Исламдағы әйел мәселесі және қазіргі қоғам
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.10
1. ИСЛАМДАҒЫ ӘЙЕЛ МӘСЕЛЕСІНІҢ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... 11
1.1 Қасиетті Құрандағы әйел мәселесі мен құқықтары ... ... ... ... ... ... ... ... .11.39
1.2 Хадистер мен суннадағы әйел мәселесін шешу жолдары ... ... ... ... ... ...39.45
1.3 Қазақ қоғамының тарихи кезеңдеріндегі әйел тұлғасы ... ... ... ... ... ... ...45.58
2. ҚАЗІРГІ МҰСЫЛМАН ҚОҒАМЫНДАҒЫ ӘЙЕЛ МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ..59
2.1 Шет елдік мұсылман елдеріндегі әйел мәселесінің шешілу жолдары ...59.95
2.2 Қазіргі Қазақстан қоғамындағы әйел мәселесі және исламның әсері.. 95.105
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 106.115
ГЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..116.117
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 118.120
1. ИСЛАМДАҒЫ ӘЙЕЛ МӘСЕЛЕСІНІҢ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... 11
1.1 Қасиетті Құрандағы әйел мәселесі мен құқықтары ... ... ... ... ... ... ... ... .11.39
1.2 Хадистер мен суннадағы әйел мәселесін шешу жолдары ... ... ... ... ... ...39.45
1.3 Қазақ қоғамының тарихи кезеңдеріндегі әйел тұлғасы ... ... ... ... ... ... ...45.58
2. ҚАЗІРГІ МҰСЫЛМАН ҚОҒАМЫНДАҒЫ ӘЙЕЛ МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ..59
2.1 Шет елдік мұсылман елдеріндегі әйел мәселесінің шешілу жолдары ...59.95
2.2 Қазіргі Қазақстан қоғамындағы әйел мәселесі және исламның әсері.. 95.105
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 106.115
ГЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..116.117
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 118.120
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Магистрлік диссертацияда ислам дінінің қасиетті кітабы Құран мен суннадағы әйел мәселесінің қоғамның барлық салаларындағы шешілу жолдары қарастырылып, қазіргі қоғамдағы исламның роліне дінтанушылық пайымдаулар жасалды. Қазақ халқының байырғы діни дүниетанымы, сонымен қатар мұсылман елдерінің қазіргі әлеуметтік сипаты, діни санасы тұрғысында қалыптасқан әйел мәселесіне қатысты туындаған сауалдар дінтанушылық, саяси, әлеуметтік, тарихи тұрғыда қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адам баласы жаратылғаннан бері қанша заман өтіп, адамдар өздерін саналы түрде сезіне бастағалы екі топ болып, яғни, әйелдер мен еркектер болып бөлінетінін біліп келеді. Бірақ өркениет алға озып, жаһандану жүрген сайын әйел мен еркектердің қоғамдағы орын деңгейлері қалай болу керек? - деген сұрақ ешқашан күн тәртібінен түскен емес.
Сан ғасырлар бойы өсіп, дамып келе жатқан адамзаттың әрбір тайпа, қоғам, ұлт тарихында матриархаттың дамыған кезі болғанынан да көне тарих сыр шертеді. Алғашқы қауымдық кезде ер мен әйел арасы тек жан сақтау мен ұрпақ өсіру үшін күрес арқылы айшықталып, өзара орын таласы аса мықты белең ала қоймаса керек. Ал қоғам күрделене түскен сайын бұл мәселенің де қыр-сыры қалыңдап, шиеленісе түскен. Адамзат тағдырына терең араласқан дін де осы тақырыпты айналып кете алған емес.
Қазіргі таңдағы дамудың қарама-қарсы тенденцияларының арасынан батыстық және шығыстық дәстүрлердің қайшылығын, модернизацияның басымдылығын, мәдениет вестернизациясын ерекше атап өтуге болады. Бұл тендерлік қатынастар, ерлер мен әйелдер арасындағы әлеуметтік және отбасылық ролдерді иемдену, әйелдердің қоғамдағы мәртебесі сияқты сферада маңызды орын алады.
Қоғамның әйелдер мәселесіне назар аударуы Еуропа мен АҚШ сияқты елдерде XX ғ. 60 ж. бастау алады. Осы уақыттарда тендерлік зерттеудің пәнаралық ғылыми бағытына айналған әйелдер мәселесіне қатысты зерттеулер пайда бола бастады.
Әйелдер мәселесі қазіргі араб елдерінде ерекше өзекті мәселеге айналды. Бұл елдерде исламдағы әйел мәселесін түрлі түсінуден туындаса керек.
Исламдағы әйел мәселесі – күрделі, көпқырлы, нәзік, зерттеуді қажет ететін тақырыптардың бірі. Мұсылман және Батыс елдеріндегі әйелдер өмірімен таныса отырып, геосаяси, экономикалық және мәдени жағдайы әр түрлі аймақтардағы мұсылман әйелдерді біріктіретін және айыратын мәселелерді салыстырып, талдау жасау бүгінгі күннің талаптарының бірі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адам баласы жаратылғаннан бері қанша заман өтіп, адамдар өздерін саналы түрде сезіне бастағалы екі топ болып, яғни, әйелдер мен еркектер болып бөлінетінін біліп келеді. Бірақ өркениет алға озып, жаһандану жүрген сайын әйел мен еркектердің қоғамдағы орын деңгейлері қалай болу керек? - деген сұрақ ешқашан күн тәртібінен түскен емес.
Сан ғасырлар бойы өсіп, дамып келе жатқан адамзаттың әрбір тайпа, қоғам, ұлт тарихында матриархаттың дамыған кезі болғанынан да көне тарих сыр шертеді. Алғашқы қауымдық кезде ер мен әйел арасы тек жан сақтау мен ұрпақ өсіру үшін күрес арқылы айшықталып, өзара орын таласы аса мықты белең ала қоймаса керек. Ал қоғам күрделене түскен сайын бұл мәселенің де қыр-сыры қалыңдап, шиеленісе түскен. Адамзат тағдырына терең араласқан дін де осы тақырыпты айналып кете алған емес.
Қазіргі таңдағы дамудың қарама-қарсы тенденцияларының арасынан батыстық және шығыстық дәстүрлердің қайшылығын, модернизацияның басымдылығын, мәдениет вестернизациясын ерекше атап өтуге болады. Бұл тендерлік қатынастар, ерлер мен әйелдер арасындағы әлеуметтік және отбасылық ролдерді иемдену, әйелдердің қоғамдағы мәртебесі сияқты сферада маңызды орын алады.
Қоғамның әйелдер мәселесіне назар аударуы Еуропа мен АҚШ сияқты елдерде XX ғ. 60 ж. бастау алады. Осы уақыттарда тендерлік зерттеудің пәнаралық ғылыми бағытына айналған әйелдер мәселесіне қатысты зерттеулер пайда бола бастады.
Әйелдер мәселесі қазіргі араб елдерінде ерекше өзекті мәселеге айналды. Бұл елдерде исламдағы әйел мәселесін түрлі түсінуден туындаса керек.
Исламдағы әйел мәселесі – күрделі, көпқырлы, нәзік, зерттеуді қажет ететін тақырыптардың бірі. Мұсылман және Батыс елдеріндегі әйелдер өмірімен таныса отырып, геосаяси, экономикалық және мәдени жағдайы әр түрлі аймақтардағы мұсылман әйелдерді біріктіретін және айыратын мәселелерді салыстырып, талдау жасау бүгінгі күннің талаптарының бірі.
1. Алтай Х. Құран Кәрім Қазақша мағына және түсінігі. – Мекке: «Екі харамның қызметкері Фаһд патшаның Құран шәриф басым комбинаты», 1991. – 604 б.
2. Қадыров А, Жакипов Ж., Қыдыралыұлы. Қ. Пайғамбарлар қиссасы. – Алматы: «Кәусар», 2007. – 297 б.
3. Баш Х. Права женщины в исламе. – Казань: «Мастер-Лайн», 2001. – 340 с.
4. Engineer A.A. The rights of women in Islam. – London: «C. Hurst», 1992. – 296 pg
5. Пернебекқызы А. Арыңды азаматтық некеден сақта // Шапағат – Нұр. –Алматы, 2006. – №11. – 32 б.
6. Али Озек. История религий и ислам. – Алматы, 2000. – 64 с
7. Осман Эрсан. Женщина в исламе. – Москва, 2006. – 175 с.
8. Бекжігіт А, Ыстыбай Ә. Қыздарға мұсылмандық тәрбие. – Шымкент: «Азиат», 2004. – 42 б.
9. Ибадуллаев.С. Мүмін әйелдер. – Алматы, 2007. – 97 б .
10. Пайғамбарымыздың қоштасу құтпасы // Рахмет самалы. –Алматы, 2005. – №3. –10 б.
11. Бабич А. –Г. Многоженство. Советы и комментарии. – Москва, 2006. – 159 с.
12. Кардави Ю. Дозволенное и запретное в Исламе. – М.: «Андралус», 2004. – 336 с
13. Вехби Ваккасоглу А. Неизвестная женщина. –Москва, 2000. –128 с.
14. Тимошонов В.И. Мәдениеттану. Қазақстан – Еуразия – Шығыс – Батыс. Оқу құралы. – Алматы: «Нус», 2008. – 368 б.
15. Жолдыбайұлы Қ. Әйел мен еркек тең бе? // Шапағат – Нұр. –Алматы, 2008. –№12. – 32 б.
16. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. – Алматы, 2005. – 591 б
17. Сейтқалиева Қ. Қазақ халқының дәстүрлері//Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар. – Алматы, 2008. – №2. –2 б
18. Балтанова Г.Р. Мусульманка. – Москва: «Логос», 2007. – 373 с
19. Салем Шихеб. Старание и непрерывный труд, женщину к депресии приведут// Семья. –Алматы, 2007. – №3. – 9 с
20. Вагабов М.В., Валиева Б., Ишмурадова З. – Ислам и женщины Востока. –Ташкент: «Фан», 1990. – 250 с
21. Сикоев Р.Р. Ислам на современном Востоке: Регион стран Ближнего и среднего Востока, Южной и Центральной Азий. – Москва: «Институт вост. РАН», 2004. – 439 с
22. Виноградов В. От шаха до Хомейни. Записки посла//Знамя,1987. – №1. –191 с
23 Салем Шихеб. Взгляд на многоженство в современном мире//Семья, 2006. – №1. – 35 с.
24. Новости. Полигамия продливает жизнь // Наш Мир. –Алматы, 2008. – №34. – 4 с.
25. Брянцева Д. Мониторинг СМИ: Многоженство в Центральной Азии. – http: // www.portal-credo.ru.
26. Орозобекова Ч. Многоженство как критерий достатка кыргызских мужщин. http: // www.centrasia.ru
27. Гибельгаус Л. Таджикистан первым из стран СНГ готов принять закон о гендерном равенстве. – http: // www.centrasia.ru
28. Саидбаев Т.С. Забыли спросить мусульманок: В условиях социальной защищенности вопрос о полигамии является достаточно спорным. – http: //religion.ng/ru
29. Хамидова М. Многоженство – удовольствие для богатых. – http: //www.iwpr.net
30. Закирова Н. Таджикские женщины требуют узаконить многоженство. –http: //www.pr.kg
31. Мухаммад Али аль-Хашими. Личность мусульманки.-Алматы, ЧБФ «Әлбаракат», 2005. –380 стр.
32. Новости. Депрессия матери замедляет умственное развитие ребенка// Наш Мир. – Алматы, 2008. – №27. – 12 с.
33. Нұртазина Н. Ислам және қазақ мәдениеті. –Алматы: «Ғылыми практикалық конференция баяндамаларының жинағы», 2003. –200 б
34 Раимбекова Г.Ж. Религия и политика Востока: проблемы взаимосвязи, специфика и тенденции развития. – Алматы: ИИА «Айкос», 1999. – 274 с.
35 Прокофьев А. Положение женщин в современном мире. – http: // www.evrey.com
36 Бретон Ж.Ф. Повседневная жизнь Аравии счастливой времен царицы Савской: VIII век до н.э. – I век н.э. – М.: Молодая гвардия, 2003. – 137 с
37 Cheldod J. L’evolution du systeme de parente au Yemen // L’Arabie du Sud. Histoire et civilization. –Paris, 1985. –108 pg
38 Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. – Алматы : «Жазушы», 1985 – 441 б
39 Уәлиханов Ш. Таңдамалы. – 2 бас. – Алматы : «Жазушы», 1985. – 432 б.
40 Қондыбай С. Арғықазақ мифологиясы. Үшінші кітап – Алматы: «Дайк-Пресс», 2004. – 448 б
41 Махмұт Қашқари. Түрік тілінің сөздігі: (Диуани лұғат –ат-түрік): 3 томдық шығармалар жинағы /қазақ тілінде аударған, алғы сөзі мен түсініктерін жазған А. Егеубаев. I том. – Алматы: «Хант», 1997. – 520 б
42 Ж.Алтаев, Т.Ғабитов, А.Қасабек, Қ.Мұхамбеталиев. Философия және мәдениеттану: Оқу құралы. – Толықтырылған екінші басылымы – Алматы : «Литера», 2001. – 272 б
43 Махмұт Қашқари. Түрік тілінің сөздігі: (Диуани лұғат –ат-түрік): 3 томдық шығармалар жинағы /қазақ тілінде аударған, алғы сөзі мен түсініктерін жазған А. Егеубаев. II том. – Алматы: «Хант», 1997. – 528 б
44 Эвола Ю. Метафизика пола. – Москва: «Наука», 1996. –233с.
45 Фома Аквинский //Наука и религия. – 1986. –№3. –27 с
46 Гумилев Н. Көне түріктер. – Алматы : «Білім», 1994. – 480 б.
47 Өзбекұлы С. Көшпелі қазақ өркениетіндегі құқық. Алматы: «Мектеп», 2002. - 224 б
48 Көпеев М.Ж. Екі томдық. Т-2. – Алматы: «Ғылым», 1992. – 222 б.
49 Книга Марко Поло. Серия: Путешествия. Открытия. Приключения – Алма-Ата: «Наука», 1990. – 352 c
50 Нуртазина Н.Д. Женщина в традиционном казахском обществе // Введение в теорию гендера. –Алматы: «Наука», 1990. –352 с.
51 Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. – Алматы: «Сана», 1991. – 163 б.
52 Ақынжанов М. Қазақтың тегі туралы (қысқаша шолу). – Алматы: «Қаз. мемл. Баспасы», 1987. – 163 б.
53 Бейсенбайұлы Ж. Қазақ шежіресі (ғылыми дәйектер мен «Ана тілі» газетіне түскен қалың шежірелік мәліметтер негізінде жасалған) – Алматы: «Ата мұра», 1994. –160 б.
54 Алтынсарин Ы. Екі томдық шығармалар жинағы /құрастырған, алғы сөзін жазған Қоңыратбай Т. Жауапты редактор Шайхыұлы Е. – Алматы: «Қазығұрт», 2003. – 240 б.
2. Қадыров А, Жакипов Ж., Қыдыралыұлы. Қ. Пайғамбарлар қиссасы. – Алматы: «Кәусар», 2007. – 297 б.
3. Баш Х. Права женщины в исламе. – Казань: «Мастер-Лайн», 2001. – 340 с.
4. Engineer A.A. The rights of women in Islam. – London: «C. Hurst», 1992. – 296 pg
5. Пернебекқызы А. Арыңды азаматтық некеден сақта // Шапағат – Нұр. –Алматы, 2006. – №11. – 32 б.
6. Али Озек. История религий и ислам. – Алматы, 2000. – 64 с
7. Осман Эрсан. Женщина в исламе. – Москва, 2006. – 175 с.
8. Бекжігіт А, Ыстыбай Ә. Қыздарға мұсылмандық тәрбие. – Шымкент: «Азиат», 2004. – 42 б.
9. Ибадуллаев.С. Мүмін әйелдер. – Алматы, 2007. – 97 б .
10. Пайғамбарымыздың қоштасу құтпасы // Рахмет самалы. –Алматы, 2005. – №3. –10 б.
11. Бабич А. –Г. Многоженство. Советы и комментарии. – Москва, 2006. – 159 с.
12. Кардави Ю. Дозволенное и запретное в Исламе. – М.: «Андралус», 2004. – 336 с
13. Вехби Ваккасоглу А. Неизвестная женщина. –Москва, 2000. –128 с.
14. Тимошонов В.И. Мәдениеттану. Қазақстан – Еуразия – Шығыс – Батыс. Оқу құралы. – Алматы: «Нус», 2008. – 368 б.
15. Жолдыбайұлы Қ. Әйел мен еркек тең бе? // Шапағат – Нұр. –Алматы, 2008. –№12. – 32 б.
16. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. – Алматы, 2005. – 591 б
17. Сейтқалиева Қ. Қазақ халқының дәстүрлері//Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар. – Алматы, 2008. – №2. –2 б
18. Балтанова Г.Р. Мусульманка. – Москва: «Логос», 2007. – 373 с
19. Салем Шихеб. Старание и непрерывный труд, женщину к депресии приведут// Семья. –Алматы, 2007. – №3. – 9 с
20. Вагабов М.В., Валиева Б., Ишмурадова З. – Ислам и женщины Востока. –Ташкент: «Фан», 1990. – 250 с
21. Сикоев Р.Р. Ислам на современном Востоке: Регион стран Ближнего и среднего Востока, Южной и Центральной Азий. – Москва: «Институт вост. РАН», 2004. – 439 с
22. Виноградов В. От шаха до Хомейни. Записки посла//Знамя,1987. – №1. –191 с
23 Салем Шихеб. Взгляд на многоженство в современном мире//Семья, 2006. – №1. – 35 с.
24. Новости. Полигамия продливает жизнь // Наш Мир. –Алматы, 2008. – №34. – 4 с.
25. Брянцева Д. Мониторинг СМИ: Многоженство в Центральной Азии. – http: // www.portal-credo.ru.
26. Орозобекова Ч. Многоженство как критерий достатка кыргызских мужщин. http: // www.centrasia.ru
27. Гибельгаус Л. Таджикистан первым из стран СНГ готов принять закон о гендерном равенстве. – http: // www.centrasia.ru
28. Саидбаев Т.С. Забыли спросить мусульманок: В условиях социальной защищенности вопрос о полигамии является достаточно спорным. – http: //religion.ng/ru
29. Хамидова М. Многоженство – удовольствие для богатых. – http: //www.iwpr.net
30. Закирова Н. Таджикские женщины требуют узаконить многоженство. –http: //www.pr.kg
31. Мухаммад Али аль-Хашими. Личность мусульманки.-Алматы, ЧБФ «Әлбаракат», 2005. –380 стр.
32. Новости. Депрессия матери замедляет умственное развитие ребенка// Наш Мир. – Алматы, 2008. – №27. – 12 с.
33. Нұртазина Н. Ислам және қазақ мәдениеті. –Алматы: «Ғылыми практикалық конференция баяндамаларының жинағы», 2003. –200 б
34 Раимбекова Г.Ж. Религия и политика Востока: проблемы взаимосвязи, специфика и тенденции развития. – Алматы: ИИА «Айкос», 1999. – 274 с.
35 Прокофьев А. Положение женщин в современном мире. – http: // www.evrey.com
36 Бретон Ж.Ф. Повседневная жизнь Аравии счастливой времен царицы Савской: VIII век до н.э. – I век н.э. – М.: Молодая гвардия, 2003. – 137 с
37 Cheldod J. L’evolution du systeme de parente au Yemen // L’Arabie du Sud. Histoire et civilization. –Paris, 1985. –108 pg
38 Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. – Алматы : «Жазушы», 1985 – 441 б
39 Уәлиханов Ш. Таңдамалы. – 2 бас. – Алматы : «Жазушы», 1985. – 432 б.
40 Қондыбай С. Арғықазақ мифологиясы. Үшінші кітап – Алматы: «Дайк-Пресс», 2004. – 448 б
41 Махмұт Қашқари. Түрік тілінің сөздігі: (Диуани лұғат –ат-түрік): 3 томдық шығармалар жинағы /қазақ тілінде аударған, алғы сөзі мен түсініктерін жазған А. Егеубаев. I том. – Алматы: «Хант», 1997. – 520 б
42 Ж.Алтаев, Т.Ғабитов, А.Қасабек, Қ.Мұхамбеталиев. Философия және мәдениеттану: Оқу құралы. – Толықтырылған екінші басылымы – Алматы : «Литера», 2001. – 272 б
43 Махмұт Қашқари. Түрік тілінің сөздігі: (Диуани лұғат –ат-түрік): 3 томдық шығармалар жинағы /қазақ тілінде аударған, алғы сөзі мен түсініктерін жазған А. Егеубаев. II том. – Алматы: «Хант», 1997. – 528 б
44 Эвола Ю. Метафизика пола. – Москва: «Наука», 1996. –233с.
45 Фома Аквинский //Наука и религия. – 1986. –№3. –27 с
46 Гумилев Н. Көне түріктер. – Алматы : «Білім», 1994. – 480 б.
47 Өзбекұлы С. Көшпелі қазақ өркениетіндегі құқық. Алматы: «Мектеп», 2002. - 224 б
48 Көпеев М.Ж. Екі томдық. Т-2. – Алматы: «Ғылым», 1992. – 222 б.
49 Книга Марко Поло. Серия: Путешествия. Открытия. Приключения – Алма-Ата: «Наука», 1990. – 352 c
50 Нуртазина Н.Д. Женщина в традиционном казахском обществе // Введение в теорию гендера. –Алматы: «Наука», 1990. –352 с.
51 Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. – Алматы: «Сана», 1991. – 163 б.
52 Ақынжанов М. Қазақтың тегі туралы (қысқаша шолу). – Алматы: «Қаз. мемл. Баспасы», 1987. – 163 б.
53 Бейсенбайұлы Ж. Қазақ шежіресі (ғылыми дәйектер мен «Ана тілі» газетіне түскен қалың шежірелік мәліметтер негізінде жасалған) – Алматы: «Ата мұра», 1994. –160 б.
54 Алтынсарин Ы. Екі томдық шығармалар жинағы /құрастырған, алғы сөзін жазған Қоңыратбай Т. Жауапты редактор Шайхыұлы Е. – Алматы: «Қазығұрт», 2003. – 240 б.
ИСЛАМДАҒЫ ӘЙЕЛ МӘСЕЛЕСІ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ҚОҒАМ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-10
1. ИСЛАМДАҒЫ ӘЙЕЛ МӘСЕЛЕСІНІҢ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... 11
1.1 Қасиетті Құрандағы әйел мәселесі мен құқықтары
... ... ... ... ... ... ... ... .11 -39
1.2 Хадистер мен суннадағы әйел мәселесін шешу жолдары
... ... ... ... ... ...39-45
1.3 Қазақ қоғамының тарихи кезеңдеріндегі әйел тұлғасы
... ... ... ... ... ... ...45-58
2. ҚАЗІРГІ МҰСЫЛМАН ҚОҒАМЫНДАҒЫ ӘЙЕЛ МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ..59
2.1 Шет елдік мұсылман елдеріндегі әйел мәселесінің шешілу жолдары ...59-
95
2.2 Қазіргі Қазақстан қоғамындағы әйел мәселесі және исламның әсері.. 95-
105
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .10 6-115
ГЛОССАРИЙ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..116-117
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .118-120
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Магистрлік диссертацияда ислам дінінің
қасиетті кітабы Құран мен суннадағы әйел мәселесінің қоғамның барлық
салаларындағы шешілу жолдары қарастырылып, қазіргі қоғамдағы исламның
роліне дінтанушылық пайымдаулар жасалды. Қазақ халқының байырғы діни
дүниетанымы, сонымен қатар мұсылман елдерінің қазіргі әлеуметтік сипаты,
діни санасы тұрғысында қалыптасқан әйел мәселесіне қатысты туындаған
сауалдар дінтанушылық, саяси, әлеуметтік, тарихи тұрғыда қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адам баласы жаратылғаннан бері қанша
заман өтіп, адамдар өздерін саналы түрде сезіне бастағалы екі топ болып,
яғни, әйелдер мен еркектер болып бөлінетінін біліп келеді. Бірақ өркениет
алға озып, жаһандану жүрген сайын әйел мен еркектердің қоғамдағы орын
деңгейлері қалай болу керек? - деген сұрақ ешқашан күн тәртібінен түскен
емес.
Сан ғасырлар бойы өсіп, дамып келе жатқан адамзаттың әрбір тайпа,
қоғам, ұлт тарихында матриархаттың дамыған кезі болғанынан да көне тарих
сыр шертеді. Алғашқы қауымдық кезде ер мен әйел арасы тек жан сақтау мен
ұрпақ өсіру үшін күрес арқылы айшықталып, өзара орын таласы аса мықты белең
ала қоймаса керек. Ал қоғам күрделене түскен сайын бұл мәселенің де қыр-
сыры қалыңдап, шиеленісе түскен. Адамзат тағдырына терең араласқан дін де
осы тақырыпты айналып кете алған емес.
Қазіргі таңдағы дамудың қарама-қарсы тенденцияларының арасынан батыстық
және шығыстық дәстүрлердің қайшылығын, модернизацияның басымдылығын,
мәдениет вестернизациясын ерекше атап өтуге болады. Бұл тендерлік
қатынастар, ерлер мен әйелдер арасындағы әлеуметтік және отбасылық ролдерді
иемдену, әйелдердің қоғамдағы мәртебесі сияқты сферада маңызды орын алады.
Қоғамның әйелдер мәселесіне назар аударуы Еуропа мен АҚШ сияқты елдерде
XX ғ. 60 ж. бастау алады. Осы уақыттарда тендерлік зерттеудің пәнаралық
ғылыми бағытына айналған әйелдер мәселесіне қатысты зерттеулер пайда бола
бастады.
Әйелдер мәселесі қазіргі араб елдерінде ерекше өзекті мәселеге айналды.
Бұл елдерде исламдағы әйел мәселесін түрлі түсінуден туындаса керек.
Исламдағы әйел мәселесі – күрделі, көпқырлы, нәзік, зерттеуді қажет
ететін тақырыптардың бірі. Мұсылман және Батыс елдеріндегі әйелдер өмірімен
таныса отырып, геосаяси, экономикалық және мәдени жағдайы әр түрлі
аймақтардағы мұсылман әйелдерді біріктіретін және айыратын мәселелерді
салыстырып, талдау жасау бүгінгі күннің талаптарының бірі.
Қазіргі уақытта мұсылман әйелдеріне қатысты полигамия, мұрагерлік,
куәгерлік, хиджаб мәселелері қоғамдағы түрлі түсініспеушіліктерге алып
келіп отыр. Осындай сұрақтар қазіргі Қазақстан қыздары мен әйелдерін де
мазалауда.
Кеңес идеологиясының шырмауында болған жылдарда халқымыз діни
сауаттылығынан айрыла бастады. Халық рухани бостыққа тап болды. Діни
адасушылық салдарынан төл дініміз исламды да дұрыс түсіне алмадық. Исламды
дұрыс білмеу, түсінбеу әйел мәселесіне қатысты сауалдарды да ушықтырып
жіберді. Ислам теологтарының пікірінше, исламда әйел мәселесі жоқ. Әрине,
Құран мен суннада әйел мәселесінің шешу жолдары көрсетілгені даусыз. Бірақ
қасиетті кітаптарды түсіндірмелеушілердің жеке пікірлері, ертедегі
патриархалды – феодалды қоғам талаптары исламдағы әйел сұрағының нақты
жауабын бермей отыр. Сондықтан исламдағы әйел мәселесі өзекті мәселелердің
бірі екендігіне күмән келтіре алмаймыз.
Қазақ халқының қазіргі діни сенімін саралау үшін өткенді ескергеніміз
дұрыс. Себебі, халықтың діні, наным-сенімдері мен көзқарастары оның
тарихына, рухани-мәдени, саяси өміріне үлкен әсер ететін фактор болып
табылады. Дін — руханияттың өзекті саласы. Дін тарихын білмейінше белгілі
бір аймақты мекендеген халықтардың тұрмысын, өмірін, мәдени болмысының қыр-
сырын терең тану мүмкін емес, яғни кез келген ұлттық мәдениеттің рухани
бастауларын, оның менталитеті мен дүниетанымын ұғыну үшін мәдени
тұтастықтағы діни жүйелерді терең зерттеп, зерделеудің маңызы ерекше.
Ежелгі руханиятта дін оның негізгі құрамдас бөлігі екендігін ескерсек,
айтылған тұжырымның маңыздылығы арта түседі. Себебі дін өткен тарихи
дәуірлерде мәдениеттің барлық салаларын камтып жатты. Қазіргі қазақ
халқының болмысында тарихтың әрбір дәуірінде ұстанған наным-сенімдерінің
елеусіз болса да сарқыншақтары сақталған. Сондықтан исламдағы әйел
мәселесіне қатысты нақты тұжырым айту үшін, басқа да діни ілімдерді
қарастыру қанщалықты маңызды екендігін көреміз.
Қазіргі уақытта ислам дінінің қасиетті кітабы Құранның ғылыми негіздері
дәлелденіп, ислам дінін ұстанушылар саны көбеюде. Ғылыми әдебиеттер мен
бұқаралық ақпарат құралдарында ислам дінінің артықшылықтары баяндалуда.
Мұндай ізгі істерге тек мұсылман ғалымдары ғана емес, батыстық қоғам да
назарын аудара бастады.
Мұхаммед пайғамбар VII ғ. негізін салған ислам діні дәстүрінің қазіргі
бейнесі, оның қазіргі заманмен үйлесімі қандай? Мұсылман және Батыс
елдеріндегі геосаяси, экономикалық және мәдени жағдайы әр түрлі
аймақтардағы мұсылман әйелдерді біріктіретін және айыратын қандай
мәселелер? Қазіргі Қазақстан қоғамындағы әйелдер мәселесі қандай? Ислам
дінінің бұл мәселелерге әсері қандай? Әйел тақырыбынан түспейтін полигамия
және хиджаб, мұрагерлік мәселелері қазіргі уақытта қалай шешілуде? Менің
диссертация тақырыбымның өзектілігі де осы мәселелер болмақ.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазіргі исламтанудағы өзекті мәселелердің
бірі исламдағы әйел ахуалы мен құқықтары болып табылады. Бұл сұрақ
дінтанушылық зерттеу шеңберінен де шығып кетеді, экономика, құқық,
әлеуметтану, демография, мәдениет мәселелерімен тығыз байланысты. Аталған
мәселе дәстүрлі мұсылман қоғамы сияқты күрделі социумды көпдеңгейлі зерттеу
мен жүйелілікті талап етеді. Тарихқа шолу жасар болсақ исламдағы әйел
мәселесі соңғы уақыттарда дінге қарағанда, ел саясатымен тығыз байланысты
екендігіне көз жеткіземіз. Осы орайда шет елдік ғалымдар Балтанова Г.Р.,
Антонян Ю.М., Шарль Р., Мустафа Ф.А., Вагабов М.В., Грязничев П.А., Резван
Е.А., Розен В.Р., Шайдуллина Л.И., Бретон Ж.Ф., Г.Э.фон Грюнебаум, Форвард
М. және т.б. ғалымдардың еңбегін атап өтуге болады.
Исламдағы әйел мәселесі және мұсылман елдеріндегі әйелдердің орны
туралы мәселелерді зерттеуші ғалымдарды екі бағытқа бөлуге болады:
дәстүршілер және модернистер.
Бірінші бағыттың өкілдеріне Афиф Абдульфаттах Табар, Бу Али Ясинд,
Забиба Хабиса, Салима Бахнасави, Мұхаммад аль-Хадер Хусейн және Хусейн
Махмуд жатады. Ерлер мен әйелдер арасындағы биологиялық айырмашылықты
нақтылау тұрғысында Мұхаммад аль-Хадер Хусейн және Хусейн Махмуд,
әйелдердің орны отбасымен шектелуі тиіс, ал саяси және қоғамдық өмірге
әйелдерді араластыруға болмайды деген тұжырымды ұстанады. Олардың ойынша
қазіргі батыстық үлгіге еліктеу, исламның әйелдерге берген мәртебесінен бас
тарту. Экономикалық тәуелсіз әйел отбасылық міндеттерінен бас тартып, ар-
ұжданын, әйелдік орнын жоғалтады.
Екінші бағыттың өкілдері араб қоғамындағы әйелдердің орнын модернизм
тұрғысынан қарастырады, бұл теориялар араб реформаторларының көзқарастарына
сүйенеді. Олар: Бутрус аль-Бустани, Рифаа ат-Тахтави, Амин Осман, Мұхаммед
Абдо, Касим Амин, Варда ат-Турк, Марйана Марраш т.б.
Ал, батыс зерттеушілері үшін мұсылман әйелдердің ішкі әлемі шешілмеген
жұмбақ күйінде. Ислам әлеміндегі әйелдер туралы мұсылман әлеміндегі
зерттеушілердің өзі ер адамдардың қаламынан шыққан. Тек соңғы уақыттарда
XXғ. екінші жартысында ғалым, жазушы, журналист мұсылман әйелдер өз
пікірлерін білдіре бастады.
Әйел тақырыбы туралы зерттеулердің дүниетанымдық дифференциациясы
фундаменталдықтан батыстық-модернистік түсіндірмеге дейінгі аралықта.
Ислам әлемі туралы еңбектерді де екіге бөліп қарастыруға болады: ислам
діндарлары және ислам концепциясын сыншыл тұрғыда қарастырушылар.
Әйел мәселесінің шешілу жолдары ислам дінінің негізін салушы Мұхаммед
пайғамбардан бастау алды. Пайғамбардың хадистерінен қоғамда туындаған
мәселелердің шешімі үнемі табылып отырған. Уақыт өте келе ислам діні,
тілі, мәдениеті, қоғамдық санасы, географиялық орналасу аймағы әр түрлі
елдерге таралып, шекарасы кеңейді. Кеңейе отырып, дау тудыратын мәселелері
де көбейді. Пайғамбардың көзі тірісінде барлық мәселелер орынды шешіліп
отырды. Кейін осы себептерге байланысты ислам әлемінде мұсылмандарға жол
көрсететін жарық сияқты құқық мектептері - төрт мәзһаб пайда болды.
Қазақ даласындағы ең өзекті мәселе жер дауы мен жесір дауы екендігі де
белгілі. Қазақ философиясының жарқын тұлғалар, жыраулар, ақындар, шешендер,
ойшылдар да әйел мәселесін аттап өтпеген.
Қазіргі таңда исламдағы әйел мәселесін зерттеуші ғалымдар шынайы
исламды қазіргі қоғаммен үйлестіруге ұмтылуда. Аталған тақырыпқа қатысты
ғалымдардың зерттеулеріне шолу жасасақ түрік ғалымы, профессор Хайдар
Баштың Исламдағы әйел құқығы еңбегінде әйел мәселесі исламдық ілім
тұрғысынан қарастырылады.
Бірақ мұнда қазіргі мұсылмандық социумдағы әйел ахуалының негізгі
аспектілері - отбасындағы өзара қатынастағы экономикалық қағидалар, әйел
құқығы туралы сөз қозғайды.
Хайдар Баш өз еңбектерінде исламдағы әйел статусын қазіргі мұсылман
әлеміндегі басқа да өзекті сұрақтарға қарсы қоймайды, жалпы контексте
шешуге тырысады [3, 75 б]. Әйел құқығын Пайғамбардың соңғы уағызы және
адам құқығы еңбегінде де қарастырады. Бұл кітапта автор қазіргі заманда
барлық жерде әйел құқығы неге бұзылады деген сұрақ қояды және оған екі
негізгі себепті айтады: Құқық туралы айтпас бұрын, құқықты қорғайтын ішкі
қасиеті бар, қабілетті адам туралы айту керек. Бұл адамға билік және осыған
сәйкес қорғау механизмін беру керек. Профессордың пікірінше, исламдық
классикалық ілім практикамен бірігіп өз құқығы мен міндетін саналы түрде
түсінетін тұлғаны қалыптастырады. Профессордың тұжырымдауынша, ислам
әлемінде әйел құқықтарының бұзылуы ислам концепциялырының өз деңгейінде,
толық жүзеге аспауында.
Хайдар Баш ұсынған ислам концепциясы бойынша әйел құқығы оған тумысынан
Аллаһтан берілген, оны ешкімнің толықтыруына немесе бұзуына құқығы жоқ. Бұл
құқықтар әйелдердің жаратылысының мәнімен, оның тағайынымен, ахуалымен,
міндеттерімен біртұтас,
Әйел құқығы мәселесін оның табиғаты мен жаратылу мақсатынан тыс
қарастыру - ислам концепциясының бүтіндігін бұзу. Хайдар Баш әйел статусын
көтеруге байланысты теоретикалық зерттеулер жүргізе отырып, оны практикада
шешуге тырысты.
Исламдағы әйел құқығы еңбегінің авторы мұсылман профессоры Азгар Али
Инженер өз еңбегінің көмегімен мұсылман әйелдер қазіргі жағдайда гендерлік
теңдікке жетудің құралдары мен тәсілдерін меңгереді деген сенім білдіреді.
Оның пікірінше, діни мәтіндер әйелдердің белгілі бір социоэкономикалық
жағдайға интерпретация және адаптация объектісі болып табылады [4, 296 б].
Құран мен хадистер патриархалдық қоғамдық құрылыста еркектердің
үстемдігіне сәйкес интерпретацияланды, сондықтан өзіне тән бастапқы
демократиялық сипатын жоғалтты. Жаңа әлеуметтік жағдай мұсылман
ғалымдарында қалыптасқан көзқарастарды қайта қарауды ұсынады.
Мысал ретінде автор Құран мен хадистерде бейнеленген құлдық мәселесін
келтіреді. Ғалымның ойынша Құранның құлдарға қатысты тұстарын әйелдерге
қатысты қолданған. Инженердің пікірінше, Құранда құлдар туралы құлдар
институтын түбегейлі бекіту үшін емес, VII ғ. басында Аравия түбегінде құл
иелену кең таралған құбылыс болғандықтан айтылған.
Автордың ойынша, мұсылман заңгерлері мен діндарлары Құран мәтіндерін
ортағасырдағы құл иеленушілікті ақтау үшін пайдаланған. Хижраның I ғ.
теологтар мен заңгерлердің түсіндірмелері өздері өмір сүрген сол қоғам
шарттарына сәйкес келеді. Құранның әмбебаптығы оның қағидаларының шынайы
өмірге сәйкес келуінде. Исламның заманға бейімділігі мен жұмсақтығы да
осында. Алғашқы факихтер мен улемдер құрған түсіндірмелер мен заңдар ислам
діни ілімінің мәніне қарама – қайшылықта.
Автордың бұл концепциялары мазһабтардың негізін салушылардың Құран мен
хадистерді түсіндірмелеуші діни еңбектерін қасиетті мәтіндерге теңейтін
дәстүршілер мен консерваторлардың логикасына қайшы. Ислам қоғамының
заңдарын факихтер улемдер жазады, сондықтан олар нақты қоғам мен уақыттың
қажеттілігіне сәйкес келуі керек.
А.А. Инженер жұмысында ислам халықтарының ұзақ уақыт бойы бір орында
тұрақталып қалуын ортодоксалды заңгерлердің жаңашылдыққа жол бермеген қатаң
позициясы деп көрсетеді (тафсир би-аль-рай). Автордың хиджаб мәселесіне
қатысты өз позициясы бар. Ол бұл тақырыпты фундаментализм мен дәстүршілікке
қарсы қазіргі ислам философиясындағы модернистік тұрғыда қарастырады.
Автор діндарлар арасындағы шариғаттың әйелдер киіміне қойған талабына
байланысты пікірталастары жасанды сипатқа ие деп есептейді. Хиджаб немесе
парда - бұл киімнің ұзындығы, түсі, матасының құрамы туралы емес, имандылық
мәселесі. Егер мұсылман әйел тәртіптілік пен ар - ұят тазалығына сай
тәрбиеленсе, онда ешқандай киім оның дүниетанымын өзгерте алмайды.
Әйелдердің маңызы мен ролі туралы ислам концепциясына арналған
еңбектердің қатарына америкалық зерттеуші С.Мураттың Ислам даосы кітабын
жатқызуға болады. Аталған мәселеге ислам дінімен қатар басқа діндерді
мәдени тұрғыда зерттеп салыстырмалы түрде қарастырылды. XIXғ. мен XXғ.
басына дейін көптеген батыс ориенталистері мен ресей шығыстанушылары
исламды иудаизмнің негізгі догматтарының көшірмесі деп мәлімдеген болатын.
Кейін бұл тұжырым монотеизм тарихына бейімделген Гегель үштігінің пайда
болғанынан кейін терістелді. Иудаизм – тезис, христиандық – антитезис,
ислам – монотеистік дәстүрді жалғастырушы және оны логикалық соңына
жеткізуші синтез ретінде қарастырылды. Абсолютті, жалғыз Құдай – Аллаһ.
Мұхаммед Адам пайғамбардан басталған пайғамбарлар тізімінің соңын аяқтаушы.
С. Мураттың еңбегінің ерекшілігі исламды араб діні ретінде қарастыратын
дәстүрлі талдау шеңберінен шығуында. Автор исламның гендерлік концепциясын
шығыс ілімдерінің, соның ішінде әлемнің екіжақтылығын ер және әйел
бастауынан білген даосизмнің бір нұсқасы ретінде қарастырады. Аталған өзара
байланыс исламның гносеологиялық концепциясына жақын. Зерттеушінің
еңбегінен исламның адамзаттың рухани эволюциясымен тығыз байланыста және
терең тамырлас екендігін көреміз. Исламның діни ілімі мен Қытайдың ежелгі
ілімінің арасында ұқсастық бар. Оның дәлелі ретінде Қытай діндері –
конфуцийшілдік пен даосизмдегі дао деп аталатын жол туралы ұғым. Исламда
бұл Сунна деп аталады. Дао және Сунна – бұл жол және жалпыға ортақ заң,
микрокосмостық масштабтағы даму бағыты және нақты өмір жолы, жоғарғы
құндылық, қасиетті дәстүрді дұрыс ұстану.
Аталған екі конфессияға тән ерекшеліктердің бірі, мұнда адам шынайы
өмірдің өкілі, жердегі өмірдің субъекті саналады. Бұл адам өмірінің маңызы,
өмірлік парызы, отбасылық қатынастар туралы ислам концепциясын түсіну үшін
өте маңызды. Бұл қағида ислам әлеміндегі әйелдердің ролі мен мәртебесін
ұғыну үшін зор мағынаға ие.
Зерттеуші әйелдердің ислам қоғамындағы әйелдердің ролі туралы ғылыми
зерттеулері назар аударарлықтай. Олар батыстық ғылыми әдебиеттер мен
публицистикадағы жалған пікірлерді сейілтіп, мәселенің объективті бейнесін
көрсетуді мақсат етіп қойды. Үлгі ретінде сондай еңбектердің қатарына
1998ж. Венада шыққан Рита Брейердің Исламдағы отбасылық өмір: дәстүрлер,
кикілжіңдерді жатқызуға болады. Р.Брейер полигамия мәселесіне ерекше көңіл
аударады. Р.Брейердің ойынша Пайғамбар кезеңіндегі полигамия жесірлер мен
жетімдерді әлеуметтік қорғауға байланысты прагматикалық түсініктен туған.
Ал ислам теологтары мен діндарлары көпнекелілік институттың сақталуын
еркектерге құдайдың тарапынан берілген құқық деп түсіндіреді. Осыдан ер
адам - теологтардың патриархалдық тенденциялылығын көреміз.
Отбасылық қатынас тақырыбы барлық кезеңдерде назардан тыс қалған емес.
Ежелгі кезеңнен отбасы және неке философтар мен ойшылдардың зерттеу пәніне
болды. Отбасы түрлі ғылымдардың зерттеу объектісіне айналды. Ертеден бері
моногамды некемен қатар, полигамды некелер болды. Осы тақырыпты исламдағы
әйел мәселесімен біріктіре қараған А.- Г. Бабичтің Көпнекелілік. Кеңестер
мен комментариилер еңбегі. Кітапта түрлі діндер мен әлем халықтарының
дәстүрлеріндегі полигамды некелердің тарихи, әлеуметтік, психологиялық және
құқықтық аспектілері туралы материалдар біріктірілген. Қазіргі таңдағы
полигамия мәселесіне, полигамияға байланысты ислам доктринасының
қағидаларының салыстырмалы талдауына, басқа да діни – философиялық
доктриналарға ерекше назар аударады .
Мұсылман әйелдерінің мәселесіне қатысты Қазан мемлекеттік
университетінің оқытушысы Л.И.Шайдуллинаның Араб әйелі және қазіргі заман
кітабы қызықты еңбектердің бірі. Бұл кітап 1970ж. жазылғанымен
оқырмандарының қызығушылығын жоғалтқан жоқ. Кітапта араб әлеміндегі әйелдер
мәртебесіне талдау жасалып, мұсылман әйелдің әлеуметтік ролінің даму
мәселесі, ислам өркениетіндегі әйелдер дамуының эволюциясы мен бағыттары,
тарихтың фундаменталды талдауы көрсетілген.
Әйелдер статусына байланысты деректанушылық талдау мұсылман қайнар
көздері – Құран мен суннада, танымал ислам философтары мен ойшылдары,
діндарларының еңбектерінде осы сауалдарды шешу жолдарымен тығыз байланысты.
Әйелдердің қоғамдағы мәртебесіне байланысты сауалдарды Биктимирова Т.А.,
Журавский А.В., Керимов Г.М., Шарден Т. сияқты ғалымдар әлеуметтік тұрғыда
зерттеген.
Ғылыми жарияланымдардың кең ауқымына қарамастан шешілмеген мәселелерді
табуға болады. Мысалы, әйелдер мәртебесі мен әрбір кезеңнің мәдени
тенденцияларының арасындағы, ислам діні мен модернизм арасындағы өзара
байланыс сияқты сауалдар толықтай шешілмеген күйде көлеңкеде қалады.
Мұсылман әйелдерді қазіргі уақытқа дейін толғандырып келе жатқан
көпнекелілік, хиджаб, куәгерлік, т.с.с. сауалдар көптеген ғылыми
пікірталастар тудырып келе жатыр. Мұсылман ойшылдары Құран мен хадис
мәтіндеріне сүйене отырып, оларды уақыт пен әлеуметтік – экономикалық
жағдайдан тәуелсіз жиі – жиі түсіндірмелеуде.
Мұсылман елдеріндегі әйелдердің ролі мен орны мәселесі көптеген
зерттеушілердің назарын аударып отыр және болашақта да аудара береді деп
ойлаймын.
Зерттеудің жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты
– ислам дініндегі әйел құқықтарының негізін анықтап, қайнар көздер Құран
сүресінің аяттары мен суннадағы әйел мәселесінің қоғам өміріндегі шешілу
жолын қазіргі заманмен үйлестіру.
Аталған мақсатты орындауда төмендегідей міндеттер алға қойылды:
- Құрандағы әйелге қатысты сүрелердің мағынасын ашып, оның әйелдің
қоғамдағы ролі үшін маңыздылығын көрсету;
- ислам әлеміндегі аталған мәселеге қатысты тұжырымдамаларға, қайнар
көздерді түсіндірмелеудің әдістемелік негіздеріне сүйене отырып, гендерлік
теңдіктің исламдық концепцияларына талдау жасау;
- түрлі діндердің әйелдерге қатынасының негізгі себептерін анықтап,
ерекшеліктерін көрсету және оларға дінтанушылық тұрғыда салыстырмалы талдау
жасау;
- қазақ халқының дүниетанымындағы ислам дінінің үйлесуінің тарихи-
мәдени, рухани-әлеуметтік, саяси-құқықтық сипаттарын анықтау;
- қазіргі мұсылман елдеріндегі әйел ахуалын сипаттап, Қазақстандағы
әйел ахуалымен салыстыру.
Зерттеудің әдісі және әдістемесі. Зерттеудің негізіне ислам дініндегі
әйелдер мәселесіне гуманитарлық ғылыми пәндер: мәдениет, тарих,
әлеуметтанудың нәтижелері мен әдістеріне сүйенетін кешенді дінтанушылық
талдау жатыр. Жұмыс барысында негізінен ислам діні мен қазіргі қоғамдағы
әйел мәселесіндегі өзгерістер мен оның тарихи дамуын зерттеуге мүмкіндік
беретін тарихи-генетикалық әдіс қолданылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
- ислам діні тұрғысында әйел мәселесінің қоғамның барлық салаларындағы
шешілуі кешенді түрде зерттеу нысанына айналып, теориялық талдау арқылы
оның ғылыми маңызы анықталды.
- ислам қайнар көздерінде көрсетілген қағидаларға талдау жасау арқылы,
оның ислам құқықтық мектептерінде, түрлі бағыттарда полигамия, хиджаб,
куәгерлік, мұрагерлік мәселелерге байланысты тұжырымдарының қалыптасу
себептері көрсетілді.
- қазақ қоғамының тарихи кезеңдеріндегі әйелдің қоғамдағы орны мен
мәртебесін, қазақ дүниетанымындағы әйел табиғатын ашып, аталған тақырыпқа
байланысты ұлттық ерекшеліктеріміздің ислам дінімен жақындығы пайымдалды.
- қазіргі мұсылман елдеріндегі әйелдер ахуалына дінтанушылық, саяси,
әлеуметтік, құқықтық пайымдаулар жасалынды, қазіргі Қазақстан қоғамымен
салыстырмалы талдау жасалынды.
- ұлттық дүниетаным мен ислам дінінің қағидаларының рухани сабақтастығы
көрсетілді.
- әйел мәселесінің өзекті қыры әйелдер құқығы, полигамия, хиджаб және
т.б. сұрақтардың шынайы ислам мен қазіргі заман арасындағы үйлесімділігі
көрсетілді.
Зерттеудің нысаны. Құран мен суннадағы әйел тақырыбы, ондағы
мәселелердің қазіргі заманмен үйлесімі.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу қорытындылары
исламдағы әйелдің қоғамдағы мәртебесі мен ролін анықтауда, қазіргі
Қазақстан қоғамындағы әйел тақырыбына байланысты туындайтын сауалдарды
шешуде, халықтық дүниетаным қалыптарына сүйене отырып, ислам қайнар
көздерін нысанаға ала отырып, өзіндік заманауи тұжырымдарымен ерекшеленеді.
Исламның әйелге қатынасына байланысты туындап отырған қазіргі қоғамдық
санадан орын алған орынсыз пікірлерге дұрыс жол көрсету қажеттілікті талап
етеді. Рухани азғындау, ұлттық рухани құндылықтардың бағасының түсе бастау,
қоғам мен отбасындағы жағымсыз қылықтар, бала тәрбиесіндегі олқылықтар
қазіргі заманның өзекті мәселелеріне айналып отыр. Осыған орай, ислам
дінінің дені сау қоғам қалыптастырудағы маңызын түсіну үшін, бұл еңбек өз
пайдасын тигізеді деп ойлаймыз.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
бөлімнен, бес бөлімшеден, қорытынды, түсіндірме сөздік пен пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ИСЛАМДАҒЫ ӘЙЕЛ МӘСЕЛЕСІНІҢ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Қасиетті Құрандағы әйел мәселесі мен құқықтары
Исламдағы әйел мәселесін қарастырмас бұрын, жалпы әйел мәселесінің
тарихына қысқаша талдау жасап өтуге тиіспіз. Бүгінде ірі діни ұстанымға
айналған христиандық, иудаизм, буддизм, ислам діндері өз қағидаларында әйел
мәселесіне көп орын бөліп қарастырған.
Адамзат тарихы қаншама күрделі бұралаң жолмен дамыған болса, сол жолда
аян болған діни қағидалар да соншалықты сан қатпарлы болып отырған. Жалпы
уағыздары сырттай ұқсас болып көрінетін діни талаптарға, шындап келгенде әр
түрлі мәселе бойынша тереңдеп үңілер болсақ, әр дін талаптары арасында
үлкен айырмашылықтар, өзгешеліктер жатқанын байқауға болады. Мысалы мұны
өзіміз қарастырып отырған адамзат қоғамындағы әйел кісінің орны қай дінде
қалай белгіленген екеніне шолу жасасақ көзіміз біршама жетеді.
Мысалы: бүгінде сан жағынан әлем халықтарының төрттен бірін құрайтын
Үндістан жұртының ұстанып келе жатқан буддизм, индуизм діни сенімі әйел
баласына қандай орын бергенін қарастырып өтелік.
Үнді әйелдері үшін жесір қалу тірілей жерленгенмен бірдей. Сондықтан
үнді әйелдері күйеуінің жерлеуінен кейін өзін-өзі өлтіреді және индуизм
шарттары жесірліктен соң әйелге қайта отау құруға тыйым салынатын
болғандықтан да болар өзін-өзі өлтіру басым болатын. Өзін-өзі өлтіру
рәсіміне 1978ж. ресми түрде тыйым салынды. Дәстүр бойынша, жесір қалу -
әйелге тән күнәлардың өтеуі, сондықтан өзін өртемеген жағдайда да, жесір
әйел өмірдің барлық рахатынан бас тартуы тиіс: қарапайым тамақтану, еденге
ұйықтау, шашын кесу, әр күнін құлшылықпен өткізу және өмірінің соңына дейін
қайтадан неке құрмау. Қазіргі таңда екінші рет тұрмысқа шығуға ресми түрде
рұхсат берілгенімен, бұл құқықты ешкім пайдаланып жатқан жоқ деуге болады.
Қоғамда жесір әйелмен көршілері мен туыстары қатынаспайды. Үнді халқының
сенімі бойынша әйел болу өткен өмірдегі күнәлары үшін берілген жаза.
Үнділіктердің ұстанымы бойынша әйел ешбір меншік иесі де, мұрагерлік
құқық иесі де бола алмайтын. Өйткені оны өзі ерінің, әкесінің, немесе әкесі
жоқ жағдайда сол әулеттің еркек кісісінің қолына тағдыр шешімі өтетін зат
секілді болатын. Үндістандағы осы заң көне заман заң шығарушысы Манудан
бастау алып, он тоғызыншы ғасырдың ортасында жаңа қоғамдық заң күшімен
алып тасталынғанша орындалып келді.
Жалпы алғанда әйел затының адамзат қоғамындағы нақты бедел орнын айқын
мөлшерлеп байқау үшін тағы да бір ірі дін иудаизм талаптары әйелдерге қалай
қарайтынына тоқталып өтер болсақ, олардың Таурат атты кітабында әйелді
сайтанның арам ойларын жүзеге асыруға көмекші ретінде ұғынған. Бұл ұғым
сонау алғашқы адамды жұмақтан қууға себепші болған оқиғада алғашқы әйел
Хауаның сайтанның тіліне еріп алмадан дәм татуынан бастау алып келе жатса
керек.
Христиандық сенім де әйел туралы жағымды пікір ұстана қоймаған. Оны
Апостол Павелдің әйел - күнәнің басы, сол үшін де біз өлім дәмін татуға
тиіс болдық, - деген сөзінен байқауға болады. Ал кейбір әулие әкейлердің
түсіндірмесінде әйел біздің жанымызды жаулап, азаптау үшін сайтан
пайдаланатын құрал деп те атаған. Мысалы: әулие Августиннің: Әйелде Құдай
бейнесі жоқ деген сөзін алуға болады.
XIX ғ. дейін Еуропада әйел жан иесі ретінде саналмады. Ғалымдар мен
философтар әйелдің жаны бар ма, егер бар болса, ол адами жан ба, әлде
хайуани жан ба, деген сұрақтың шешімін табуға тырысты. На Соборе 1555 года
обсуждался тезис: женщины не суть люди..., с поправкой на то, что
женщины, конечно люди, но суть в другом смысле [44, 23].
Жалпы христиан дінінде әйел туралы зұлым, күнәһар, өтірікші, кекшіл,
яғни жағымсыз қасиеттер таңылып, ер адамдардан төмен саналды. Католик
дінінің ресми теологы болып бекітілген Фома Аквинский: Әйел тез өсетін
арам шөп сияқты, ол толыққанды адам емес, оның денесінің толық
жетілетінінің өзі оның құндылығының төмендігінен, табиғат онымен азырақ
айналысатындықтан...
Әйелдер оларды мәңгі билеушінің немесе ұстаздың басқаруымен ұстап отыру
үшін туады,- деді [45].
Мысалы: Англияда 1850ж. дейін тұрғындардың ұлттық санағында әйелдерді
есепке алмаған. Тек 1882ж. Британ заңы өз тарихында алғаш рет әйелдерге өз
қаржысын иемдену, жұмсау құқығын берді.
Генрих VIII, өз кезеңінде, әйелдерге Інжілді оқуға тыйым салған. Уақыт
өте келе өз құқықтарын қорғау мақсатында әйелдер енді көтерілістер,
митингілер, манифест ұйымдастыра бастады. Әйелдердің өз құқығын қорғау
тарихы бірнеше кезеңдерден тұрады. Қазіргі уақытта бұл қозғалыс аяқталған
түрде және феминизм деген атауға ие.
Ал, ислам кұкығына сәйкес әйел де еркек сияқты жанға ие тіршілік иесі
екені даусыз. Христиандық тұжырымдарда әйелді Адамның жұмақтан қуылуына
күнәлі санап, кейінгі ұрпақтардың бүкіл қасіреттерінің себепшісі ретінде
сипаттады. Басқа діндердің әйелге бөлетін орнын Исламда бөлінген орнымен
салыстыруға келмейді. Тек ислам ғана әйелге тиісті орын бере білген. Бұл
тұжырым диссертация барысында Құран мен суннаға сүйене отырып, дәлелденді.
Егер қоғамда әйел ролі төмендетілсе немесе әйелдік және еркектік
бастаулардың бірін - бірі толықтыру балансы бұзылса, онда адамзат қоғамы
үйлесімді дами алмайды. Ғылыми негіздегі Құранда осының бәрі ескерілген.
Құран бойынша, әйел Адамның алғашқы қателігіне күнәлі емес. Құранның
аяттарынан әйелді кіналау кездеспейді. Олар Аллаһты тыңдамағаны үшін екеуі
де күнәлі ретінде танылды.
Раббылары екеуіне: Екеуіңді осы ағаштан тыймап па едім? Расында,
шайтан сендерге ашық дұшпан демеп пе едім? - деп дауыстады [1. Ағраф,22]
Осы аяттан Аллаһ алдында еркек пен әйел адамның тең жаратылыс иесі
екендігін көруге болады.
Адам ұялғаннан қашты. Аллаһ оған тіл қатуға шақырды. Хадисте: Адам
қашқан кезде Аллаһ тағала оны: Ей, Адам! Сен менен қашпақсың ба? - деп
шақырды. Ол: Жоқ, о, Раббым. Мен Сенен қашпақшы емеспін. Бәлкім, осы
күнәһар, жалаңаш күйімде көруіңнен ұялдым деген [2,32]. Жоғарыда
келтірілгендерден жауапкершіліктің көп бөлігінің Адамнан талап етілетінін
байқауға болады.
Ислам дінін қолдамайтындар әйел мәселесіне келгенде ислам әйел
құндылықтарын, ар - ожданын қорлайтын, оны тұлға ретінде мойындамайтын,
ерлердің әйелдерге толық үстемдік жүргізуіне мүмкіндік беретін дін ретінде
көрсетуге тырысты. Осы көзқарастарды теріске шығара отырып, жұмысымда
әйелге қатысты аяттар мен хадистерге түсіндірме беремін.
Енді Исламдағы әйел мәселесіне тоқталайық. Ислам дінінің тарихы араб
елінен басталады. Исламға дейінгі араб елінде әйел еркектердің меншігі
болғаны бәрімізге белгілі. Әйелдердің жағдайы адам төзгісіз төмен болды:
мысалы, жесірлер мұраның бір бөлігі саналды, ал мұрагер оны әйелдікке алуға
немесе сатып жібере салуға да құқығы бар. Ал араб-бедуиндері қыз баланың
туылуын бақытсыздыққа балап, кейде өздерінің пұттарына құрбандыққа шалған,
кейде тәрбиелеп, әуреге түспеу үшін, тірілей көміп тастаған. Кейбір
деректерде араб-бедуиндері қыз баларын өлтіруі ішінара сипатта болған деген
мәліметтер де бар.
Осындай тағылыққа тыйым салып, Пайғамбарымыз адамдарға теңдік пен
әділдік дінін әкеліп, әйелдерге заңды құқығын берді. Ислам алғаш рет,
еркектерді әйелдердегі шексіз құқығынан айырып, әйелдерге шариғат
шеңберінде бостандық берді.
Ислам - әділдік дін туын көтере отырып, ер мен әйел арасындағы теңдікті
жариялады. Әйелді рухани түрде еркекпен тең қарастырды. Әрине,
физиологиялық тұрғыда әйел мен еркек тең емес. Иә, әйел мен еркек тең емес.
Мүмкін, бұған қарсы дау айтатындар да болар. Егер, олар теңдей жаратылыс
иелері болып, атқаратын қызметтері бірдей болса, онда оларды ер мен әйел
деп атаудың да керегі жоқ болар. Олар қарама - қарсы, қарама - қарсы бола
отырып, олар бір бүтін. Осы қарама - қарсылық адамзат дамуының қайнар көзі.
Сондай пәк Аллаһ, барлық нәрсені жұп-жұбымен жаратты. Мейлі, ол жердің
өсірген нәрселерінен болсын, мейлі өндірген және тағы білмегендерінен
болсын [ 1, 7: 36]
Бұл аяттан Аллаһның бүкіл болмысты қарама - қарсы ете отырып, жұп,
бүтін етіп жаратқандығы байқалады. Еркек пен әйел, күн мен түн, ыстық пен
суық, жақсылық пен жамандық сияқты жұптар даму заңдылығын көрсетпей ме?
Сондықтан да Аллаһ оларды әйел мен еркек етіп жаратты. Әйел мен еркектің
тең еместігін медициналық, философиялық, діни тұрғыда қарастырып, көз
жеткізуге болады. Әйел мен еркек тек рухани тұрғыда ғана бір- бірімен тең.
Бұл мәселе қазіргі таңда да көптеген қазақ азаматтарымыздың қаламдары
арқылы талданып, түсіндірмеленуде. Сыр өңірінің ақыны Тұрмағанбеттің:
Әйел көктен түскен жоқ,
Ол – еркектің баласы.
Еркек жерден шыққан жоқ,
Әйел – оның анасы,- дегеніндей, екі жыныс өкілдерінің де қоғамда
өзіндік міндеттері бар [15, 18].
Исламға дейінгі кезеңде Аравия түбегінде үнемі бір – бірімен жауласып,
қырқысып жататын семит тайпасы мекендеді. Бұл адамдардың сенімі пұтқа
табынушылық болатын. Адамгершілік, имандылық сияқты ұғымдар дамудың ең
төменгі деңгейінде еді.
Араб мәдениетін зерттеушілердің еңбектерінде жаһилиет дәуіріндегі ер
адамдардың әлеуметтік тұрғыдағы үстемдігі көрсетіледі. Бұл пікірдің дәлелі
генеологияның араб қоғамында әкелік жолмен өрбігендігі болып табылады.
Сонымен қатар аналық жолдың да болғандығын көрсететін мәліметтер бар. Бұл
мәліметтер Оңтүстік Аравиядан археологтардың тапқан жазбаларынан алынған.
Мысалы, Ж.Ф.Бретон Страбонға сілтеме бере отырып: Бір отбасындағы ер
адамдар бір әйелмен ғана тұрады. Отбасындағы балалар өзара бауыр болып
есептелінеді. Басқа отбасындағы әйелмен зина жасаған ер адам, өлім жазасына
кесіледі [36, 43].
Ж Челходтың жазбалары бойынша, жартылай көшпелі хумум тайпасында
әйелдер анасының немесе анасының туыстарының атын иемдене алатын некесіз
балалы бола алады және әйелдер бұл ісі үшін жазаланбайды. [37, 22].
Сондықтан да, алғашында адамдар ислам ұсынған моральға қарсылық
танытқанымен, ислам жеңіп шыққан болатын. Мекке қаласы арабтар үшін
қасиетті қала болып есептелінетін. Дәл осы қалада ислам пайда болған.
Исламға дейін арабтар мал шаруашылығы және саудамен айналысты. Араб
қоғамында маскүнемдік, құмар ойындар, азғындық кең тараған еді. Ислам мұның
бәріне тыйым салды. Арабтардың әлеуметтік өмірі құлдар мен еркіндіктегілер
болып бөлінді. Ислам құл иеленушілердің құқығын шектеп, қоғам санасына
құлдардың құқығы деген ұғымды сіңірді. Олардың да еркін өмірге құқығы бар
екендігін көрсетті.
Діни көзқараспен қарайтын болсақ, Аравия толық анархияға айналған еді.
Құранда айтылғандай, осы өмірден басқаға сенбейтін адамдар да болды.
Олар: Тіршілігіміз дүниедегі ғана. Өлеміз, өмір сүреміз. Бізді заман
ғана өлтіреді дейді. Негізінде олардың бұған байланысты мәліметі жоқ.
Олардыкі межелеу ғана [1- 45:24].
Арабтардың келесі тобы Аллаһқа сенгенімен, ақырет күніне сенбеді.
Олар туралы да Құранда төмендегідей айтылады:
Адам баласына; Пайғамбар тура жол (Құран) келтірген кезде, олардың;
Аллаһ; адамды пайғамбар қылып жіберді ме?, - деген сөздері ғана иман
келтірулеріне бөгет болды [1- 17, 94].
Бұл адамдар Пайғамбардың адам ұрпағынан келгеніне сенгісі келмеді.
Үшінші топ өкілдері Аллаһқа сенгенімен, о дүниелік өмірге, өлгеннен соң
қайта тірілетініне, Аллаһ алдында жауапқа тартылатынына сенбеді. Құранда
оларға мынадай аят арналған:
Олар өз жаратылысын ұмытып, Бізге мысал береді: Мына шіріген
сүйектерді кім тірілтеді. (Мұхаммад Ғ.С.): Оны, сондай алғаш жаратқан
тірілтеді. Ол, барлық жаратылысты біледі де [ 1- 36: 78,79)
Ал төртіншілерінің саны өте көп еді. Олар өз пұттарына табынды.
Пұттарын тастан, ағаштан, халуадан жасап алып, өздері қолдан жасаған жансыз
заттардан көмек, қорған сұрап жалбарынып, ғибадат ететін.
Исламға дейінгі араб қоғамының және сенімінің деңгейі өте төмен болды.
Әділдігімен атағы шыққан қасиетті Омар Исламға дейінгі жаһилиет дәуірі
туралы еске түсіре отырып әңгімелейді:
Исламға дейінгі азғындау кезеңіндегі істеріміз есіме түссе әрі жылағым,
әрі күлкім келеді. Біз өз қыздарымызды тірілей көмдік. Әлі күнге дейін неге
осылай жасағанымызды түсінбеймін. Осы істерімізді есіме алсам жылағым
келеді.
Жаһилиет дәуірінде біздің үйімізде түрлі пұттар болатын. Сапарға шығар
алдында ұн мен халуадан пұт жасап, пұттан көмек сұрап, өзімізбен бірге
жолға алып шығатынбыз. Сапарымыз ұзаққа созылып, тамағымыз таусылғанда, біз
пұттарымызды жейтінбіз. Осы істеріміз күлкімді келтіреді [6, 15].
Жаһилиет дәуіріндегі араб қоғамы азғындаудың шегіне жетті. Адамдарды
құмарлық пен ләззәт биледі. Маскүнемдік, құмар ойындар, зина, ұрлық,
өтірік, деспотия, адам саудасы, яғни өмірдің барлық жағымсыз жақтары
үстемдік құрды.
Әйел құны жоқ зат ретінде бағаланды. Оны сату, сыйлау, өлтіру қалыпты
жағдай саналды. Осындай тәрбиені көрген жастар да азғындыққа бейім болды.
Бір әйел бірнеше еркекпен жақын қатынаста болатын. Өз үйіне есікке арнайы
белгі іліп, кез келген ер адамды шақыра беретін. Жесір үйдегі заттар
секілді баласына мұраға қалдырылады. Қасиетті Құран сол кезеңдегі адамдыққа
жатпайтын дәстүрлерді қатаң сынайды:
Өздері абыройлы болуды қалаған күңдеріңді дүние тіршілігінің пайдасы
үшін жамандыққа зорламаңдар. Кім оларды зорласа; онда Аллаһ, ол
зорланғаннан кейін аса жарылқаушы, ерекше мейірімді (күнәсі зорлаушыға
болады) [1 - 24 : 33)].
Исламды қабылдағанға дейін арабтар онға дейін немесе оннан да көп
әйелге ие болған. Бұл кедейленуге әкелді. Сондықтан да олар жетімдердің
мұрасын иемдене бастады. Немесе мұрасын пайдалану үшін жетім қыздарға
үйленді. Құранның Ниса сүресінде осыған тыйым салған: Жетімдердің
малдарын беріңдер, жаманды жақсымен алмастырмаңдар; олардың малдарын өз
малдарыңа қосып жемеңдер. Өйткені ол, күнә [1, 4: 2].
Ниса сүресінің екінші, төртінші аяттарының мағынасын Айша
түсіндіреді. Оның ойынша бұл аят асыраушысының жетім қыздарға сұлулығына,
байлығына қызығып үйленуіне қатысты айтылған. Ал, Ислам асыраушысының өз
қамқорлығындағы жетім қызға үйленуіне тыйым салады.
Шөлдегі көшпенді – арабтар қыз баланың дүниеге келуін жамандыққа
балады. Сондықтан дүниеге қыз бала келгенде оларды тірілей көмді немесе
ағын суға тастады. Жаһилиет қоғамында бұл істі ақтайтын жауабы болды.
Қыздар – болашақ азғындаушы, отбасын басқаларға масқаралап, арсыздыққа
салынушы, олардан ешқандай пайда жоқ. Осылар туралы Құранда:
Егер олардың біреуін қызбен сүйіншілесе, оны ашу кернеп, беті қап-қара
бола бастайды. Өзіне берілген жаман хабардың салдарынан елден жасырынады.
Оны қорлыққа шыдап ұстау немесе топыраққа көміп тастау керек пе? Ал, олар
нендей жаман үкім береді. [1, 16:58-59]
Исламды қабылдағандардың біреуі Пайғамбарға (с.ғ.с.) келіп, жылай
отырып, өзінің ісіне өкініш білдірді:
О, Аллаһтың Елшісі! Біз қараңғылық пен надандықта өмір сүрдік. Біз
пұттарға табынып, балаларымызды өлтірдік. Менің де қызым болды. Мен оны
өзіме шақырғанда сәби көңілімен күлімдеп алдымнан шығатын. Бір күні мен оын
өзіме шақырдым да, құдыққа тастап жібердім. Сол кездегі қызымның айтқан
соңғы сөзі: Әке, сен қолыңды ластап алдың деген болатын. Оқиғаны тыңдап
отырған Пайғамбар (с.ғ.с.) жылап отырды, ал көзінің жасы сақалын жуып
жатты. [6, 16]
Сондай-ақ, Аллаһ Текуир сүресінде қыздарын тірідей көмудің жазасы ауыр
болатынын қатты ескертті:
(Қиямет күні) тірідей көмілген қыздар не күнәмен өлтірілді? деп
сұралса. [1, 81:9]
Сөзсіз бұл Иманның әлсіздігінен. Себебі олар Аллаһтың берген қыз
перзентіне риза болмады. Таңданарлығы сол, бүгінгі таңда да мұсылман ерлер
мен әйелдер қыздың дүниеге келуінен гөрі ұл баланың дүниеге келуін жақсы
көреді. Олар Аллаһтың мына сөздерін естімегендей: Көктер мен жердің мүлкі-
Аллаһқа тән. Қалағанын жаратады. Кімге қаласа - қыздар, кімге қаласа -
ұлдар береді. Немесе ұлдар мен қыздарды жұп - жұбымен береді. Сондай - ақ
қалағанын бедеу етеді. Әлбетте, Ол - толық білуші, аса күшті [1, 42:49].
Ислам осындай тағылыққа жол бермеді. Қасиетті Құран қатаң түрде
қыздарды өлтіруге тыйым салды:
Бір де кедейшіліктен қорқып, балаларыңды өлтірмеңдер. Біз оларды да,
сендерді де қоректендіреміз. Расында оларды өлтіру зор қателік [1,17 : 31]
Бұл аяттың мағынасын қазіргі замандағы отбасыларға қатысты екендігін де
ескере кеткен жөн. Себебі, қазіргі қазақ жастарының басындағы баспана,
қаржы тапшылығы бала санын шектеу мен аборттарға әкелуде.
Абдулла ибн Омардан, ради Аллаһу Анһу, риуаят етілді: Оның қасында ер
кісі болатын. Ол кісінің бірнеше қыздары бар еді. Ол қыздарының өлімін
тіледі. Сонда Абдуллаһ ибн Омар ашуланып: Оларды сен ризықтандырасың ба?
- деді.
Аллаһтың бергеніне шүкіршілік етіліп, қабыл алынуы тиіс. Уәсила ибн Әл-
Асқа айтады: Әйелдің қасиеттілігінен қыз бала ұл баладан алдын зікір
етіледі. Өйткені, Аллаһ: Кімге қаласа - қыздар, кімге қаласа - ұлдар
береді, - деп, қыздармен бастады.
Мұхаммед пайғамбар тұрмыс құрып жатқандарды Қошқардай ұлды болыңдар
деп құттықтаудан қайтарған. Өйткені, бұл құттықтауда қыздар емес, ұлдар
туралы тілек бар. Хасаннан, ради Аллаһу анһу, риуаят етіледі: Уқайл ибн
Абу Талиб жушам руынан бір әйелге үйленді. Қауым адамдары келіп: Ұлды
болыңдар - десті. Сонда Хасан: Олай демеңіздер. Себебі Пайғамбар бұлай
деуге тыйым салған - деді. Олар: Ей, Абу Зайд, онда не дейік? - десті.
Ол: Аллаһ сіздерге береке беріп, бақытқа бөлендірсін - деңіздер. Бізге
осылай деңдер деуші еді. (Ахмад жеткізген)
Ислам діні ата – аналарға қыз бен ұлды ажыратпай, тең қарауды бұйырады.
Осыған байланысты Пайғамбардан естігендерін Абу Хурайра төмендегіше
баяндайды: Қыз баласы бар үйге періштелер үздіксіз келеді. Әр күн мен әр
түн сайын олар қыз баланың ата – анасына бір жылғы құлшылыққа тең сауап
жазады, Ұлдарың мен қыздарыңа тең қараңдар. Егер маған таңдау берілсе,
қыз баланы таңдар едім [7, 46].
Жаһилиет дәуіріндегі рухани дағдарысты исламның жеңіп, әйелдерге
ешқандай дін бермеген бостандық пен қамқорлық ұсынған болатын. Тарихқа
жүгінсек, Батыс елдерінде XIXғ. дейін әйел төменгі тіршілік иесі ретінде
саналса, Шығыста ислам VIIғ. өзінде әйел мәселесіне рационалды тұрғыда
қараған дін болатын.
Еркек пен әйел табиғатындағы өздеріне тән ерекшеліктерімен екеуі бірін
- бірі толықтыра түседі. Әйел денедегі жүрек болса, еркек сол денедегі ақыл
іспетті. Жүрек ақылсыз, ақыл жүрексіз ғұмыр сүре алмайды. Жүректі ақылдан
жоғары яки ақыл жүректен артық деп айту да дұрыс емес. Екеуі өз міндеттерін
атқарған кезде ғана дене дұрыс қызметін жалғастыра алады. Ендеше, әйел
еркектен жоғары немесе төмен деу, дұрыс айтылған сөз емес. Әрқайсысының
қоғамда өзіндік қызметі бар. Әрбірі соны дұрыс атқарған кезде ғана ақаусыз
қоғам пайда болады.
Жаратушы Аллаһ әйелдерді еркектерге қарағанда аса сезімтал және
эмоционалды етіп жаратты. Дәл осы қасиеттеріне қарай Аллаһ оларға
жауапкершілік тағайындады. Әйел өте сезімтал, жан - дүниесі нәзік,
басқалардың қуаныш - қайғысына ортақтасып, оны өзіне жақын қабылдағыш, өзін
ұрпақтарына арнайтын аналық сезіммен жаратылған. Сондықтан да адамзат
ұрпағын жалғастыру мен тәрбиелеу, сақтау секілді маңызды парыз әйелге
жүктелген. Бұл әйелдің еркектен артықшылығын көрсетеді.
Исламдағы әйел бейнесі махаббаттың, қуаныштың және бақыттың символы
секілді.
Қасиетті Құранда 176 аяттан тұратын, әйел құндылықтарын қамтитын Ниса
(Әйелдер) деп аталатын сүре бар. Сондай-ақ Иса пайғамбардың (с.ғ.с.)
анасының құрметіне байланысты Мәриям деп аталатын сүре бар. Және де
Бақара, Нұр, Әл-Ахзап, Мумтахина, Тахрим, Талақ сүрелерінде де
әйелдерге қатысты көп айтылған.
Бұл сүрелер жалпы алғанда қоғамның бүкіл тыныс-тіршілігі, болмыс-
бітіміне әйелдерді қоса қарастырып, ондағы әйелдердің орнын, міндеттері мен
құқықтарын әйел болмысына сай (ешқандай ауыртпалық жүктемей) белгілеп
берген. Яғни әйелдің қоғамдағы, отбасы - неке қатынасындағы, жұмыс
орнындағы, ғибадат жасаудағы міндеттері мен құқықтарын. Құранда әйелге
қатысты барлық мәселелер өз шешімін тапқан. Соның ішінде хиджаб пен
көпнекелілік адами қоғамда әлі күнге дейін бір пікірге келмей жатыр.
Диссертацияда аталған мәселелерге толығымен тоқталып өткенді жөн көрдік.
Құлшылықтағы әйелдерге арналған жеңілдіктер. Ислам діні әйелдерге
құлшылықта жеңілдіктер қарастырған. Бұл ғибадаттың, намаз, ораза, қажылық,
зекет және жиһад сияқты түрлеріне қатысты. Исламда діни міндеттер ер -
азаматтарға қалай жүктелсе, әйелдерге де солай жүктеледі. Дегенмен, дінді
ұстануда еркектер мен әйелдер арасында кейбір өзгешеліктер бар. Бұл әйелдің
құқын шектеу емес, керісінше әйелге тән физиологиялық ерекшеліктеріне
байланысты жеңілдіктер болып табылады
Намаз. Әйелдер күнделікті бес мезгіл намазын үзбей оқуы керек. Тек екі
жағдайда (физиологиялық ерекшеліктеріне байланысты, етеккірі және
босанғаннан кейінгі тазару уақытында) намазға жығылмауына болады. Бұл
күндері оқылмаған намаз қарыз болып есептелмейді және орнын толтыру талап
етілмейді. Және жұма намазынан, жаназа намазынан босатты. Сондай – ақ,
азан мен камат оқудан да босатты.
Ислам мешітте жамағатпен намаз оқуға үндейді, алайда бұл тек ер
адамдарға қатысты. Ал әйелдердің мешітте намаз оқуы міндетті емес. Ол
жоғарыда аталған себептермен қоса, әйелдердің үйде қалған нерестелеріне
алаңдамауы үшін, кешкі уақытта мешітке барар жолда қауіп - қатерден сақтау
үшін берілген жеңілдік.
Ислам дінінің ғибадаттағы тағы бір парызы: ораза ұстау. Рамазан айында
ораза тұту - барша мұсылмандарға міндетті парыз. Құранның Бақара сүресінде
ораза туралы да айтылып өтеді: О, иман келтіргендер! Сендерге құдайдан
қорқып жүру үшін ораза ұстау жүктелген, ол сендерден бұрынғыларға да
жүктелген! [1, 2:183].
Құрандағы иман келтіргендер деген сөз ер - азаматтарға да, әйелдерге
де бірдей қолдана береді. Белгілі себептерге байланысты әйелдерге бұл тұста
да жеңілдіктер қарастырылған. Жол жүрген жолаушы, бала емізген әйел, науқас
адамдар оразадан босатылады. Кейін ол кұндердің орнын толтыруға міндетті.
Зекет. Зекет материалды жағдайы жақсы ерлер мен әйелдерге қатысты.
Зекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-10
1. ИСЛАМДАҒЫ ӘЙЕЛ МӘСЕЛЕСІНІҢ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... 11
1.1 Қасиетті Құрандағы әйел мәселесі мен құқықтары
... ... ... ... ... ... ... ... .11 -39
1.2 Хадистер мен суннадағы әйел мәселесін шешу жолдары
... ... ... ... ... ...39-45
1.3 Қазақ қоғамының тарихи кезеңдеріндегі әйел тұлғасы
... ... ... ... ... ... ...45-58
2. ҚАЗІРГІ МҰСЫЛМАН ҚОҒАМЫНДАҒЫ ӘЙЕЛ МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ..59
2.1 Шет елдік мұсылман елдеріндегі әйел мәселесінің шешілу жолдары ...59-
95
2.2 Қазіргі Қазақстан қоғамындағы әйел мәселесі және исламның әсері.. 95-
105
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .10 6-115
ГЛОССАРИЙ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..116-117
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .118-120
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Магистрлік диссертацияда ислам дінінің
қасиетті кітабы Құран мен суннадағы әйел мәселесінің қоғамның барлық
салаларындағы шешілу жолдары қарастырылып, қазіргі қоғамдағы исламның
роліне дінтанушылық пайымдаулар жасалды. Қазақ халқының байырғы діни
дүниетанымы, сонымен қатар мұсылман елдерінің қазіргі әлеуметтік сипаты,
діни санасы тұрғысында қалыптасқан әйел мәселесіне қатысты туындаған
сауалдар дінтанушылық, саяси, әлеуметтік, тарихи тұрғыда қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адам баласы жаратылғаннан бері қанша
заман өтіп, адамдар өздерін саналы түрде сезіне бастағалы екі топ болып,
яғни, әйелдер мен еркектер болып бөлінетінін біліп келеді. Бірақ өркениет
алға озып, жаһандану жүрген сайын әйел мен еркектердің қоғамдағы орын
деңгейлері қалай болу керек? - деген сұрақ ешқашан күн тәртібінен түскен
емес.
Сан ғасырлар бойы өсіп, дамып келе жатқан адамзаттың әрбір тайпа,
қоғам, ұлт тарихында матриархаттың дамыған кезі болғанынан да көне тарих
сыр шертеді. Алғашқы қауымдық кезде ер мен әйел арасы тек жан сақтау мен
ұрпақ өсіру үшін күрес арқылы айшықталып, өзара орын таласы аса мықты белең
ала қоймаса керек. Ал қоғам күрделене түскен сайын бұл мәселенің де қыр-
сыры қалыңдап, шиеленісе түскен. Адамзат тағдырына терең араласқан дін де
осы тақырыпты айналып кете алған емес.
Қазіргі таңдағы дамудың қарама-қарсы тенденцияларының арасынан батыстық
және шығыстық дәстүрлердің қайшылығын, модернизацияның басымдылығын,
мәдениет вестернизациясын ерекше атап өтуге болады. Бұл тендерлік
қатынастар, ерлер мен әйелдер арасындағы әлеуметтік және отбасылық ролдерді
иемдену, әйелдердің қоғамдағы мәртебесі сияқты сферада маңызды орын алады.
Қоғамның әйелдер мәселесіне назар аударуы Еуропа мен АҚШ сияқты елдерде
XX ғ. 60 ж. бастау алады. Осы уақыттарда тендерлік зерттеудің пәнаралық
ғылыми бағытына айналған әйелдер мәселесіне қатысты зерттеулер пайда бола
бастады.
Әйелдер мәселесі қазіргі араб елдерінде ерекше өзекті мәселеге айналды.
Бұл елдерде исламдағы әйел мәселесін түрлі түсінуден туындаса керек.
Исламдағы әйел мәселесі – күрделі, көпқырлы, нәзік, зерттеуді қажет
ететін тақырыптардың бірі. Мұсылман және Батыс елдеріндегі әйелдер өмірімен
таныса отырып, геосаяси, экономикалық және мәдени жағдайы әр түрлі
аймақтардағы мұсылман әйелдерді біріктіретін және айыратын мәселелерді
салыстырып, талдау жасау бүгінгі күннің талаптарының бірі.
Қазіргі уақытта мұсылман әйелдеріне қатысты полигамия, мұрагерлік,
куәгерлік, хиджаб мәселелері қоғамдағы түрлі түсініспеушіліктерге алып
келіп отыр. Осындай сұрақтар қазіргі Қазақстан қыздары мен әйелдерін де
мазалауда.
Кеңес идеологиясының шырмауында болған жылдарда халқымыз діни
сауаттылығынан айрыла бастады. Халық рухани бостыққа тап болды. Діни
адасушылық салдарынан төл дініміз исламды да дұрыс түсіне алмадық. Исламды
дұрыс білмеу, түсінбеу әйел мәселесіне қатысты сауалдарды да ушықтырып
жіберді. Ислам теологтарының пікірінше, исламда әйел мәселесі жоқ. Әрине,
Құран мен суннада әйел мәселесінің шешу жолдары көрсетілгені даусыз. Бірақ
қасиетті кітаптарды түсіндірмелеушілердің жеке пікірлері, ертедегі
патриархалды – феодалды қоғам талаптары исламдағы әйел сұрағының нақты
жауабын бермей отыр. Сондықтан исламдағы әйел мәселесі өзекті мәселелердің
бірі екендігіне күмән келтіре алмаймыз.
Қазақ халқының қазіргі діни сенімін саралау үшін өткенді ескергеніміз
дұрыс. Себебі, халықтың діні, наным-сенімдері мен көзқарастары оның
тарихына, рухани-мәдени, саяси өміріне үлкен әсер ететін фактор болып
табылады. Дін — руханияттың өзекті саласы. Дін тарихын білмейінше белгілі
бір аймақты мекендеген халықтардың тұрмысын, өмірін, мәдени болмысының қыр-
сырын терең тану мүмкін емес, яғни кез келген ұлттық мәдениеттің рухани
бастауларын, оның менталитеті мен дүниетанымын ұғыну үшін мәдени
тұтастықтағы діни жүйелерді терең зерттеп, зерделеудің маңызы ерекше.
Ежелгі руханиятта дін оның негізгі құрамдас бөлігі екендігін ескерсек,
айтылған тұжырымның маңыздылығы арта түседі. Себебі дін өткен тарихи
дәуірлерде мәдениеттің барлық салаларын камтып жатты. Қазіргі қазақ
халқының болмысында тарихтың әрбір дәуірінде ұстанған наным-сенімдерінің
елеусіз болса да сарқыншақтары сақталған. Сондықтан исламдағы әйел
мәселесіне қатысты нақты тұжырым айту үшін, басқа да діни ілімдерді
қарастыру қанщалықты маңызды екендігін көреміз.
Қазіргі уақытта ислам дінінің қасиетті кітабы Құранның ғылыми негіздері
дәлелденіп, ислам дінін ұстанушылар саны көбеюде. Ғылыми әдебиеттер мен
бұқаралық ақпарат құралдарында ислам дінінің артықшылықтары баяндалуда.
Мұндай ізгі істерге тек мұсылман ғалымдары ғана емес, батыстық қоғам да
назарын аудара бастады.
Мұхаммед пайғамбар VII ғ. негізін салған ислам діні дәстүрінің қазіргі
бейнесі, оның қазіргі заманмен үйлесімі қандай? Мұсылман және Батыс
елдеріндегі геосаяси, экономикалық және мәдени жағдайы әр түрлі
аймақтардағы мұсылман әйелдерді біріктіретін және айыратын қандай
мәселелер? Қазіргі Қазақстан қоғамындағы әйелдер мәселесі қандай? Ислам
дінінің бұл мәселелерге әсері қандай? Әйел тақырыбынан түспейтін полигамия
және хиджаб, мұрагерлік мәселелері қазіргі уақытта қалай шешілуде? Менің
диссертация тақырыбымның өзектілігі де осы мәселелер болмақ.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазіргі исламтанудағы өзекті мәселелердің
бірі исламдағы әйел ахуалы мен құқықтары болып табылады. Бұл сұрақ
дінтанушылық зерттеу шеңберінен де шығып кетеді, экономика, құқық,
әлеуметтану, демография, мәдениет мәселелерімен тығыз байланысты. Аталған
мәселе дәстүрлі мұсылман қоғамы сияқты күрделі социумды көпдеңгейлі зерттеу
мен жүйелілікті талап етеді. Тарихқа шолу жасар болсақ исламдағы әйел
мәселесі соңғы уақыттарда дінге қарағанда, ел саясатымен тығыз байланысты
екендігіне көз жеткіземіз. Осы орайда шет елдік ғалымдар Балтанова Г.Р.,
Антонян Ю.М., Шарль Р., Мустафа Ф.А., Вагабов М.В., Грязничев П.А., Резван
Е.А., Розен В.Р., Шайдуллина Л.И., Бретон Ж.Ф., Г.Э.фон Грюнебаум, Форвард
М. және т.б. ғалымдардың еңбегін атап өтуге болады.
Исламдағы әйел мәселесі және мұсылман елдеріндегі әйелдердің орны
туралы мәселелерді зерттеуші ғалымдарды екі бағытқа бөлуге болады:
дәстүршілер және модернистер.
Бірінші бағыттың өкілдеріне Афиф Абдульфаттах Табар, Бу Али Ясинд,
Забиба Хабиса, Салима Бахнасави, Мұхаммад аль-Хадер Хусейн және Хусейн
Махмуд жатады. Ерлер мен әйелдер арасындағы биологиялық айырмашылықты
нақтылау тұрғысында Мұхаммад аль-Хадер Хусейн және Хусейн Махмуд,
әйелдердің орны отбасымен шектелуі тиіс, ал саяси және қоғамдық өмірге
әйелдерді араластыруға болмайды деген тұжырымды ұстанады. Олардың ойынша
қазіргі батыстық үлгіге еліктеу, исламның әйелдерге берген мәртебесінен бас
тарту. Экономикалық тәуелсіз әйел отбасылық міндеттерінен бас тартып, ар-
ұжданын, әйелдік орнын жоғалтады.
Екінші бағыттың өкілдері араб қоғамындағы әйелдердің орнын модернизм
тұрғысынан қарастырады, бұл теориялар араб реформаторларының көзқарастарына
сүйенеді. Олар: Бутрус аль-Бустани, Рифаа ат-Тахтави, Амин Осман, Мұхаммед
Абдо, Касим Амин, Варда ат-Турк, Марйана Марраш т.б.
Ал, батыс зерттеушілері үшін мұсылман әйелдердің ішкі әлемі шешілмеген
жұмбақ күйінде. Ислам әлеміндегі әйелдер туралы мұсылман әлеміндегі
зерттеушілердің өзі ер адамдардың қаламынан шыққан. Тек соңғы уақыттарда
XXғ. екінші жартысында ғалым, жазушы, журналист мұсылман әйелдер өз
пікірлерін білдіре бастады.
Әйел тақырыбы туралы зерттеулердің дүниетанымдық дифференциациясы
фундаменталдықтан батыстық-модернистік түсіндірмеге дейінгі аралықта.
Ислам әлемі туралы еңбектерді де екіге бөліп қарастыруға болады: ислам
діндарлары және ислам концепциясын сыншыл тұрғыда қарастырушылар.
Әйел мәселесінің шешілу жолдары ислам дінінің негізін салушы Мұхаммед
пайғамбардан бастау алды. Пайғамбардың хадистерінен қоғамда туындаған
мәселелердің шешімі үнемі табылып отырған. Уақыт өте келе ислам діні,
тілі, мәдениеті, қоғамдық санасы, географиялық орналасу аймағы әр түрлі
елдерге таралып, шекарасы кеңейді. Кеңейе отырып, дау тудыратын мәселелері
де көбейді. Пайғамбардың көзі тірісінде барлық мәселелер орынды шешіліп
отырды. Кейін осы себептерге байланысты ислам әлемінде мұсылмандарға жол
көрсететін жарық сияқты құқық мектептері - төрт мәзһаб пайда болды.
Қазақ даласындағы ең өзекті мәселе жер дауы мен жесір дауы екендігі де
белгілі. Қазақ философиясының жарқын тұлғалар, жыраулар, ақындар, шешендер,
ойшылдар да әйел мәселесін аттап өтпеген.
Қазіргі таңда исламдағы әйел мәселесін зерттеуші ғалымдар шынайы
исламды қазіргі қоғаммен үйлестіруге ұмтылуда. Аталған тақырыпқа қатысты
ғалымдардың зерттеулеріне шолу жасасақ түрік ғалымы, профессор Хайдар
Баштың Исламдағы әйел құқығы еңбегінде әйел мәселесі исламдық ілім
тұрғысынан қарастырылады.
Бірақ мұнда қазіргі мұсылмандық социумдағы әйел ахуалының негізгі
аспектілері - отбасындағы өзара қатынастағы экономикалық қағидалар, әйел
құқығы туралы сөз қозғайды.
Хайдар Баш өз еңбектерінде исламдағы әйел статусын қазіргі мұсылман
әлеміндегі басқа да өзекті сұрақтарға қарсы қоймайды, жалпы контексте
шешуге тырысады [3, 75 б]. Әйел құқығын Пайғамбардың соңғы уағызы және
адам құқығы еңбегінде де қарастырады. Бұл кітапта автор қазіргі заманда
барлық жерде әйел құқығы неге бұзылады деген сұрақ қояды және оған екі
негізгі себепті айтады: Құқық туралы айтпас бұрын, құқықты қорғайтын ішкі
қасиеті бар, қабілетті адам туралы айту керек. Бұл адамға билік және осыған
сәйкес қорғау механизмін беру керек. Профессордың пікірінше, исламдық
классикалық ілім практикамен бірігіп өз құқығы мен міндетін саналы түрде
түсінетін тұлғаны қалыптастырады. Профессордың тұжырымдауынша, ислам
әлемінде әйел құқықтарының бұзылуы ислам концепциялырының өз деңгейінде,
толық жүзеге аспауында.
Хайдар Баш ұсынған ислам концепциясы бойынша әйел құқығы оған тумысынан
Аллаһтан берілген, оны ешкімнің толықтыруына немесе бұзуына құқығы жоқ. Бұл
құқықтар әйелдердің жаратылысының мәнімен, оның тағайынымен, ахуалымен,
міндеттерімен біртұтас,
Әйел құқығы мәселесін оның табиғаты мен жаратылу мақсатынан тыс
қарастыру - ислам концепциясының бүтіндігін бұзу. Хайдар Баш әйел статусын
көтеруге байланысты теоретикалық зерттеулер жүргізе отырып, оны практикада
шешуге тырысты.
Исламдағы әйел құқығы еңбегінің авторы мұсылман профессоры Азгар Али
Инженер өз еңбегінің көмегімен мұсылман әйелдер қазіргі жағдайда гендерлік
теңдікке жетудің құралдары мен тәсілдерін меңгереді деген сенім білдіреді.
Оның пікірінше, діни мәтіндер әйелдердің белгілі бір социоэкономикалық
жағдайға интерпретация және адаптация объектісі болып табылады [4, 296 б].
Құран мен хадистер патриархалдық қоғамдық құрылыста еркектердің
үстемдігіне сәйкес интерпретацияланды, сондықтан өзіне тән бастапқы
демократиялық сипатын жоғалтты. Жаңа әлеуметтік жағдай мұсылман
ғалымдарында қалыптасқан көзқарастарды қайта қарауды ұсынады.
Мысал ретінде автор Құран мен хадистерде бейнеленген құлдық мәселесін
келтіреді. Ғалымның ойынша Құранның құлдарға қатысты тұстарын әйелдерге
қатысты қолданған. Инженердің пікірінше, Құранда құлдар туралы құлдар
институтын түбегейлі бекіту үшін емес, VII ғ. басында Аравия түбегінде құл
иелену кең таралған құбылыс болғандықтан айтылған.
Автордың ойынша, мұсылман заңгерлері мен діндарлары Құран мәтіндерін
ортағасырдағы құл иеленушілікті ақтау үшін пайдаланған. Хижраның I ғ.
теологтар мен заңгерлердің түсіндірмелері өздері өмір сүрген сол қоғам
шарттарына сәйкес келеді. Құранның әмбебаптығы оның қағидаларының шынайы
өмірге сәйкес келуінде. Исламның заманға бейімділігі мен жұмсақтығы да
осында. Алғашқы факихтер мен улемдер құрған түсіндірмелер мен заңдар ислам
діни ілімінің мәніне қарама – қайшылықта.
Автордың бұл концепциялары мазһабтардың негізін салушылардың Құран мен
хадистерді түсіндірмелеуші діни еңбектерін қасиетті мәтіндерге теңейтін
дәстүршілер мен консерваторлардың логикасына қайшы. Ислам қоғамының
заңдарын факихтер улемдер жазады, сондықтан олар нақты қоғам мен уақыттың
қажеттілігіне сәйкес келуі керек.
А.А. Инженер жұмысында ислам халықтарының ұзақ уақыт бойы бір орында
тұрақталып қалуын ортодоксалды заңгерлердің жаңашылдыққа жол бермеген қатаң
позициясы деп көрсетеді (тафсир би-аль-рай). Автордың хиджаб мәселесіне
қатысты өз позициясы бар. Ол бұл тақырыпты фундаментализм мен дәстүршілікке
қарсы қазіргі ислам философиясындағы модернистік тұрғыда қарастырады.
Автор діндарлар арасындағы шариғаттың әйелдер киіміне қойған талабына
байланысты пікірталастары жасанды сипатқа ие деп есептейді. Хиджаб немесе
парда - бұл киімнің ұзындығы, түсі, матасының құрамы туралы емес, имандылық
мәселесі. Егер мұсылман әйел тәртіптілік пен ар - ұят тазалығына сай
тәрбиеленсе, онда ешқандай киім оның дүниетанымын өзгерте алмайды.
Әйелдердің маңызы мен ролі туралы ислам концепциясына арналған
еңбектердің қатарына америкалық зерттеуші С.Мураттың Ислам даосы кітабын
жатқызуға болады. Аталған мәселеге ислам дінімен қатар басқа діндерді
мәдени тұрғыда зерттеп салыстырмалы түрде қарастырылды. XIXғ. мен XXғ.
басына дейін көптеген батыс ориенталистері мен ресей шығыстанушылары
исламды иудаизмнің негізгі догматтарының көшірмесі деп мәлімдеген болатын.
Кейін бұл тұжырым монотеизм тарихына бейімделген Гегель үштігінің пайда
болғанынан кейін терістелді. Иудаизм – тезис, христиандық – антитезис,
ислам – монотеистік дәстүрді жалғастырушы және оны логикалық соңына
жеткізуші синтез ретінде қарастырылды. Абсолютті, жалғыз Құдай – Аллаһ.
Мұхаммед Адам пайғамбардан басталған пайғамбарлар тізімінің соңын аяқтаушы.
С. Мураттың еңбегінің ерекшілігі исламды араб діні ретінде қарастыратын
дәстүрлі талдау шеңберінен шығуында. Автор исламның гендерлік концепциясын
шығыс ілімдерінің, соның ішінде әлемнің екіжақтылығын ер және әйел
бастауынан білген даосизмнің бір нұсқасы ретінде қарастырады. Аталған өзара
байланыс исламның гносеологиялық концепциясына жақын. Зерттеушінің
еңбегінен исламның адамзаттың рухани эволюциясымен тығыз байланыста және
терең тамырлас екендігін көреміз. Исламның діни ілімі мен Қытайдың ежелгі
ілімінің арасында ұқсастық бар. Оның дәлелі ретінде Қытай діндері –
конфуцийшілдік пен даосизмдегі дао деп аталатын жол туралы ұғым. Исламда
бұл Сунна деп аталады. Дао және Сунна – бұл жол және жалпыға ортақ заң,
микрокосмостық масштабтағы даму бағыты және нақты өмір жолы, жоғарғы
құндылық, қасиетті дәстүрді дұрыс ұстану.
Аталған екі конфессияға тән ерекшеліктердің бірі, мұнда адам шынайы
өмірдің өкілі, жердегі өмірдің субъекті саналады. Бұл адам өмірінің маңызы,
өмірлік парызы, отбасылық қатынастар туралы ислам концепциясын түсіну үшін
өте маңызды. Бұл қағида ислам әлеміндегі әйелдердің ролі мен мәртебесін
ұғыну үшін зор мағынаға ие.
Зерттеуші әйелдердің ислам қоғамындағы әйелдердің ролі туралы ғылыми
зерттеулері назар аударарлықтай. Олар батыстық ғылыми әдебиеттер мен
публицистикадағы жалған пікірлерді сейілтіп, мәселенің объективті бейнесін
көрсетуді мақсат етіп қойды. Үлгі ретінде сондай еңбектердің қатарына
1998ж. Венада шыққан Рита Брейердің Исламдағы отбасылық өмір: дәстүрлер,
кикілжіңдерді жатқызуға болады. Р.Брейер полигамия мәселесіне ерекше көңіл
аударады. Р.Брейердің ойынша Пайғамбар кезеңіндегі полигамия жесірлер мен
жетімдерді әлеуметтік қорғауға байланысты прагматикалық түсініктен туған.
Ал ислам теологтары мен діндарлары көпнекелілік институттың сақталуын
еркектерге құдайдың тарапынан берілген құқық деп түсіндіреді. Осыдан ер
адам - теологтардың патриархалдық тенденциялылығын көреміз.
Отбасылық қатынас тақырыбы барлық кезеңдерде назардан тыс қалған емес.
Ежелгі кезеңнен отбасы және неке философтар мен ойшылдардың зерттеу пәніне
болды. Отбасы түрлі ғылымдардың зерттеу объектісіне айналды. Ертеден бері
моногамды некемен қатар, полигамды некелер болды. Осы тақырыпты исламдағы
әйел мәселесімен біріктіре қараған А.- Г. Бабичтің Көпнекелілік. Кеңестер
мен комментариилер еңбегі. Кітапта түрлі діндер мен әлем халықтарының
дәстүрлеріндегі полигамды некелердің тарихи, әлеуметтік, психологиялық және
құқықтық аспектілері туралы материалдар біріктірілген. Қазіргі таңдағы
полигамия мәселесіне, полигамияға байланысты ислам доктринасының
қағидаларының салыстырмалы талдауына, басқа да діни – философиялық
доктриналарға ерекше назар аударады .
Мұсылман әйелдерінің мәселесіне қатысты Қазан мемлекеттік
университетінің оқытушысы Л.И.Шайдуллинаның Араб әйелі және қазіргі заман
кітабы қызықты еңбектердің бірі. Бұл кітап 1970ж. жазылғанымен
оқырмандарының қызығушылығын жоғалтқан жоқ. Кітапта араб әлеміндегі әйелдер
мәртебесіне талдау жасалып, мұсылман әйелдің әлеуметтік ролінің даму
мәселесі, ислам өркениетіндегі әйелдер дамуының эволюциясы мен бағыттары,
тарихтың фундаменталды талдауы көрсетілген.
Әйелдер статусына байланысты деректанушылық талдау мұсылман қайнар
көздері – Құран мен суннада, танымал ислам философтары мен ойшылдары,
діндарларының еңбектерінде осы сауалдарды шешу жолдарымен тығыз байланысты.
Әйелдердің қоғамдағы мәртебесіне байланысты сауалдарды Биктимирова Т.А.,
Журавский А.В., Керимов Г.М., Шарден Т. сияқты ғалымдар әлеуметтік тұрғыда
зерттеген.
Ғылыми жарияланымдардың кең ауқымына қарамастан шешілмеген мәселелерді
табуға болады. Мысалы, әйелдер мәртебесі мен әрбір кезеңнің мәдени
тенденцияларының арасындағы, ислам діні мен модернизм арасындағы өзара
байланыс сияқты сауалдар толықтай шешілмеген күйде көлеңкеде қалады.
Мұсылман әйелдерді қазіргі уақытқа дейін толғандырып келе жатқан
көпнекелілік, хиджаб, куәгерлік, т.с.с. сауалдар көптеген ғылыми
пікірталастар тудырып келе жатыр. Мұсылман ойшылдары Құран мен хадис
мәтіндеріне сүйене отырып, оларды уақыт пен әлеуметтік – экономикалық
жағдайдан тәуелсіз жиі – жиі түсіндірмелеуде.
Мұсылман елдеріндегі әйелдердің ролі мен орны мәселесі көптеген
зерттеушілердің назарын аударып отыр және болашақта да аудара береді деп
ойлаймын.
Зерттеудің жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты
– ислам дініндегі әйел құқықтарының негізін анықтап, қайнар көздер Құран
сүресінің аяттары мен суннадағы әйел мәселесінің қоғам өміріндегі шешілу
жолын қазіргі заманмен үйлестіру.
Аталған мақсатты орындауда төмендегідей міндеттер алға қойылды:
- Құрандағы әйелге қатысты сүрелердің мағынасын ашып, оның әйелдің
қоғамдағы ролі үшін маңыздылығын көрсету;
- ислам әлеміндегі аталған мәселеге қатысты тұжырымдамаларға, қайнар
көздерді түсіндірмелеудің әдістемелік негіздеріне сүйене отырып, гендерлік
теңдіктің исламдық концепцияларына талдау жасау;
- түрлі діндердің әйелдерге қатынасының негізгі себептерін анықтап,
ерекшеліктерін көрсету және оларға дінтанушылық тұрғыда салыстырмалы талдау
жасау;
- қазақ халқының дүниетанымындағы ислам дінінің үйлесуінің тарихи-
мәдени, рухани-әлеуметтік, саяси-құқықтық сипаттарын анықтау;
- қазіргі мұсылман елдеріндегі әйел ахуалын сипаттап, Қазақстандағы
әйел ахуалымен салыстыру.
Зерттеудің әдісі және әдістемесі. Зерттеудің негізіне ислам дініндегі
әйелдер мәселесіне гуманитарлық ғылыми пәндер: мәдениет, тарих,
әлеуметтанудың нәтижелері мен әдістеріне сүйенетін кешенді дінтанушылық
талдау жатыр. Жұмыс барысында негізінен ислам діні мен қазіргі қоғамдағы
әйел мәселесіндегі өзгерістер мен оның тарихи дамуын зерттеуге мүмкіндік
беретін тарихи-генетикалық әдіс қолданылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
- ислам діні тұрғысында әйел мәселесінің қоғамның барлық салаларындағы
шешілуі кешенді түрде зерттеу нысанына айналып, теориялық талдау арқылы
оның ғылыми маңызы анықталды.
- ислам қайнар көздерінде көрсетілген қағидаларға талдау жасау арқылы,
оның ислам құқықтық мектептерінде, түрлі бағыттарда полигамия, хиджаб,
куәгерлік, мұрагерлік мәселелерге байланысты тұжырымдарының қалыптасу
себептері көрсетілді.
- қазақ қоғамының тарихи кезеңдеріндегі әйелдің қоғамдағы орны мен
мәртебесін, қазақ дүниетанымындағы әйел табиғатын ашып, аталған тақырыпқа
байланысты ұлттық ерекшеліктеріміздің ислам дінімен жақындығы пайымдалды.
- қазіргі мұсылман елдеріндегі әйелдер ахуалына дінтанушылық, саяси,
әлеуметтік, құқықтық пайымдаулар жасалынды, қазіргі Қазақстан қоғамымен
салыстырмалы талдау жасалынды.
- ұлттық дүниетаным мен ислам дінінің қағидаларының рухани сабақтастығы
көрсетілді.
- әйел мәселесінің өзекті қыры әйелдер құқығы, полигамия, хиджаб және
т.б. сұрақтардың шынайы ислам мен қазіргі заман арасындағы үйлесімділігі
көрсетілді.
Зерттеудің нысаны. Құран мен суннадағы әйел тақырыбы, ондағы
мәселелердің қазіргі заманмен үйлесімі.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу қорытындылары
исламдағы әйелдің қоғамдағы мәртебесі мен ролін анықтауда, қазіргі
Қазақстан қоғамындағы әйел тақырыбына байланысты туындайтын сауалдарды
шешуде, халықтық дүниетаным қалыптарына сүйене отырып, ислам қайнар
көздерін нысанаға ала отырып, өзіндік заманауи тұжырымдарымен ерекшеленеді.
Исламның әйелге қатынасына байланысты туындап отырған қазіргі қоғамдық
санадан орын алған орынсыз пікірлерге дұрыс жол көрсету қажеттілікті талап
етеді. Рухани азғындау, ұлттық рухани құндылықтардың бағасының түсе бастау,
қоғам мен отбасындағы жағымсыз қылықтар, бала тәрбиесіндегі олқылықтар
қазіргі заманның өзекті мәселелеріне айналып отыр. Осыған орай, ислам
дінінің дені сау қоғам қалыптастырудағы маңызын түсіну үшін, бұл еңбек өз
пайдасын тигізеді деп ойлаймыз.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
бөлімнен, бес бөлімшеден, қорытынды, түсіндірме сөздік пен пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ИСЛАМДАҒЫ ӘЙЕЛ МӘСЕЛЕСІНІҢ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Қасиетті Құрандағы әйел мәселесі мен құқықтары
Исламдағы әйел мәселесін қарастырмас бұрын, жалпы әйел мәселесінің
тарихына қысқаша талдау жасап өтуге тиіспіз. Бүгінде ірі діни ұстанымға
айналған христиандық, иудаизм, буддизм, ислам діндері өз қағидаларында әйел
мәселесіне көп орын бөліп қарастырған.
Адамзат тарихы қаншама күрделі бұралаң жолмен дамыған болса, сол жолда
аян болған діни қағидалар да соншалықты сан қатпарлы болып отырған. Жалпы
уағыздары сырттай ұқсас болып көрінетін діни талаптарға, шындап келгенде әр
түрлі мәселе бойынша тереңдеп үңілер болсақ, әр дін талаптары арасында
үлкен айырмашылықтар, өзгешеліктер жатқанын байқауға болады. Мысалы мұны
өзіміз қарастырып отырған адамзат қоғамындағы әйел кісінің орны қай дінде
қалай белгіленген екеніне шолу жасасақ көзіміз біршама жетеді.
Мысалы: бүгінде сан жағынан әлем халықтарының төрттен бірін құрайтын
Үндістан жұртының ұстанып келе жатқан буддизм, индуизм діни сенімі әйел
баласына қандай орын бергенін қарастырып өтелік.
Үнді әйелдері үшін жесір қалу тірілей жерленгенмен бірдей. Сондықтан
үнді әйелдері күйеуінің жерлеуінен кейін өзін-өзі өлтіреді және индуизм
шарттары жесірліктен соң әйелге қайта отау құруға тыйым салынатын
болғандықтан да болар өзін-өзі өлтіру басым болатын. Өзін-өзі өлтіру
рәсіміне 1978ж. ресми түрде тыйым салынды. Дәстүр бойынша, жесір қалу -
әйелге тән күнәлардың өтеуі, сондықтан өзін өртемеген жағдайда да, жесір
әйел өмірдің барлық рахатынан бас тартуы тиіс: қарапайым тамақтану, еденге
ұйықтау, шашын кесу, әр күнін құлшылықпен өткізу және өмірінің соңына дейін
қайтадан неке құрмау. Қазіргі таңда екінші рет тұрмысқа шығуға ресми түрде
рұхсат берілгенімен, бұл құқықты ешкім пайдаланып жатқан жоқ деуге болады.
Қоғамда жесір әйелмен көршілері мен туыстары қатынаспайды. Үнді халқының
сенімі бойынша әйел болу өткен өмірдегі күнәлары үшін берілген жаза.
Үнділіктердің ұстанымы бойынша әйел ешбір меншік иесі де, мұрагерлік
құқық иесі де бола алмайтын. Өйткені оны өзі ерінің, әкесінің, немесе әкесі
жоқ жағдайда сол әулеттің еркек кісісінің қолына тағдыр шешімі өтетін зат
секілді болатын. Үндістандағы осы заң көне заман заң шығарушысы Манудан
бастау алып, он тоғызыншы ғасырдың ортасында жаңа қоғамдық заң күшімен
алып тасталынғанша орындалып келді.
Жалпы алғанда әйел затының адамзат қоғамындағы нақты бедел орнын айқын
мөлшерлеп байқау үшін тағы да бір ірі дін иудаизм талаптары әйелдерге қалай
қарайтынына тоқталып өтер болсақ, олардың Таурат атты кітабында әйелді
сайтанның арам ойларын жүзеге асыруға көмекші ретінде ұғынған. Бұл ұғым
сонау алғашқы адамды жұмақтан қууға себепші болған оқиғада алғашқы әйел
Хауаның сайтанның тіліне еріп алмадан дәм татуынан бастау алып келе жатса
керек.
Христиандық сенім де әйел туралы жағымды пікір ұстана қоймаған. Оны
Апостол Павелдің әйел - күнәнің басы, сол үшін де біз өлім дәмін татуға
тиіс болдық, - деген сөзінен байқауға болады. Ал кейбір әулие әкейлердің
түсіндірмесінде әйел біздің жанымызды жаулап, азаптау үшін сайтан
пайдаланатын құрал деп те атаған. Мысалы: әулие Августиннің: Әйелде Құдай
бейнесі жоқ деген сөзін алуға болады.
XIX ғ. дейін Еуропада әйел жан иесі ретінде саналмады. Ғалымдар мен
философтар әйелдің жаны бар ма, егер бар болса, ол адами жан ба, әлде
хайуани жан ба, деген сұрақтың шешімін табуға тырысты. На Соборе 1555 года
обсуждался тезис: женщины не суть люди..., с поправкой на то, что
женщины, конечно люди, но суть в другом смысле [44, 23].
Жалпы христиан дінінде әйел туралы зұлым, күнәһар, өтірікші, кекшіл,
яғни жағымсыз қасиеттер таңылып, ер адамдардан төмен саналды. Католик
дінінің ресми теологы болып бекітілген Фома Аквинский: Әйел тез өсетін
арам шөп сияқты, ол толыққанды адам емес, оның денесінің толық
жетілетінінің өзі оның құндылығының төмендігінен, табиғат онымен азырақ
айналысатындықтан...
Әйелдер оларды мәңгі билеушінің немесе ұстаздың басқаруымен ұстап отыру
үшін туады,- деді [45].
Мысалы: Англияда 1850ж. дейін тұрғындардың ұлттық санағында әйелдерді
есепке алмаған. Тек 1882ж. Британ заңы өз тарихында алғаш рет әйелдерге өз
қаржысын иемдену, жұмсау құқығын берді.
Генрих VIII, өз кезеңінде, әйелдерге Інжілді оқуға тыйым салған. Уақыт
өте келе өз құқықтарын қорғау мақсатында әйелдер енді көтерілістер,
митингілер, манифест ұйымдастыра бастады. Әйелдердің өз құқығын қорғау
тарихы бірнеше кезеңдерден тұрады. Қазіргі уақытта бұл қозғалыс аяқталған
түрде және феминизм деген атауға ие.
Ал, ислам кұкығына сәйкес әйел де еркек сияқты жанға ие тіршілік иесі
екені даусыз. Христиандық тұжырымдарда әйелді Адамның жұмақтан қуылуына
күнәлі санап, кейінгі ұрпақтардың бүкіл қасіреттерінің себепшісі ретінде
сипаттады. Басқа діндердің әйелге бөлетін орнын Исламда бөлінген орнымен
салыстыруға келмейді. Тек ислам ғана әйелге тиісті орын бере білген. Бұл
тұжырым диссертация барысында Құран мен суннаға сүйене отырып, дәлелденді.
Егер қоғамда әйел ролі төмендетілсе немесе әйелдік және еркектік
бастаулардың бірін - бірі толықтыру балансы бұзылса, онда адамзат қоғамы
үйлесімді дами алмайды. Ғылыми негіздегі Құранда осының бәрі ескерілген.
Құран бойынша, әйел Адамның алғашқы қателігіне күнәлі емес. Құранның
аяттарынан әйелді кіналау кездеспейді. Олар Аллаһты тыңдамағаны үшін екеуі
де күнәлі ретінде танылды.
Раббылары екеуіне: Екеуіңді осы ағаштан тыймап па едім? Расында,
шайтан сендерге ашық дұшпан демеп пе едім? - деп дауыстады [1. Ағраф,22]
Осы аяттан Аллаһ алдында еркек пен әйел адамның тең жаратылыс иесі
екендігін көруге болады.
Адам ұялғаннан қашты. Аллаһ оған тіл қатуға шақырды. Хадисте: Адам
қашқан кезде Аллаһ тағала оны: Ей, Адам! Сен менен қашпақсың ба? - деп
шақырды. Ол: Жоқ, о, Раббым. Мен Сенен қашпақшы емеспін. Бәлкім, осы
күнәһар, жалаңаш күйімде көруіңнен ұялдым деген [2,32]. Жоғарыда
келтірілгендерден жауапкершіліктің көп бөлігінің Адамнан талап етілетінін
байқауға болады.
Ислам дінін қолдамайтындар әйел мәселесіне келгенде ислам әйел
құндылықтарын, ар - ожданын қорлайтын, оны тұлға ретінде мойындамайтын,
ерлердің әйелдерге толық үстемдік жүргізуіне мүмкіндік беретін дін ретінде
көрсетуге тырысты. Осы көзқарастарды теріске шығара отырып, жұмысымда
әйелге қатысты аяттар мен хадистерге түсіндірме беремін.
Енді Исламдағы әйел мәселесіне тоқталайық. Ислам дінінің тарихы араб
елінен басталады. Исламға дейінгі араб елінде әйел еркектердің меншігі
болғаны бәрімізге белгілі. Әйелдердің жағдайы адам төзгісіз төмен болды:
мысалы, жесірлер мұраның бір бөлігі саналды, ал мұрагер оны әйелдікке алуға
немесе сатып жібере салуға да құқығы бар. Ал араб-бедуиндері қыз баланың
туылуын бақытсыздыққа балап, кейде өздерінің пұттарына құрбандыққа шалған,
кейде тәрбиелеп, әуреге түспеу үшін, тірілей көміп тастаған. Кейбір
деректерде араб-бедуиндері қыз баларын өлтіруі ішінара сипатта болған деген
мәліметтер де бар.
Осындай тағылыққа тыйым салып, Пайғамбарымыз адамдарға теңдік пен
әділдік дінін әкеліп, әйелдерге заңды құқығын берді. Ислам алғаш рет,
еркектерді әйелдердегі шексіз құқығынан айырып, әйелдерге шариғат
шеңберінде бостандық берді.
Ислам - әділдік дін туын көтере отырып, ер мен әйел арасындағы теңдікті
жариялады. Әйелді рухани түрде еркекпен тең қарастырды. Әрине,
физиологиялық тұрғыда әйел мен еркек тең емес. Иә, әйел мен еркек тең емес.
Мүмкін, бұған қарсы дау айтатындар да болар. Егер, олар теңдей жаратылыс
иелері болып, атқаратын қызметтері бірдей болса, онда оларды ер мен әйел
деп атаудың да керегі жоқ болар. Олар қарама - қарсы, қарама - қарсы бола
отырып, олар бір бүтін. Осы қарама - қарсылық адамзат дамуының қайнар көзі.
Сондай пәк Аллаһ, барлық нәрсені жұп-жұбымен жаратты. Мейлі, ол жердің
өсірген нәрселерінен болсын, мейлі өндірген және тағы білмегендерінен
болсын [ 1, 7: 36]
Бұл аяттан Аллаһның бүкіл болмысты қарама - қарсы ете отырып, жұп,
бүтін етіп жаратқандығы байқалады. Еркек пен әйел, күн мен түн, ыстық пен
суық, жақсылық пен жамандық сияқты жұптар даму заңдылығын көрсетпей ме?
Сондықтан да Аллаһ оларды әйел мен еркек етіп жаратты. Әйел мен еркектің
тең еместігін медициналық, философиялық, діни тұрғыда қарастырып, көз
жеткізуге болады. Әйел мен еркек тек рухани тұрғыда ғана бір- бірімен тең.
Бұл мәселе қазіргі таңда да көптеген қазақ азаматтарымыздың қаламдары
арқылы талданып, түсіндірмеленуде. Сыр өңірінің ақыны Тұрмағанбеттің:
Әйел көктен түскен жоқ,
Ол – еркектің баласы.
Еркек жерден шыққан жоқ,
Әйел – оның анасы,- дегеніндей, екі жыныс өкілдерінің де қоғамда
өзіндік міндеттері бар [15, 18].
Исламға дейінгі кезеңде Аравия түбегінде үнемі бір – бірімен жауласып,
қырқысып жататын семит тайпасы мекендеді. Бұл адамдардың сенімі пұтқа
табынушылық болатын. Адамгершілік, имандылық сияқты ұғымдар дамудың ең
төменгі деңгейінде еді.
Араб мәдениетін зерттеушілердің еңбектерінде жаһилиет дәуіріндегі ер
адамдардың әлеуметтік тұрғыдағы үстемдігі көрсетіледі. Бұл пікірдің дәлелі
генеологияның араб қоғамында әкелік жолмен өрбігендігі болып табылады.
Сонымен қатар аналық жолдың да болғандығын көрсететін мәліметтер бар. Бұл
мәліметтер Оңтүстік Аравиядан археологтардың тапқан жазбаларынан алынған.
Мысалы, Ж.Ф.Бретон Страбонға сілтеме бере отырып: Бір отбасындағы ер
адамдар бір әйелмен ғана тұрады. Отбасындағы балалар өзара бауыр болып
есептелінеді. Басқа отбасындағы әйелмен зина жасаған ер адам, өлім жазасына
кесіледі [36, 43].
Ж Челходтың жазбалары бойынша, жартылай көшпелі хумум тайпасында
әйелдер анасының немесе анасының туыстарының атын иемдене алатын некесіз
балалы бола алады және әйелдер бұл ісі үшін жазаланбайды. [37, 22].
Сондықтан да, алғашында адамдар ислам ұсынған моральға қарсылық
танытқанымен, ислам жеңіп шыққан болатын. Мекке қаласы арабтар үшін
қасиетті қала болып есептелінетін. Дәл осы қалада ислам пайда болған.
Исламға дейін арабтар мал шаруашылығы және саудамен айналысты. Араб
қоғамында маскүнемдік, құмар ойындар, азғындық кең тараған еді. Ислам мұның
бәріне тыйым салды. Арабтардың әлеуметтік өмірі құлдар мен еркіндіктегілер
болып бөлінді. Ислам құл иеленушілердің құқығын шектеп, қоғам санасына
құлдардың құқығы деген ұғымды сіңірді. Олардың да еркін өмірге құқығы бар
екендігін көрсетті.
Діни көзқараспен қарайтын болсақ, Аравия толық анархияға айналған еді.
Құранда айтылғандай, осы өмірден басқаға сенбейтін адамдар да болды.
Олар: Тіршілігіміз дүниедегі ғана. Өлеміз, өмір сүреміз. Бізді заман
ғана өлтіреді дейді. Негізінде олардың бұған байланысты мәліметі жоқ.
Олардыкі межелеу ғана [1- 45:24].
Арабтардың келесі тобы Аллаһқа сенгенімен, ақырет күніне сенбеді.
Олар туралы да Құранда төмендегідей айтылады:
Адам баласына; Пайғамбар тура жол (Құран) келтірген кезде, олардың;
Аллаһ; адамды пайғамбар қылып жіберді ме?, - деген сөздері ғана иман
келтірулеріне бөгет болды [1- 17, 94].
Бұл адамдар Пайғамбардың адам ұрпағынан келгеніне сенгісі келмеді.
Үшінші топ өкілдері Аллаһқа сенгенімен, о дүниелік өмірге, өлгеннен соң
қайта тірілетініне, Аллаһ алдында жауапқа тартылатынына сенбеді. Құранда
оларға мынадай аят арналған:
Олар өз жаратылысын ұмытып, Бізге мысал береді: Мына шіріген
сүйектерді кім тірілтеді. (Мұхаммад Ғ.С.): Оны, сондай алғаш жаратқан
тірілтеді. Ол, барлық жаратылысты біледі де [ 1- 36: 78,79)
Ал төртіншілерінің саны өте көп еді. Олар өз пұттарына табынды.
Пұттарын тастан, ағаштан, халуадан жасап алып, өздері қолдан жасаған жансыз
заттардан көмек, қорған сұрап жалбарынып, ғибадат ететін.
Исламға дейінгі араб қоғамының және сенімінің деңгейі өте төмен болды.
Әділдігімен атағы шыққан қасиетті Омар Исламға дейінгі жаһилиет дәуірі
туралы еске түсіре отырып әңгімелейді:
Исламға дейінгі азғындау кезеңіндегі істеріміз есіме түссе әрі жылағым,
әрі күлкім келеді. Біз өз қыздарымызды тірілей көмдік. Әлі күнге дейін неге
осылай жасағанымызды түсінбеймін. Осы істерімізді есіме алсам жылағым
келеді.
Жаһилиет дәуірінде біздің үйімізде түрлі пұттар болатын. Сапарға шығар
алдында ұн мен халуадан пұт жасап, пұттан көмек сұрап, өзімізбен бірге
жолға алып шығатынбыз. Сапарымыз ұзаққа созылып, тамағымыз таусылғанда, біз
пұттарымызды жейтінбіз. Осы істеріміз күлкімді келтіреді [6, 15].
Жаһилиет дәуіріндегі араб қоғамы азғындаудың шегіне жетті. Адамдарды
құмарлық пен ләззәт биледі. Маскүнемдік, құмар ойындар, зина, ұрлық,
өтірік, деспотия, адам саудасы, яғни өмірдің барлық жағымсыз жақтары
үстемдік құрды.
Әйел құны жоқ зат ретінде бағаланды. Оны сату, сыйлау, өлтіру қалыпты
жағдай саналды. Осындай тәрбиені көрген жастар да азғындыққа бейім болды.
Бір әйел бірнеше еркекпен жақын қатынаста болатын. Өз үйіне есікке арнайы
белгі іліп, кез келген ер адамды шақыра беретін. Жесір үйдегі заттар
секілді баласына мұраға қалдырылады. Қасиетті Құран сол кезеңдегі адамдыққа
жатпайтын дәстүрлерді қатаң сынайды:
Өздері абыройлы болуды қалаған күңдеріңді дүние тіршілігінің пайдасы
үшін жамандыққа зорламаңдар. Кім оларды зорласа; онда Аллаһ, ол
зорланғаннан кейін аса жарылқаушы, ерекше мейірімді (күнәсі зорлаушыға
болады) [1 - 24 : 33)].
Исламды қабылдағанға дейін арабтар онға дейін немесе оннан да көп
әйелге ие болған. Бұл кедейленуге әкелді. Сондықтан да олар жетімдердің
мұрасын иемдене бастады. Немесе мұрасын пайдалану үшін жетім қыздарға
үйленді. Құранның Ниса сүресінде осыған тыйым салған: Жетімдердің
малдарын беріңдер, жаманды жақсымен алмастырмаңдар; олардың малдарын өз
малдарыңа қосып жемеңдер. Өйткені ол, күнә [1, 4: 2].
Ниса сүресінің екінші, төртінші аяттарының мағынасын Айша
түсіндіреді. Оның ойынша бұл аят асыраушысының жетім қыздарға сұлулығына,
байлығына қызығып үйленуіне қатысты айтылған. Ал, Ислам асыраушысының өз
қамқорлығындағы жетім қызға үйленуіне тыйым салады.
Шөлдегі көшпенді – арабтар қыз баланың дүниеге келуін жамандыққа
балады. Сондықтан дүниеге қыз бала келгенде оларды тірілей көмді немесе
ағын суға тастады. Жаһилиет қоғамында бұл істі ақтайтын жауабы болды.
Қыздар – болашақ азғындаушы, отбасын басқаларға масқаралап, арсыздыққа
салынушы, олардан ешқандай пайда жоқ. Осылар туралы Құранда:
Егер олардың біреуін қызбен сүйіншілесе, оны ашу кернеп, беті қап-қара
бола бастайды. Өзіне берілген жаман хабардың салдарынан елден жасырынады.
Оны қорлыққа шыдап ұстау немесе топыраққа көміп тастау керек пе? Ал, олар
нендей жаман үкім береді. [1, 16:58-59]
Исламды қабылдағандардың біреуі Пайғамбарға (с.ғ.с.) келіп, жылай
отырып, өзінің ісіне өкініш білдірді:
О, Аллаһтың Елшісі! Біз қараңғылық пен надандықта өмір сүрдік. Біз
пұттарға табынып, балаларымызды өлтірдік. Менің де қызым болды. Мен оны
өзіме шақырғанда сәби көңілімен күлімдеп алдымнан шығатын. Бір күні мен оын
өзіме шақырдым да, құдыққа тастап жібердім. Сол кездегі қызымның айтқан
соңғы сөзі: Әке, сен қолыңды ластап алдың деген болатын. Оқиғаны тыңдап
отырған Пайғамбар (с.ғ.с.) жылап отырды, ал көзінің жасы сақалын жуып
жатты. [6, 16]
Сондай-ақ, Аллаһ Текуир сүресінде қыздарын тірідей көмудің жазасы ауыр
болатынын қатты ескертті:
(Қиямет күні) тірідей көмілген қыздар не күнәмен өлтірілді? деп
сұралса. [1, 81:9]
Сөзсіз бұл Иманның әлсіздігінен. Себебі олар Аллаһтың берген қыз
перзентіне риза болмады. Таңданарлығы сол, бүгінгі таңда да мұсылман ерлер
мен әйелдер қыздың дүниеге келуінен гөрі ұл баланың дүниеге келуін жақсы
көреді. Олар Аллаһтың мына сөздерін естімегендей: Көктер мен жердің мүлкі-
Аллаһқа тән. Қалағанын жаратады. Кімге қаласа - қыздар, кімге қаласа -
ұлдар береді. Немесе ұлдар мен қыздарды жұп - жұбымен береді. Сондай - ақ
қалағанын бедеу етеді. Әлбетте, Ол - толық білуші, аса күшті [1, 42:49].
Ислам осындай тағылыққа жол бермеді. Қасиетті Құран қатаң түрде
қыздарды өлтіруге тыйым салды:
Бір де кедейшіліктен қорқып, балаларыңды өлтірмеңдер. Біз оларды да,
сендерді де қоректендіреміз. Расында оларды өлтіру зор қателік [1,17 : 31]
Бұл аяттың мағынасын қазіргі замандағы отбасыларға қатысты екендігін де
ескере кеткен жөн. Себебі, қазіргі қазақ жастарының басындағы баспана,
қаржы тапшылығы бала санын шектеу мен аборттарға әкелуде.
Абдулла ибн Омардан, ради Аллаһу Анһу, риуаят етілді: Оның қасында ер
кісі болатын. Ол кісінің бірнеше қыздары бар еді. Ол қыздарының өлімін
тіледі. Сонда Абдуллаһ ибн Омар ашуланып: Оларды сен ризықтандырасың ба?
- деді.
Аллаһтың бергеніне шүкіршілік етіліп, қабыл алынуы тиіс. Уәсила ибн Әл-
Асқа айтады: Әйелдің қасиеттілігінен қыз бала ұл баладан алдын зікір
етіледі. Өйткені, Аллаһ: Кімге қаласа - қыздар, кімге қаласа - ұлдар
береді, - деп, қыздармен бастады.
Мұхаммед пайғамбар тұрмыс құрып жатқандарды Қошқардай ұлды болыңдар
деп құттықтаудан қайтарған. Өйткені, бұл құттықтауда қыздар емес, ұлдар
туралы тілек бар. Хасаннан, ради Аллаһу анһу, риуаят етіледі: Уқайл ибн
Абу Талиб жушам руынан бір әйелге үйленді. Қауым адамдары келіп: Ұлды
болыңдар - десті. Сонда Хасан: Олай демеңіздер. Себебі Пайғамбар бұлай
деуге тыйым салған - деді. Олар: Ей, Абу Зайд, онда не дейік? - десті.
Ол: Аллаһ сіздерге береке беріп, бақытқа бөлендірсін - деңіздер. Бізге
осылай деңдер деуші еді. (Ахмад жеткізген)
Ислам діні ата – аналарға қыз бен ұлды ажыратпай, тең қарауды бұйырады.
Осыған байланысты Пайғамбардан естігендерін Абу Хурайра төмендегіше
баяндайды: Қыз баласы бар үйге періштелер үздіксіз келеді. Әр күн мен әр
түн сайын олар қыз баланың ата – анасына бір жылғы құлшылыққа тең сауап
жазады, Ұлдарың мен қыздарыңа тең қараңдар. Егер маған таңдау берілсе,
қыз баланы таңдар едім [7, 46].
Жаһилиет дәуіріндегі рухани дағдарысты исламның жеңіп, әйелдерге
ешқандай дін бермеген бостандық пен қамқорлық ұсынған болатын. Тарихқа
жүгінсек, Батыс елдерінде XIXғ. дейін әйел төменгі тіршілік иесі ретінде
саналса, Шығыста ислам VIIғ. өзінде әйел мәселесіне рационалды тұрғыда
қараған дін болатын.
Еркек пен әйел табиғатындағы өздеріне тән ерекшеліктерімен екеуі бірін
- бірі толықтыра түседі. Әйел денедегі жүрек болса, еркек сол денедегі ақыл
іспетті. Жүрек ақылсыз, ақыл жүрексіз ғұмыр сүре алмайды. Жүректі ақылдан
жоғары яки ақыл жүректен артық деп айту да дұрыс емес. Екеуі өз міндеттерін
атқарған кезде ғана дене дұрыс қызметін жалғастыра алады. Ендеше, әйел
еркектен жоғары немесе төмен деу, дұрыс айтылған сөз емес. Әрқайсысының
қоғамда өзіндік қызметі бар. Әрбірі соны дұрыс атқарған кезде ғана ақаусыз
қоғам пайда болады.
Жаратушы Аллаһ әйелдерді еркектерге қарағанда аса сезімтал және
эмоционалды етіп жаратты. Дәл осы қасиеттеріне қарай Аллаһ оларға
жауапкершілік тағайындады. Әйел өте сезімтал, жан - дүниесі нәзік,
басқалардың қуаныш - қайғысына ортақтасып, оны өзіне жақын қабылдағыш, өзін
ұрпақтарына арнайтын аналық сезіммен жаратылған. Сондықтан да адамзат
ұрпағын жалғастыру мен тәрбиелеу, сақтау секілді маңызды парыз әйелге
жүктелген. Бұл әйелдің еркектен артықшылығын көрсетеді.
Исламдағы әйел бейнесі махаббаттың, қуаныштың және бақыттың символы
секілді.
Қасиетті Құранда 176 аяттан тұратын, әйел құндылықтарын қамтитын Ниса
(Әйелдер) деп аталатын сүре бар. Сондай-ақ Иса пайғамбардың (с.ғ.с.)
анасының құрметіне байланысты Мәриям деп аталатын сүре бар. Және де
Бақара, Нұр, Әл-Ахзап, Мумтахина, Тахрим, Талақ сүрелерінде де
әйелдерге қатысты көп айтылған.
Бұл сүрелер жалпы алғанда қоғамның бүкіл тыныс-тіршілігі, болмыс-
бітіміне әйелдерді қоса қарастырып, ондағы әйелдердің орнын, міндеттері мен
құқықтарын әйел болмысына сай (ешқандай ауыртпалық жүктемей) белгілеп
берген. Яғни әйелдің қоғамдағы, отбасы - неке қатынасындағы, жұмыс
орнындағы, ғибадат жасаудағы міндеттері мен құқықтарын. Құранда әйелге
қатысты барлық мәселелер өз шешімін тапқан. Соның ішінде хиджаб пен
көпнекелілік адами қоғамда әлі күнге дейін бір пікірге келмей жатыр.
Диссертацияда аталған мәселелерге толығымен тоқталып өткенді жөн көрдік.
Құлшылықтағы әйелдерге арналған жеңілдіктер. Ислам діні әйелдерге
құлшылықта жеңілдіктер қарастырған. Бұл ғибадаттың, намаз, ораза, қажылық,
зекет және жиһад сияқты түрлеріне қатысты. Исламда діни міндеттер ер -
азаматтарға қалай жүктелсе, әйелдерге де солай жүктеледі. Дегенмен, дінді
ұстануда еркектер мен әйелдер арасында кейбір өзгешеліктер бар. Бұл әйелдің
құқын шектеу емес, керісінше әйелге тән физиологиялық ерекшеліктеріне
байланысты жеңілдіктер болып табылады
Намаз. Әйелдер күнделікті бес мезгіл намазын үзбей оқуы керек. Тек екі
жағдайда (физиологиялық ерекшеліктеріне байланысты, етеккірі және
босанғаннан кейінгі тазару уақытында) намазға жығылмауына болады. Бұл
күндері оқылмаған намаз қарыз болып есептелмейді және орнын толтыру талап
етілмейді. Және жұма намазынан, жаназа намазынан босатты. Сондай – ақ,
азан мен камат оқудан да босатты.
Ислам мешітте жамағатпен намаз оқуға үндейді, алайда бұл тек ер
адамдарға қатысты. Ал әйелдердің мешітте намаз оқуы міндетті емес. Ол
жоғарыда аталған себептермен қоса, әйелдердің үйде қалған нерестелеріне
алаңдамауы үшін, кешкі уақытта мешітке барар жолда қауіп - қатерден сақтау
үшін берілген жеңілдік.
Ислам дінінің ғибадаттағы тағы бір парызы: ораза ұстау. Рамазан айында
ораза тұту - барша мұсылмандарға міндетті парыз. Құранның Бақара сүресінде
ораза туралы да айтылып өтеді: О, иман келтіргендер! Сендерге құдайдан
қорқып жүру үшін ораза ұстау жүктелген, ол сендерден бұрынғыларға да
жүктелген! [1, 2:183].
Құрандағы иман келтіргендер деген сөз ер - азаматтарға да, әйелдерге
де бірдей қолдана береді. Белгілі себептерге байланысты әйелдерге бұл тұста
да жеңілдіктер қарастырылған. Жол жүрген жолаушы, бала емізген әйел, науқас
адамдар оразадан босатылады. Кейін ол кұндердің орнын толтыруға міндетті.
Зекет. Зекет материалды жағдайы жақсы ерлер мен әйелдерге қатысты.
Зекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz