалған таза табыс кооперативтің толық қарамағында қалады және оның
мүшелерінің жалпы жиналысы мен кооперативтің құрылтай құжаттарында
көрсетілген мақсаттарға бөлінеді.
2. Егер кооператив жарғысында өзгеше тәртіп көзделмесе , жалпы жиналыс
белгілеген мөлшерде таза табыс кооператив мүшелерінің арасында олардың
еңбегімен қатысуына қарай бөлінеді.
3.Кооператив мүшелерінің қайсыбірін таза табысты бөлуге қатысудан және
шығынды өтеуден шеттететін кооператив мүшелерінің келісімдері немесе оның
құрылтай құжаттарының ережелері жарамсыз болып танылады .
Шаруашылық серіктестіктер:
Толық серіктестік
Толық серіктестіктің мүлкі жеткіліксіз болған жағдайда қатысушылары оның
міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлкімен ортақтасып жауап
беретін шаруашылық серіктестіг толық серіктестік деп танылады.
Толық серіктестіктің жарғылық капиталы . Қатысушылардың толық
серіктестік мүлкіндегі үлесі .
1.Толық серіктестіктің қатысушылары жарғылық қор құрады,
оның мөлшері қатысушылар жарғылық капиталға үлес қосқан сәтте Қазақстан
Республикасында заңдармен белгіленген есептік көрсеткіштің жиырма бес
мөлшерінен кем болмауы керек.
2.Толық серіктестіктің жарғылық капиталының мөлшері, оны құрау
тәртібі мен мерзімі серіктестіктің құрылтай құжаттарында белгіленеді.
3.Қатысушылардың шаруашылық серіктестігінің мүлкіндегі үлесі : -барлық
қатысушылардың шаруашылық серіктестігінің мүлкіндегі үлесі олардың жарғылық
капиталдағы салымына сай болады.
- қатысушылардың шаруашылық серіктестігінің мүлкіндегі үлесі процент
түрінде , есептеледі.
- шаруашылық серіктестігіне қатысушылар өздерінің серіктестік
мүлкіндегі үлесін белгілеудің осы баппен салыстырғандағыдан өзгеше тәртібін
анықтай алады.
- егер арнаулы заң актілерінде немесе құрылтай құжаттарында өзгеше
көзделмеген болса, шаруашылық серіктестігіне қатысушылардың серіктестік
мүлкіндегі өз үлесін кепілге салуға және сатуға құқығы бар .
Толық серіктестіктің ісін жүргізу
1. Толық серіктестіктің жоғары органы қатысушылардың жалпы жиналысы
болып табылады. Толық серіктестіктің ішкі мәселелері жөніндегі шешім барлық
барлық қатысушылардың ортақ келісімі бойынша қабылданады. Серіктестіктің
құрылтай құжаттарында қатысушылардың көпшілік дауысымен шешім қабылданатын
реттер де көзделуі мүмкін. Егер құрылтай шартында оның қатысушыларының
дауыс санын анықтаудың өзгеше тәртібі көзделмесе, толық серіктестіктің
әрбір қатысушысы бір дауысқа ие болады.
Құрылтай құжаттарында қатысушылар ие болатын дауыс санын олардың
серіктестіктің жарғылық капиталындағы үлесіне қарай белгілеу көзделуі
мүмкін.
2.Толық серіктестікке қатысушының өзге қатысушылардың келісуінсіз өз
атынан және өз мүдделері немесе үшінші тұлғаның мүдделері үшін серіктестік
қызметінің мәнімен біртектес мәмілелер жасауға құқығы жоқ. Бұл ереже
бұзылған жағдайда серіктестік өз қалауы бойынша мұндай қатысушыдан не
серіктестікке келтірілген шығынның орнын толтыруын , не осындай
мәмілелерден тапқан бүкіл пайданы серіктестікке беруін талап етуге құқылы.
3.Серіктестіктің ісін жүргізу тапсырылған толық серіктестік органдары
қатысушылардың талап етуі бойынша олардың бәріне өз қызметі жайында толық
ақпарат беріп отыруға міндетті.
4.Өкілеттігі болмаса да орталық мүдделер үшін іс-әрекетін қалған
қатысушылар мақұлдамаған жағдайда , егер ол, өзінің іс-әрекеті арқасында
серіктестік құны жөнінен серіктестік шеккен шығыстардан асып түсетін
мүлікті сақтап қалғандығын немесе тиісінше сатып алғандығын дәлелдейтін
болса , серіктестіктен өзі жасаған шығыстардың орнын толтыруды талап етуге
құқылы.
Толық серіктестіктің пайдасы мен шығынын бөлу
1.Толық серіктестіктің пайдасы мен шығыны қатысушылар арасында, егер
құрылтай шартында немесе қатысушылардың келісімінде өзгеше белгіленбесе,
олардың серіктестіктің жарғылық қорындағы үлесінің мөлшеріне бара бар
бөлінеді.
2.Толық серіктестікке қатысушылардың әлде біреуін пайда мен шығынды
бөлуге қатысудан аластататын келісімдер жарамсыз болып табылады.
Сенім серіктестігі
Сенім серіктестігінің ұғымы
1.Серіктестіктің міндеттемелері бойынша өзінің бүкіл мүлкімен (толық
серіктестерімен) ортақтасып жауап беретін бір немесе одан да көп
қатысушылармен қатар, жауапкершілігі серіктестіктің (салымшылардың)
жарғылық капиталына өздері салған салым сомасымен шектелетін және
серіктестіктің кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруына қатыспайтын бір немесе
одан да көп қатысушылардан тұратын шаруашылық серіктестігі сенім
серіктестігі деп танылады.
2.Сенім серіктестігіне қатысатын толық серіктестіктердің құқықтық
жағдайы және олардың серіктестік міндеттемелері бойынша жауапкершілілігі
толық серіктестіктің қатысушылары туралы ережемен белгіленеді.
Сенім серіктестігінің жарғылық капиталы. Қатысушылардың сенім
серіктестігінің мүлкіндегі үлесі.
1.Сенім серіктестігінің жарғылық капиталы толық серіктестіктер мен
салымшылардың салымынан құралады және жарғылық капиталға салым салған сәтте
Қазақстан Республикасында заңмен белгіленген жүз есептік көрсеткіш
мөлшерінен кем болмауға тиіс.
2.Салымшылардың жарғылық капиталдағы үлесінің жиынтық мөлшері 50%-дан
аспауы керек. Бұл ретте сенім серіктестігінің құрылтай құжаттарында
салымшылардың толық серіктестіктердің салымын (салымының бөлігін) төлеу
жөніндегі міндеттері көзделуі мүмкін.
3.Сенім серіктестігінің жарғылық капиталының мөлшері, оны құрау тәртібі
мен мерзімі серіктестіктің құрылтай құжаттарында белгіленеді.
Сенім серіктестігінің пайдасы мен шығынын бөлу
1.Егер серіктестіктің құрылтай құжаттарында немесе қатысушылардың
келісімінде өзгеше көзделмесе , сенім серіктестігінің пайдасы мен шығыны
оған қатысушылардың барлығының арасында серіктестік мүлкіндегі олардың
үлесіне барабар мөлшерде бөлінеді.
2.Қатысушылардың қайсысын болмасын серіктестіктің пайдасын бөлісуге
немесе шығынын өтеуге қатысудан шеттету туралы келісімге жол берілмейді.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік:
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік ұғымы
1.Бір немесе бірнеше адам құрған, жарғылық капиталы құрылтай
құжаттарымен белгіленген мөлшерде үлестерге бөлінген серіктестік
жауапкершілігі шектеулі серіктестік деп танылады; жауапкершілігі шектеулі
серіктестікке қатысушылар оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және
серіктестіктің қызметіне байланысты зияндарға өздерінің қосқан салымдарының
құны шегінде тәуекел етеді.
2.Жауапкершілігі шектеулі серіктестік заңды тұлға болып табылады.
3.Жауапкершілігі шектеулі серіктестік өзінің міндеттемелері бойынша
өзіне тиесілі барлық мүлікпен жауап береді.
4.Серіктестіктің жарғылық капиталға салымдарын толық енгізбеген
қатысушылары оның міндеттемелері бойынша әрбір қатысушының салым енгізбеген
бөлігінің құны шегінде ортақ жауапты болады.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік мүлкінің құралуы
1.Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің мүлкі оның құрылтайшыларының
(қатысушыларының) салымдары, серіктестік алған табыстар, сондай-ақ заңдарда
тыйым салынбаған басқа да көздер есебінен құралады.
2.Заң актілерінде немесе жауапкершілігі шектеулі серіктестік жарғысында
резервтік капитал және басқа да қорлар көзделуі мүмкін.
3.Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің мүлкі оның балансында
есептеледі.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің таза табысын оның қатысушылары
арасында бөлу.
1.Жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушылар арасында
серіктестіктің бір жыл ішіндегі өз қызметінің нәтижелері бойынша алған таза
табысын бөлу серіктестіктің тиісті жылдағы қызметінің нәтижелерін бекітуге
арналған серіктестікке қатысушылардың кезекті жиналысының шешіміне сәйкес
жүргізіледі. Жалпы жиналыс таза табысты немесе оның бір бөлігін
серіктестікке қатысушылар арасында бөлуден алып тастау туралы шешім
қабылдауға да құқылы.
2.Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жалпы жиналысы табысты
қатысушылар арасында бөлу туралы шешім қабылдаған жағдайда әрбір қатысушы
бөлінетін табыстың серіктестік жарғылық капиталындағы өз үлесіне сәйкес
бөлігін алуға құқылы. Төлемді серіктестік жалпы жиналыс таза табысты бөлу
туралы шешім қабылдаған күннен бастап бір ай ішінде ақшалай нысанда жасауға
тиіс.
3.Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің серіктестік жарғылық капиталы
толық төленгенге дейін табысты қатысушылар арасында бөлуге құқығы жоқ.
Қосымша жауапкершілігі бар серіктестік:
1.Қатысушылары серіктестік міндеттемелері бойынша жарғылық капиталға
қосқан өздерінің салымдарымен, ал бұл сомалар жеткіліксіз болған жағдайда
өздері негізген салымдардың еселенген мөлшерінде өздеріне тиесілі қосымша
мүлікпен жауап беретін серіктестік қосымша жауапкершілігі бар серіктестік
деп танылады.
2.Қатысушылар жауапкершілігінің шекті мөлшері жарғыда көзделеді.
3.Қатысушылардың бірі банкрот болған жағдайда қосымша жауапкершілігі бар
серіктестік міндеттемелері бойынша оның жауапкершілігі, егер құрылтай
құжаттарында жауапкершілікті бөлудің өзгеше тәртібі көзделмесе, қалған
қатысушылар арасында олардың салымдарына барабар бөлінеді.
Дара кәсіпкерлік
Жеке тұлғалардың кіріс алуға бағытталған, жеке тұлғалардың өздерінің
меншігіне негізделген және жеке тұлғалардың атынан олардың тәуекелімен және
мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылатын бастамашылық қызметі.
Біз білетіндей, бүгінде шағын және орта бизнес субъектісінің негізгі
бөлігі сауда және қызмет саласында жұмыс атқаруда. Бірақ нарық жағдайында
жаңа фазаға көшу мүмкін емес болып отыр, өйткені жоғары технолнгиялық
кәсіпорындары бар шағын бизнес салалары негізгі бәсекелестіктің факторы
болып табылады және жаңа жұмыс орындарын құрып отыр.
1.2 Жеке кәсіпкерліктің экономикадағы ролі мен орыны
Жалпы жеке кәсіпкерлік микродеңгейде нақты әлеуметтік-экокномикалық
ортада іске асады және осы ортамен үнемі санасады, өйткені өзі осы ортадан
шыққан. Шағын бизнес осы орта өнімі болып табылады. Шағын бизнес – бұл
экономикалық белсенділіктің ерекше түрі. Ол өзіндік бастамашылыққа,
жауапкершілікке негізделген инновациялық кәсіпкерлік идея. Экономикалық
белсенділік – қоғамдық өндіріске жеке адамның қатысу нысанын және өзінің,
жанұя мүшелерінің өмір сүруін қамтамасыз ету үшін қаражат табу тәсілі. Жеке
адамның қоғамдық өндіріске қатысуының бұл нысаны функционалды міндеттеме
немесе олардың комбинациясы болады. Егер ол келесі тұлға ретінде қатысса:
• Үнемі және кепілді табыс әкелетін объектінің, жылжымайтын
мүліктің жене тағы басқа меншік иесі ретінде (жалға берілетін
үйдің немесе кәсіпорының меншік иесі).
• Еңбек күшін сататын жалдамалы жұмыскер ретінде (сварщик,
сатушы, автокөлік жуушы және т.б.).
• Жеке дара өндіруші ретінде (өз еңбектерін өткізу арқылы
табатын табысына өмір сүретін дербес суретші немесе
автокөлікті такси ретінде қолдану арқылы табысына өмір сүретін
жүргізуші жене т.б.).
• Менеджер ретінде (біреудің кәсіпорынын басқарушы).
• Қорғаныс – күзет қызметкері ретінде (қарашын, күзетші т.б.).
Жеке кәсiпкер - заңды тұлға нышанынсыз және заңды тұлға құрмай
кәсiпкерлiк қызметпен айналысатын жеке тұлға.
Жеке кәсіпкерліктің мынадай түрлерi бар:
- өзiндiк кәсiпкерлiк - бiр азаматтың өзiнiң меншiк құқы,
сондай-ак, мүлiктi пайдалануға мүмкiндiк беретiн өзге де
құқы бойынша тиесiлi мүлiк негiзiнде дербес жүргiзiлетiн
кәсiпкерлiк;
- бipлескен кәсіпкерлік кәсіпкерлік - азаматтар тобының
(жеке кәсiпкерлер) ортак, меншiк құқы, сондай-ак, мүiктi
бiрiгiп пайдалануға мумкiндiк беретiн eөзге де құқықтар
бойынша тиесiлi мүлiк негiзiнде бiрлесiп жургiзетiн
кәсіпкерлігі.
Бұл өз кезегiнде 3 түрге бөлiнедi:
- ерлi-зайыптылардың кәсiпкерлiгi - ерлi-зайыптылардьщ
бiрлескен меншiгi негiзiнде жүзеге асырылатын ерлi
зайыптылардың кәсiпкерлiгi; фермерлiк шаруашылық немесе
жекешелендiрiлген тұрғын үйге бiрлескен ортақ меншiк
негiзiнде жүзеге асырылатын отбасылық кәсіпкерлік;
- ортақ үлестiк меншiк негiзiнде жүзеге асырылатын жай
cepiктестік.
Бұл негізінен бiрлескен шаруашылық қызметi туралы келiсiм бойынша
құрылады.
Шағын және орта бизнес жаңа тауарды өндіру болсын, қызметті басқа
профильге ауыстыру және жаңа кәсіпорын ашу болсын инновациалық мезеттің
болуын талап етеді. Өндірісті басқарудың жаңа жүйесі, өндірісті
ұйымдастырудың жаңа тәсілін және жаңа технологияны енгізу – бұлардың
барлығы инновациялық мезет болып есептеледі.
Кәсіпкерлік белсенділіктің негізгі субъектісі – кәсіпкер болып табылады.
Бірақ, кәсіпкер жалғысу субъектісі бола алмайды. Өйткені, ол тұтынушымен
үнемі қарым-қатынаста болады.Сонымен қатар бұл жерде көмекші немесе қарсы
шығушы ретінде мемлекет те қатынасқа түседі.
Тұтынушы да, мемлекет те, жалдамалы жұмысшы да(егер кәсіпкер жалғыз
жұмыс істемесе), бизнес бойынша әріптестер де кәсіпкерлік субъектілер
категориясына жатады.
Бизнесмен мен тұтынушы арасындағы қарым-қатынаста кәсіпкер белсенді
субъект категориясына жатады, ал тұтынушыға әрекетсіздік қасиет тән. Осы
қатынасты талдай келе, тұтынушы кәсіпкерлік прцестің индикаторын
атқаратындығын айта кеткен жөн. Бұл түсінікті. Өйткені, кәсіпкер қызметінің
пәнін құрайтын заттарға тұтынушы оң баға бергенде ғана бұл заттар өтімді
болады. Мұндай бағалау тұтынушы арқылы жүзеге асады және қандай да бір
тауарды сатып алуға дайын екенін білдіреді. Кәсіпкер өз қызметін
ұйымдастыруда тұтынушының көңіл-күйін, қалауын және күтуін елемей қоймайды
[12].
Сонымен, кәсіпкердің мақсаты тұтынушының көңілінен шығу, өз
тұтынушылар ортасының болуына ұмтылу.
Қарастырылған мәселелерді тұжырымдай келсек: қоғамдық өндіріс
көзқарасынан бизнесмен белсенді субъект рөлін атқарса, кәсіпкелік процесс
көзқарасынан белсенді рөлді тұтынушы атқарады және кәсіпкер бұл деректі
елемей қоя алмайды.
Кәсіпкерлік процесс субъектісі ретіндегі мемлекеттің рөлі, іскерлік
белсенділік ортада пайда болатын қоғамдық жағдайларға, ахуалдарға және
мемлекеттің өз алдына қойған мақсатына байланысты әртүрлі болады.
Нақты жағдайларға байланысты мемлекет болуы мүмкін:
• Шағын және орта бизнес дамуына қолайсыз жағдай жасаса, немесе
оны шектесе, кәсіпкерлік дамуының тежеуіші;
• Мемлекет шағын және орта бизнестің дамуына тікелей қарсы іс-
әрекет жасамаса, бірақ оның дамуына мүмкіндік те жасамаса,
бөгде бақылаушы;
• Мемлекет кәсіпкерлік процеске тарту үшін жаңа агенттерді үнемі
бнелсенді іздесе, кәсіпкерлік процесті жеделдетуші бола алады.
Жалдамалы жұмысшы да кәсіпкерлік идеяны жүзеге асырушы ретінде
кәсіпкерлік процестің субъектілер тобына жатады. Кәсіпкерлік идеяның жүзеге
асу нәтижелігі және сапасы жалдамалы жұмысшыға байланысты [10].
Әрбір экономикалық субъектінің өз мүддесі болатындығы мәлім. Ал,
кәсіпкер мен жалдамалы жұмысшының жоспарларының бір бөлігі сәйкес келеді
(табыс жоғарылаған сайын, жалақы жоғарылайды), ал бір бөлігі қарама-қайшы
сипатқа ие(кәсіпкер жоғары жплақы төлеуге мүдделі емес, ал жалдамалы
жұмысшы жалақы жоғары болғанын қалайды). Мұндай жағдайда екі жақ өздерін
қанағаттандыратын келісімге келеді. Осындай келісімдер кәсіпкерлік
процестің екі субъектісінің қатынасының негізін құрайды.
Ұйымдастырушылық блогы
-өкілетті салалық орган;
- шағын бизнесті қолдау агенттігі
- бизнесті дамытудың қоры
- банктер
- бизнес жоспарлар
ррррррррр
Талдау блогі
-ішкі нарықтағы сұраныс
пен ұсыныстың төлем
қабілетінің балансы
-сыртқы нарықтағы
сұраныстың төлем
қабілеттілігі балансы
-тауарларға мүмкін
болатын көлемін бағалау
Өндірістік блогы
-менеджерлер
ұйымдастыру,
-негізгі өндіріс
-инфрақұрлым
-персонал
-ресурстар
-маркетингті
қалыптастыру;
Мемлекеттік реттеу блогы
-салықтар, акциздер,т.б
-кеден салығы, тарифтер
-бағалар, прейскуранттар
-құқықтық актілер;
1 - Cурет - Шағын бизнесті ұйымдастыру нысандарының кеңейтілген
сызбасы
Еңбек бөлінісі негізінде қазіргі заман жағдайында әрбір бизнесмен терең
мамандандырылған өндірісте қызмет атқарады.
Кез-келген кәсіпкер эффективті әріптестік байланыстарды қажет етеді: тек
осы жағдайда ғана ол тұтас өндірістік процесте нәтижелі қызмет жасайды.
Кәсіпкерлер жалпы экономикалық процестен салыстырмалы оқшауланған
әріптестік байланысты ұстанғанда жағдай идеалды болады. Талдау үшін тұтас
өндірістік процесті алсақ, ол көптеген фрагменттерден тұрады, олардың
әрқайсысы кәсіпкерлік қызметте ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz