Орта мектепте экологиялық білім мен тәрбие берудің мазмұны, түрлері мен әдістері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ОРТА МЕКТЕПТЕ ЭЛЕМЕНТТЕР ХИМИЯСЫ КУРСЫНЫҢ
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕ БЕРУ МҮМКІНДІКТЕРІ
1.1 Химияны пәнаралық байланыста оқыту арқылы экологиялық
білім мен тәрбие берудің педагогикалық шарттары ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Химиядан сыныптан тыс жұмыстар негізінде экологиялық
білім мен біліктілікті қалыптастырудың ғылыми теориялық
негізгі мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
2.1 Орта мектепте экологиялық білім мен тәрбие берудің мазмұны,
түрлері мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Экология бағытындығы білім берудің құзіреттілігін қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3
3 ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4 ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. ОРТА МЕКТЕПТЕ ЭЛЕМЕНТТЕР ХИМИЯСЫ КУРСЫНЫҢ
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕ БЕРУ МҮМКІНДІКТЕРІ
1.1 Химияны пәнаралық байланыста оқыту арқылы экологиялық
білім мен тәрбие берудің педагогикалық шарттары ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Химиядан сыныптан тыс жұмыстар негізінде экологиялық
білім мен біліктілікті қалыптастырудың ғылыми теориялық
негізгі мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
2.1 Орта мектепте экологиялық білім мен тәрбие берудің мазмұны,
түрлері мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Экология бағытындығы білім берудің құзіреттілігін қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3
3 ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4 ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қазіргі таңда экологиялық мәселе аймақтық немесе республикалық қана емес, дүниежүзілік сипат алып, адамзат тағдырымен байланыста қаралатын дәрежеге жетті. Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен мақұлданған «Қазақстан Республикасының 2004–2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасында» «Қоғамды экологияландыру – бұл адамның табиғатпен үйлесімділігіне қол жеткізуге бағытталған және қоғам көзқарасының жүйесін қалыптастыру үрдісі», – деп атап көрсетілген.
Көптеген зерттеулерде экологиялық білім беру жалпы білім берудің бір бөлігі ретінде ғана емес, сонымен қатар экологиялық мәдениеті, санасы, іс-әрекетке дайындығы жоғары деңгейдегі тұлғаны тәрбиелеу мақсатын көздейтін үрдістің жаңа мәні қарастырылады. Орта мектепте экологиялық мәдениетті қалыптастыру Қазақстанның тұрақты дамуының басты факторларының бірі болып саналады.
Экологиялық білімнің қазіргі таңда маңызы зор. Сонымен қатар экологиялық білім бере отырып оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыруға болады. Орта мектепте химия пәні арқылы экологиялық білім беру мәселелері толығынан зерттелмеген. Орта мектепте элементтер химиясы курсының экологиялық білім мен тәрбие берудегі мүмкіндігі зор. Өйткені бізді қоршаған орта да, өзіміз де химиялық элементтерден тұрамыз. Табиғаттың адам өміріндегі алатын орнын, табиғат пен қарым-қатынастың дұрыс қалыптасуын, әсіресе антропогендік фактордың ауқымды экологиялық кризиске әкелуін ескере отырып, экологиялық білім және тәрбие беру қажет. Сабақты экологияландырып, яғни күнделікті өмірмен байланыстырып өткізсе оқушылар сабақты тереңірек түсініп және қызығушылық танытады.
Білімді жастар ғана егемендігіміздің ертеңін баянды етіп, қоғамның әлеуметтік – экономикалық дамуы мен экологиялық жақсаруына үлес қоса алады. Сондықтан да жас ұрпаққа экологиялық білім беру, олардың табиғат пен адам өмірінің бірлігін терең сезінетін, табиғатты аялап, оны қорғай алатын азаматты тәрбиелеу міндеттері мен мақсаттары өз маңыздылығын бүгінгі таңда жоймай, қайта одан әрі көкейкестілігімен сипатталуда.
Мектеп қабырғасында берілген экологиялық білім мен біліктілік жас жеткіншектің экологиялық санасының дамуын қамтамасыз етіп, жеке тұлғаның экологиялық мәдениетінің негізін қалайды. Демек, экологиялык мәдениет - адамның қоршаған табиғи және әлеуметтік ортаға шын мәнінде зиялы қатынасының ең жоғары деңгейдегі көрінісі [60]. Қазіргі кездегі мектептердің алдында тұрған міндеттердің бірі жас ұрпақтың экологиялық білімі мен біліктілігін қалыптастыру, оларды табиғатты қорғау, табиғат қорларын тиімді пайдалану, саналы, экологиялық білімді пайдалана білетін азамат ретінде тәрбиелеу.
Орта мектепте химия пәнін оқыту барысында оқушылардың ғылыми қағидалар мен ұғымдарын саналы игеруіне ғана емес, пәнге тұрақты ынтасын қалыптастыруға айрықша назар аударудың маңыздылығы оқу бағдарламасында атап көрсетілген. Химияның экологиялық мәні ол жөніндегі білімді күнделікті өмірде, өнеркәсіпте, денсаулық сақтау саласында қолдануды түсіндіру арқылы оқушылардың ұғымына елеуі түрде ықпал етеді.
Орта мектеп химиясында экологиялық мазмұны бар ақпараттарды, химия өнеркәсібі мен оны дамытудың негізгі бағыттарын және әр аймақтың жергілікті экологиялық мәліметтерін сабақтарда пайдалану оқушылардың тек химиядан білім алу, оны бекіту және жетілдіруіне ғана емес, оларда экологиялық, табиғат қорғау білімдеріне, экологиялық ой-өрісінің дамуына, сонымен қатар, экологиялық жағдайларды сараптау біліктері мен дағдылары қалыптасып, экологиялық жағдайларды болжай білуіне және адамның іс-әрекеті әсерінен туатын қоршаған ортадағы келеңсіз оқиғаларды болжауға, жеке тұлғада экологиялық білім мен мәдениет тәрбиелеуге мүмкіндік тудырады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Жұмыстың мақсаты. 10 сынып бағдарламасындағы элементтер химиясы курсы бойынша табиғатқа әсері бар деген негізгі тақырыптар бөліп алып, осы элементтердің адам ағзасымен, қоршаған ортамен байланысты экологиялық, химиялық және табиғатты қорғау ұғымдарының проблемалары негізінде бағдарламалар дайындау. Осы бағдарлама бойынша оқушылардың пәнге деген қызығушылығы мен танымдық белсенділігін арттыру әдістемесін жасау.
Көптеген зерттеулерде экологиялық білім беру жалпы білім берудің бір бөлігі ретінде ғана емес, сонымен қатар экологиялық мәдениеті, санасы, іс-әрекетке дайындығы жоғары деңгейдегі тұлғаны тәрбиелеу мақсатын көздейтін үрдістің жаңа мәні қарастырылады. Орта мектепте экологиялық мәдениетті қалыптастыру Қазақстанның тұрақты дамуының басты факторларының бірі болып саналады.
Экологиялық білімнің қазіргі таңда маңызы зор. Сонымен қатар экологиялық білім бере отырып оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыруға болады. Орта мектепте химия пәні арқылы экологиялық білім беру мәселелері толығынан зерттелмеген. Орта мектепте элементтер химиясы курсының экологиялық білім мен тәрбие берудегі мүмкіндігі зор. Өйткені бізді қоршаған орта да, өзіміз де химиялық элементтерден тұрамыз. Табиғаттың адам өміріндегі алатын орнын, табиғат пен қарым-қатынастың дұрыс қалыптасуын, әсіресе антропогендік фактордың ауқымды экологиялық кризиске әкелуін ескере отырып, экологиялық білім және тәрбие беру қажет. Сабақты экологияландырып, яғни күнделікті өмірмен байланыстырып өткізсе оқушылар сабақты тереңірек түсініп және қызығушылық танытады.
Білімді жастар ғана егемендігіміздің ертеңін баянды етіп, қоғамның әлеуметтік – экономикалық дамуы мен экологиялық жақсаруына үлес қоса алады. Сондықтан да жас ұрпаққа экологиялық білім беру, олардың табиғат пен адам өмірінің бірлігін терең сезінетін, табиғатты аялап, оны қорғай алатын азаматты тәрбиелеу міндеттері мен мақсаттары өз маңыздылығын бүгінгі таңда жоймай, қайта одан әрі көкейкестілігімен сипатталуда.
Мектеп қабырғасында берілген экологиялық білім мен біліктілік жас жеткіншектің экологиялық санасының дамуын қамтамасыз етіп, жеке тұлғаның экологиялық мәдениетінің негізін қалайды. Демек, экологиялык мәдениет - адамның қоршаған табиғи және әлеуметтік ортаға шын мәнінде зиялы қатынасының ең жоғары деңгейдегі көрінісі [60]. Қазіргі кездегі мектептердің алдында тұрған міндеттердің бірі жас ұрпақтың экологиялық білімі мен біліктілігін қалыптастыру, оларды табиғатты қорғау, табиғат қорларын тиімді пайдалану, саналы, экологиялық білімді пайдалана білетін азамат ретінде тәрбиелеу.
Орта мектепте химия пәнін оқыту барысында оқушылардың ғылыми қағидалар мен ұғымдарын саналы игеруіне ғана емес, пәнге тұрақты ынтасын қалыптастыруға айрықша назар аударудың маңыздылығы оқу бағдарламасында атап көрсетілген. Химияның экологиялық мәні ол жөніндегі білімді күнделікті өмірде, өнеркәсіпте, денсаулық сақтау саласында қолдануды түсіндіру арқылы оқушылардың ұғымына елеуі түрде ықпал етеді.
Орта мектеп химиясында экологиялық мазмұны бар ақпараттарды, химия өнеркәсібі мен оны дамытудың негізгі бағыттарын және әр аймақтың жергілікті экологиялық мәліметтерін сабақтарда пайдалану оқушылардың тек химиядан білім алу, оны бекіту және жетілдіруіне ғана емес, оларда экологиялық, табиғат қорғау білімдеріне, экологиялық ой-өрісінің дамуына, сонымен қатар, экологиялық жағдайларды сараптау біліктері мен дағдылары қалыптасып, экологиялық жағдайларды болжай білуіне және адамның іс-әрекеті әсерінен туатын қоршаған ортадағы келеңсіз оқиғаларды болжауға, жеке тұлғада экологиялық білім мен мәдениет тәрбиелеуге мүмкіндік тудырады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Жұмыстың мақсаты. 10 сынып бағдарламасындағы элементтер химиясы курсы бойынша табиғатқа әсері бар деген негізгі тақырыптар бөліп алып, осы элементтердің адам ағзасымен, қоршаған ортамен байланысты экологиялық, химиялық және табиғатты қорғау ұғымдарының проблемалары негізінде бағдарламалар дайындау. Осы бағдарлама бойынша оқушылардың пәнге деген қызығушылығы мен танымдық белсенділігін арттыру әдістемесін жасау.
Мазмұны
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ОРТА МЕКТЕПТЕ ЭЛЕМЕНТТЕР ХИМИЯСЫ КУРСЫНЫҢ
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕ БЕРУ МҮМКІНДІКТЕРІ
1. Химияны пәнаралық байланыста оқыту арқылы экологиялық
білім мен тәрбие берудің педагогикалық шарттары
... ... ... ... ... ... ... 5
2. Химиядан сыныптан тыс жұмыстар негізінде экологиялық
білім мен біліктілікті қалыптастырудың ғылыми теориялық
негізгі мәселесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
2
1. Орта мектепте экологиялық білім мен тәрбие берудің мазмұны,
түрлері мен әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
2. Экология бағытындығы білім берудің құзіреттілігін
қалыптастыру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3
3 ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
4 ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Қазіргі таңда экологиялық мәселе аймақтық немесе республикалық қана
емес, дүниежүзілік сипат алып, адамзат тағдырымен байланыста қаралатын
дәрежеге жетті. Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен
мақұлданған Қазақстан Республикасының 2004–2015 жылдарға арналған
экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасында Қоғамды экологияландыру –
бұл адамның табиғатпен үйлесімділігіне қол жеткізуге бағытталған және
қоғам көзқарасының жүйесін қалыптастыру үрдісі, – деп атап
көрсетілген.
Көптеген зерттеулерде экологиялық білім беру жалпы білім берудің
бір бөлігі ретінде ғана емес, сонымен қатар экологиялық мәдениеті,
санасы, іс-әрекетке дайындығы жоғары деңгейдегі тұлғаны тәрбиелеу
мақсатын көздейтін үрдістің жаңа мәні қарастырылады. Орта мектепте
экологиялық мәдениетті қалыптастыру Қазақстанның тұрақты дамуының басты
факторларының бірі болып саналады.
Экологиялық білімнің қазіргі таңда маңызы зор. Сонымен қатар
экологиялық білім бере отырып оқушылардың пәнге деген қызығушылығын
арттыруға болады. Орта мектепте химия пәні арқылы экологиялық білім
беру мәселелері толығынан зерттелмеген. Орта мектепте элементтер
химиясы курсының экологиялық білім мен тәрбие берудегі мүмкіндігі зор.
Өйткені бізді қоршаған орта да, өзіміз де химиялық элементтерден
тұрамыз. Табиғаттың адам өміріндегі алатын орнын, табиғат пен қарым-
қатынастың дұрыс қалыптасуын, әсіресе антропогендік фактордың ауқымды
экологиялық кризиске әкелуін ескере отырып, экологиялық білім және
тәрбие беру қажет. Сабақты экологияландырып, яғни күнделікті өмірмен
байланыстырып өткізсе оқушылар сабақты тереңірек түсініп және
қызығушылық танытады.
Білімді жастар ғана егемендігіміздің ертеңін баянды етіп, қоғамның
әлеуметтік – экономикалық дамуы мен экологиялық жақсаруына үлес қоса
алады. Сондықтан да жас ұрпаққа экологиялық білім беру, олардың табиғат
пен адам өмірінің бірлігін терең сезінетін, табиғатты аялап, оны қорғай
алатын азаматты тәрбиелеу міндеттері мен мақсаттары өз маңыздылығын
бүгінгі таңда жоймай, қайта одан әрі көкейкестілігімен сипатталуда.
Мектеп қабырғасында берілген экологиялық білім мен біліктілік жас
жеткіншектің экологиялық санасының дамуын қамтамасыз етіп, жеке
тұлғаның экологиялық мәдениетінің негізін қалайды. Демек, экологиялык
мәдениет - адамның қоршаған табиғи және әлеуметтік ортаға шын мәнінде
зиялы қатынасының ең жоғары деңгейдегі көрінісі [60]. Қазіргі кездегі
мектептердің алдында тұрған міндеттердің бірі жас ұрпақтың экологиялық
білімі мен біліктілігін қалыптастыру, оларды табиғатты қорғау, табиғат
қорларын тиімді пайдалану, саналы, экологиялық білімді пайдалана
білетін азамат ретінде тәрбиелеу.
Орта мектепте химия пәнін оқыту барысында оқушылардың ғылыми
қағидалар мен ұғымдарын саналы игеруіне ғана емес, пәнге тұрақты
ынтасын қалыптастыруға айрықша назар аударудың маңыздылығы оқу
бағдарламасында атап көрсетілген. Химияның экологиялық мәні ол
жөніндегі білімді күнделікті өмірде, өнеркәсіпте, денсаулық сақтау
саласында қолдануды түсіндіру арқылы оқушылардың ұғымына елеуі түрде
ықпал етеді.
Орта мектеп химиясында экологиялық мазмұны бар ақпараттарды, химия
өнеркәсібі мен оны дамытудың негізгі бағыттарын және әр аймақтың
жергілікті экологиялық мәліметтерін сабақтарда пайдалану оқушылардың
тек химиядан білім алу, оны бекіту және жетілдіруіне ғана емес, оларда
экологиялық, табиғат қорғау білімдеріне, экологиялық ой-өрісінің
дамуына, сонымен қатар, экологиялық жағдайларды сараптау біліктері мен
дағдылары қалыптасып, экологиялық жағдайларды болжай білуіне және
адамның іс-әрекеті әсерінен туатын қоршаған ортадағы келеңсіз
оқиғаларды болжауға, жеке тұлғада экологиялық білім мен мәдениет
тәрбиелеуге мүмкіндік тудырады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Жұмыстың мақсаты. 10 сынып бағдарламасындағы элементтер химиясы
курсы бойынша табиғатқа әсері бар деген негізгі тақырыптар бөліп алып,
осы элементтердің адам ағзасымен, қоршаған ортамен байланысты
экологиялық, химиялық және табиғатты қорғау ұғымдарының проблемалары
негізінде бағдарламалар дайындау. Осы бағдарлама бойынша оқушылардың
пәнге деген қызығушылығы мен танымдық белсенділігін арттыру әдістемесін
жасау.
Осы мақсатқа сай мына міндеттер орындалды.
- элементтер химиясы курсын оқыту үрдісіндегі экологиялық білім берудің
көкейкесті мәселелерін айқындау, теориялық және әдістемелік негіздерін
тұжырымдау;
- элементтер химиясы курсын оқыту үрдісінде экологиялық білім берудің
құрылымдық жүйесін дайындау;
- элементтер химиясы курсын оқыту үрдісінде экологиялық білім беру
ерекшеліктерінің әдістемесін жасау;
- ұсынылған әдістемелік жүйенің тиімділігін эксперимент жүзінде анықтау.
- Экологияландырылған бағдарлама арқылы оқушылардың пәнге деген
қызығушылығын және танымдық белсенділігін арттыру
Зерттеу нысаны. Мектепте химия пәнін оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні: орта мектепте оқушыларға элементтер химиясы курсын
оқытуда экологиялық білім беру үрдісі.
1.1 Химияны пәнаралық байланыста оқыту арқылы экологиялық білім мен
тәрбие берудің педагогикалық шарттары
Педагогикалық мақсатпен зерттеу жүргізгенде ең алдымен сол пәннің
мазмұнын оқушыларға жеткізудің сан қырлы дидактикалық талаптарын жүзеге
асыру жолдары талданатыны белгілі. Олай болса біз өз ізденісімізде
педагогикалық мәселелердің түйінді шешімдерін анықтауға тырысамыз.
Педагогикалық тұрғыдан қарағанда оқыту дегеніміз - жеке адамның бойына
ұжымдық тәжірибені сіңіру.
Дидактикалық тұрғыдан оқыту дегеніміз - білім берудің мазмұнын білім
алушыға жеткізу ісіндегі сабақ беру (оқытушының қаракеті) мен оқудың
(білім алушының таным әрекеті) бірлігі.
Әдістемелік тұрғыдан алғанда оқыту - нақтылы оқу пәнінің материалын
білім алушыға жеткізу ісіндегі сабақ беру мен оқудың бірлігі [121].
Оқыту үрдісі бірнеше компоненттерден тұратын күрделі кұрылым екендігі
белгілі. Оқыту үрдісі екі жақты үрдіс. Онда оқушы мен оқытушы арасында
ынтымақтастык әрекеттері жүзеге асырылады. Оқу әрекетінде оқытушы
-оқушы, оқушы - оқу пәні, оқушы - оқушы қатысады. Осының ішіндегі
ең маңыздысы - оқытушы мен білім алушы арасындағы қарым-қатынастың,
оқытудың мақсаттары мен міндеттерінің, мазмұны мен ұйымдастыру
формаларының, құралдары мен әдістерінің бірлігі мен үйлесімділігі,
сабақтастығы арқылы жүзеге асырылады. Оқытудағы сабақтастық- оқу пәнін
оқып -үйренудің түрлі сатыларында оның бөліктері арасында қажетті
байланыстар мен дұрыс арақатынасты құрудан тұрады делінген [122].
“Сабақтастық”ұғымы сонымен қатар оқытудың әрбір сатысында оқушылардың
білімдері мен біліктеріне, тәсілдеріне және оны бекітуге бағытталған
барлық жұмыстарға қойылатын талаптарды да сипаттай алады.
Зерттеуіміздің мақсаты біздің болашағымыз, яғни жастарға химияны
пәнаралық байланыста оқытуда экологиялық білім беру мәселесі
болғандықтан, осы жаратылыстану пәндерінің мазмұнындағы экологиялық
білім беру жайы сараланып, оларды белгілі бір жүйеге келтіру жағы
қарастырылады.
Соңғы кездердегі бағдарламаларға экологиялық білім беру мәселесі жиі
көтеріліп, онда мектепке дейінгі тәрбиеден бастап, бастауыш, орта
мектептерде және жоғары оқу орындарында бұл мәселені жүзеге асырудың
педагогикалық, психологиялық аспектілері жан-жақты қаралып отырғаны
мәлім. Онда экология жеке ғылым ретінде бөліп қаралмай, ол жалпылай
экологиялык ұғым беру тұрғысынан, ал біраз зерттеушілер экологиялық
білімді жеке пәндердің өзара сабақтастығы, байланысы негізінде жүзеге
асыруды қарастырады. Дегенмен, мұның қай-қайсысында да әлі де болса
айқын жасалған жүйелілік байқалмайды. Жеке пәндер арқылы экологиялық
білім беру, пәндік оқулықтарда берілген материалдардың, яғни мәтіндер
мазмұнындағы сабақтастықтың қалыптасуының мәні зор. Оқушыларға
экологиялық білім мен экологиялық тәрбие беру, оларды әлеуметтік
жағынан дайындаудың негізгі компоненттерінің бірі болып саналады. Мұны
пәнаралық байланыс негізінде берілетін экологиялық білім мен тәрбие
берудің моделінде көрсетуге болады (2-сурет).
Пәнаралық байланыста берілетін білім жүйесі жастардың төменгі мектеп
қабырғасынан бастап болашақ мамандықтарына кәсіби бейімделуіне жағдай
жасап, мүмкіндік береді. Қазіргі таңда білім беру жүйесі барлық
пәндерді өзара байланыстыра, кіріктіре, сабақтастыра отырып оқыту
арқылы білім беріп, жастарды шығармашылық іс-әрекетке үйрету, жекебас
дербестігін дамыту, бойларына жауапкершілік, орнықтылық қалыптастыру,
т.б. мәселелерді шешу мақсатын көздеп отыр.
Пәнаралық байланыста экологиялық білім беруді ұйымдастыру, жеке пәндер
мазмұнының, мәтінінің бір-бірімен өзара жымдасуын қамтамасыз ететіндей
белгілі бір жүйелілікті керек етеді. Экологиялық білім берудің мазмұны,
нақты пәндердегі білім → әлеуметтік экологиялық білім → мамандықтарымен
байланыстырылған білім, тізбегіндей бір-бірімен өзара ұштасып,
сабақтасып жатса, онда әрбір жеке адамда жоғары әлеуметтік экологиялық
сана-сезім, әрбір іс-әрекеттерінде ойлылық, жауапкершілік
қаракеттерінің қалыптасатыны анық.
2-сурет - Пәнаралық байланыс негізіндегі
экологиялық білім мен тәрбие моделі
Пәнаралық байланыста экологиялық білім мен тәрбие беруде материалдарды
сұрыптағанда, қоршаған ортадағы болып жатқан әртүрлі құбылыстарды жалпы
және жеке заңдар мен ережелер негізінде түсіндіруден басталса,
оқушыларда қоршаған орта жүйесіндегі түрлі үрдістерге танымдық
көзқарасы жетіледі. Ал, мұндай білім беру жүйесін іске асыру үшін, ең
алдымен пәнаралық байланыста оқытылатын әрбір пәннің мазмұны оқытудың
мақсатын, нәтижесін анықтайтындай оқу бағдарламасымен сабақтастықта
көрініс табуы қажет.
Психологиялық тұрғыдан алғанда оқу әрекеттерінің бір-бірімен ұқсастығы,
сабақтастығы (ойын, бакылау, тәжірибе), физиологиялық тұрғыдан даму
қарқынының тездігі, олардың берілген білімді игеруге ынталылық, ондағы
койылған басты мақсатқа жетуге қызығушылық, ол білімді қабылдағыштығы
мен беріктігі, сапалылыгы сияқты қасиеттерінің өзі пәндермен
экологиялық байланыстылықты, сабақтастылықты ұғындырудың нәтижесі
болуына негіз беріп, мүмкіндік тудырады.
Біз өз зерттеулерімізде элементтер химиясының тақырыптары мен ондағы
материалдары бойынша пәнаралық байланыста беруге болатын ғылыми
экологиялық ұғымдардың күнделікті тұрмыстағы маңызы және оларды тиімді
пайдалану мүмкіншіліктеріне баса көңіл бөліп, жүйелеуді қарастырдық.
Мәселен, химия пәнінде өлі табиғат заттары мен құбылыстарының (су, ауа,
топырақ, химиялық бүкіл элементтердің құрылымы) ерекшеліктері,
қасиеттері туралы берілетін білім физикалық ұғымдармен байланыстырыла,
яғни дүниедегі бүкіл заттар мен құбылыстардың физикалық ерекшеліктері,
заттардың (жай жэне радиоактивті) биосферада таралуы, ол заттардың
таралуына әсер ететін физикалық, химиялық және табиғи факторлар мен
заңдылықтар, олардың тұрмыстағы маңызы т.б. туралы мәлімет беріледі.
Міне, осы мазмұндарға назар аударсақ, екі пәннің де қарастыратын ортақ
мәселесінің негізіне қоршаған дүние заттары мен құбылыстары енеді. Олай
болса, осы әлемдегі баршаға ортақ дүние туралы білім беруде, оны
өндірудің, пайдаланудың, сақтаудың экологиялық мәселелері ашылмақ. Ал,
болашақ маман иелері өздерінің білім алу жолдарында табиғатпен,
қоршаган ортамен тығыз байланыста қызмет жасауға дайындалатынын
ескерсек, біз бүкіл әлемдік био-, гео- жүйелерімен тиімді қатынастар
орнықтыруға міндеттіміз. Тиімді қатынастар деп- табиғи ортаны сақтап,
қорғайтын іс-әрекеттерді, адам мен қоғамды дамытатын қарым-қатынастарды
айтамыз. Адам-табиғат жүйесіндегі қатынастар 3 түрлі болады: I)
физиологиялық, адам мен қоршаған орта арасындағы энергия мен зат алмасу
арқылы жүзеге асады; 2) іс-әрекеттік; 3) психикалық. Оның оқытушы-оқушы-
табиғи жүйесіндегі қатынастары: іс-әрекеттік және психикалық. Ал
физиологиялық қатынастар олар туралы білім алумен шектеледі. Демек,
адамның өзі өмір сүретін ортасымен тиімді қарым-қатынастарын
қалыптастыратын, яғни іскерлікпен әрекет жасайтын, экологиялық білімді,
экологиялық ғылыми көзқарасы дамыған маман дайындау міндетін шешуге
тиіспіз. Өйткені, келешек қоғам дамуының ұйтқысы болатын да табиғи орта
тепе - теңдігін сақтап, тазалығын қорғауға белсенді араласатын да осы
жастар. Сондықтан, химияның жаратылыстану пәндерімен байланысы
негізінде экологиялық білім беруді белгілі бір жүйеге келтіретін
болсақ, мұндай сабақтар жүйесінің құрылысы төмендегідей болуы мүмкін (3-
сурет)
3-сурет - Химиядан пәнаралық байланысы негізінде экологиялық білім беру
жүйесі
Осы көрсетілген суреттегі сабақ түрлерінің басты мақсатының бірі
тақырыптың ғылыми мазмұны мен экологиялық мазмұнының сабақтаса отырып
кірігіп кетуі. Әр тақырыпты оқытқанда бұл мақсаттар жігінің бірігуі.
Сонда ғана болашақ мамандардың экологиялық санасын қалыптастыруға
жағдай туады. Осы жүйені бекітілген, алдын ала дайындалған бағдарлама
негізінде, зерттеулердегі және оқулықтағы материалдар мен оқу
құралдарының көмегімен [15, 58, 63, 107, 116, 117, 118, 119, 120, 121,
122, 123, 124, 125, 126, 127, 128] оқытуды ұйымдастырудың
формалары, әдістері нәтижесінде танымның пәнаралық байланыстығы
тиімді тақырыптарын таңдап алып, сол тақырыптардың экологиялық мазмұнын
ашып, жеттілдіруді жүзеге асыруға толық мүмкіндік бар. Оқу құралдарының
мазмұны, оқытудың формалары, мұғалімнің оқытудағы іс-әрекеті мен
тұлғаның оқу әрекеттерінің қабысуы негізінде оқушыларға теориялық
біліммен қатар адамгершілікті, инабаттылықты тәрбиені жоғары денгейге
көтеру мақсаты жүзеге асырылады. Бағдарлама мен оқулықтардың мәтіні
біздің қалағанымыздай, экологиялық білімнің теориялық және практикалық
тұстарын ашуға сәйкес келе бермейді. Сондықтан, экологиялық білім
беруде пәнаралық байланысты тудыра отырып, керекті қосымша әдебиеттер
және күнделікті ақпарат құралдарынан (теледидар, радио, газет, журнал,
арнаулы плакаттар т.б.) алынатын мағлұматтар мен ғылыми - экологиялық
материалдар негізінде дайындалады. Зерттеу жұмыстары барысында
пәнаралық байланыс негізінде экологиялық білім беру үрдісін нәтижелі
жүргізу үшін:
❖ пәнаралық байланыс негізінде берілетін экологиялық білімнің қажеттігін
дәлелдеу;
❖ экологиялық білім беруде химияны пәндермен байланысында нені оқыту
керек;
❖ пәндер арасындағы байланыс қандай бағытта жүзеге асады және қандай
тақырыптарды өзара байланыстыруға болады;
❖ пәнаралық байланысты қай формада және қандай әдіспен оқыту керек;
❖ пәнаралық байланыс негізінде экологиялық білім берудің нәтижесі қандай
болмақ, деген мәселелер толықтай қамтылуы тиіс.
Жоғарыда көрсетілген мәселелерді шешу үшін, оқушыларға пәнаралық
байланыс негізінде экологиялық білім берудің мәнін, мақсатын,
міндеттерін, жағдай мен жайларын анықтауда, бүгінде педагогика
саласында кеңінен қолданылып жүрген әдістер: бақылау, жорамал жасау,
педагогикалық эксперимент, оқу-тәрбие құжаттары, ұстанымдары, білім
алушылардың жазба, графикалық, техникалық, зерттеу жұмыстары мен оларға
талдау жасау, оқытушымен әңгімелесу, сұраунамалар дайындау, оны талдау,
т.б. әдістер қолданылады.
Табиғаттың қоғаммен біртұтастық идеясы – жаратылыстану пәндерінде
қарастырылатын адамның идеясы деуге болады. Пәнді оқытуда, сабақ
тақырыбына байланысты материалдарды сұрыптау барысында табиғи
құбылыстарды өз қалпында, әр құбылыстың жеке бөліктерінің арасындағы
өзара байланыстарды сол тақырыпқа қатысын анықтай біліп, ал соңғы
сатыда атқарылған жұмыстың нәтижесін сұрыптау үшін білім берудің
мақсаты мен жоспарын айқындап, бақылаудың қорытындысын жүйеге келтіру,
химия пәнінің оқу материалын іріктегенде зертханалық жұмыстар мен
көрнекі оқу құралдары және олардың түрлерін өңдеу, жетілдіру, оқыту
формалармен әдістерін ұқсастықтары мен ерекшеліктернін қарастыру,
оларды жалпыландыру мәселесі өзінен-өзі туындайды. Бұл мәселе жиынтығы
химиядан пәнаралық байланыста экологиялық білім мен тәрбие беру
үрдісінде белгілі бір жетекші идеялар жүйесін (4-сурет) қалыптастырады.
4-сурет – Экологиялық білім беруде пәнаралық
мазмұндағы жетекші идеялар жүйесі
Бұл идеяны оқу үрдісінде жүзеге асыру кезінде пән тақырыптарының
мазмұнын әдістемелік тұрғыдан талдап, оқу материалдарын іріктеп, ол
пәннің жаратылыстану, қоғамдық пәндерімен байланысын анықтап алып,
сабақ үрдісінде мейілінше соңғы кезеңдегі техникалық құралдарды
пайдалану арқылы, мұндай мүмкіндік болмаған жағдайда бұрын қолданылып
келген көрнекі құрал-жабдықтарды барынша жетілдіріп, тапсырылатын
өзіндік жұмыстар мен тапсырмаларды оқушылардың білім деңгейіне қарай
топтап түрлендіріп, жұмыстың мазмұнын, мақсатын анықтау қажет. Енді осы
жерде химиядан оқушыларға пәнаралық байланыс негізінде экологиялық
білім берудің міндеттеріне келетін болсақ, онда оларды химияның
жаратылыстану пәндерімен өзара байланысын былайша көрсетуімізге болады:
❖ жаратылыстану пәндері байланысының экологиялық білім берудегі алатын
орнын көрсету;
❖ оқу үрдісінде пәнаралық байланысты жүзеге асыру. Химиядан заттардың
химиялық қасиеттерін зерттеу, зерттеулерде заттар және олардың
табиғатта таралуын, алатын орнын, табиғи үрдістердегі рөлін, осы
заттардың қоршаған ортаға тигізетін әсері мен мәнісін түсінуде
жаратылыстану ғылымдарының зерттеу әдістерін, теориялық көзқарастарын
пайдалануға, оқытуға, ұғындыруға, іс жүзінде қолдануға дағдыландыру;
❖ табиғаттың біртұтастығын, онда болып тұратын құбылыстардың бір-бірімен
байланыстылығын, шарттылығын ұғындырып, қоршаған ортаға жаңаша ғылыми
көзқарас калыптастыру. Өлі табиғатты кұрайтын минералдар мен тау
жыныстары, тірі табиғатты құрайтын ағзалар денесі заттардан
тұрады.
Заттардың өзі жүзге жуық химиялық элементтердің атомдарынан, ал атомдар
қарапайым бөлшектерден тұратыны жайындағы ұғымды меңгерте отырып,
пәнаралық байланыс негізінде экологиялық білім жүйесін жетілдіру;
❖ химия курсына енетін экологиялық білімдер жүйесін, әр жүйеге кіретін
экологиялық ұғымдарды анықтау, олардың оқылу ретін белгілеу, түсіну;
❖ заттар туралы экологияландырылған қосымша оқу материалдарын
іріктеу. Қазірде бейорганикалық заттардың млн. астам түрі белгілі,
олардың қатарын үздіксіз арттыру, оның табиғаттағы, қоғамдағы орнын,
мәнін, нәтижесін анықтау;
❖ оқылатын теориялық материалдардың экологиялық мазмұны мен
деңгейін, олардың пәндерге қатысты орнын негіздеу. Деректі
материалдарды сұрыптау, түсіндіру, болжау және ондағы ұғымдардың мәнін
түсіну;
❖ жоғары мектептегі химиялық білім негізіне енетін өндірістік, тұрмыстық
материалдарының экологиялық мазмұнын толықтыру арқылы болашақ
мамандыктарына даярлығын жетілдіру. Бүгінгі химия өндірістері, ондағы
экологиялық жағдайларды ғылыми негізде таныстыру. Экологиялық,
технологиялық негізгі ұғымдарды түсіндіру. Ауыл шаруашылық қажеттілігі
жоғары өнімдерді, бағалы синтетикалық материалдарды өндірудегі,
қалдықсыз технология жасаудағы химияның маңызын
көрсету, болашақ мамандыктарының химиямен байланысына бағдар
беріп, экологиялық еңбек тәрбиесін іске асыру:
❖ табиғатты аялай білуге баулу, химия мен химия өндірістерінің
өркендеуіне байланысты ауаның, судың, топырақтың ластануын болдырмау;
минералды тыңайтқыштарды, өсімдіктерді қорғайтын заттарды пайдаланудың
тиімді, тиімсіз жақтарын ажырата білу, оның қоршаған ортаға, адам
ағзасына әсері жөнінде жан-жақты ақиқат нақты пікір тудыру;
❖ оқушылардың қоршаған ортаға қатысты таным әрекетін білім алудағы
белсенділігін арттыру, біліктілігін жетілдіру.
Пәнаралық байланыс негізінде әрбір пәнге, мысалы, химия, физика,
биология, экологияға қатысты ғылыми тілді меңгеріп және ғылыми
акпараттық деректер көзімен жұмыс жасай білудің дағдысын қалыптастыру,
өз ойлары мен пікірлерін ғылыми сөздерді қолдана отырып анық, толық,
дәлелді жеткізе білуге үйрету. Ал, бұл міндеттер химияны пәнаралық
айланыста оқыту үрдісінде одан әрі салаланып, іс жүзіне асырылады:
- химияның жаратылыстану пәндерімен байланысын үздіксіз қолдана отырып,
экологиялық білім алуда, зертханалык, сарамандық жұмыстарға
шығармашылық деңгейде көңіл бөлу;
- химия зертханасында, өндірісте. қоршаған ортада, табиғатта және
күнделікті тіршілікте байқалатын сандық, сапалық өзгерістерді бақылауда
өзінің білімін қолдана білу және сол арқылы экологиялық проблемалардың
мәнін түсіну;
- химиядан алған білім жүйесін басқа пәндерден алған білім қорымен
байланыстырып, табиғат туралы ғылыми материалистік көзқарас
қалыптастыру;
- табиғи заттармен, оларды зерттеп, танып білуге қажетті көрнекі және
техникалық құрал-жабдықтармен жұмыс жасай білудің біліктері
мен дағдыларын қальптастыру;
- экологиялық білім, білік, дағдыны оқу үрдісінде, өмірде, қоғамға
пайдалы еңбекте жүзеге асыра білуге үйрету;
- жеке адамның экологиялық білім, білік
қалыптастырудағы шығармашылық дербестігін қалыптастыру, табандылығын
тәрбиелеу;
- тұлғаның химияға көзқарасын, икемі мен құштарлығын пәнаралық байланыс
негізінде экологиялық білім бере отырып дамытып, болашақ мамандықтарына
бағдар беру. Бұл келтірілген мақсат химияны оқытудың бағдарламада
көрсетілген міндеттерімен тығыз байланыста жүзеге асырылатыны анық.
Демек, пәнаралық байланыс негізінде экологиялық білім берудің
міндеттері мен алға қойылған мақсаттарының іске асырылуы шығармашылык
деңгейдегі оқыту әдістерінің қатысынсыз мүмкін емес.
Пәнаралық байланыста химиядан экологиялық білім беруде пәндердегі
тақырыптардың өзара сабақтастығын көрсететін болсақ онда бұл келесідей
мәнге ие болады (5-сурет).
5-сурет - Химияның пәнаралық сабақтастығының
экологиялық біліммен байланысы
Химия ғылымы заттар және оның элементтері, химиялық теориялар мен
заңдар жөніндегі білімдер жиынтығынан, химиялық өндіріс туралы білім
жүйелерінен тұрады. Химия заттардың бір-біріне айналу өзгерістерін атом-
молекулалық деңгейде қарастырады, ал зерттеу заты жағынан физика мен
биологияның арасынан орын алады. Химия табиғаттағы заттардың химиялық
қасиеттерін зерттеу, түсіндіру саласында физиканың әдістері мен
теориялық көзқарастарын пайдаланады және табиғаттағы тіршілік
әрекеттерінің мәні физика мен химияның заңдылықтарына сүйене отырып
зерттеледі. Сондықтан, біз өз зерттеуімізде экологиялық білім беруде
химияны жаратылыстану пәндерімен байланыстырудың қажеттілігін
көрсетеміз:
1. Химияны окыту үрдісінде оның жаратылыстану байланысының мәнін
ашып, экологиялык мазмұнын көрсету.
2. Табиғаттың өзара тұтастығы, онда жүзеге асатын құбылыстардың бір-
бірімен байланыстылығы, шарттылығы туралы көзқарас қалыптастыру. Өлі
және тірі табиғатты құрайтын заттар, олардың құрамы мен құрылысына мән
беру, олардың экологиямен байланысын ашу.
3. Заттар туралы білім ұғымдардан тұрады, олардың негізгісі –
химиялық элемент, химиялық реакция, химиялық өндіріс. Осы заттардың
физикалык, химиялық қасиеттері, қайсысын қандай жерде, қандай дәрежеде,
қандай түрде қолданатынын, олардың жаратылыстану ғылымдарының
заңдылықтарына тәуелділігін білу, анықтау аса жауапты міндеттердің
бірі.
4. Химия курсын құрайтын ұғымдар жүйесін анықтау, олардың қоршаған
ортамен байланысын. оқылу ретін, басқа пәндермен байланысын анықтау.
5. Жинақталған теориялық білімді, деректі материалдарды сұрыптауда, оны
түсіндіруде, болжам жасауда ғылыми ұғымдардың өзара байланысын анықтау.
6. Химияның негізіне кіретін экологиялық материалдардан пәнаралык
байланысты анықтап, тұлғаның экологиялық әзірліктерін,
сауаттылығын жетілдіру. Мұны іс жүзіне асыру үшін, химия өнімдерімен,
өндірістерімен және олардың ғылыми негіздерімен таныстыру. Сұраныска
ие, күнделікті тұрмыс шаруашылыгының кажетін өтей алатын өнімдерді.
құнды жасанды материалдарды өндірудегі қалдықсыз технология қолданудағы
химияның мәнін, қажеттілігін және оның қоршаған ортамен тығыз
байланысын көрсету.
7. Жеріміздің табиғи байлықтарды қадірлеп, құрметтей білуге, ауаны,
суды, топырақты, өсімдіктерді қорғап сақтайтын заттарды пайдаланудың
тиімді және тиімсіз жақтарын саралай біліп, қоршаған орта тіршілігінде
бейберекет ластануды болдырмайтындай, химияның табиғатқа, тірі ағзаға
тура және жанама әсерін болжай білу.
8. Тұлғаның жаратылыстану пәндері негізінде экологиялык білім алудагы
белсенділігін арттыру.
Химияның физикамен байланысын анықтап меңгеру арқылы, заттар мен
құбылыстар туралы білімді өзара сабақтастыра, байланыстыра қорыту
нәтижесінде тұлға санасында табиғаттың физикалық-химиялық бейнесі
калыптаса алады. Демек, химиямен өзара байланыстағы пәндерден
жинақталған білім қорын ұштастыру барысында табиғаттың біртұтастығы
жайында ғылыми ұғым пайда болады. Табиғаттың химиялық бейнесі дегеніміз
-химиялық жалпы білімнің жаратылыстану, қоғамдық пәндерден алған
біліммен бірігуі, біртұтас ой-пікірге, сенімге айналуы.
Пәндерді өзара байланыстыру, сабақтастыру аркылы окыту - алда қойылған
межеге, яғни оқыту мақсатына жету үшін оқытушы мен білім алушының іс-
әрекет үрдісінің үйлесу түрлілігі мен тәсілдері. Ал, оқытудың мақсаты
мен құрам бөліктері тұрғысынан карастыратын болсақ, онда ол оқытушының
білім алушыны кажетті білім қорымен қаруландырып, адамгершілік көзқарас
қалыптастыратын тәлім-тәрбие берудің құралдары мен тәсілдерінің
жиынтығы. Мұнда оқыту әдісі - жалпы әдістер, әдістер тобы, жеке әдіс
болып жіктеледі, сонымен қатар көрнекілікті (иллюстративті) және
іздестіру (эвристикалық) зерттеу әдістеріне тармақталады [74, 121,
125]. Бүгінде пәнаралық байланыс арқылы экологиялық білім беру
үрдісінде қолданылатын оқыту әдістерінің түрлерін қарастыра келе
түйіндегеніміз, көрнекі құралдар білім берудің негізгі көзіне айналған,
яғни көрнекі әдісті қолдану бүгінде жетілу сатысында. Экологиялық
білім беруде көрнекі әдіспен қатар сөзбен түсіндірілетін түрі - сөз
әдісі де жиі қолданылады. Сөз әдісі, білім алушының тәжірибелік білігі
мен дағдысы жеткіліксіз, эксперимент жасау жүйесі күрделі, эксперимент
қауіпті, аз мөлшердегі реактивтер нәтиже бермегенде, құрал-жабдықтар
жеткіліксіз және уақыт үнемдеу қажет болған жағдайларда жиі
қолданылады.
Оқу үрдісінде химиядан жасалатын кез-келген экологиялық бағыттағы
эксперименттік жұмыстарға қойылатын негізгі талаптар жоғарыда
келтірілген әдістемелік оқу құралдарында берілгендей:
1. Көрнекілік.
2. Қарапайымдылық.
3. Қауіпсіздік.
4. Ғылымилық.
5. Шығармашылық.
6. Сенімділік.
7. Түсініктілік.
8. Нәтижелі орындалуы тиіс.
Осы белгіленген талаптарды қанағаттандыру мақсатында эксперименттік
жұмысқа кірісер алдындағы оқытушының міндеті:
1. Сабақ барысында қойылған экологияландырылған тәжірибенің мақсаты
мен нәтижесінің мүмкіндігін көрсетіп, таныстыру қажет.
2. Тәжірибеде қолданылатын құралдар және олармен жұмыс жасаудың жай-
күйімен таныстырып, тәжірибенің жүру жағдайын және ондағы заттардың
сипаттамаларын келтіруі тиіс.
3. Оқу үрдісінде білім алушылардың іс-әрекетінде белсенділік пен
бақылау қаракетін белсендіру керек.
4. Эксперименттің нәтижесін түйіндеп, оны теория жүзінде ғылыми
негізделген деректермен байланыстырып, қорытындылауға бағыт беру керек.
Кейінгі кезде бағдарламалық оқу материалдарында химия өндірісінің
экологиялық мәселесі, химияның күнделікті тұрмыстағы маңызы мен химия
саласындағы ғылыми- техникалық бетбұрыс, энергетикалық және азық-түлік
бағдарламасын шешудегі химияның мәні мен маңызы көрсетілген. Ал,
экологиялық білім мен тәрбие беруде химияны дамыта оқыту деңгейінің
жоғары болуы оқушылардың таным әрекетінің белсенділігіне, таным
сапасына тәуелді болады.
Бұл мүмкіндіктерді жүйелі дамытып, жүзеге асыруда М.Н.Скаткин енгізген
... өзіндік білім алуға көшу принципінің [129] маңызы ерекше.
Пәнаралық байланыс негізінде білім берудің басты ұстанымы шығармашылық
деңгейдегі жеке адамның қалыптасуы, демек жоғары шығармашылық деңгейде
ойластырылған іс-әрекет жасауға қабілетті тұлганы тәрбиелеу. Қазіргі
кездегі орта және жоғары білім беру жүйесінде түбегейлі өзгерістер
жүріп жатқан кезеңде, болашақ мамандарға жалпы білім беруде олардың
белсенділігі мен шығармашылығын, икемділігін арттыратын оқушылардың
өзіндік жұмысына айрықша мән берілуде. Соңғы жылдары білім беру
үрдісінде дамыта оқыта-тәрбиелеу сөз тіркестеріне көп көңіл бөлінуде.
Дамыту - саннан сапаға, ескіден жаңаға өту. Даму идеясын алғаш грек
философы Гераклид: ... барлық нәрсе бар, сонымен қатар жоқ та, өйткені
барлық нәрсе өтіп жатады, барлық нәрсе үнемі өзгеріп отырады, барлық
нәрсе үнемі туу және жойылу үрдісінде болады, дейді.
Жоғары оқу орындарында дамыта оқытудың функциясын арттыруға бағытталған
оқытудың жаңа түрлері мен әдістерін қолдануда оқушылардың өзіндік
жұмыстарын жандандыру, олардың шығармашылық қабілеттерін дамытудың
өзекті мәселелері талқыланып жүр, мысалы Дамыта оқытудың теориясы мен
практикасы такырыптағы Ресейлік ғылыми-практикалық конференцияның
жұмысы [130, 131]. Жаңаша оқытудың негіздерінің біріне өздігінен оқыту,
оқушыларды өздігінен білім алуга үйрету тәсілдері жатады. Ертеден бері
өзіндік жұмыс көп жағдайда тек қана оқушылардың сыныптан тыс
дайындалуы,- деген ұғым ретінде қалыптасқан. Ал бүгінде өзіндік жұмыста
оқушылардың ізденісі, іскерлігі басым келеді. Өзіндік жұмыс қалыптасқан
дәстүрлі оқытуға қарағанда оқушыларың сыртқы әрекеті мен ішкі ойлау
әрекеттерін басқаруын, тек ғылыми танымдардың нәтижелерін ұғынып қана
коймай, жаңа білімді игеру тәсілдерін, шығармашылық бейімділігі мен
танымдық дербестігін, теориялық және практикалық ойларын қалыптастыруға
бағытталған. Оқушылардың өзіндік оқу жүйесіне, олардың дәріс тыңдауы,
зертханалық жұмыс жасауы, кітапханадағы дайындығы, реферат жазуы,
бүгінгі жаңа технология жетістіктерін қолдануы т.б. қажетті білім қорын
жинақтаудың түрлі жолдары мен әдістерінің бәрін кіріктіруге болады.
Демек, оқушылардың білім алуға, үйренуге, оқып білуге талпынысының
барлық тәсілдері тегінде өзіндік жұмыстың элементтері. Өзіндік жұмысқа
дамыта оқыту элементтерін кіріктіру негізінде топтық жұмыс түрлерін
ұйымдастыру, іскерлік ойындарды оқытудың ғылыми даму факторы ретінде
қарастыру. Табиғатты, жалпы дүние танудың ғылыми стилін қалыптастыру,
проблемалық оқыту, зерттеу қызметі, дағды мен әрекетшілдік ізденістерін
қалыптастыруда бірізділік, оқу әрекетін, шығармашылық қабілеттерін
орнықтыруға т.б. болады. Ұйымдастыра оқытудың әртүрлі әдістерін [105.
114, 1 18, 132, 133, 134, 135, 136] үздіксіз өз дәрежесінде қолдана
білу жаңа материалдарды меңгеруге әсерін тигізумен қатар оқушылардың
біліктерін қалыптастыруға көмек береді.
Алгаш рет білім берудің үздіксіздігі мен ондағы білім мен тәрбиенің
өзара байланысы туралы ой қозғап, осы ойды білім мен тәрбие беру
үрдісінде қолданған педагог, ағартушы ғалым Я.К.Коменский болды.
Адамзаттың еңбек іс-әрекетін жасаудағы құндылығына сана, қол және
тілдің әсері зор деп оған айрықша көңіл бөлген. Бұл үшеуінің жетілуі
жеке адамныц іс-әрекетіне елуелді бола тұрып, сол іс-әрекетті нақтылай,
ұштай түсудегі маңызы зор. Я.К.Коменский сана, қол, тіл адамзатты
заттар әлемімен байланыстырады, сана заттар айнасы, болса, қол -
жалғастырушысы, ал тіл - олардың аудармашысы, - деп түйін жасаған.
Санадан- ой, қолдан - жұмыс, тілден - сөз пайда болатындықтан, бүл
үшеуі адамзаттың үйлесімді дамуындағы шешуші факторлардың бірі. Яғни
шығармашылық еңбек үрдісінде тұлға өз күшінің шамасын және қабілетін
анықтай алады.
Оқыту үрдісіндегі ең маңызды мәселе ретінде білім берудің әдістеріне,
ғылыми нысанасына, тәжірибе жүзінде қолданылу мүмкіндігіне,
сенімділігіне, нәтижелілігіне қатты көңіл бөлінеді. Өмірдегі іс-
әрекеттерінде проблемалық мәселелер кездескен жағдайда оның дұрыс
шешімін тауып немесе проблеманың алдын алуда жастар бойында іскерлік,
шығармашылық, біліктілік қалыптастыруда жұмыс жүйесінің көмегі зор
деуге негіз бар. Себебі, шығармашылық белсеніділікті ұштау, үздіксіз
білім шеңберін кеңейту, біліктіліктерін арттыру оқушылардың өзіндік
жұмысының қатысынсыз толық іске асуы мүмкін емес. Оқушылар өзіндік
жұмыс барысында көпшілік алдында өз ойларын дәлелді, нақты жеткізе
сөйлеуге үйренеді, өз пікірлерін қорғау әрекеті барысында сөз таласына
катынаса отырып, бүгінде қажетті іскерлік қасиеттерді бойларына
сіңіріп, дағдыланады.
Өзіндік жұмысты іске асырудың бір жолы, ол алдында ескеріп өткендей
оқушылардың реферат жазуы. Реферат тақырыбы дәрістік тақырыптардың
проблемалық бөліктерімен ұласады. Реферат жазу бүгінде жаңа құбылыс
болғанымен де, ол тақырыптың проблемалылығымен, күрделендіріліп
отырады.
Өзіндік жұмыстың іске асырылуын қадағалаудың жолдары [119, 137, 138,
139, 140, 141] еңбектерінде көрсетілгендей, дәріс пен зертханалық жұмыс
арасындағы ұйымдастырушылық кезеңдерді дұрыс қалыптастыра білу,
зертханалық-машықтану жұмыстарының мәнін, оның атқарылу, талқылау
барысын түрлендіру. Оқу үрдісіндегі түрлі жағдайға байланысты
тақырыптың мазмұнын күрделендіру арқылы оқушылардың білім деңгейін
көтерілуі, дидактикалық шарттарды түсіну жатады. Біз осы жолдар арқылы
химияны жаратылыстану пәндерімен өзара байланыстыра отырып оның
экологиялық мазмұнын талдап, ұғынуға жағдай жасауға тырыстық. Пәнаралық
байланыс арқылы реферат түрлерін дайындау тұлғаның экологиялық білімін
жетілдіріп, дамытудағы пайдасы зор. Белгілі бір тақырып маңайында
ұсынылған рефераттық жұмыс белгіленген мезгілде қорғалып, нәтижесі оқу
аудиториясында оқушылар арасындағы өзара пікірталастың, ойлар мен
ұсыныстардың қорытындысы негізінде бағаланады. Негізінде бір тақырыптың
төңірегінде бірнеше реефераттық жұмыстар даярлаудың (10-12 парақ) білім
беру үрдісінде пайдасы баршылық. Себебі, өзіндік жұмыстың барысында
оқушылар кітапханалар мен оқу залдарындағы тақырыпқа қатысты ғылыми
әдебиеттермен, қосымша күнделікті ақпараттық деректермен және ол
деректерді іздестіру көздерімен танысады. Жинақталған материалдарға
шолу жасайды, жинақтаған білім қорын белгілі бір жүйеге келтіреді.
Іздену барысында дайындалған бірнеше рефераттық жұмыстарды тыңдап, оған
оқушылармен бірлестікте талдау жасап болғаннан кейін, тындаушылар
арасында қарастырып отырған тақырып төңірегінде әр жақты, қызықты
пікірталас тудыра отырып, қатысушылардың қызығушылығын арттырамыз.
Сонымен қатар ойлау, ойындағысын бүкпелемей өз пікірін жеткізу,
бәсекелестікте қажетті материал қорын көбірек жинақтау т.ғ.с.с. оку
үрдісіндегі негізгі қажеттіліктерді қанағаттандыруға мүмкіндік
туындайды.
Оқушылар арнайы тақырыптарға қатысты материалдарды тек оқулықтардан
ғана емес, әртүрлі ғылыми әдебиеттер мен соңғы ғылыми-ақпараттық
басылымдардан, ақпарат көздерінде берілген материалдарды, деректерді
сұрыптай отырып жинақтайды. Тапсырмада қарастырылып отырған тақырыптың
экологиялық мәнін пәнаралық байланыстар негізінде ашатын тұстарына баса
көңіл бөлуге тырысқан.
Тапсырмаларда жаратылыстану пәндерінің өзара байланысы, тақырыптың
экологиялық мазмұнын жан-жақты ашуға мүмкіндік береді. Оқушылардың
өздік жұмыстары мен олардың қажеттілігі туралы зерттеуші-педагогтардың
пікірлері әртүрлі, мысалы:
❖ өзіндік жұмыс оқыту үрдісіндегі білім беру әдісі;
❖ оқу жоспары мен оқыту үрдісінде нақты білім берудің бөлінбес бір
бөлшегі;
❖ артық уақыт пен қажетсіз көп жұмысты жүктейді;
❖ қажетті білім алуда оқушылардың интеллектуалды деңгейлерін арттыратын
материалдарды меңгерудегі оқу жұмысының түрлері мен формасы 1,0, 1134,
135, 136, 137, 138, 139, 140, 141, 142, 143, 144, 145].
Біз өз тұсымызда оқушылардың өзіндік жұмысын ізденушілік дағдыны
қалыптастыратын, зерттеулер жүргізуге қызықтыратын, ой қорытындысын
жасауға, өз ісін шеберлікпен, шығармашылық деңгейде орындай алатын
болашақ мамандарды дайындаудағы білім берудің негізгі формаларының бірі
ретінде қарастырдық. Себебі, реферат жазу кезінде студент өз күшіне,
өзінің білімі мен тәжірибесіне сүйенеді. Реферат жазу барысында ғылыми
ұғымдардың мағынасын түсініп, меңгеруде үлкен ой еңбегін жасайды. Окып
танысқан материалдарды сараптап, оларды белгілі бір жүйеге келтіріп
жазуда оқушының тек ойлау қабілеті ғана емес, сол ойды өзгеге жеткізе
алатындай тіл байлығы да даму үстінде болады. Сондықтан, біз өз
зерттеуімізде бұл жұмыста болашақ жастарға экологиялық білімі мен
біліктілігін қалыптастыратын білім берудің негізгі формасы ретінде
қабылдадық. Әрине, өзіндік жұмыстың деңгейі мұғалімнің сол жұмысты
ұйымдастыру білігіне, яғни жоспарлау, бақылау және бағыттау жүйелерін
қалыптастырудағы біліктілігіне тәуелді. Өзіндік жүмыстың тақырыбы,
такырыптың күрделілік деңгейі әр пәндерде, әр сыныппта әрқилы
ұйымдастырылады. Мұнда пәнаралық байланыс арқылы экологиялық білім мен
тәрбие беруде білім берудің қағидаларын, әдіс-тәсілдерін, формаларын,
білім көздері мен оның әдіснамалық негіздерін оқу-тәрбие үрдісіне
енгізудің ерекшеліктерін біліп, онымен санасу қажет. Біз өзіндік
жұмысты ұйымдастыру кезінде келесі мәселелердің жүзеге асырылуына мән
бердік:
❖ өзіндік жұмыс арқылы пәнаралық байланыста экологиялық білім берудің
басты мақсатын анықтап, жігін ашу;
❖ оқылған материалдардан негізгі проблемаларды жекелеп іріктеу. Ол
проблемалардың экологиялық мазмұнын оқушылар алдына қоя білу, оны
шешудің жолдарына бағыт беру;
❖ экологиялық материалдарды пәнаралық байланыста меңгеруде өзіндік
жұмыстың түрлерін, әдістері мен формаларын мақсатты жоспарлау;
❖ оқушылардың өзіндік жұмыстарының барлық түрлеріне бақылау ұйымдастыру;
❖ дәрістік сабақтар мен оқушылардың өзіндік жұмысын семинарлық,
зертханалық - машықтану жүмыстармен байланысын үзбеу, онда пәнаралық
байланыстағы экологиялық білім беру үрдісін орнықтыру және тақырыптың
проблемалық тұстарының жігін анықтап, жалпы қабылдану деңгейін саралай
отырып, оқушылардың біліктерін қалыптасгыру т.б.
Оқушылардың өзіндік жұмысын белсендірудің бір түрі қосымша сабақтары.
Пәнаралық байланыс негізінде экологиялық білім беру бағытындағы
өткізілген қосымша сабақтың мақсаты - өзіндік жұмыс барысында,
күнделікті өмірден жинақтаған білім қорын іс жүзінде қолдана білуге
дағдыландыру, тұлға бойында экологиялық білімді, тәрбиені жалпы дүние
таным қызметін жетілдіру. Дидактикалық негізделген өзіндік жүмыс
олардың табиғат қубылыстарын анализдеуге, логикалық ойлауға, фактілерге
терең мән беруге бағыттайды. Оқу үрдісінде өзіндік жұмысты мәнді де
маңызды ұйымдастыру дәрістік - машықтандыру - зертханалық жұмыстарының
өзара үздіксіз байланысы арқылы жүзеге асады. Зертханалық жұмыстарды
орындауда, біз оқу бағдарламаларына сүйене отырып, оқушыларға қажет
болатын оқу-құралдары мен әдістемелік нұсқауларының саны мен сапасын
жетілдіру арқылы оқушылардың экологиялық біліктігін, белсенділігін
арттыратын мүмкіндіктерді қарастыруды көздейміз.
Оқу жүйесіндегі оқушыларға экологиялық білім беру әдісінің бірі - ол
дәстүрлі емес сабақ, яғни әртүрлі ойын түрлерін, проблемалық есептер
жинағын, жұмбақ сөздер мен ребустар т.б. құрастыруды ұйымдастыру. Ойын
түрлері тек өзіндік жұмысты ұйымдастырудың бір түрі ғана емес, ол оқу
үрдісінде ойшыл, талғампаз, зейінді, тәуекелшіл жеке адамды
қалыптастырудың бір әдісі. Ойын барысында оқушылар бойында бір-бірімен
өзара іскерлік қатынас жасауға, ұжымдық, белсенділік, іскерлік т.б.
таным касиеттерін қалыптастыру мүмкіндігі зор. Ойын барысында ойынға
катысушылар арасында өзара туыстық, мәдени қарым-қатынас, өз
мүмкіндіктері мен біліктерін салыстыру, бақылау, бағалау қабілеттері
дамиды. Ойын сабақтарының негізгі мақсаты оқушылардың теориялық
білімдерін іс жүзінде қолдануға икемділігін арттыру, іскерлік,
жауапкершілік дағды қалыптастыру.
Зертханалық сабақтарға ғылыми-зерттеу жұмыстарының элементтерін енгізу
оқушылардың пәнге қызығушылығын, ынтасын, жұмысты өздігінен жүргізу
дағдысын қалыптастырады.
Дегенмен, біз өз зерттеуіміз барысында өзіндік жүмысты жоғары сатыда
ұйымдастыруда біршама қиыншылықтар кездеседі, мысалы:
❖ практика мен теория арасындағы байланыстың әлсіздігі;
❖ өзіндік жұмысқа жеткілікті, саналы көңіл бөлінбеуі;
❖ оқушылардың толықтай өзіндік жұмыстармен қамтылмауы;
❖ оқушылардың ғылыми жұмыстардың жүргізілу ерекшеліктері мен әдістерін
үйрену бағытындағы жұмыстарына жеткіліксіз қатыстырылуы;
❖ оқушылардың белсенділігін арттыратын, жеке шығармашылық қасиеттерін
ұштауға қажетті өзіндік жұмыстардың жүргізілуіне мүмкіндіктердің
болмауы;
❖ оқушылардың озық тәжірибелерін жетілдіру мақсатындагы жұмыстардың
жүргізілмеуі;
❖ қабілетті оқушыларды анықтау және олармен жұмыс жасаудың дұрыс
деңгейде ұйымдастырылмауы, т.б. деп келтіруге болады.
Демек, оқушылардың өзіндік жұмысына бөлінген уақыт мөлшерін пайдалы,
қажетті үнемді жұмсалуы мұғалімдердің іскерлігіне, ұйымдастырушылық
қабілетіне, белсенділігі мен жоспарлы іс-әрекеттеріне тәуелді болып
отыр.
Осыған орай өзіндік жұмысты басқару жолын былайша ерекшелеуімізге
болады:
❖ өзіндік жұмысты негіздеу;
❖ өзіндік жұмысқа бағытталу;
❖ өзіндік жұмысты белсендендіру;
❖ өзіндік жұмыстың нәтижелеріне бақылау жасау.
Өзіндік жұмыстың белсенділігін арттырып, жетілдіру бағыттары және
оқушылардың өзіндік жұмысы ұғымы мен оның мазмұны жоғарыда
келтірілген еңбектерде жан-жақты көрсетілген. Сонымен, өзіндік жұмысты
оқу жүйесінде қажетті сатыда ұйымдастыру үшін педагог біріншіден,
оқушылардың білім мен білік деңгейін анықтап, жоқтан барға жетудің
ғылыми әдістемелік жолдарын меңгеруі тиіс.
Қоғам дамуының жалпы бағыты адам баласынан білімі мен мәдени деңгейін
үздіксіз өсіріп отыруды талап ететіндіктен, бүгінгі әлеуметтік өзекті
мәселені шешудің зор үлесі өзіндік жұмысқа беріліп, қалыптаскан
оқытудың жеке тұлғаның даму шеңберіне қарай ығысуына көңіл бөлуді
қалайды. Қазіргі әлемдік педагогикалық ғылымда білім берудің белгілі
бір бағыты ретінде сабақты ойын түрінде өткізудің маңыздылығы
зерттеулердің қорытындысында ерекше айқындалып берілген. Осы зерттеулер
бойынша сабақты ойын түрінде өткізу Батыс Еуропада, АҚШ, ТМД елдерінің
педагогикалық тәжірибелерінде кең орын алған. Ғалымдардың пікірінше,
білім берудің ойындық түрі оқу жұмысын белсендірудің, жастардың
интеллектуалды мүмкіндіктерін арттырудың ерекше жолдарының бірі.
Окытудың мұндай әдістері Республикамыздың, ТМД елдерінің орта және
жоғары оқу орындарының зерттеуші-педагогтарының тәжірибелері "Қазақстан
жоғары мектебі, Педагогика, Химия в школе, Қазақстан мектебі
т.б. педагогикалық басылымдардың беттерінен жарық көріп жүр.
1.2 Химиядан сыныптан тыс жұмыстар негізінде экологиялық білім мен
біліктілікті қалыптастырудың ғылыми теориялық негізгі мәселесі
Адам мен адам мен қошаған ортаның қатаң қақтығысы барлық бағытта жүріп
жатыр. Экологиялық, әлеуметтік, демографиялық және экономикалық
экология-әлеуметтік кризистің негізгі мәселесі өркениеттің қоршаған
ортаға әсерінің геометриялық ілгерілеу бойынша өсіп келе жатуы,
қоршаған ортада адамзаттың биологиялық түр ретінде өмір сүре
алмайтындай өзгеруіне әкеліп соғуы мүмкін. Адамзат өзінің айнала
қоршаған ортамен арақатынасын түзетпесе, қоршаған орта одан әрі бүліне
береді.
Адамдар тек 1970 жылдардан бастап планетамыздағы экологиялық жагдайдың
шиелінісіп келе жатқанын сезініп, осы жағдайды жақсарту үшін кезегін
күттірмейтін шараларды орындау қажеттігін түсіне бастады.
1980-90 жылдарда өзекті экологиялық мәселе - барлығының бір-біріне
тәуелділігінде, сондықтан болашақта өсіп келе жатқан табиғи ресурстарды
пайдалануға дүниенің біртұтастығы туралы негізгі концепция қарсы
тұратыны анық болды.
Сонғы уақытта, әсіресе БҰҰ-ның Айнала қоршаған орта және оның дамуы
атты халықаралық конференциясынан кейін тұрақты даму ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ОРТА МЕКТЕПТЕ ЭЛЕМЕНТТЕР ХИМИЯСЫ КУРСЫНЫҢ
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕ БЕРУ МҮМКІНДІКТЕРІ
1. Химияны пәнаралық байланыста оқыту арқылы экологиялық
білім мен тәрбие берудің педагогикалық шарттары
... ... ... ... ... ... ... 5
2. Химиядан сыныптан тыс жұмыстар негізінде экологиялық
білім мен біліктілікті қалыптастырудың ғылыми теориялық
негізгі мәселесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
2
1. Орта мектепте экологиялық білім мен тәрбие берудің мазмұны,
түрлері мен әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
2. Экология бағытындығы білім берудің құзіреттілігін
қалыптастыру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3
3 ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
4 ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Қазіргі таңда экологиялық мәселе аймақтық немесе республикалық қана
емес, дүниежүзілік сипат алып, адамзат тағдырымен байланыста қаралатын
дәрежеге жетті. Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен
мақұлданған Қазақстан Республикасының 2004–2015 жылдарға арналған
экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасында Қоғамды экологияландыру –
бұл адамның табиғатпен үйлесімділігіне қол жеткізуге бағытталған және
қоғам көзқарасының жүйесін қалыптастыру үрдісі, – деп атап
көрсетілген.
Көптеген зерттеулерде экологиялық білім беру жалпы білім берудің
бір бөлігі ретінде ғана емес, сонымен қатар экологиялық мәдениеті,
санасы, іс-әрекетке дайындығы жоғары деңгейдегі тұлғаны тәрбиелеу
мақсатын көздейтін үрдістің жаңа мәні қарастырылады. Орта мектепте
экологиялық мәдениетті қалыптастыру Қазақстанның тұрақты дамуының басты
факторларының бірі болып саналады.
Экологиялық білімнің қазіргі таңда маңызы зор. Сонымен қатар
экологиялық білім бере отырып оқушылардың пәнге деген қызығушылығын
арттыруға болады. Орта мектепте химия пәні арқылы экологиялық білім
беру мәселелері толығынан зерттелмеген. Орта мектепте элементтер
химиясы курсының экологиялық білім мен тәрбие берудегі мүмкіндігі зор.
Өйткені бізді қоршаған орта да, өзіміз де химиялық элементтерден
тұрамыз. Табиғаттың адам өміріндегі алатын орнын, табиғат пен қарым-
қатынастың дұрыс қалыптасуын, әсіресе антропогендік фактордың ауқымды
экологиялық кризиске әкелуін ескере отырып, экологиялық білім және
тәрбие беру қажет. Сабақты экологияландырып, яғни күнделікті өмірмен
байланыстырып өткізсе оқушылар сабақты тереңірек түсініп және
қызығушылық танытады.
Білімді жастар ғана егемендігіміздің ертеңін баянды етіп, қоғамның
әлеуметтік – экономикалық дамуы мен экологиялық жақсаруына үлес қоса
алады. Сондықтан да жас ұрпаққа экологиялық білім беру, олардың табиғат
пен адам өмірінің бірлігін терең сезінетін, табиғатты аялап, оны қорғай
алатын азаматты тәрбиелеу міндеттері мен мақсаттары өз маңыздылығын
бүгінгі таңда жоймай, қайта одан әрі көкейкестілігімен сипатталуда.
Мектеп қабырғасында берілген экологиялық білім мен біліктілік жас
жеткіншектің экологиялық санасының дамуын қамтамасыз етіп, жеке
тұлғаның экологиялық мәдениетінің негізін қалайды. Демек, экологиялык
мәдениет - адамның қоршаған табиғи және әлеуметтік ортаға шын мәнінде
зиялы қатынасының ең жоғары деңгейдегі көрінісі [60]. Қазіргі кездегі
мектептердің алдында тұрған міндеттердің бірі жас ұрпақтың экологиялық
білімі мен біліктілігін қалыптастыру, оларды табиғатты қорғау, табиғат
қорларын тиімді пайдалану, саналы, экологиялық білімді пайдалана
білетін азамат ретінде тәрбиелеу.
Орта мектепте химия пәнін оқыту барысында оқушылардың ғылыми
қағидалар мен ұғымдарын саналы игеруіне ғана емес, пәнге тұрақты
ынтасын қалыптастыруға айрықша назар аударудың маңыздылығы оқу
бағдарламасында атап көрсетілген. Химияның экологиялық мәні ол
жөніндегі білімді күнделікті өмірде, өнеркәсіпте, денсаулық сақтау
саласында қолдануды түсіндіру арқылы оқушылардың ұғымына елеуі түрде
ықпал етеді.
Орта мектеп химиясында экологиялық мазмұны бар ақпараттарды, химия
өнеркәсібі мен оны дамытудың негізгі бағыттарын және әр аймақтың
жергілікті экологиялық мәліметтерін сабақтарда пайдалану оқушылардың
тек химиядан білім алу, оны бекіту және жетілдіруіне ғана емес, оларда
экологиялық, табиғат қорғау білімдеріне, экологиялық ой-өрісінің
дамуына, сонымен қатар, экологиялық жағдайларды сараптау біліктері мен
дағдылары қалыптасып, экологиялық жағдайларды болжай білуіне және
адамның іс-әрекеті әсерінен туатын қоршаған ортадағы келеңсіз
оқиғаларды болжауға, жеке тұлғада экологиялық білім мен мәдениет
тәрбиелеуге мүмкіндік тудырады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Жұмыстың мақсаты. 10 сынып бағдарламасындағы элементтер химиясы
курсы бойынша табиғатқа әсері бар деген негізгі тақырыптар бөліп алып,
осы элементтердің адам ағзасымен, қоршаған ортамен байланысты
экологиялық, химиялық және табиғатты қорғау ұғымдарының проблемалары
негізінде бағдарламалар дайындау. Осы бағдарлама бойынша оқушылардың
пәнге деген қызығушылығы мен танымдық белсенділігін арттыру әдістемесін
жасау.
Осы мақсатқа сай мына міндеттер орындалды.
- элементтер химиясы курсын оқыту үрдісіндегі экологиялық білім берудің
көкейкесті мәселелерін айқындау, теориялық және әдістемелік негіздерін
тұжырымдау;
- элементтер химиясы курсын оқыту үрдісінде экологиялық білім берудің
құрылымдық жүйесін дайындау;
- элементтер химиясы курсын оқыту үрдісінде экологиялық білім беру
ерекшеліктерінің әдістемесін жасау;
- ұсынылған әдістемелік жүйенің тиімділігін эксперимент жүзінде анықтау.
- Экологияландырылған бағдарлама арқылы оқушылардың пәнге деген
қызығушылығын және танымдық белсенділігін арттыру
Зерттеу нысаны. Мектепте химия пәнін оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні: орта мектепте оқушыларға элементтер химиясы курсын
оқытуда экологиялық білім беру үрдісі.
1.1 Химияны пәнаралық байланыста оқыту арқылы экологиялық білім мен
тәрбие берудің педагогикалық шарттары
Педагогикалық мақсатпен зерттеу жүргізгенде ең алдымен сол пәннің
мазмұнын оқушыларға жеткізудің сан қырлы дидактикалық талаптарын жүзеге
асыру жолдары талданатыны белгілі. Олай болса біз өз ізденісімізде
педагогикалық мәселелердің түйінді шешімдерін анықтауға тырысамыз.
Педагогикалық тұрғыдан қарағанда оқыту дегеніміз - жеке адамның бойына
ұжымдық тәжірибені сіңіру.
Дидактикалық тұрғыдан оқыту дегеніміз - білім берудің мазмұнын білім
алушыға жеткізу ісіндегі сабақ беру (оқытушының қаракеті) мен оқудың
(білім алушының таным әрекеті) бірлігі.
Әдістемелік тұрғыдан алғанда оқыту - нақтылы оқу пәнінің материалын
білім алушыға жеткізу ісіндегі сабақ беру мен оқудың бірлігі [121].
Оқыту үрдісі бірнеше компоненттерден тұратын күрделі кұрылым екендігі
белгілі. Оқыту үрдісі екі жақты үрдіс. Онда оқушы мен оқытушы арасында
ынтымақтастык әрекеттері жүзеге асырылады. Оқу әрекетінде оқытушы
-оқушы, оқушы - оқу пәні, оқушы - оқушы қатысады. Осының ішіндегі
ең маңыздысы - оқытушы мен білім алушы арасындағы қарым-қатынастың,
оқытудың мақсаттары мен міндеттерінің, мазмұны мен ұйымдастыру
формаларының, құралдары мен әдістерінің бірлігі мен үйлесімділігі,
сабақтастығы арқылы жүзеге асырылады. Оқытудағы сабақтастық- оқу пәнін
оқып -үйренудің түрлі сатыларында оның бөліктері арасында қажетті
байланыстар мен дұрыс арақатынасты құрудан тұрады делінген [122].
“Сабақтастық”ұғымы сонымен қатар оқытудың әрбір сатысында оқушылардың
білімдері мен біліктеріне, тәсілдеріне және оны бекітуге бағытталған
барлық жұмыстарға қойылатын талаптарды да сипаттай алады.
Зерттеуіміздің мақсаты біздің болашағымыз, яғни жастарға химияны
пәнаралық байланыста оқытуда экологиялық білім беру мәселесі
болғандықтан, осы жаратылыстану пәндерінің мазмұнындағы экологиялық
білім беру жайы сараланып, оларды белгілі бір жүйеге келтіру жағы
қарастырылады.
Соңғы кездердегі бағдарламаларға экологиялық білім беру мәселесі жиі
көтеріліп, онда мектепке дейінгі тәрбиеден бастап, бастауыш, орта
мектептерде және жоғары оқу орындарында бұл мәселені жүзеге асырудың
педагогикалық, психологиялық аспектілері жан-жақты қаралып отырғаны
мәлім. Онда экология жеке ғылым ретінде бөліп қаралмай, ол жалпылай
экологиялык ұғым беру тұрғысынан, ал біраз зерттеушілер экологиялық
білімді жеке пәндердің өзара сабақтастығы, байланысы негізінде жүзеге
асыруды қарастырады. Дегенмен, мұның қай-қайсысында да әлі де болса
айқын жасалған жүйелілік байқалмайды. Жеке пәндер арқылы экологиялық
білім беру, пәндік оқулықтарда берілген материалдардың, яғни мәтіндер
мазмұнындағы сабақтастықтың қалыптасуының мәні зор. Оқушыларға
экологиялық білім мен экологиялық тәрбие беру, оларды әлеуметтік
жағынан дайындаудың негізгі компоненттерінің бірі болып саналады. Мұны
пәнаралық байланыс негізінде берілетін экологиялық білім мен тәрбие
берудің моделінде көрсетуге болады (2-сурет).
Пәнаралық байланыста берілетін білім жүйесі жастардың төменгі мектеп
қабырғасынан бастап болашақ мамандықтарына кәсіби бейімделуіне жағдай
жасап, мүмкіндік береді. Қазіргі таңда білім беру жүйесі барлық
пәндерді өзара байланыстыра, кіріктіре, сабақтастыра отырып оқыту
арқылы білім беріп, жастарды шығармашылық іс-әрекетке үйрету, жекебас
дербестігін дамыту, бойларына жауапкершілік, орнықтылық қалыптастыру,
т.б. мәселелерді шешу мақсатын көздеп отыр.
Пәнаралық байланыста экологиялық білім беруді ұйымдастыру, жеке пәндер
мазмұнының, мәтінінің бір-бірімен өзара жымдасуын қамтамасыз ететіндей
белгілі бір жүйелілікті керек етеді. Экологиялық білім берудің мазмұны,
нақты пәндердегі білім → әлеуметтік экологиялық білім → мамандықтарымен
байланыстырылған білім, тізбегіндей бір-бірімен өзара ұштасып,
сабақтасып жатса, онда әрбір жеке адамда жоғары әлеуметтік экологиялық
сана-сезім, әрбір іс-әрекеттерінде ойлылық, жауапкершілік
қаракеттерінің қалыптасатыны анық.
2-сурет - Пәнаралық байланыс негізіндегі
экологиялық білім мен тәрбие моделі
Пәнаралық байланыста экологиялық білім мен тәрбие беруде материалдарды
сұрыптағанда, қоршаған ортадағы болып жатқан әртүрлі құбылыстарды жалпы
және жеке заңдар мен ережелер негізінде түсіндіруден басталса,
оқушыларда қоршаған орта жүйесіндегі түрлі үрдістерге танымдық
көзқарасы жетіледі. Ал, мұндай білім беру жүйесін іске асыру үшін, ең
алдымен пәнаралық байланыста оқытылатын әрбір пәннің мазмұны оқытудың
мақсатын, нәтижесін анықтайтындай оқу бағдарламасымен сабақтастықта
көрініс табуы қажет.
Психологиялық тұрғыдан алғанда оқу әрекеттерінің бір-бірімен ұқсастығы,
сабақтастығы (ойын, бакылау, тәжірибе), физиологиялық тұрғыдан даму
қарқынының тездігі, олардың берілген білімді игеруге ынталылық, ондағы
койылған басты мақсатқа жетуге қызығушылық, ол білімді қабылдағыштығы
мен беріктігі, сапалылыгы сияқты қасиеттерінің өзі пәндермен
экологиялық байланыстылықты, сабақтастылықты ұғындырудың нәтижесі
болуына негіз беріп, мүмкіндік тудырады.
Біз өз зерттеулерімізде элементтер химиясының тақырыптары мен ондағы
материалдары бойынша пәнаралық байланыста беруге болатын ғылыми
экологиялық ұғымдардың күнделікті тұрмыстағы маңызы және оларды тиімді
пайдалану мүмкіншіліктеріне баса көңіл бөліп, жүйелеуді қарастырдық.
Мәселен, химия пәнінде өлі табиғат заттары мен құбылыстарының (су, ауа,
топырақ, химиялық бүкіл элементтердің құрылымы) ерекшеліктері,
қасиеттері туралы берілетін білім физикалық ұғымдармен байланыстырыла,
яғни дүниедегі бүкіл заттар мен құбылыстардың физикалық ерекшеліктері,
заттардың (жай жэне радиоактивті) биосферада таралуы, ол заттардың
таралуына әсер ететін физикалық, химиялық және табиғи факторлар мен
заңдылықтар, олардың тұрмыстағы маңызы т.б. туралы мәлімет беріледі.
Міне, осы мазмұндарға назар аударсақ, екі пәннің де қарастыратын ортақ
мәселесінің негізіне қоршаған дүние заттары мен құбылыстары енеді. Олай
болса, осы әлемдегі баршаға ортақ дүние туралы білім беруде, оны
өндірудің, пайдаланудың, сақтаудың экологиялық мәселелері ашылмақ. Ал,
болашақ маман иелері өздерінің білім алу жолдарында табиғатпен,
қоршаган ортамен тығыз байланыста қызмет жасауға дайындалатынын
ескерсек, біз бүкіл әлемдік био-, гео- жүйелерімен тиімді қатынастар
орнықтыруға міндеттіміз. Тиімді қатынастар деп- табиғи ортаны сақтап,
қорғайтын іс-әрекеттерді, адам мен қоғамды дамытатын қарым-қатынастарды
айтамыз. Адам-табиғат жүйесіндегі қатынастар 3 түрлі болады: I)
физиологиялық, адам мен қоршаған орта арасындағы энергия мен зат алмасу
арқылы жүзеге асады; 2) іс-әрекеттік; 3) психикалық. Оның оқытушы-оқушы-
табиғи жүйесіндегі қатынастары: іс-әрекеттік және психикалық. Ал
физиологиялық қатынастар олар туралы білім алумен шектеледі. Демек,
адамның өзі өмір сүретін ортасымен тиімді қарым-қатынастарын
қалыптастыратын, яғни іскерлікпен әрекет жасайтын, экологиялық білімді,
экологиялық ғылыми көзқарасы дамыған маман дайындау міндетін шешуге
тиіспіз. Өйткені, келешек қоғам дамуының ұйтқысы болатын да табиғи орта
тепе - теңдігін сақтап, тазалығын қорғауға белсенді араласатын да осы
жастар. Сондықтан, химияның жаратылыстану пәндерімен байланысы
негізінде экологиялық білім беруді белгілі бір жүйеге келтіретін
болсақ, мұндай сабақтар жүйесінің құрылысы төмендегідей болуы мүмкін (3-
сурет)
3-сурет - Химиядан пәнаралық байланысы негізінде экологиялық білім беру
жүйесі
Осы көрсетілген суреттегі сабақ түрлерінің басты мақсатының бірі
тақырыптың ғылыми мазмұны мен экологиялық мазмұнының сабақтаса отырып
кірігіп кетуі. Әр тақырыпты оқытқанда бұл мақсаттар жігінің бірігуі.
Сонда ғана болашақ мамандардың экологиялық санасын қалыптастыруға
жағдай туады. Осы жүйені бекітілген, алдын ала дайындалған бағдарлама
негізінде, зерттеулердегі және оқулықтағы материалдар мен оқу
құралдарының көмегімен [15, 58, 63, 107, 116, 117, 118, 119, 120, 121,
122, 123, 124, 125, 126, 127, 128] оқытуды ұйымдастырудың
формалары, әдістері нәтижесінде танымның пәнаралық байланыстығы
тиімді тақырыптарын таңдап алып, сол тақырыптардың экологиялық мазмұнын
ашып, жеттілдіруді жүзеге асыруға толық мүмкіндік бар. Оқу құралдарының
мазмұны, оқытудың формалары, мұғалімнің оқытудағы іс-әрекеті мен
тұлғаның оқу әрекеттерінің қабысуы негізінде оқушыларға теориялық
біліммен қатар адамгершілікті, инабаттылықты тәрбиені жоғары денгейге
көтеру мақсаты жүзеге асырылады. Бағдарлама мен оқулықтардың мәтіні
біздің қалағанымыздай, экологиялық білімнің теориялық және практикалық
тұстарын ашуға сәйкес келе бермейді. Сондықтан, экологиялық білім
беруде пәнаралық байланысты тудыра отырып, керекті қосымша әдебиеттер
және күнделікті ақпарат құралдарынан (теледидар, радио, газет, журнал,
арнаулы плакаттар т.б.) алынатын мағлұматтар мен ғылыми - экологиялық
материалдар негізінде дайындалады. Зерттеу жұмыстары барысында
пәнаралық байланыс негізінде экологиялық білім беру үрдісін нәтижелі
жүргізу үшін:
❖ пәнаралық байланыс негізінде берілетін экологиялық білімнің қажеттігін
дәлелдеу;
❖ экологиялық білім беруде химияны пәндермен байланысында нені оқыту
керек;
❖ пәндер арасындағы байланыс қандай бағытта жүзеге асады және қандай
тақырыптарды өзара байланыстыруға болады;
❖ пәнаралық байланысты қай формада және қандай әдіспен оқыту керек;
❖ пәнаралық байланыс негізінде экологиялық білім берудің нәтижесі қандай
болмақ, деген мәселелер толықтай қамтылуы тиіс.
Жоғарыда көрсетілген мәселелерді шешу үшін, оқушыларға пәнаралық
байланыс негізінде экологиялық білім берудің мәнін, мақсатын,
міндеттерін, жағдай мен жайларын анықтауда, бүгінде педагогика
саласында кеңінен қолданылып жүрген әдістер: бақылау, жорамал жасау,
педагогикалық эксперимент, оқу-тәрбие құжаттары, ұстанымдары, білім
алушылардың жазба, графикалық, техникалық, зерттеу жұмыстары мен оларға
талдау жасау, оқытушымен әңгімелесу, сұраунамалар дайындау, оны талдау,
т.б. әдістер қолданылады.
Табиғаттың қоғаммен біртұтастық идеясы – жаратылыстану пәндерінде
қарастырылатын адамның идеясы деуге болады. Пәнді оқытуда, сабақ
тақырыбына байланысты материалдарды сұрыптау барысында табиғи
құбылыстарды өз қалпында, әр құбылыстың жеке бөліктерінің арасындағы
өзара байланыстарды сол тақырыпқа қатысын анықтай біліп, ал соңғы
сатыда атқарылған жұмыстың нәтижесін сұрыптау үшін білім берудің
мақсаты мен жоспарын айқындап, бақылаудың қорытындысын жүйеге келтіру,
химия пәнінің оқу материалын іріктегенде зертханалық жұмыстар мен
көрнекі оқу құралдары және олардың түрлерін өңдеу, жетілдіру, оқыту
формалармен әдістерін ұқсастықтары мен ерекшеліктернін қарастыру,
оларды жалпыландыру мәселесі өзінен-өзі туындайды. Бұл мәселе жиынтығы
химиядан пәнаралық байланыста экологиялық білім мен тәрбие беру
үрдісінде белгілі бір жетекші идеялар жүйесін (4-сурет) қалыптастырады.
4-сурет – Экологиялық білім беруде пәнаралық
мазмұндағы жетекші идеялар жүйесі
Бұл идеяны оқу үрдісінде жүзеге асыру кезінде пән тақырыптарының
мазмұнын әдістемелік тұрғыдан талдап, оқу материалдарын іріктеп, ол
пәннің жаратылыстану, қоғамдық пәндерімен байланысын анықтап алып,
сабақ үрдісінде мейілінше соңғы кезеңдегі техникалық құралдарды
пайдалану арқылы, мұндай мүмкіндік болмаған жағдайда бұрын қолданылып
келген көрнекі құрал-жабдықтарды барынша жетілдіріп, тапсырылатын
өзіндік жұмыстар мен тапсырмаларды оқушылардың білім деңгейіне қарай
топтап түрлендіріп, жұмыстың мазмұнын, мақсатын анықтау қажет. Енді осы
жерде химиядан оқушыларға пәнаралық байланыс негізінде экологиялық
білім берудің міндеттеріне келетін болсақ, онда оларды химияның
жаратылыстану пәндерімен өзара байланысын былайша көрсетуімізге болады:
❖ жаратылыстану пәндері байланысының экологиялық білім берудегі алатын
орнын көрсету;
❖ оқу үрдісінде пәнаралық байланысты жүзеге асыру. Химиядан заттардың
химиялық қасиеттерін зерттеу, зерттеулерде заттар және олардың
табиғатта таралуын, алатын орнын, табиғи үрдістердегі рөлін, осы
заттардың қоршаған ортаға тигізетін әсері мен мәнісін түсінуде
жаратылыстану ғылымдарының зерттеу әдістерін, теориялық көзқарастарын
пайдалануға, оқытуға, ұғындыруға, іс жүзінде қолдануға дағдыландыру;
❖ табиғаттың біртұтастығын, онда болып тұратын құбылыстардың бір-бірімен
байланыстылығын, шарттылығын ұғындырып, қоршаған ортаға жаңаша ғылыми
көзқарас калыптастыру. Өлі табиғатты кұрайтын минералдар мен тау
жыныстары, тірі табиғатты құрайтын ағзалар денесі заттардан
тұрады.
Заттардың өзі жүзге жуық химиялық элементтердің атомдарынан, ал атомдар
қарапайым бөлшектерден тұратыны жайындағы ұғымды меңгерте отырып,
пәнаралық байланыс негізінде экологиялық білім жүйесін жетілдіру;
❖ химия курсына енетін экологиялық білімдер жүйесін, әр жүйеге кіретін
экологиялық ұғымдарды анықтау, олардың оқылу ретін белгілеу, түсіну;
❖ заттар туралы экологияландырылған қосымша оқу материалдарын
іріктеу. Қазірде бейорганикалық заттардың млн. астам түрі белгілі,
олардың қатарын үздіксіз арттыру, оның табиғаттағы, қоғамдағы орнын,
мәнін, нәтижесін анықтау;
❖ оқылатын теориялық материалдардың экологиялық мазмұны мен
деңгейін, олардың пәндерге қатысты орнын негіздеу. Деректі
материалдарды сұрыптау, түсіндіру, болжау және ондағы ұғымдардың мәнін
түсіну;
❖ жоғары мектептегі химиялық білім негізіне енетін өндірістік, тұрмыстық
материалдарының экологиялық мазмұнын толықтыру арқылы болашақ
мамандыктарына даярлығын жетілдіру. Бүгінгі химия өндірістері, ондағы
экологиялық жағдайларды ғылыми негізде таныстыру. Экологиялық,
технологиялық негізгі ұғымдарды түсіндіру. Ауыл шаруашылық қажеттілігі
жоғары өнімдерді, бағалы синтетикалық материалдарды өндірудегі,
қалдықсыз технология жасаудағы химияның маңызын
көрсету, болашақ мамандыктарының химиямен байланысына бағдар
беріп, экологиялық еңбек тәрбиесін іске асыру:
❖ табиғатты аялай білуге баулу, химия мен химия өндірістерінің
өркендеуіне байланысты ауаның, судың, топырақтың ластануын болдырмау;
минералды тыңайтқыштарды, өсімдіктерді қорғайтын заттарды пайдаланудың
тиімді, тиімсіз жақтарын ажырата білу, оның қоршаған ортаға, адам
ағзасына әсері жөнінде жан-жақты ақиқат нақты пікір тудыру;
❖ оқушылардың қоршаған ортаға қатысты таным әрекетін білім алудағы
белсенділігін арттыру, біліктілігін жетілдіру.
Пәнаралық байланыс негізінде әрбір пәнге, мысалы, химия, физика,
биология, экологияға қатысты ғылыми тілді меңгеріп және ғылыми
акпараттық деректер көзімен жұмыс жасай білудің дағдысын қалыптастыру,
өз ойлары мен пікірлерін ғылыми сөздерді қолдана отырып анық, толық,
дәлелді жеткізе білуге үйрету. Ал, бұл міндеттер химияны пәнаралық
айланыста оқыту үрдісінде одан әрі салаланып, іс жүзіне асырылады:
- химияның жаратылыстану пәндерімен байланысын үздіксіз қолдана отырып,
экологиялық білім алуда, зертханалык, сарамандық жұмыстарға
шығармашылық деңгейде көңіл бөлу;
- химия зертханасында, өндірісте. қоршаған ортада, табиғатта және
күнделікті тіршілікте байқалатын сандық, сапалық өзгерістерді бақылауда
өзінің білімін қолдана білу және сол арқылы экологиялық проблемалардың
мәнін түсіну;
- химиядан алған білім жүйесін басқа пәндерден алған білім қорымен
байланыстырып, табиғат туралы ғылыми материалистік көзқарас
қалыптастыру;
- табиғи заттармен, оларды зерттеп, танып білуге қажетті көрнекі және
техникалық құрал-жабдықтармен жұмыс жасай білудің біліктері
мен дағдыларын қальптастыру;
- экологиялық білім, білік, дағдыны оқу үрдісінде, өмірде, қоғамға
пайдалы еңбекте жүзеге асыра білуге үйрету;
- жеке адамның экологиялық білім, білік
қалыптастырудағы шығармашылық дербестігін қалыптастыру, табандылығын
тәрбиелеу;
- тұлғаның химияға көзқарасын, икемі мен құштарлығын пәнаралық байланыс
негізінде экологиялық білім бере отырып дамытып, болашақ мамандықтарына
бағдар беру. Бұл келтірілген мақсат химияны оқытудың бағдарламада
көрсетілген міндеттерімен тығыз байланыста жүзеге асырылатыны анық.
Демек, пәнаралық байланыс негізінде экологиялық білім берудің
міндеттері мен алға қойылған мақсаттарының іске асырылуы шығармашылык
деңгейдегі оқыту әдістерінің қатысынсыз мүмкін емес.
Пәнаралық байланыста химиядан экологиялық білім беруде пәндердегі
тақырыптардың өзара сабақтастығын көрсететін болсақ онда бұл келесідей
мәнге ие болады (5-сурет).
5-сурет - Химияның пәнаралық сабақтастығының
экологиялық біліммен байланысы
Химия ғылымы заттар және оның элементтері, химиялық теориялар мен
заңдар жөніндегі білімдер жиынтығынан, химиялық өндіріс туралы білім
жүйелерінен тұрады. Химия заттардың бір-біріне айналу өзгерістерін атом-
молекулалық деңгейде қарастырады, ал зерттеу заты жағынан физика мен
биологияның арасынан орын алады. Химия табиғаттағы заттардың химиялық
қасиеттерін зерттеу, түсіндіру саласында физиканың әдістері мен
теориялық көзқарастарын пайдаланады және табиғаттағы тіршілік
әрекеттерінің мәні физика мен химияның заңдылықтарына сүйене отырып
зерттеледі. Сондықтан, біз өз зерттеуімізде экологиялық білім беруде
химияны жаратылыстану пәндерімен байланыстырудың қажеттілігін
көрсетеміз:
1. Химияны окыту үрдісінде оның жаратылыстану байланысының мәнін
ашып, экологиялык мазмұнын көрсету.
2. Табиғаттың өзара тұтастығы, онда жүзеге асатын құбылыстардың бір-
бірімен байланыстылығы, шарттылығы туралы көзқарас қалыптастыру. Өлі
және тірі табиғатты құрайтын заттар, олардың құрамы мен құрылысына мән
беру, олардың экологиямен байланысын ашу.
3. Заттар туралы білім ұғымдардан тұрады, олардың негізгісі –
химиялық элемент, химиялық реакция, химиялық өндіріс. Осы заттардың
физикалык, химиялық қасиеттері, қайсысын қандай жерде, қандай дәрежеде,
қандай түрде қолданатынын, олардың жаратылыстану ғылымдарының
заңдылықтарына тәуелділігін білу, анықтау аса жауапты міндеттердің
бірі.
4. Химия курсын құрайтын ұғымдар жүйесін анықтау, олардың қоршаған
ортамен байланысын. оқылу ретін, басқа пәндермен байланысын анықтау.
5. Жинақталған теориялық білімді, деректі материалдарды сұрыптауда, оны
түсіндіруде, болжам жасауда ғылыми ұғымдардың өзара байланысын анықтау.
6. Химияның негізіне кіретін экологиялық материалдардан пәнаралык
байланысты анықтап, тұлғаның экологиялық әзірліктерін,
сауаттылығын жетілдіру. Мұны іс жүзіне асыру үшін, химия өнімдерімен,
өндірістерімен және олардың ғылыми негіздерімен таныстыру. Сұраныска
ие, күнделікті тұрмыс шаруашылыгының кажетін өтей алатын өнімдерді.
құнды жасанды материалдарды өндірудегі қалдықсыз технология қолданудағы
химияның мәнін, қажеттілігін және оның қоршаған ортамен тығыз
байланысын көрсету.
7. Жеріміздің табиғи байлықтарды қадірлеп, құрметтей білуге, ауаны,
суды, топырақты, өсімдіктерді қорғап сақтайтын заттарды пайдаланудың
тиімді және тиімсіз жақтарын саралай біліп, қоршаған орта тіршілігінде
бейберекет ластануды болдырмайтындай, химияның табиғатқа, тірі ағзаға
тура және жанама әсерін болжай білу.
8. Тұлғаның жаратылыстану пәндері негізінде экологиялык білім алудагы
белсенділігін арттыру.
Химияның физикамен байланысын анықтап меңгеру арқылы, заттар мен
құбылыстар туралы білімді өзара сабақтастыра, байланыстыра қорыту
нәтижесінде тұлға санасында табиғаттың физикалық-химиялық бейнесі
калыптаса алады. Демек, химиямен өзара байланыстағы пәндерден
жинақталған білім қорын ұштастыру барысында табиғаттың біртұтастығы
жайында ғылыми ұғым пайда болады. Табиғаттың химиялық бейнесі дегеніміз
-химиялық жалпы білімнің жаратылыстану, қоғамдық пәндерден алған
біліммен бірігуі, біртұтас ой-пікірге, сенімге айналуы.
Пәндерді өзара байланыстыру, сабақтастыру аркылы окыту - алда қойылған
межеге, яғни оқыту мақсатына жету үшін оқытушы мен білім алушының іс-
әрекет үрдісінің үйлесу түрлілігі мен тәсілдері. Ал, оқытудың мақсаты
мен құрам бөліктері тұрғысынан карастыратын болсақ, онда ол оқытушының
білім алушыны кажетті білім қорымен қаруландырып, адамгершілік көзқарас
қалыптастыратын тәлім-тәрбие берудің құралдары мен тәсілдерінің
жиынтығы. Мұнда оқыту әдісі - жалпы әдістер, әдістер тобы, жеке әдіс
болып жіктеледі, сонымен қатар көрнекілікті (иллюстративті) және
іздестіру (эвристикалық) зерттеу әдістеріне тармақталады [74, 121,
125]. Бүгінде пәнаралық байланыс арқылы экологиялық білім беру
үрдісінде қолданылатын оқыту әдістерінің түрлерін қарастыра келе
түйіндегеніміз, көрнекі құралдар білім берудің негізгі көзіне айналған,
яғни көрнекі әдісті қолдану бүгінде жетілу сатысында. Экологиялық
білім беруде көрнекі әдіспен қатар сөзбен түсіндірілетін түрі - сөз
әдісі де жиі қолданылады. Сөз әдісі, білім алушының тәжірибелік білігі
мен дағдысы жеткіліксіз, эксперимент жасау жүйесі күрделі, эксперимент
қауіпті, аз мөлшердегі реактивтер нәтиже бермегенде, құрал-жабдықтар
жеткіліксіз және уақыт үнемдеу қажет болған жағдайларда жиі
қолданылады.
Оқу үрдісінде химиядан жасалатын кез-келген экологиялық бағыттағы
эксперименттік жұмыстарға қойылатын негізгі талаптар жоғарыда
келтірілген әдістемелік оқу құралдарында берілгендей:
1. Көрнекілік.
2. Қарапайымдылық.
3. Қауіпсіздік.
4. Ғылымилық.
5. Шығармашылық.
6. Сенімділік.
7. Түсініктілік.
8. Нәтижелі орындалуы тиіс.
Осы белгіленген талаптарды қанағаттандыру мақсатында эксперименттік
жұмысқа кірісер алдындағы оқытушының міндеті:
1. Сабақ барысында қойылған экологияландырылған тәжірибенің мақсаты
мен нәтижесінің мүмкіндігін көрсетіп, таныстыру қажет.
2. Тәжірибеде қолданылатын құралдар және олармен жұмыс жасаудың жай-
күйімен таныстырып, тәжірибенің жүру жағдайын және ондағы заттардың
сипаттамаларын келтіруі тиіс.
3. Оқу үрдісінде білім алушылардың іс-әрекетінде белсенділік пен
бақылау қаракетін белсендіру керек.
4. Эксперименттің нәтижесін түйіндеп, оны теория жүзінде ғылыми
негізделген деректермен байланыстырып, қорытындылауға бағыт беру керек.
Кейінгі кезде бағдарламалық оқу материалдарында химия өндірісінің
экологиялық мәселесі, химияның күнделікті тұрмыстағы маңызы мен химия
саласындағы ғылыми- техникалық бетбұрыс, энергетикалық және азық-түлік
бағдарламасын шешудегі химияның мәні мен маңызы көрсетілген. Ал,
экологиялық білім мен тәрбие беруде химияны дамыта оқыту деңгейінің
жоғары болуы оқушылардың таным әрекетінің белсенділігіне, таным
сапасына тәуелді болады.
Бұл мүмкіндіктерді жүйелі дамытып, жүзеге асыруда М.Н.Скаткин енгізген
... өзіндік білім алуға көшу принципінің [129] маңызы ерекше.
Пәнаралық байланыс негізінде білім берудің басты ұстанымы шығармашылық
деңгейдегі жеке адамның қалыптасуы, демек жоғары шығармашылық деңгейде
ойластырылған іс-әрекет жасауға қабілетті тұлганы тәрбиелеу. Қазіргі
кездегі орта және жоғары білім беру жүйесінде түбегейлі өзгерістер
жүріп жатқан кезеңде, болашақ мамандарға жалпы білім беруде олардың
белсенділігі мен шығармашылығын, икемділігін арттыратын оқушылардың
өзіндік жұмысына айрықша мән берілуде. Соңғы жылдары білім беру
үрдісінде дамыта оқыта-тәрбиелеу сөз тіркестеріне көп көңіл бөлінуде.
Дамыту - саннан сапаға, ескіден жаңаға өту. Даму идеясын алғаш грек
философы Гераклид: ... барлық нәрсе бар, сонымен қатар жоқ та, өйткені
барлық нәрсе өтіп жатады, барлық нәрсе үнемі өзгеріп отырады, барлық
нәрсе үнемі туу және жойылу үрдісінде болады, дейді.
Жоғары оқу орындарында дамыта оқытудың функциясын арттыруға бағытталған
оқытудың жаңа түрлері мен әдістерін қолдануда оқушылардың өзіндік
жұмыстарын жандандыру, олардың шығармашылық қабілеттерін дамытудың
өзекті мәселелері талқыланып жүр, мысалы Дамыта оқытудың теориясы мен
практикасы такырыптағы Ресейлік ғылыми-практикалық конференцияның
жұмысы [130, 131]. Жаңаша оқытудың негіздерінің біріне өздігінен оқыту,
оқушыларды өздігінен білім алуга үйрету тәсілдері жатады. Ертеден бері
өзіндік жұмыс көп жағдайда тек қана оқушылардың сыныптан тыс
дайындалуы,- деген ұғым ретінде қалыптасқан. Ал бүгінде өзіндік жұмыста
оқушылардың ізденісі, іскерлігі басым келеді. Өзіндік жұмыс қалыптасқан
дәстүрлі оқытуға қарағанда оқушыларың сыртқы әрекеті мен ішкі ойлау
әрекеттерін басқаруын, тек ғылыми танымдардың нәтижелерін ұғынып қана
коймай, жаңа білімді игеру тәсілдерін, шығармашылық бейімділігі мен
танымдық дербестігін, теориялық және практикалық ойларын қалыптастыруға
бағытталған. Оқушылардың өзіндік оқу жүйесіне, олардың дәріс тыңдауы,
зертханалық жұмыс жасауы, кітапханадағы дайындығы, реферат жазуы,
бүгінгі жаңа технология жетістіктерін қолдануы т.б. қажетті білім қорын
жинақтаудың түрлі жолдары мен әдістерінің бәрін кіріктіруге болады.
Демек, оқушылардың білім алуға, үйренуге, оқып білуге талпынысының
барлық тәсілдері тегінде өзіндік жұмыстың элементтері. Өзіндік жұмысқа
дамыта оқыту элементтерін кіріктіру негізінде топтық жұмыс түрлерін
ұйымдастыру, іскерлік ойындарды оқытудың ғылыми даму факторы ретінде
қарастыру. Табиғатты, жалпы дүние танудың ғылыми стилін қалыптастыру,
проблемалық оқыту, зерттеу қызметі, дағды мен әрекетшілдік ізденістерін
қалыптастыруда бірізділік, оқу әрекетін, шығармашылық қабілеттерін
орнықтыруға т.б. болады. Ұйымдастыра оқытудың әртүрлі әдістерін [105.
114, 1 18, 132, 133, 134, 135, 136] үздіксіз өз дәрежесінде қолдана
білу жаңа материалдарды меңгеруге әсерін тигізумен қатар оқушылардың
біліктерін қалыптастыруға көмек береді.
Алгаш рет білім берудің үздіксіздігі мен ондағы білім мен тәрбиенің
өзара байланысы туралы ой қозғап, осы ойды білім мен тәрбие беру
үрдісінде қолданған педагог, ағартушы ғалым Я.К.Коменский болды.
Адамзаттың еңбек іс-әрекетін жасаудағы құндылығына сана, қол және
тілдің әсері зор деп оған айрықша көңіл бөлген. Бұл үшеуінің жетілуі
жеке адамныц іс-әрекетіне елуелді бола тұрып, сол іс-әрекетті нақтылай,
ұштай түсудегі маңызы зор. Я.К.Коменский сана, қол, тіл адамзатты
заттар әлемімен байланыстырады, сана заттар айнасы, болса, қол -
жалғастырушысы, ал тіл - олардың аудармашысы, - деп түйін жасаған.
Санадан- ой, қолдан - жұмыс, тілден - сөз пайда болатындықтан, бүл
үшеуі адамзаттың үйлесімді дамуындағы шешуші факторлардың бірі. Яғни
шығармашылық еңбек үрдісінде тұлға өз күшінің шамасын және қабілетін
анықтай алады.
Оқыту үрдісіндегі ең маңызды мәселе ретінде білім берудің әдістеріне,
ғылыми нысанасына, тәжірибе жүзінде қолданылу мүмкіндігіне,
сенімділігіне, нәтижелілігіне қатты көңіл бөлінеді. Өмірдегі іс-
әрекеттерінде проблемалық мәселелер кездескен жағдайда оның дұрыс
шешімін тауып немесе проблеманың алдын алуда жастар бойында іскерлік,
шығармашылық, біліктілік қалыптастыруда жұмыс жүйесінің көмегі зор
деуге негіз бар. Себебі, шығармашылық белсеніділікті ұштау, үздіксіз
білім шеңберін кеңейту, біліктіліктерін арттыру оқушылардың өзіндік
жұмысының қатысынсыз толық іске асуы мүмкін емес. Оқушылар өзіндік
жұмыс барысында көпшілік алдында өз ойларын дәлелді, нақты жеткізе
сөйлеуге үйренеді, өз пікірлерін қорғау әрекеті барысында сөз таласына
катынаса отырып, бүгінде қажетті іскерлік қасиеттерді бойларына
сіңіріп, дағдыланады.
Өзіндік жұмысты іске асырудың бір жолы, ол алдында ескеріп өткендей
оқушылардың реферат жазуы. Реферат тақырыбы дәрістік тақырыптардың
проблемалық бөліктерімен ұласады. Реферат жазу бүгінде жаңа құбылыс
болғанымен де, ол тақырыптың проблемалылығымен, күрделендіріліп
отырады.
Өзіндік жұмыстың іске асырылуын қадағалаудың жолдары [119, 137, 138,
139, 140, 141] еңбектерінде көрсетілгендей, дәріс пен зертханалық жұмыс
арасындағы ұйымдастырушылық кезеңдерді дұрыс қалыптастыра білу,
зертханалық-машықтану жұмыстарының мәнін, оның атқарылу, талқылау
барысын түрлендіру. Оқу үрдісіндегі түрлі жағдайға байланысты
тақырыптың мазмұнын күрделендіру арқылы оқушылардың білім деңгейін
көтерілуі, дидактикалық шарттарды түсіну жатады. Біз осы жолдар арқылы
химияны жаратылыстану пәндерімен өзара байланыстыра отырып оның
экологиялық мазмұнын талдап, ұғынуға жағдай жасауға тырыстық. Пәнаралық
байланыс арқылы реферат түрлерін дайындау тұлғаның экологиялық білімін
жетілдіріп, дамытудағы пайдасы зор. Белгілі бір тақырып маңайында
ұсынылған рефераттық жұмыс белгіленген мезгілде қорғалып, нәтижесі оқу
аудиториясында оқушылар арасындағы өзара пікірталастың, ойлар мен
ұсыныстардың қорытындысы негізінде бағаланады. Негізінде бір тақырыптың
төңірегінде бірнеше реефераттық жұмыстар даярлаудың (10-12 парақ) білім
беру үрдісінде пайдасы баршылық. Себебі, өзіндік жұмыстың барысында
оқушылар кітапханалар мен оқу залдарындағы тақырыпқа қатысты ғылыми
әдебиеттермен, қосымша күнделікті ақпараттық деректермен және ол
деректерді іздестіру көздерімен танысады. Жинақталған материалдарға
шолу жасайды, жинақтаған білім қорын белгілі бір жүйеге келтіреді.
Іздену барысында дайындалған бірнеше рефераттық жұмыстарды тыңдап, оған
оқушылармен бірлестікте талдау жасап болғаннан кейін, тындаушылар
арасында қарастырып отырған тақырып төңірегінде әр жақты, қызықты
пікірталас тудыра отырып, қатысушылардың қызығушылығын арттырамыз.
Сонымен қатар ойлау, ойындағысын бүкпелемей өз пікірін жеткізу,
бәсекелестікте қажетті материал қорын көбірек жинақтау т.ғ.с.с. оку
үрдісіндегі негізгі қажеттіліктерді қанағаттандыруға мүмкіндік
туындайды.
Оқушылар арнайы тақырыптарға қатысты материалдарды тек оқулықтардан
ғана емес, әртүрлі ғылыми әдебиеттер мен соңғы ғылыми-ақпараттық
басылымдардан, ақпарат көздерінде берілген материалдарды, деректерді
сұрыптай отырып жинақтайды. Тапсырмада қарастырылып отырған тақырыптың
экологиялық мәнін пәнаралық байланыстар негізінде ашатын тұстарына баса
көңіл бөлуге тырысқан.
Тапсырмаларда жаратылыстану пәндерінің өзара байланысы, тақырыптың
экологиялық мазмұнын жан-жақты ашуға мүмкіндік береді. Оқушылардың
өздік жұмыстары мен олардың қажеттілігі туралы зерттеуші-педагогтардың
пікірлері әртүрлі, мысалы:
❖ өзіндік жұмыс оқыту үрдісіндегі білім беру әдісі;
❖ оқу жоспары мен оқыту үрдісінде нақты білім берудің бөлінбес бір
бөлшегі;
❖ артық уақыт пен қажетсіз көп жұмысты жүктейді;
❖ қажетті білім алуда оқушылардың интеллектуалды деңгейлерін арттыратын
материалдарды меңгерудегі оқу жұмысының түрлері мен формасы 1,0, 1134,
135, 136, 137, 138, 139, 140, 141, 142, 143, 144, 145].
Біз өз тұсымызда оқушылардың өзіндік жұмысын ізденушілік дағдыны
қалыптастыратын, зерттеулер жүргізуге қызықтыратын, ой қорытындысын
жасауға, өз ісін шеберлікпен, шығармашылық деңгейде орындай алатын
болашақ мамандарды дайындаудағы білім берудің негізгі формаларының бірі
ретінде қарастырдық. Себебі, реферат жазу кезінде студент өз күшіне,
өзінің білімі мен тәжірибесіне сүйенеді. Реферат жазу барысында ғылыми
ұғымдардың мағынасын түсініп, меңгеруде үлкен ой еңбегін жасайды. Окып
танысқан материалдарды сараптап, оларды белгілі бір жүйеге келтіріп
жазуда оқушының тек ойлау қабілеті ғана емес, сол ойды өзгеге жеткізе
алатындай тіл байлығы да даму үстінде болады. Сондықтан, біз өз
зерттеуімізде бұл жұмыста болашақ жастарға экологиялық білімі мен
біліктілігін қалыптастыратын білім берудің негізгі формасы ретінде
қабылдадық. Әрине, өзіндік жұмыстың деңгейі мұғалімнің сол жұмысты
ұйымдастыру білігіне, яғни жоспарлау, бақылау және бағыттау жүйелерін
қалыптастырудағы біліктілігіне тәуелді. Өзіндік жүмыстың тақырыбы,
такырыптың күрделілік деңгейі әр пәндерде, әр сыныппта әрқилы
ұйымдастырылады. Мұнда пәнаралық байланыс арқылы экологиялық білім мен
тәрбие беруде білім берудің қағидаларын, әдіс-тәсілдерін, формаларын,
білім көздері мен оның әдіснамалық негіздерін оқу-тәрбие үрдісіне
енгізудің ерекшеліктерін біліп, онымен санасу қажет. Біз өзіндік
жұмысты ұйымдастыру кезінде келесі мәселелердің жүзеге асырылуына мән
бердік:
❖ өзіндік жұмыс арқылы пәнаралық байланыста экологиялық білім берудің
басты мақсатын анықтап, жігін ашу;
❖ оқылған материалдардан негізгі проблемаларды жекелеп іріктеу. Ол
проблемалардың экологиялық мазмұнын оқушылар алдына қоя білу, оны
шешудің жолдарына бағыт беру;
❖ экологиялық материалдарды пәнаралық байланыста меңгеруде өзіндік
жұмыстың түрлерін, әдістері мен формаларын мақсатты жоспарлау;
❖ оқушылардың өзіндік жұмыстарының барлық түрлеріне бақылау ұйымдастыру;
❖ дәрістік сабақтар мен оқушылардың өзіндік жұмысын семинарлық,
зертханалық - машықтану жүмыстармен байланысын үзбеу, онда пәнаралық
байланыстағы экологиялық білім беру үрдісін орнықтыру және тақырыптың
проблемалық тұстарының жігін анықтап, жалпы қабылдану деңгейін саралай
отырып, оқушылардың біліктерін қалыптасгыру т.б.
Оқушылардың өзіндік жұмысын белсендірудің бір түрі қосымша сабақтары.
Пәнаралық байланыс негізінде экологиялық білім беру бағытындағы
өткізілген қосымша сабақтың мақсаты - өзіндік жұмыс барысында,
күнделікті өмірден жинақтаған білім қорын іс жүзінде қолдана білуге
дағдыландыру, тұлға бойында экологиялық білімді, тәрбиені жалпы дүние
таным қызметін жетілдіру. Дидактикалық негізделген өзіндік жүмыс
олардың табиғат қубылыстарын анализдеуге, логикалық ойлауға, фактілерге
терең мән беруге бағыттайды. Оқу үрдісінде өзіндік жұмысты мәнді де
маңызды ұйымдастыру дәрістік - машықтандыру - зертханалық жұмыстарының
өзара үздіксіз байланысы арқылы жүзеге асады. Зертханалық жұмыстарды
орындауда, біз оқу бағдарламаларына сүйене отырып, оқушыларға қажет
болатын оқу-құралдары мен әдістемелік нұсқауларының саны мен сапасын
жетілдіру арқылы оқушылардың экологиялық біліктігін, белсенділігін
арттыратын мүмкіндіктерді қарастыруды көздейміз.
Оқу жүйесіндегі оқушыларға экологиялық білім беру әдісінің бірі - ол
дәстүрлі емес сабақ, яғни әртүрлі ойын түрлерін, проблемалық есептер
жинағын, жұмбақ сөздер мен ребустар т.б. құрастыруды ұйымдастыру. Ойын
түрлері тек өзіндік жұмысты ұйымдастырудың бір түрі ғана емес, ол оқу
үрдісінде ойшыл, талғампаз, зейінді, тәуекелшіл жеке адамды
қалыптастырудың бір әдісі. Ойын барысында оқушылар бойында бір-бірімен
өзара іскерлік қатынас жасауға, ұжымдық, белсенділік, іскерлік т.б.
таным касиеттерін қалыптастыру мүмкіндігі зор. Ойын барысында ойынға
катысушылар арасында өзара туыстық, мәдени қарым-қатынас, өз
мүмкіндіктері мен біліктерін салыстыру, бақылау, бағалау қабілеттері
дамиды. Ойын сабақтарының негізгі мақсаты оқушылардың теориялық
білімдерін іс жүзінде қолдануға икемділігін арттыру, іскерлік,
жауапкершілік дағды қалыптастыру.
Зертханалық сабақтарға ғылыми-зерттеу жұмыстарының элементтерін енгізу
оқушылардың пәнге қызығушылығын, ынтасын, жұмысты өздігінен жүргізу
дағдысын қалыптастырады.
Дегенмен, біз өз зерттеуіміз барысында өзіндік жүмысты жоғары сатыда
ұйымдастыруда біршама қиыншылықтар кездеседі, мысалы:
❖ практика мен теория арасындағы байланыстың әлсіздігі;
❖ өзіндік жұмысқа жеткілікті, саналы көңіл бөлінбеуі;
❖ оқушылардың толықтай өзіндік жұмыстармен қамтылмауы;
❖ оқушылардың ғылыми жұмыстардың жүргізілу ерекшеліктері мен әдістерін
үйрену бағытындағы жұмыстарына жеткіліксіз қатыстырылуы;
❖ оқушылардың белсенділігін арттыратын, жеке шығармашылық қасиеттерін
ұштауға қажетті өзіндік жұмыстардың жүргізілуіне мүмкіндіктердің
болмауы;
❖ оқушылардың озық тәжірибелерін жетілдіру мақсатындагы жұмыстардың
жүргізілмеуі;
❖ қабілетті оқушыларды анықтау және олармен жұмыс жасаудың дұрыс
деңгейде ұйымдастырылмауы, т.б. деп келтіруге болады.
Демек, оқушылардың өзіндік жұмысына бөлінген уақыт мөлшерін пайдалы,
қажетті үнемді жұмсалуы мұғалімдердің іскерлігіне, ұйымдастырушылық
қабілетіне, белсенділігі мен жоспарлы іс-әрекеттеріне тәуелді болып
отыр.
Осыған орай өзіндік жұмысты басқару жолын былайша ерекшелеуімізге
болады:
❖ өзіндік жұмысты негіздеу;
❖ өзіндік жұмысқа бағытталу;
❖ өзіндік жұмысты белсендендіру;
❖ өзіндік жұмыстың нәтижелеріне бақылау жасау.
Өзіндік жұмыстың белсенділігін арттырып, жетілдіру бағыттары және
оқушылардың өзіндік жұмысы ұғымы мен оның мазмұны жоғарыда
келтірілген еңбектерде жан-жақты көрсетілген. Сонымен, өзіндік жұмысты
оқу жүйесінде қажетті сатыда ұйымдастыру үшін педагог біріншіден,
оқушылардың білім мен білік деңгейін анықтап, жоқтан барға жетудің
ғылыми әдістемелік жолдарын меңгеруі тиіс.
Қоғам дамуының жалпы бағыты адам баласынан білімі мен мәдени деңгейін
үздіксіз өсіріп отыруды талап ететіндіктен, бүгінгі әлеуметтік өзекті
мәселені шешудің зор үлесі өзіндік жұмысқа беріліп, қалыптаскан
оқытудың жеке тұлғаның даму шеңберіне қарай ығысуына көңіл бөлуді
қалайды. Қазіргі әлемдік педагогикалық ғылымда білім берудің белгілі
бір бағыты ретінде сабақты ойын түрінде өткізудің маңыздылығы
зерттеулердің қорытындысында ерекше айқындалып берілген. Осы зерттеулер
бойынша сабақты ойын түрінде өткізу Батыс Еуропада, АҚШ, ТМД елдерінің
педагогикалық тәжірибелерінде кең орын алған. Ғалымдардың пікірінше,
білім берудің ойындық түрі оқу жұмысын белсендірудің, жастардың
интеллектуалды мүмкіндіктерін арттырудың ерекше жолдарының бірі.
Окытудың мұндай әдістері Республикамыздың, ТМД елдерінің орта және
жоғары оқу орындарының зерттеуші-педагогтарының тәжірибелері "Қазақстан
жоғары мектебі, Педагогика, Химия в школе, Қазақстан мектебі
т.б. педагогикалық басылымдардың беттерінен жарық көріп жүр.
1.2 Химиядан сыныптан тыс жұмыстар негізінде экологиялық білім мен
біліктілікті қалыптастырудың ғылыми теориялық негізгі мәселесі
Адам мен адам мен қошаған ортаның қатаң қақтығысы барлық бағытта жүріп
жатыр. Экологиялық, әлеуметтік, демографиялық және экономикалық
экология-әлеуметтік кризистің негізгі мәселесі өркениеттің қоршаған
ортаға әсерінің геометриялық ілгерілеу бойынша өсіп келе жатуы,
қоршаған ортада адамзаттың биологиялық түр ретінде өмір сүре
алмайтындай өзгеруіне әкеліп соғуы мүмкін. Адамзат өзінің айнала
қоршаған ортамен арақатынасын түзетпесе, қоршаған орта одан әрі бүліне
береді.
Адамдар тек 1970 жылдардан бастап планетамыздағы экологиялық жагдайдың
шиелінісіп келе жатқанын сезініп, осы жағдайды жақсарту үшін кезегін
күттірмейтін шараларды орындау қажеттігін түсіне бастады.
1980-90 жылдарда өзекті экологиялық мәселе - барлығының бір-біріне
тәуелділігінде, сондықтан болашақта өсіп келе жатқан табиғи ресурстарды
пайдалануға дүниенің біртұтастығы туралы негізгі концепция қарсы
тұратыны анық болды.
Сонғы уақытта, әсіресе БҰҰ-ның Айнала қоршаған орта және оның дамуы
атты халықаралық конференциясынан кейін тұрақты даму ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz