Манихей жазба ескерткіштеріндегі есім сөз таптарының жасалуы
КІРІСПЕ
6
1 МАНИ. МАНИХЕИЗМНІҢ ТАРАЛУЫ 8
1.1 Манихеизмнің пайда болуы мен дамуы 8
1.2 Манихейліктің Орталық Азияға тарауы 18
1.2.1 Манихейлік сипаттағы ескерткіштердің тілі 25
1.3 Тұрфан, Кочо қағандықтарындағы діни сипаттағы көне ұйғыр жазба ескерткіштері
28
2 КӨНЕ ҰЙҒЫР ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕРІНДЕГІ ЕСІМ СӨЗ ТАПТАРЫ
34
2.1 «Ырық бітіг» және «Манихейлердің жалбарыну дұғасы» 34
2.2 Көне ұйғыр жазба ескерткіштеріндегі сөз таптары 45
2.2.1 Зат есімнің жасалу жолдары 46
2.2.2 Сын есімнің жасалу жолдары 52
2.2.3 Сан есімнің жасалу жолдары 54
2.2.4 Есімдіктің жасалу жолдары 56
2.2.5 Үстеу сөз таптарының жасалу жолдары. 58
2.2.6 Шылау сөздердің жасалу жолдары
60
ҚОРЫТЫНДЫ
61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
62
ҚОСЫМША А
63
ҚОСЫМША Ә
64
ҚОСЫМША Б
65
ҚОСЫМША В
66
ҚОСЫМША Г
67
ҚОСЫМША Ғ 68
ҚОСЫМША Д
69
6
1 МАНИ. МАНИХЕИЗМНІҢ ТАРАЛУЫ 8
1.1 Манихеизмнің пайда болуы мен дамуы 8
1.2 Манихейліктің Орталық Азияға тарауы 18
1.2.1 Манихейлік сипаттағы ескерткіштердің тілі 25
1.3 Тұрфан, Кочо қағандықтарындағы діни сипаттағы көне ұйғыр жазба ескерткіштері
28
2 КӨНЕ ҰЙҒЫР ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕРІНДЕГІ ЕСІМ СӨЗ ТАПТАРЫ
34
2.1 «Ырық бітіг» және «Манихейлердің жалбарыну дұғасы» 34
2.2 Көне ұйғыр жазба ескерткіштеріндегі сөз таптары 45
2.2.1 Зат есімнің жасалу жолдары 46
2.2.2 Сын есімнің жасалу жолдары 52
2.2.3 Сан есімнің жасалу жолдары 54
2.2.4 Есімдіктің жасалу жолдары 56
2.2.5 Үстеу сөз таптарының жасалу жолдары. 58
2.2.6 Шылау сөздердің жасалу жолдары
60
ҚОРЫТЫНДЫ
61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
62
ҚОСЫМША А
63
ҚОСЫМША Ә
64
ҚОСЫМША Б
65
ҚОСЫМША В
66
ҚОСЫМША Г
67
ҚОСЫМША Ғ 68
ҚОСЫМША Д
69
Жұмыстың жалпы сипаты: Манихей жазба ескерткіштеріндегі есім сөз таптарының жасалуын қарастырған кезде үлкен тарихи кезеңдерге үңілуімізге тура келеді. Оның өзге діндер және тілдермен бірнеше ғасырлар бойы тығыз қарым - қатынасын қарастыра отырып, мемлекеттердің бірінің пайда болып, енді бірінің жойылуының куәсі боламыз.
Манихизм ІІІ-ХІV ғасырларда Египеттен бастап Кореяға дейінгі көптеген халықтардың тарихи-мәдени өмірінде үлкен орын алған әлем діндерінің бірі. Мани ілімі өз негізінде дәстүрлі және осы елде үлкен абыройға ие жергілікті дін және ғибадаттарға арқа сүйеді. Өз дініне жергілікті құдайларды қосуы, өз принциптерін өзгертпей ұстауы және нақты ұйымдастыруы, манихизм өз доктринасына басқалардың жемісті де тиімді бастамасын енгізуі - манихизмнің өзіне тән қасиеті еді.
Зерттеудің өзектілігі Исламға дейін Азия жерінде көшпелі түркі халқының басын біріктірп, әдебиеті мен мәдениетінің дамуына үлкен септігін тигізген зороастризм, буддизм, христиандық секілді әлемдік діндердің болғандығын ескерген жөн. Соның бірі III ғасырда иран жерінде пайда болған, көп жерлерде қуғынға ұшырап, түркі еліне келгенде ғана өзінің тұрағын тапқан манихейлік діні. Орта және Орталық Азиядағы түркі әлемінде исламға дейін үстемдік еткен ол, түркі жазба әдебиеті мен мәдениетін тілдік даму тұрғысынан жаңа бір деңгейге көтергені белгілі. Алайда соңғы жылдарға дейін, жалпы айтқанда көне ұйғыр жазба ескерткіштері, нақты айтсақ, соның ішіндегі манихейлік сипаттағы ескерткіштердің тілі жеке дара алынып, тілдік тұрғыдан зерттелінбегені жұмысымыздың өзектілігін анықтайды.
Диплом жұмысының нысаны – ІХ-Х ғасырлардағы түркілердің Тұрпан және Кочо қағандықтарының мәдениетінің негізі болып табылатын діни сипаттағы манихейлік ескерткіштерінің тілі. Зерттеу «Манихейлердің жалбарыну дұғасы» [Хуастуанифт] және «Ырық бітіг» [Түс жору кітабы] деп аталынатын екі ескерткіш мәтіндерінің негізінде жүргізілді.
Диплом жұмысының пәні: Манихей жазба ескерткіштеріндегі есім сөз таптарының жасалуы
Диплом жұмысының мақсаты – Манихей жазба ескерткіштеріннің тіліне талдау жасап, ондағы есім сөз таптарының құрылысы мен жасалу жолдарына зерттеу жүргізу.
Жұмыстың мақсатына орай төмендегі міндеттер қамтылды:
- манихейлік бағыттағы ескерткіштердің тілдік ерекшелігі мен оның зерттелуіне талдау жасау;
- мәтінде кездесетін манихейліктің негізгі ұғымдарына тілдік тұрғыда сипаттама беру;
- Ескерткіштер тілінде кездесетін манихейлік терминдердің сипатын қарау және оның тілдік ерекшелігіне тоқталу;
- манихейлік көзқарастың ұстанымдарын тілдік тұрғыдан жүйелеп, оның грамматикалық және лексикалық сипаттарын ашу;
Манихизм ІІІ-ХІV ғасырларда Египеттен бастап Кореяға дейінгі көптеген халықтардың тарихи-мәдени өмірінде үлкен орын алған әлем діндерінің бірі. Мани ілімі өз негізінде дәстүрлі және осы елде үлкен абыройға ие жергілікті дін және ғибадаттарға арқа сүйеді. Өз дініне жергілікті құдайларды қосуы, өз принциптерін өзгертпей ұстауы және нақты ұйымдастыруы, манихизм өз доктринасына басқалардың жемісті де тиімді бастамасын енгізуі - манихизмнің өзіне тән қасиеті еді.
Зерттеудің өзектілігі Исламға дейін Азия жерінде көшпелі түркі халқының басын біріктірп, әдебиеті мен мәдениетінің дамуына үлкен септігін тигізген зороастризм, буддизм, христиандық секілді әлемдік діндердің болғандығын ескерген жөн. Соның бірі III ғасырда иран жерінде пайда болған, көп жерлерде қуғынға ұшырап, түркі еліне келгенде ғана өзінің тұрағын тапқан манихейлік діні. Орта және Орталық Азиядағы түркі әлемінде исламға дейін үстемдік еткен ол, түркі жазба әдебиеті мен мәдениетін тілдік даму тұрғысынан жаңа бір деңгейге көтергені белгілі. Алайда соңғы жылдарға дейін, жалпы айтқанда көне ұйғыр жазба ескерткіштері, нақты айтсақ, соның ішіндегі манихейлік сипаттағы ескерткіштердің тілі жеке дара алынып, тілдік тұрғыдан зерттелінбегені жұмысымыздың өзектілігін анықтайды.
Диплом жұмысының нысаны – ІХ-Х ғасырлардағы түркілердің Тұрпан және Кочо қағандықтарының мәдениетінің негізі болып табылатын діни сипаттағы манихейлік ескерткіштерінің тілі. Зерттеу «Манихейлердің жалбарыну дұғасы» [Хуастуанифт] және «Ырық бітіг» [Түс жору кітабы] деп аталынатын екі ескерткіш мәтіндерінің негізінде жүргізілді.
Диплом жұмысының пәні: Манихей жазба ескерткіштеріндегі есім сөз таптарының жасалуы
Диплом жұмысының мақсаты – Манихей жазба ескерткіштеріннің тіліне талдау жасап, ондағы есім сөз таптарының құрылысы мен жасалу жолдарына зерттеу жүргізу.
Жұмыстың мақсатына орай төмендегі міндеттер қамтылды:
- манихейлік бағыттағы ескерткіштердің тілдік ерекшелігі мен оның зерттелуіне талдау жасау;
- мәтінде кездесетін манихейліктің негізгі ұғымдарына тілдік тұрғыда сипаттама беру;
- Ескерткіштер тілінде кездесетін манихейлік терминдердің сипатын қарау және оның тілдік ерекшелігіне тоқталу;
- манихейлік көзқарастың ұстанымдарын тілдік тұрғыдан жүйелеп, оның грамматикалық және лексикалық сипаттарын ашу;
1. Кызласов Л.Р. Северное манихейство и его роль в культурном развитии народов сибири и Центральной Азии // ВМУ. Сер. 8: История, 1998. - № 3.
2. Виденгрен Гео. Мани и манихейство. – СПб., 2001.
3. Литвинский Б.А., Смагина Е.Б. Манихейство // Восточный Туркестан в древности и раннем средневековье: Этнос. Языки. Религии. – М., 1992.
4. «Кефалайа» – Кефалайа («Главы»). Коптский манихейский трактат. Пер. с коптского, исследование, комментарий, глоссарий и указатель Е.Б. Смагиной. М., 1998.
5. Васильев Л.С. История религий Востока. – 2-е изд. – М., 1988.
6. Блаженный Августин, «De Manichaeis».
7. Бутми Н. Каббала, ереси и тайные общества. Спб., 1914.
8. Малахова Н.М. Мани-ослепляющий свет «блестящей жемчужины». Минск, 2008г.
9. «Иранская религиозная энциклопедия» в переводе с фарси Т. Ч. Бобрицкой под литературной редакцией Н. М. Малаховой.
10. Акты Архелая Кац, 1955 – Кац А.Л. Манихейство в Римской Империи по данным Acta Archelai. – ВДИ, 1955, № 3.
11. Мелетинский Е. Мани // Мифы народов мира. – 2003. – № 3.
12. Бартольд В . В . История культурной жизни Туркестана. - Л., 1927.
13. Л. Н. Гумилев. Тысячелетие вокруг Каспия. М., 1993.
14. Н.Г. Аюпова “Тенгрианство как открытое мировоззрение” А., 2012.
15. Гумилев Л.Н. Древние тюрки. М.-Л., Наука, 1967.
16. Кляшторный, 1992 – Кляшторный С.Г. Памятники древнетюркской письменности. – Восточный Туркестан в древности и раннем средневековье. Гл. 10, М., 1992.
17. Агаджанов С.Г. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии IX-XIII вв. - Ашхабад, 1969.
18. Кызласов Л.Р. Первый Тюркский каганат и его значение для истории Восточной Европы // Историческая археология. Традиции и перспективы. - М., 1998.
19. Кумеков Б.Е. Государство кимаков IX-XI вв. по арабским источникам. - Алма-Ата,1972.
20. Кызласов Л.Р. Очерки по истории Сибири и Центральной Азии. - Красноярск, 1992.
21. Безертинов Р. Н. Древнетюркское мировоззрение Тэнгрианство. Казань, 2006.
22. Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии. – Алматы: Дайк-Пресс, 2002.
23. Ғ. Айдаров. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы: Мектеп, 1986.
2. Виденгрен Гео. Мани и манихейство. – СПб., 2001.
3. Литвинский Б.А., Смагина Е.Б. Манихейство // Восточный Туркестан в древности и раннем средневековье: Этнос. Языки. Религии. – М., 1992.
4. «Кефалайа» – Кефалайа («Главы»). Коптский манихейский трактат. Пер. с коптского, исследование, комментарий, глоссарий и указатель Е.Б. Смагиной. М., 1998.
5. Васильев Л.С. История религий Востока. – 2-е изд. – М., 1988.
6. Блаженный Августин, «De Manichaeis».
7. Бутми Н. Каббала, ереси и тайные общества. Спб., 1914.
8. Малахова Н.М. Мани-ослепляющий свет «блестящей жемчужины». Минск, 2008г.
9. «Иранская религиозная энциклопедия» в переводе с фарси Т. Ч. Бобрицкой под литературной редакцией Н. М. Малаховой.
10. Акты Архелая Кац, 1955 – Кац А.Л. Манихейство в Римской Империи по данным Acta Archelai. – ВДИ, 1955, № 3.
11. Мелетинский Е. Мани // Мифы народов мира. – 2003. – № 3.
12. Бартольд В . В . История культурной жизни Туркестана. - Л., 1927.
13. Л. Н. Гумилев. Тысячелетие вокруг Каспия. М., 1993.
14. Н.Г. Аюпова “Тенгрианство как открытое мировоззрение” А., 2012.
15. Гумилев Л.Н. Древние тюрки. М.-Л., Наука, 1967.
16. Кляшторный, 1992 – Кляшторный С.Г. Памятники древнетюркской письменности. – Восточный Туркестан в древности и раннем средневековье. Гл. 10, М., 1992.
17. Агаджанов С.Г. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии IX-XIII вв. - Ашхабад, 1969.
18. Кызласов Л.Р. Первый Тюркский каганат и его значение для истории Восточной Европы // Историческая археология. Традиции и перспективы. - М., 1998.
19. Кумеков Б.Е. Государство кимаков IX-XI вв. по арабским источникам. - Алма-Ата,1972.
20. Кызласов Л.Р. Очерки по истории Сибири и Центральной Азии. - Красноярск, 1992.
21. Безертинов Р. Н. Древнетюркское мировоззрение Тэнгрианство. Казань, 2006.
22. Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии. – Алматы: Дайк-Пресс, 2002.
23. Ғ. Айдаров. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы: Мектеп, 1986.
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысының тақырыбы: Манихей жазба ескерткіштеріндегі есім сөз
таптарының жасалуы
Диплом жұмысының көлемі: 67
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 23
Диплом жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының мақсаты: Бұрын соңды зерттеу нысанына арнайы ілікпеген
көне түркілердің манихейлік мазмұндағы жазба ескерткіштерін лексика-
грамматикалық сипатта жан-жақты зерттеп, аталмыш діни сипаттағы
ескерткіштер тіліндегі есім сөз таптарының құрылысын және оның жасалу
жолдарын қарастыру.
Жұмыстың мақсатына орай төмендегі міндеттер қамтылды:
- манихейлік бағыттағы ескерткіштердің тілдік ерекшелігі мен оның
зерттелуіне талдау жасау;
- мәтінде кездесетін манихейліктің негізгі ұғымдарына тілдік тұрғыда
сипаттама беру;
- Ескерткіштер тілінде кездесетін манихейлік терминдердің сипатын қарау
және оның тілдік ерекшелігіне тоқталу;
- манихейлік көзқарастың ұстанымдарын тілдік тұрғыдан жүйелеп, оның
грамматикалық және лексикалық сипаттарын ашу;
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы: Шығыс Түркістан ареалында өмір
сүрген түркі тайпалары ежелгі дәуірден-ақ тоғыз жолдың торабындағы көптеген
мәдениеттердің тоғысуының негізінде өзіндік ерекшелікте дамыды. Мәдениет
пен тілдің динамикасын өрлететін дін екенін ескерсек, ерте орта ғасырларда
аталмыш кеңістікте өмір сүрген түркілер манихеизм, христиандық, буддалық
діндерді ұстанғаны даусыз мәселе. Осындай негізгі діни бағыттардың ішінде
түркі мәдениетіне елеулі өзгеріс әкеліп, жазба мәдениетін дамытқан
манихеизм алғашында Сирия, Палестина, Мысыр және Кіші Азия арасында кең
тараған дін болды. Мысырдан Манидің оқуы Солтүстік Африка мен Испанияға
тарады. Ириядан Кіші Азия арқылы Грецияға. Манидің өзі жүргізген уағыздары
Үндістан мен Орталық Азияға табан тіреді. VII ғасырда түріктердің арасында
көптеген манихейлік миссионерлер пайда болды. Осының нәтижесінде көне
түркі өркениеті көпеген әлемдік құндылықтарды сипаттайтын жазба
ескерткіштермен молайды. Саян-Алтайда, Тұрфан мен Қашғарда мани дінінің
енуіне айланысты тілдік тұрғыдан дамудың жаңа сатысына көтерілді. Ертедегі
руна жазуының орнына, сириялық, армей жазуларының негізінде көне
түркілердің тіліне сай графикалық реформалар дүниеге келді. Дін арқылы
енгне тың сөздер мен атаулар, көне түркі тіліне аударылып, жаңа
терминдердің, ұғымдардың, жалқы және жалпы есімдердің қатарын молайтты.
Аталмыш диплом жұмысының негізгі сипаты - ерте орта ғасырларда Тұрфан
мен Кочо қағандықтарында жазылған манихейлік сипаттағы ескерткіштердің
тіліне талдау жасаусол кездердегі Орталық Азияда кең тараған манихей жазба
ескертіштерінің құрылымдарын ашып көрсетеді. Көне ұйғыр қағанатының заңды
жалғасы болып табылатын бұл мемлекеттерде санскрит, қытай, сириялық
бағыттағы араб жазба мәтіндері сол дәуірдегі ғалымдар мен діни өкілдерінің
тарапынан шебер аударма арқылы көне түркілердің мұрасына айналғаны мәлім.
Ескерткіштердің басым бөлігі фрагментарлық сипатта ғана сақталынып
отырғандықтан, жұмысымызда біз көлемі жағынан барынша жақсы сақталынған
Манихейлердің жалбарыну дұғасы [Хуастуанифт] және Ырық бітіг [Түс жору
кітабы] деп аталынатын екі ескерткіш мәтіндерінің негізінде жүргіздік.
Диплом жұмысында қолданылған әдістер:
Еңбекте салыстырмалы-тарихи, салғастырмалы, типологиялық,
лингвомәдениеттанымдық зерттеу әдістері негізінде жинақтау, сипаттау,
жүйелеу, салыстыру, талдау, қорытындылау әдіс-тәсілдері кеңінен қолданыс
тапты.
Диплом жұмысының теориялық-әдіснамалық негізін көне түркі жазба
ескерткіштері мен манихей жазба ескерткіштерін зерттеп, саралаушы ғалымдар
мен зерттеушілердің пікірлерін басшылыққа алдық. Отандық зерттеушілерден Ғ.
Айдаров, Ю.А Зуев, Б.Е. Кумеков, Е.Б. Смагина ал шет елдік зерттеушілерден
Виденгрен Гео, Литвинский Б.А., Васильев Л.С.,Блаженный Августин, Бутми Н.
Каббала, Малахова Н.М., Т. Ч. Бобрицкой, Акты Архелая Кац, Мелетинский Е.,
Бартольд В.В., Гумилев Л.Н., Кляшторный С.Г., Агаджанов С.Г., Кызласов Л.Р.
еңбектеріндегі тұжырымдар негіз болды.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 6
1 МАНИ. МАНИХЕИЗМНІҢ ТАРАЛУЫ 8
1.1 Манихеизмнің пайда болуы мен дамуы 8
1.2 Манихейліктің Орталық Азияға тарауы 18
1.2.1 Манихейлік сипаттағы ескерткіштердің тілі 25
1.3 Тұрфан, Кочо қағандықтарындағы діни сипаттағы көне
ұйғыр жазба ескерткіштері 28
2 КӨНЕ ҰЙҒЫР ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕРІНДЕГІ ЕСІМ СӨЗ ТАПТАРЫ
34
2.1 Ырық бітіг және Манихейлердің жалбарыну дұғасы 34
2.2 Көне ұйғыр жазба ескерткіштеріндегі сөз таптары 45
2.2.1 Зат есімнің жасалу жолдары 46
2.2.2 Сын есімнің жасалу жолдары 52
2.2.3 Сан есімнің жасалу жолдары 54
2.2.4 Есімдіктің жасалу жолдары 56
2.2.5 Үстеу сөз таптарының жасалу жолдары. 58
2.2.6 Шылау сөздердің жасалу жолдары 60
ҚОРЫТЫНДЫ 61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 62
ҚОСЫМША А 63
ҚОСЫМША Ә 64
ҚОСЫМША Б 65
ҚОСЫМША В 66
ҚОСЫМША Г 67
ҚОСЫМША Ғ 68
ҚОСЫМША Д 69
ГЛОССАРИЙ
Мани – біздің заманымыздың 216 ж. қиырдағы Екіөзенде дүниеге келіп,
өзінің жалынды уағыздарын Вавилон, Иран, Орта Азиядан бастап, Үндістанға
дейін таратқан манихейліктің негізін салушы.
Манихейзм – бұл үшінші ғасырда пайда болып батыс пен шығыста кең
тараған діни философиялық оқу. Бұл оқу оның негізін салушы, керемет уағызшы
және дәруіш Манидің есімімен аталған.
Көне жазба ескерткіштер – VII–IX ғасырлардағы көне түркі ойма жазулары
мен қолжазбалары, көне түркі әліпбиіндегі әр алуан мәтіндер. Көне түркі
жазба ескерткіштері арқылы қазіргі түрік халықтарының көне тілін, тарихын,
этногенезін, географиясын, рухани мәдениетін, жазба дәстүрін, әдет-
ғұрыптары мен дүниетанымын білуге болады.
Ырық бітіг – шамамен IX ғ. түрік бітікпен жазылған кітап. Ұйғыр
қағандығы кезінде жазылған деп есептеледі. Өлшемі 13,75 х 8,75 см. Кітаптың
басы мен аяғында қытайша Будда дініне арналған өлең жазылған. Қалған 58
бетте түркіше жазулар қағаз бетіне сиямен жазылған
Есімдік – заттың атын, сынын, санын я олардың аттарын білдірмейтін,
бірақ солардың (зат есім, сын есім, сан есімдердің) орнына жұмсалатын сөз
табы. Есімідіктер белгілі бір түсінікті я ойды жалпылама түрде мегзеу
арқылы білдіреді. Есімдіктердің нақтылы мағыналары өздерінен бұрын айтылған
сөйлемге немесе жалпы сөйлеу аңғарына қарай айқындалады
Тұрфан – оазис және қалалық уезд, Қытайдағы Тұрпан, Шыңжаң
провинциясының мәдени орталығы.
Кочо – Шығысында Қашғар мен батысында Ақсу арасында, Ұлы Жібек Жолының
солтістік тармағында орналасқан ертедегі түркілердің будда дінін тұтынған
мемлекеті.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты: Манихей жазба ескерткіштеріндегі есім сөз
таптарының жасалуын қарастырған кезде үлкен тарихи кезеңдерге үңілуімізге
тура келеді. Оның өзге діндер және тілдермен бірнеше ғасырлар бойы тығыз
қарым - қатынасын қарастыра отырып, мемлекеттердің бірінің пайда болып,
енді бірінің жойылуының куәсі боламыз.
Манихизм ІІІ-ХІV ғасырларда Египеттен бастап Кореяға дейінгі көптеген
халықтардың тарихи-мәдени өмірінде үлкен орын алған әлем діндерінің бірі.
Мани ілімі өз негізінде дәстүрлі және осы елде үлкен абыройға ие жергілікті
дін және ғибадаттарға арқа сүйеді. Өз дініне жергілікті құдайларды қосуы,
өз принциптерін өзгертпей ұстауы және нақты ұйымдастыруы, манихизм өз
доктринасына басқалардың жемісті де тиімді бастамасын енгізуі - манихизмнің
өзіне тән қасиеті еді.
Зерттеудің өзектілігі Исламға дейін Азия жерінде көшпелі түркі халқының
басын біріктірп, әдебиеті мен мәдениетінің дамуына үлкен септігін тигізген
зороастризм, буддизм, христиандық секілді әлемдік діндердің болғандығын
ескерген жөн. Соның бірі III ғасырда иран жерінде пайда болған, көп
жерлерде қуғынға ұшырап, түркі еліне келгенде ғана өзінің тұрағын тапқан
манихейлік діні. Орта және Орталық Азиядағы түркі әлемінде исламға дейін
үстемдік еткен ол, түркі жазба әдебиеті мен мәдениетін тілдік даму
тұрғысынан жаңа бір деңгейге көтергені белгілі. Алайда соңғы жылдарға
дейін, жалпы айтқанда көне ұйғыр жазба ескерткіштері, нақты айтсақ, соның
ішіндегі манихейлік сипаттағы ескерткіштердің тілі жеке дара алынып, тілдік
тұрғыдан зерттелінбегені жұмысымыздың өзектілігін анықтайды.
Диплом жұмысының нысаны – ІХ-Х ғасырлардағы түркілердің Тұрпан және
Кочо қағандықтарының мәдениетінің негізі болып табылатын діни сипаттағы
манихейлік ескерткіштерінің тілі. Зерттеу Манихейлердің жалбарыну дұғасы
[Хуастуанифт] және Ырық бітіг [Түс жору кітабы] деп аталынатын екі
ескерткіш мәтіндерінің негізінде жүргізілді.
Диплом жұмысының пәні: Манихей жазба ескерткіштеріндегі есім сөз
таптарының жасалуы
Диплом жұмысының мақсаты – Манихей жазба ескерткіштеріннің тіліне
талдау жасап, ондағы есім сөз таптарының құрылысы мен жасалу жолдарына
зерттеу жүргізу.
Жұмыстың мақсатына орай төмендегі міндеттер қамтылды:
- манихейлік бағыттағы ескерткіштердің тілдік ерекшелігі мен оның
зерттелуіне талдау жасау;
- мәтінде кездесетін манихейліктің негізгі ұғымдарына тілдік тұрғыда
сипаттама беру;
- Ескерткіштер тілінде кездесетін манихейлік терминдердің сипатын қарау
және оның тілдік ерекшелігіне тоқталу;
- манихейлік көзқарастың ұстанымдарын тілдік тұрғыдан жүйелеп, оның
грамматикалық және лексикалық сипаттарын ашу;
Зерттеудің дереккөздері ретінде көне түркі жазба ескерткіштері мен
манихей жазба ескерткіштерін зерттеп, саралаушы ғалымдар мен
зерттеушілердің пікірлерін басшылыққа алдық. Отандық зерттеушілерден Ғ.
Айдаров, Ю.А Зуев, Б.Е. Кумеков, Е.Б. Смагина ал шет елдік зерттеушілерден
Виденгрен Гео, Литвинский Б.А., Васильев Л.С.,Блаженный Августин, Бутми Н.
Каббала, Малахова Н.М., Т. Ч. Бобрицкой, Акты Архелая Кац, Мелетинский Е.,
Бартольд В.В., Гумилев Л.Н., Кляшторный С.Г., Агаджанов С.Г., Кызласов Л.Р.
еңбектеріндегі тұжырымдар пайдаланылды.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері. Еңбекте салыстырмалы-тарихи,
салғастырмалы, типологиялық, лингвомәдениеттанымдық зерттеу әдістері
негізінде жинақтау, сипаттау, жүйелеу, салыстыру, талдау, қорытындылау әдіс-
тәсілдері кеңінен қолданыс тапты.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негізінде тіл білімі ғылымында
орныққан іргелі тұжырымдар мен зерттеуші тілші ғалымдар негізін салған және
пайдаланған әдісттер мен әдістемелер басшылыққа алынды.
Алынған нәтижелер: Осы диплом жұмысында бұрын соңды арнайы тілдік
зерттеулер жүргізілмеген белгілі бір кезең мен мәдениетті қамтитын Көне
ұйғыр манихейлік жазба ескерткіштер мәтініне тілдік талдаулар арқылы қол
жеткізілді.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі
бөлімнен, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 МАНИ. МАНИХЕИЗМНІҢ ТАРАЛУЫ
1.1 Манихеизмнің пайда болуы мен дамуы
Манихейлік бұл III ғасырда пайда болып Батыс пен Шығыста кең тараған
діни философиялық оқу. Бұл оқу оның негізін салушы, керемет уағызшы және
дәруіш Манидің есімімен аталған. Ол біздің заманымыздың 216 ж. Мардинде,
Ктесифон, Парфия имперяларында дүниеге келіп, өзінің жалынды уағыздарын
Вавилон, Иран, Кіші Азиядан бастап, Үндістанға дейін таратты. Ал олар
қытай, Орталық Азия және Оңтүстік Сібірге дейін жетті [1, 1].
Манидің ата анасы ақсүйектер болған. Олар Ктесифон қаласында тұрған.
Бұл қаланың ерекшелігі – онда әр түрлі ұлттардың, тілдердің, мәдениеттің,
діндердің тоғысқан жері еді. Осындай сан алуан адамдардың қоршаған ортасы
Манидің де өмірге деген көзқарасына әсерін тигізді. Халық арасында ирандық
халықтық дінінің көптеген түрлері тараған еді: ұлы құдайлар Митра мен
Анахитеге табыну, жұлдыздық құдайларға табыну, зороастризм, сиқыршылардың
көптеген секталары бар еді. Сонымен қатар ол кездері иудаизм, христиан діні
және баптистік секталар да болған.
Манидің әкесі, Патик, иудей-христиандық мугатасилахтардың (сөзбе-сөз –
өздерінен өздері шоқынушы) қатарында болған. Бұл бар назарын Иисус
Христостың құтқарушы рөліне емес, ақиқат өмірдің тиымдары мен заңдарына
бөлген секта болған. Мани төрт жасқа толғанда, сектаның идеяларына сенімді
ізбасар қылып тәрбиелеу үшін, әкесі оны сектаға алып келеді. Он екі жасында
Маниге, жазба бойынша, анық аяндар келе бастайды. Бұл аяндарда ол бір құдай
тектес елшімен сөйлеседі. Жарық жұмақтың Патшасынан (Ұлы керемет
Жаратылыстан) келген алғашқы аян: Бұл қауымды таста! Сен олардың қатарына
жатпайсың. Сенің жұмысың – ғұрыптарды түзетіп, нәпсілерді тізгіндеу.
Алайда, сен әлі жас болғандықтан, саған ашық жария жасауға уақыт келген
жоқ [2, 47].
Уақыт өте келе Мани дінді оқып, игеру арқылы біраз білім мен тәжірибе
жинақтайды. Жиырма төрт жасында оған екінші аян келеді. Соған сәйкес ол
жаңа оқуды уағыздауға шығуына болады. Манидің алғашқы халық алдына шығып
сөйлеуі құдайлық Жарықтың бар екені жайлы болды. Қауымның жақтастары оның
айтқанына қарсы шығып, Мани туған өлкесін тастап кетуге мәжбүр болады.
Манидің алғашқы ізбасарлары өз әкесі және Симеон мен Абизахий деген екі
жігіт болды. Солармен бірге Мани үндістанға аттанып, ол жерде Буддизммен
танысады. Буддизм оған өте үлкен әсер қалдырғаны сонша, болашақта ол
Буддизмнің уағыздау әдістерін де пайдаланады. Үндістанда Манидің оқуының
жақтасы Шапура Пероз патша болады. Соған орай Мани өзінің алғашқы
шығармасын Шапуракан (Шапура Кітабы) деп атаған. Кітапта Елшінің Келуі
деген бөлім бар. Ол жерде көктен кеген елші әр түрлі кейіпте жерге
түсетіндігі және де Мани Будданың, Зара-туштраның, Исаның ізбасары екендігі
айтылады. Сонымен қатар бұл жерде Манидің туған жері мен уақыты жайлы
автобиографиясы да жазылған. Патшамен жақсы қарым- қатынаста болуының
арқасында, Жарықтың елшісі бүкіл мемлекетке өз оқуын уағыздайды. Манихейлік
дерек көздеріне сүйенсек, Манидің уағызы Шапураға терең әсер етіп, соңғы
пайғамбардың өз оқуын бүкіл Парсы мемлекетіне тарату тілегі жүзеге асқан
еді. Тіпті Патшалардың Патшасы өзінің Империясындағы жергілікті
билеушілерге жаңа дінді қорғау жайлы хат та жіберген. Өзінің
автобиографиялық жазбаларында Kephalaia кітабында Мани былай дейді: Мен
Шапур патшаның алдына бардым. Ол мені үлкен абыроймен қарсы алды және маған
өз жерінде жүру мен өмірдің сөзін уағыздауға рұқсат берді. Ары қарай:
Шапур патша маған қамқор болды, ол барлық билеушілерге мен үшін мынадай
хат жазды: Оны қорғаңдар және оған көмектесіңдер, ешкім оған қарсы
әділетсіздік пен күнә жасамасын. Мани Шапурдың досына айналды, патшалық
кеңестің құрамына кіріп, Римге шабуыл жасауға да қатысқан. Бұл шабуылдар
манихейліктің батыста дамуына себепші болды [10, 172-180].
Мани күнде уағыз жүргізді, оның барлық уақыты елшілік пен шәкірттерімен
сырласумен өтті. Ол басқа елдердегі өзінің ізбасарларына хабар дайындады.
Бұл хабарлар бірнеше ондаған жылдардан кейін манихейліктің ұлы құндылығына
айналды. Керемет оратор, психолог, тұла бойынан жақсы бір энергия шығып
тұратындығы соншалық, Манидің қасында бір- екі сағат тұрған адам бірнеше
айлар бойы өзін керемет сезініп жүретін болған екен деседі. Ұстаз өзінің
көзі тірісінде- ақ аңыздық атаққа ие болды. Оның есімі тек қана Парфия мен
Согдиана жазығында ғана емес, сонымен қоса Үндістан мен Қытайда да кең
тараған еді [3, 508].
Манихейлік, Жарықтың ұстазы адамдарға жеткізуге тырысқан, негізгі үш
пунктке негізделген. Олар дуализм жайлы оқудан, космогоникалық мифтен және
жан туралы оқудан тұрады. Манихейлік оқуға сәйкес, әлем ең алдымен, бір-
бірінен таза, бөлек, Жарық пен Түннен тұрған. Алайда бір мезетте көре
алмаушылықтың кесірінен Түннің күштері Тіршілік Жарығына қарсы соғыс
бастайды. Алғашадамның бастамасымен, Жарықтың бес апат- жауынгерлері қарама-
қарсы жақпен соғысқа түседі. Бұл күресте Жарық пен Түннің бөліктері
араласып, адамзат қоғамының әлемі- Қозғалыс әлемі пайда болады. Осылайша,
адамның негізі жамандық пен жақсылық, дүниеқұмарлық пен рухани байлықтан
тұрады дейді. Жарық күштерінің миссиясы бұрынғы тепе- теңдікті қайтару
болса, Түннің жауынгерлері Қозғалыс әлемін өзінің отары ретінде сақтап
қалуға тырысады екен.
Шабуылдан қауіптенген жарықтың Әкесі (ұлылықтың Әкесі) өмірге бірнеше
рухани бастамаларды шақырады оның эманацияларын. Олардың қара күштермен
соғысында жеңілуі ақ пен қараның араласуына алып келеді. Жарық элементтерін
құтқару қажеттігі жарық Әкесін, құрыған қара күштердің терісінен, көрінетін
материалды әлем жаратуға итермелейді. Бұл әлемнен күн мен айды бөліп алу
жарық элементтерін бөліп алудың басы болған. Жұлдыздар, жел, от, су бұлар
да негізі жарықтан жаратылған, бірақ құрамында қараның қоспасы бар. Үрдісті
толық аяқтау үшін ұлылықтың Әкесі өмірге тағы бірнеше рухани бастамаларды
шақырады (барлығы олар жетеу бұл сан манихейлерде қасиетті саналған).
Олардың көмегімен зұлымдықтың әскері түбегейлі жеңіледі. Алайда материалды
әлем сол күйі аралас болып қалып қояды, Адам ата мен Хауа ана да соның
ішінде (Адам атада жарықтық элементтер басым, Хауа анада керісінше). Ақыры,
жарық Әкесінің шақыруымен келген Иса Адамға жақсылық пен жамандықты танып
айыруға көмектеседі. Соның арқасында ақиқат анықталып, құтқаруға аз қалады.
Алайда бәрі соңғы пайғамбар Мани келгеннен кейін түбегейлі орнына тұрады.
Адамдар енді ғана түсініп, ең бастысы жарық элементтерін қараңғыдан бөлуге,
өздерінің жандарын тәндерінен айыра білуге мүмкіндік алды. Бұл үрдістің
соңы бүкіл адамзат масштабында Сұмдық Сотпен аяқталады. Одан кейін жер
жарықтың барлық элементі аспанға кеткенше 1468 жыл жанып, ал мына дүние
бүкіл зұлымдықтармен бірге мәңгіге құриды екен [4, 16].
Манихейлікке сай адамзат қоғамында Ақ пен Қараның күштері адамның
жанындағы жарық бөлігін иелену үшін үздіксіз соғысып жатыр. Манидің оқуы
бізді қоршаған орта екі бастаманың- жамандық пен жақсылықтың, ақ пенен
қараның күрес аренасы дегенге келеді. Манихейлік дуализм ақ пен жақсылық
әлемі рухани әлемге, ал қара мен жамандық материалдық әлемге саяды. Бұдан
шығатын тұжырым бізді қоршаған қазіргі әлем зұлымдық әлемі. Әлемдік
үрдістің мақсаты адамның жанына салынған жарық бөлшектерін құтқару болып
табылады. Соған сай құралдары да: ақиқи манихейлер, таңдаулылар. Олар
аскетикалық өмір сүруі тиіс болды, яғни жеке меншігі, жанұясы, тұрағы
болмауы керек, шарап пен ет жемеу керек, тіпті тамаққа қосылатын
өсімдіктерді жұлмауы керек. Оларды отбасы, мүлкі бар, өлерінде
таңдаулылар дәрежесі берілетін адамдар асырауы керек еді [5, 5].
Әлемнің Жаны, яғни жарық құдайының бөлшектері, мнихейліктердің ойынша,
тек ғана адамның бойында ғана емес, жануарлар мен өсімдіктерде, жалпы бүкіл
табиғатта бар екен. Олардың ойынша өлі табиғат, бойында әлемнің Жанын құрай
отырып, тірі жаратылыстар секілді қиындықтарға душар болған. Сондықтан,
көптеген Манихейліктер өсімдікті жұлып алуды, жемісті кесуді ұлкен қылмыс
деп білген. Алайда, бір жағынан таза емес, зұлым бөлік тамақ талап
ететіндіктен, нанды жемес бұрын, Манихейліктер оған былай деп сөйлейді
екен: Сені шапқан мен емес, сені уатқан мен емес, сені ашытқан мен емес,
сені пісірген мен емес, сенің азабыңа кінәлі мен емес және сенің азабыңа
кінәлілер сенен де ауыр азап шеккенін тілеймін. Кейбір манихейлердің
ойынша, азық түлікті жеу арқылы материаға салынған құдайдың бөліктерін
босатып, оларға өздерінің бастапқы негізіне қайтуға көмектеседі екен.
Манихейлер жер өңдеу істерін қатты сөккен екен, себебі олардың ойынша
ол сансыз көп қайғыға ұшыратады екен. Манидің көптеген сенімді ізбасарлары
өмірде қатаң тәртіппен жүріп тұрған: тамақтан шектеген, тек бұлақтың суын
ішеді екен, жай ғана шөп басқан бастырмада тұрған. Некені және баланың
туылғанын сөккен екен себебі, бұл рухтың ана жатырында ұсталуына
әкелгендіктен.
Манихейлікте үш дәрежелі хабарландырулы жасырын қоғам болған:
сенушілер, таңдаулылар және мінсіздер. Екі жоғарғы дәрежеге кіру қиын
болған. Августин христиандыққа келмес бұрын манихейлікте болған. Соның өзі
манихейлікте жүріп, алғашқы баспалдағынан аса алмаған. Августиннің айтуы
бойынша, сектаның құрамына кіретіндерден құпияны қатаң түрде сақтау талап
етілетін: Jura, perjura, secretum prodere nole (ант ет, антыңды бұз,
бірақ құпияны ашпа). Керемет Августин манихейлердің өздерінен басқаларға
қатыгездігіне куәлік етеді: манихей болмаса ешкімге нан мен су
берме.Манихейлердің, өздерінен кейінгі құпия қоғамдарға жеткен, әлеуметтік
және анархиялық идеялары жайлы керемет Августин келесі түрде айтады:
Magistratus civiles et politicos danmadant. ut juae a Deo malo constitutae
sunt (азаматтық және саяси биліктерді қарғыс атқан зұлым Құдай
қойғандай), ары қарай: Nec domos, nec agros, nec pecumian ullam
possidendum (үйлердің де, жерлердің де, ақшалардың да меншік иесі болмауы
керек) [7, 21].
Манихейлердің ойларынша барлық әлемде ең алдымен бір ғана ақиқат
болған, ол тек ғана Жарық. Бұл идеяны жердің түкпір-түкпірінде буддизм,
зороастризм, христиан діні секілді діндердің көмегімен уағыздады.
Манихейлік болса өз кезегінде, кемшілігі мен шығындарына сүйене отырып,
бірегей, бүтін, кеңістіктік әмбебап бола бастады. Манихейлердің
миссионерлік уағыздары қайда бағытталса да, сол жердің жергілікті наным
сенімдерін көздейтін. Манихейлік формалды билік етуші дінге айналуды
көздеді, алайда өзінің оқуының негіздік бөлігін назарсыз қалдырды.
Манидің дінінде манихейліктің принциптерінің буддизм, зороастризм,
христиан діндеріне ұқсастығын байқаймыз. Олар манидің аузынан өте қатты
өзгеріп шығыпты. Бәрімізге белгілі сол кездердегі иран халқының көптеген
бөлігінде діни мәнде зороастризм тұрған еді, ал сиқыршылар мен
көріпкелдердің жоғарғы топтары зерванизмде болды. Осы тұрғыда манихейлердің
басты үлгі алушысы- зервано зороастрлық космогенезис. Оның негізінде
зерванттық егіздік миф, жақсылық пен жамандықтың ғарыштық соғысы,
астрологиямен байланыс және мысалдар көп манихейліктің буддизм, христиан
діні секілді діндерден алған жерлері. Тіпті Мани өзін Исаның мұрагері деу
арқылы христиан дініне жақындағысы келген. Және Исаға қарағанда, Манидің
айтуынша, ол ақиқи құтқарушы екен. Манидің автобирграфиялық материалы
христиандық бағытпен тойдырады: керемет туылыс, алыс елдерге миссиалық
саяхат, ол жақтың күшті әлемімен кездесу, кереметтер жайлы әңгімелер,
шәкірттерімен өткізетін сабақтары және т.б.. Өз кезегінде Мани буддизмнен
өз мешітінің ішкі әшекейленуін алған: Мани ұлы ұстаз, таңдаулылар түзу
жолдағылар, және тыңдаушылар төменгілер. Буддизмде Будда, монахтар және
тұрғындар. Сонымен қоса ұлы ұстаз мінсіз абырой, таңдаулылар дін істерімен
айналысады, ал тыңдаушылар жаңадан келгендер оларға қызмет көрсетушілер.
Мысал таңдаулылар өздерінің абыройына байланысты өздері тамақ тауып жемеу
керек, оларды тыңдаушылар тамақтандыру керек. сонымен қоса тыңдаушылар жаңа
ұрпақ туу үшін керек болған, себебі таңдаулыларға бұл жұмыс күнәлі
саналған. Буддизмнен келесі алған бір түрі жанның бірнеше рет жаңа тәндерге
қоныс аударуы. Бұларды Мани манихейлердің төменгі классына жатқызып,
күнәхар санаған [8, 247-259].
Манидің дініне кірушілер салынған үш тыйымды немесе үш мөрді міндетті
түрде орындаулары тиіс еді:
Ауыз мөрі: кез келген манихейлік оқу тұрғысына сай келмейтін сөзді
айтудан жіне тамақтан шектелу;
Қолдың мөрі: жануарлар мен өсімдіктерге зиянын тигізетін кез кез келген
іс әрекетке тыйым.
Тәннің мөрі: некеге тыйым, түбегейлі жыныстық тыйым, оз бойыңдағы кез
келген нәпсіні тізгіндеу.
Үш мөрден бөлек, тағы он істен аулақ болуы керек: пұтқа табыну, өтірік,
жұбайының көзіне шөп салу, сараңдық, адам өлтіру, ұрлық, сиқыр, дінге күмән
келтіру, діни міндеттерді орындаудағы салғырттық және манихейлерді алдау.
Адамның денесі материадан болғандықтан, кез келген зұлымдық пен
жамандықтың бастауы болып табылатынына Мани сенімді еді. Осыған сүйене
отырып, ол Сұмдық Сотқа сенбейтін еді. Манидің дінінде барлық тәндік
жаратылыстар зұлымдық болып табылатын, сондықтан Мани барлық тән қалауларын
тыйуды насихаттайтын. Мани өзінің ізбасарларын барлық ләззәттан арылып,
ешқашан демалмай және көңіл көтермеуге үйретті. Мысал ретінде ол қырықаяқты
келтіреді, адамның денесі қырықаяқ сияқты, әрбір аяғы тән қалауы, бір аяғын
жұлсаң, қалған аяғымен қозғала береді. Бұл тән қалаулары нәпсі, отбасы
жайлы, мүлік, үй, жеңіл, тыныш өмір жайлы арман және т.б. бұл өмірдің
қызықтары. Бәрін тастап, ешқандай қайғы мен қуаныш жетпейтін орманға кетіп
қалса да, адам бұл тілектерінен ешқашан арылмайды, себебі Манидің ұсынып
отырған жолы түс, иллюзиядан басқа ешнәрсе емес. Қоғамды жек көріп,
отбасынан безіп, жердің бір бұрышында жалғыз өзі аштан аш, өзінің нәпсісін
толық тыйып, жан тыныштығын сезінетін өлген адамнан басқа ешкім емес.
Манидің дінінде неке құрмау ең үлкен жақсы қасиеттердің бірі болып
саналған. Манидің көп кеңестерінің бірі, Құдайды сүйю үшін ешқашан
үйленбей, өз бойыңдағы кез келген нәпсі қалауымен соғыста әрдайым жеңіске
жетіп отыру керектігін айтқан. Әл- Бируни айтады: Мани некелік өмірді лас,
жиіркенішті және таза өмірге кедергі келтіреді деп есептеген. Ол адамдар
өзара нәпсіні көбейтететіндіктен, оз бойындағы таза рухтардың Құдайына
баруға кедергі жасайтындағына сенімді еді,- дейді. Жалпы алғанда
манихейлікте некесіздік қабыл болмады да аз ғана діни басқарушылар мен
фанатиктер ғана некесіздікті қабылдады.
Мани ораза ұстауды күнәлардың кешірілуінің бір жолы деп білген,
сондықтан манихейлікте ораза ұстау уақыты жылдың ширегін құрайтын.
Манихейлік діннің заңдары бойынша рухани діни басшылар нәпсіден және
барлық дүниеден арылған болуы керек. Манидің ойынша, тән лас болағандықтан,
бұл қажеттіліктердің бәрінен біртіндеп арыла беру керек. ани байлық пен
жеке меншікті өтірік пен адасудің негізі деп атайды да кедейлікті адамзатты
құтқару жолы деп есептеген. Ол ақиқатты іздеген адам нанды қалай табам деп
ойламауы керек, алайда дәруіш күйінде өз өмірін сақтап отыру керек дейді
[9, 1-3].
Өз дінін кеңінен тарату үшін Мани елдерге өзінің елшілерін жіберді де
аз ғана уақыт ішінде көптеген ізбасарлары пайда болды. Осылайша, манихейлік
кең тараған дін болып, кейіннен (XII ғ.) батыста Франция, шығыста Қытайға
дейін ирандықтар, қытайлықтар, еуропалықтар және мысырлықтардың арасында
кең етек жайды. Манидің дінінің тарауы басқа діндегілердің ашулы толқуына
алып келді. Әсіресе мұсылмандар мен христиандардың және зороастрлардың.
Соған орай Батыс пен Шығыста манихейлерді бүлік жасаушы деп кіналап,
қудалайтын бұйрықтар шығарылды. Сонымен қоса осы елдерге де зороастризммен,
зерванизммен байланысты ежелгі иран білімінің бөлшектері де келіп жатты [2,
63-65].
Манихейлердің қуғын-сүргінге ұшырауы олардың Қытайға ауа көшуіне және
бұл ирандық діннің Қытай мен Орта Азияда кеңінен тарауына себеп болды.
Осылайша, VIII ғасырда Ұйғыр мемлекетінің мемлекеттік діні манихейлік
болған. Бұл жөніндегі ақиқатты әл- Бируни жеткізеді: Манидің ізбасарлары
ислам елдерінде бытырап өмір сүріп жатыр, Саэбин деп аталатын манихейлік
секта Самарқан қаласында орналасқан. Ал ислам әлемінен тыс жерлерге келетін
болсақ, шығыс Түркістанның халқы, Қытай, Тибет халықтары, кейбір Үнді
халықтарының діні манихейлік. Әл Бирунидің бұл сөздері XX ғасырдың
басында, Турфан аймағында жасалған жаңалықты растай түседі. Ол жерден
христиандық және исламдық жазбаларды толық растайтын, әсіресе әл- Бируни
мен ибн- Надимнің, манихейлікті зерттеуде маңызды орын алатын,
манихейлердің жазған хаттары табылған еді.
Манидің қызу миссионерлік шаруасы Шапурдың өлімінен кейін, 273 жылы,
таққа Бахрам I келгенде үзілді. Жаңа патшаның жарлығы бойынша, манихейлік
оқу ең лас саналып Мани өлтіріледі. Ал оның ізбасарлары Ираннан қуылды.
Кейбір деректерге сүйенсек Мани азып өлді дейді, ал кейбір деректерде оның
тірідей терісін сыпырып, бүкіл елдің алдына іліп қойған деседі.
Өзінің шапқылауының арқасында Мани өз оқуын Қытай мен Орталық Азияда
таратып үлгерді. Сонымен қоса өз ізбасарларымен әрдайым хат жазысып
отыратын. Манидің артықшылығы-шешендігі (ауызша да жазбаша да), суретші
мен каллиграфтық таланты еді. Манихейлік әдебиетті сұлбалау бұл діннің бар
тарихында сақталған. Ал Манидің Арджанг деп аталатын әлем атласы
Шығыста сурет шедеврінің синониміне айналды [11, 13-15].
Қалай болғанда да өзінің азапты өлімінен кейін Маниді оның ізбасарлары
ақиқи құтқарушымыз деп құдайландырып алады. Манихейлік қоғамы Ираннан
қуылып, жер бетіне бытырап тарап кетті де, Азиядағы және Еуропадағы кейбір
діни философиялық концепциялар мен ортағасырлық секталық қозғалыстарға
(альбигойлар, богомилдер, катар, павликиандар және т.б.) едәуір әсерін
тигізді.
Көне түріктер көзқарасына манихизм өз әсерін тигізді. Манихизм өзіне
зороастризмнің көптеген маңызды элементтерін бір жағынан қосты және
жалғастырды, ал екінші жағынан буддизмді де бірнеше дәрежеде қостады.
Манихейліктер өз діни ағымында өнерді, көбінесе сәулет өнерін қолданды,
олардың діни кітаптары тамаша безендірілген болатын, ал Манидың өзі ұлы
суретші болып саналатын.
Манихизмдегі ең басты аспекттердің бірі – дуализм (материализм мен
идеализмді үйлестіруге тырысатын адам) өмір ағашы және өлім ағашы болды.
Материализммен -шығыс, батыс және солтүстік, ал идеализммен- оңтүстік
байланысты болды. Жарық патшалығында 4 түрлі – Құдай, Жарық, Күш, Даналық
болып көрінетін Әке ұлылығы өмір сүреді. Кейде ол Зерванмен сәйкес келеді,
бірақ көбінесе басқаша болады. Оның 5 даңқы бар-Ақыл, Білім, Парасат, Ой,
Сақтық және 12 қызы, жеке рақымшылары-Жоғары билік, Даналық, Жеңіс,
Келісім,Тазалық, Шындық, Сенім, Ұзақ төзу, Тіке айту, Жарылқаушылық,
Әділдік, Жарық. Өлім патшалығында ахриман образын жалғастырушы қараңғылық
патшалығы билік етеді. Ол қараңғы жермен және 5 әлем-түтін, от, жел, су,
қараңғылықпен байланысты болады. Оған бүлікті қалайтын көптеген жындар
қызмет етеді. Дәл солар ғаламның тепе теңдігін бұзып, жарық патшалығына
басып кірген еді. Қара күштерге тойтарыс беру үшін жарық Әкесі екі рухани
бастамаларды шақырады: өмірдің Анасы мен Алғашадамды (кейбір деректерде
Ормизд). Кей кездері өмір Анасының өзі жарық Әкесін шақырады, ал Алғашадам
өзінің бес ұлын (жарық, жел, от, су және эфир тәріздес бірдене). Алғашадам
өзінің бес ұлымен қара күштерге қарсы соғысқа түседі. Қара күштер бұларды
тұзаққа түсіріп алады. Сонда жарық Әкесі тағы үш рухани бастамаларды
шақырады: жарық Досы, Ұлы көрегенді және Тіршілік рухын шақырады. Олар қара
түнекке қарсы соғысып, жарық Досы Алғашадам мен оның бес ұлын құтқарып, ал
Тіршілік рухы мен өмір Анасы оларды аспанға қайтарады екен деседі.
Манихизмде Күн мен Ай құдайларының діні ерекше. Олар тірі әлемдегі тірі
рухтан жаралған, олар жалғыз жарық елшілігі, Күнде демиурги құдайлары, ал
Айда-тірі рухтың тазалаушы құдайлары өмір сүреді. Күн мен Ай жарық еліне
дін жақтаушылар рухы болып кіретін жалғыз қақпа қызметін атқарады. Оларға
күнделікті Таңдаушылар мен тыңдаушылар ғибадаты үндеу жасайды.
Түркі манихейлігіндегі Зурван құдай пантеонның ең маңызды фигурасы
ретінде кірген. Өзінің күнәларын еске ала келе манихейлік миряндық өз
құлшылығы жайлы: Сонымен қоса біз өзіміздің адасуда екендігімізді
түсінбестен күнәлі істер істеппіз. Барлығының бастауы, негізін қалаушы осы
Зурван құдай болғандықтан, о, құдайым, осының бәрін біз түсінбей соншама
өтірік айтып жүріппіз [22, 246-247].
Иран мифологиясындағы Зурван – Жоғарғы құдай. Ол – шексіз уақыт ретінде
бағаланады. Ол – Ормазд бен Ахриманның әкесі, Жақсылық пен Жамандықтан да
құдіретті. Жамандық пен жақсылықтың соғысының нәтижесін, адамзаттың
тағдырын, бұл әлемдегі барлық құбылыстарды алдын- ала жазып қойған.
Манихейлікте де аталған қасиеттермен сипатталады. Зурван- Ұлылық Құдайы,
жарықтың Әкесі, Ақиқат құдайы, мінсіз, адам санасы жете алмйтын шексіз,
жарық негізділердің барлығының жаратушысы. Қытай трактаттарында Мани
айтады: Зурван үш әлемге бірегей және барлық тіршілік үшін әмбебап: ол
мейірімділіктің жаратушысы, ол керемет өткізгіш, олжаралы жандардың емі.
Турфандағы түркі манихейлік тексттерге қарағанда, Зурван құдай береке
деген түсінікпен ұштасқан. Зурван құдайды ең алғашқы мөрі махабат болған.
Манихейлікте Ай мен Күн құдайларының бейнесі ерекше. Олар Тіршілік
рухымен жаратылған және бұл материалды әлемдегі жалғыз Жарық негізділер
екен. Күнде демиурга құдайлары тұрса, Айда тазартушы тіршілік Рухы
құдайлары тұрады екен. Ай мен Күн Жарық еліне өтуге болатын жалғыз қақпа
болып саналады. Соларға Таңдаулылар мен тыңдаушылардың күнделікті
құлшылықтары бағытталды.
Сұлулық түсінігі жалпы адамзатқа бірдей және барлық дін оқуларына тән,
ал манихизм доктринасында оған ерекше қатынас жасалады. Нағыз сұлулық тек
ғана Жарықтың жаратылысына тән.
Өз кезегінде манихеизм мәтіндерінде тірі рух алғашқы адамдардың 5 апат-
үрей аттары жазылған: Зефир құдайы, жел құдайы, жарық құдайы, су құдайы, от
құдайы. Ол материалды әлемнің де жаратылысында бар екен, бірақ бұл жай ғана
сұлулық нышаны екен. Шығыс манихейлікте Жарық, Сұулық және тіршілік Рухы
деген түсініктер біртекті келеді.
Өз кезегінде тіршілік Рухы манихейлік тексттерде Алғаш адамның бес
апаты: Зефир Құдайы, жел Құдайы, жарық Құдайы, су Құдайы, от Құдайы.
Алғашадамның бес ұлы, бес жауынгері, зұлымдықпен күресуге жіберген бес
қаруы осылар. Бұлардың қарсыласы: Түтін, Дауыл, Қараңғылық, У, Өрт. Соғыс
нәтижесінде екі жақ бір бірімен араасып, сонымен Араластық аймақ пайда
болады. Жарықтық апаттар осы жерде қалып, және әлі күнге дейін үлкен азап
шегіп жатыр. Осындай Араласу демиург құдайларының ғарыш әлемін жаратуына
себеп болады. Түнек күштері тұтқындағы Жарықтарды бере бастады, ал оларға
қызмет көрсету Ай мен Күн аспанда айналып жүріп, босаған Жарықтарды алып
келіп отырады. Ай мен Күннің үйлесуі-манихизмнің бір белгісі болып
саналады.
Туваның шекарасында орналасқан манихейлік жазбаларды оқу барысында,
олардың авторлары Ай мен Күнді екіге бөлінген бір ғарыш денесі ретінде
суреттеледі.
Манихейлік көзқарас енисейлік ескерткіштерден де байқалады. Осылайша
Тувадағы Эл- Бажаның қабірінен өлген батырды қарапайым мақтау сөздерімен
қоса манихейліктің тәубелік сөздері де пайдаланылған екен. Мысалы: Мен
қателіктердің соңынан тура нағыз бір құндылықтың соңынан жүргендей
жүріппін. Дәл осы сияқты таулы Алтайдағы Бар бұғазының қабірінде батырды
жақындарынан алыстатқан оның арамдығы екендігі айтылған.
Белгілі болғандай, манихейлікке сай, адам денесін Зұлымдық құдайы, ал
жанын Жақсылық құдайы жаратқан екен. Сонымен Кресхайдың тасында мынадай
құлшылықтық жазбаны оқимыз: Мүлтіксіз жанды салыңдар. Хай- Бажының
жазбаларында V және III жер өңдеуге бағытталған жазбалар анық манихейлік
сөздермен пайдаланылған. Қабырғада берекелі нәрсе күнәлі нәрсенің жойылуы
арқылы көбейетіндігі жазылған. Осыған ұқсас манихейлік бір Кек хаенің
жазбасындағы тұжырым: жер беті ластық пен өтіріктің қатарынан. Тексттер
ежелгі руналық орфографияға манихейлік жазбаның тікелей әсер еткендігін
көрсетеді. Оңтүстік Сібірде манихейлердің бейнелеу өнерінің ескерткіштері
сақталған: Таулы Алтайда Ялбакташ жартасында бір манихейлік жолаушы
Шайтанды бейнелеген. Осыған ұқсас Зұлымдық құдайының бейнелері манихейлер
мекендеген Оңтүстік Сібірден Жетісуғадейінгі аймақтарда да кездеседі.
Бұл жазба мәліметтерінің арасында манихизмге қатысты көптеген
шығармалар, дұғалар бар. Түрік тілінде жазылған ұйғырлардың бірнеше діни
кітаптары, манеса дініне қатысты оқылған, сонымен қатар түпнұсқалары неміс
тіліне орыс ғалымы Радловтың, неміс ғалымдары фон Ле Кок, Бонг және фон
Габеннің аударуымен жарыққа шыққан.
Оңтүстік ұйғырлардың жазба ескерткішінің арасында қалған манихизмге
қатысты көптеген шығармалары бар. Бұл манихизм өз кезінде Шығыс
Түркістандағы түріктер арасында кең таралған дін екенін дәлелдейді.
Манихизмнің оңтүстік ұйғырлар арасында кең таралуын араб ғалымдары да
дәлелдейді.
Манихеизм тек қана оңтүстік ұйғырлары арасында ғана емес, сонымен қатар
солтүстік ұйғырлар арасында да кең тарады. 759-780 жылдары ел басқарған
ұйғыр хандарының бірі – Бильге қаған Бегю хан Тенгри өзі манихизм дінін
қабылдаған соң, өзінің қоластындағыларды да осы дінге кіргізді.
Өз дінін уағыздау үшін Мани өз әліппесін жасады. Жазудың әртүрлігі,
ұйғыр әліппесі сияқты-түрік тіліне үйренген манихизм әліппесінің бір түрі.
Манихизмнің ұйғырлар арасында тарауының тарихи ролі – бұл дін түріктер
арасында буддизмнің кең таралуына кедергі жасады [2, 113].
Түрік манихейлік ескерткіштер Дуньхуан және Орхон жағалауындағы Турфан
оазис көне қалаларында ғана табылған, бұл жерде Мани ескерткіші және Жарық
оқуы-түрік, согдия, қытай тілдерінде жазылған жазулармен Карабалгасун
қабырға тасы бар. Жетісуда түрік манихейлік мәтіндер табылмаса да басқа
жазба мәліметтер осы аумақта бәрін түрік манихизмінің қосылған және
көркейген негізгі аудандарына жатқызады.
Буддизм түрік этникалық ортасында басқа прозада-литикалық дін-озып
шықты, бірақ қаншалықты кейбір түрік және ұйғыр мемлекетімен бұл дін
қабылданса да, Х ғасырға дейін буддизм бұл аймақта мемлекеттік дін бола
алмады, керісінше, 762-763 жылдары манихизм Ұйғыр қағанатының мемлекеттік
діні болды, ІХ ғасырдың екінші жартысына дейін.
Манихизм Жетісу, Шығыс Түркістанда аттылы түрік халқының арасында ұйғыр
Бегю қаған қабылдағанға дейін де кеңінен таралды. Түрік манихизм
ескерткіштерінің күндері анық жазылмаған, басқа мәліметтер жоқ, VІІІ
ғасырдың ортасында түрік манихизмі екі аймақта да өркендеді. Сол кезде
кейбір Дуньхуандағы түрік тілінде жазылған манихейлік үзінділерді Х
ғасырдың аяғы- ХІ ғасырдың басына жатқызсақ болады, VІІІ ғасырдың екінші
жартысына қатысты Турфан оазисінен табылған екі қолжазба бар. Оның біреуі
жөнді жазылмаған, ол 760-761 жылдары елді басқарған тан императоры Суцзунды
еске салады. Екінші қолжазба түрік жануар циклы және манихизм күнтізбесі
бойынша күндері бар, 795 жылға сәйкес келеді. Соңғы манускрипте манихизм
шіркеуінің бастығы Отюкен герни резиденциясы бар, яғни ұйғыр қағанатының
ортасында Ордубалық есімі аталады [3, 526-527].
Замандастарының мәліметі бойынша Мани -атақты суретші болған.
Доктринаның көп жағдайларын ол жазбаша, сонымен қатар кітаптарындағы мәтін
мазмұнын сурет-миниатюрамен бейнелейді. Сол кезден бастап сурет өнері
манихизмнің міндетті және айрықша атрибуты болды. Ол тек қана эстетикалық
сән емес,сонымен бірге көрнекі түрде тәрбиелік және үлкен насихаттау ролін
атқарды. Турфандағы манихейлік галереядағы суреттердің толық мағынасы
осындай. Осы тұрғыда өсімдік әлемін- таластық суреттерді де қарастыруға
болады. Таластағы қабырғада керамика плитка жақтауларында крест суреті
стильмен салынған өсімдік әлемінің суреті – бұл Жарықтың манихейлік крестін
бейнелейді. Алғашында ол өсімдік әлемінде болады. Бұл материалық әлемде
ашылған және байланған Жарық дүние апаттары. Құлап бара жатқан бір шоқ
жүзім манихейлік айдаһардың бір жайын бейнелейді Түнек патшасының тағы бір
ерекшелігі, ол жүргісі келгенде өзінің мүшелерін созады да, жүреді, ал
аяқтарын жинағысы келгене дереу жиырып алады екен де, сонда жүзім түйірі
сияқты құлап түседі екен.
Манихейліктер көне қала Тараздан 2 км қашықтықта бекініс салдырған. Бұл
бекініс ғимаратында көптеген деталдар табылған. Олардың кейбірі арыстанның
альбастрмен кескінделген бейнесін суреттейді және ілініп тұрған бір шоқ
жүзім түрінде қабырға әсемдіктерінің қалдықтарының деталдары болып
саналады. Манихейліктер өсімдіктерге ерекше көңіл бөлген, себебі жарық –
тіршілік көзі соларда болады.
Манихизм – ІІІ-ХІV ғасырларда Египеттен бастап Кореяға дейінгі көптеген
халықтардың тарихи-мәдени өмірінде үлкен орын алған әлем діндерінің бірі.
Мани ілімі өз негізінде дәстүрлі және осы елде үлкен абыройға ие жергілікті
наным- сенімдерге және ғибадаттарға арқа сүйеді. Өз дініне жергілікті
құдайларды қосуы, өз принциптерін өзгертпей ұстауы және нақты ұйымдастыруы,
манихизмнің доктринасының басқалардан жемісті болуына себепші болды.
Сондықтан да ол түркі халықтары үшін өте тартымды болды және олардың
арасына тез тарап, сіңді. Құдайға бағытталған құлшылыққа храмның қажеті
жоқ деп үйреткен Mанидің оқуы көшпелі халықтың өмірі үшін майдай жақты.
Алайда, манихейлердің шіркеулері ірі қалаларда болып және орталық қызметін
атқарған.
Жоғарыда айтылғандай көнетүрік дініне манихизм ықпал жасады. Көшпелі
түрік халықтарына Тенгри және ыдук Йер-Суб екі негіздің қарама-қарсы дінде
болуы – ғарыш және мемлекет жөнінде ұғым негіз болды. Бұл түрік
жаратушысының негізін көруі – Күлтегін, Більге қаған, Элетмиш-қаған т.б.
тасқа ойылып жазылған руникалық жазбалардың әлем қарым-қатынасының суреті-
моделі сипатты, мұнда адам онтологиялық жағдайда жақсылық пен
жамандықтың аспан-ғарыштық күресінде пайда болған. Тенгрлік дуалардың
арқасында манихизм адамдардың жергілікті көзқарастарына сүйене отырып,
көнетүрік ортасына жеңіл кірді және тарихта үлкен із қалдырды.
Манихейліктің Тувадағы жазбаларын оқу кезінде оның авторлары Күн мен Айды
аспандағы басты бағдар беруші деп білген.
1.2 Манихеизмнің Орталық Азияда тарауы
Манихейлік Сирия, Палестина, Мысыр, Кіші Азия арасында кең тараған дін
болды. Мысырдан Манидің оқуы Солтүстік Африка мен Испанияға тарады. Ириядан
Кіші Азия арқылы Грецияға. Манидің өзі жүргізген уағыздары Үндістан мен
Қашқарияда естілді. Өзінің дінін Мани Бүкіл әлемге арналған дін деп
атаған. Ол өзінің оқуын барлық адамдарға тіліне, ұлтына қарамастан арналған
деп санаған. Бұған Манидің бала кезінде көпұлтты, саудагер қалада көргені
әсер еткен болар.
Біртіндеп діни ағым Жетісу мен Орталық Азияға да соғды көшпенділерімен
бірге келіп жетті. VII ғасырда түріктердің арасында көптеген манихейлік
миссионерлер пайда болды. Олар ол кезде өздерінің монотеистикалық діндерін
қарқынды уағыздап жүрген еді [12, 81].
Араб халқының басқыншылығына дейін Орталық Азия халықтары жергілікті
құдайларға сенумен қатар, зороастризм, манихизм, буддизм, христиан діні
секілді әлемдік діндермен де таныс еді. Ұлы Жібек Жолы әлемдік діндердің
көшпенділер арасында таралуының басты құбырына айналды. Соғдылар мен
ортағасырлық парсылардың миссионерлік әрекеттері конфессионалдық оқуларының
таралуының басты себептерінің бірі болды. Түркілердің әлемдік мәдени
құндылықтармен араласуы әлемдік діндердің түркі әлеміне енуіне алып келді.
Түркі кездерінде Талас түркі манихейлігінің орталығы ретінде белгілі
болды. Манихейлік түркілердің өміріне жан жақты өзгерістер енгізіп, бірнеше
ұрпақтар бойы әсер етіп отырды. Бұны Аргу, Талас атауын қарастырған кезде
анықтап кетуге болады.
Түркі манихейлігінің пайда болуы ежелгі түркілердің Иранмен тығыз
экономикалық және мәдени байланыстың әсерінен болды. Манидің оқуы Жерорта
теңізі мен Тынық мұхитының арасында орта ғасырларға дейін тарап қойған.
Осыдан мың жыл бұрын Абу Райхан Бируни: Манидің ізбасарлары ислам
мемлекеттерінде бытырап кетті. Тек Самарқанда ғана бір тобы бар. Манидің
оқуын әсіресе шығыстағы түркілер, Қытай, Тибет халықтары және Үндістанның
бір бөлігі қолданады, манихейліктің уағыздары Ұлы Жібек Жолымен
саудагерлер, құрылысшылар, қолөнершілер, миссионерлер арқылы тарап отырды.
Қазіргі таңда тарихшылар манихейліктің халықтар тарихындағы орасан рөлін
мойындап отыр.
Манидің оқуына сай, әлемде әрқашан тек ғана бір ақиқат- Жарық болған
екен. Оны бір бірімен байланысты үш пайғамбар уағыздап келген екен: шығыста
– Будда, Иранда – Заратуштра, Батыста – Иса. Бұлардың кемшілігі бір бірімен
байланыстылығында екен. Ал Мани алып келген Жарық, бүтін, ластанбаған,
кербез, кемшіліксіз әмбебап екен. Манихейлік діннің жаңа доктриналық
көзқарасымен қарасақ, ол барлық жағдайларды ескерген, барлық діндердегі
санаға қонымды бөліктері бар, кейбір үлкен маңызы бар жергілікті
дәстүрлерді де манихейліктің діни сюжетіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диплом жұмысының тақырыбы: Манихей жазба ескерткіштеріндегі есім сөз
таптарының жасалуы
Диплом жұмысының көлемі: 67
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 23
Диплом жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының мақсаты: Бұрын соңды зерттеу нысанына арнайы ілікпеген
көне түркілердің манихейлік мазмұндағы жазба ескерткіштерін лексика-
грамматикалық сипатта жан-жақты зерттеп, аталмыш діни сипаттағы
ескерткіштер тіліндегі есім сөз таптарының құрылысын және оның жасалу
жолдарын қарастыру.
Жұмыстың мақсатына орай төмендегі міндеттер қамтылды:
- манихейлік бағыттағы ескерткіштердің тілдік ерекшелігі мен оның
зерттелуіне талдау жасау;
- мәтінде кездесетін манихейліктің негізгі ұғымдарына тілдік тұрғыда
сипаттама беру;
- Ескерткіштер тілінде кездесетін манихейлік терминдердің сипатын қарау
және оның тілдік ерекшелігіне тоқталу;
- манихейлік көзқарастың ұстанымдарын тілдік тұрғыдан жүйелеп, оның
грамматикалық және лексикалық сипаттарын ашу;
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы: Шығыс Түркістан ареалында өмір
сүрген түркі тайпалары ежелгі дәуірден-ақ тоғыз жолдың торабындағы көптеген
мәдениеттердің тоғысуының негізінде өзіндік ерекшелікте дамыды. Мәдениет
пен тілдің динамикасын өрлететін дін екенін ескерсек, ерте орта ғасырларда
аталмыш кеңістікте өмір сүрген түркілер манихеизм, христиандық, буддалық
діндерді ұстанғаны даусыз мәселе. Осындай негізгі діни бағыттардың ішінде
түркі мәдениетіне елеулі өзгеріс әкеліп, жазба мәдениетін дамытқан
манихеизм алғашында Сирия, Палестина, Мысыр және Кіші Азия арасында кең
тараған дін болды. Мысырдан Манидің оқуы Солтүстік Африка мен Испанияға
тарады. Ириядан Кіші Азия арқылы Грецияға. Манидің өзі жүргізген уағыздары
Үндістан мен Орталық Азияға табан тіреді. VII ғасырда түріктердің арасында
көптеген манихейлік миссионерлер пайда болды. Осының нәтижесінде көне
түркі өркениеті көпеген әлемдік құндылықтарды сипаттайтын жазба
ескерткіштермен молайды. Саян-Алтайда, Тұрфан мен Қашғарда мани дінінің
енуіне айланысты тілдік тұрғыдан дамудың жаңа сатысына көтерілді. Ертедегі
руна жазуының орнына, сириялық, армей жазуларының негізінде көне
түркілердің тіліне сай графикалық реформалар дүниеге келді. Дін арқылы
енгне тың сөздер мен атаулар, көне түркі тіліне аударылып, жаңа
терминдердің, ұғымдардың, жалқы және жалпы есімдердің қатарын молайтты.
Аталмыш диплом жұмысының негізгі сипаты - ерте орта ғасырларда Тұрфан
мен Кочо қағандықтарында жазылған манихейлік сипаттағы ескерткіштердің
тіліне талдау жасаусол кездердегі Орталық Азияда кең тараған манихей жазба
ескертіштерінің құрылымдарын ашып көрсетеді. Көне ұйғыр қағанатының заңды
жалғасы болып табылатын бұл мемлекеттерде санскрит, қытай, сириялық
бағыттағы араб жазба мәтіндері сол дәуірдегі ғалымдар мен діни өкілдерінің
тарапынан шебер аударма арқылы көне түркілердің мұрасына айналғаны мәлім.
Ескерткіштердің басым бөлігі фрагментарлық сипатта ғана сақталынып
отырғандықтан, жұмысымызда біз көлемі жағынан барынша жақсы сақталынған
Манихейлердің жалбарыну дұғасы [Хуастуанифт] және Ырық бітіг [Түс жору
кітабы] деп аталынатын екі ескерткіш мәтіндерінің негізінде жүргіздік.
Диплом жұмысында қолданылған әдістер:
Еңбекте салыстырмалы-тарихи, салғастырмалы, типологиялық,
лингвомәдениеттанымдық зерттеу әдістері негізінде жинақтау, сипаттау,
жүйелеу, салыстыру, талдау, қорытындылау әдіс-тәсілдері кеңінен қолданыс
тапты.
Диплом жұмысының теориялық-әдіснамалық негізін көне түркі жазба
ескерткіштері мен манихей жазба ескерткіштерін зерттеп, саралаушы ғалымдар
мен зерттеушілердің пікірлерін басшылыққа алдық. Отандық зерттеушілерден Ғ.
Айдаров, Ю.А Зуев, Б.Е. Кумеков, Е.Б. Смагина ал шет елдік зерттеушілерден
Виденгрен Гео, Литвинский Б.А., Васильев Л.С.,Блаженный Августин, Бутми Н.
Каббала, Малахова Н.М., Т. Ч. Бобрицкой, Акты Архелая Кац, Мелетинский Е.,
Бартольд В.В., Гумилев Л.Н., Кляшторный С.Г., Агаджанов С.Г., Кызласов Л.Р.
еңбектеріндегі тұжырымдар негіз болды.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 6
1 МАНИ. МАНИХЕИЗМНІҢ ТАРАЛУЫ 8
1.1 Манихеизмнің пайда болуы мен дамуы 8
1.2 Манихейліктің Орталық Азияға тарауы 18
1.2.1 Манихейлік сипаттағы ескерткіштердің тілі 25
1.3 Тұрфан, Кочо қағандықтарындағы діни сипаттағы көне
ұйғыр жазба ескерткіштері 28
2 КӨНЕ ҰЙҒЫР ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕРІНДЕГІ ЕСІМ СӨЗ ТАПТАРЫ
34
2.1 Ырық бітіг және Манихейлердің жалбарыну дұғасы 34
2.2 Көне ұйғыр жазба ескерткіштеріндегі сөз таптары 45
2.2.1 Зат есімнің жасалу жолдары 46
2.2.2 Сын есімнің жасалу жолдары 52
2.2.3 Сан есімнің жасалу жолдары 54
2.2.4 Есімдіктің жасалу жолдары 56
2.2.5 Үстеу сөз таптарының жасалу жолдары. 58
2.2.6 Шылау сөздердің жасалу жолдары 60
ҚОРЫТЫНДЫ 61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 62
ҚОСЫМША А 63
ҚОСЫМША Ә 64
ҚОСЫМША Б 65
ҚОСЫМША В 66
ҚОСЫМША Г 67
ҚОСЫМША Ғ 68
ҚОСЫМША Д 69
ГЛОССАРИЙ
Мани – біздің заманымыздың 216 ж. қиырдағы Екіөзенде дүниеге келіп,
өзінің жалынды уағыздарын Вавилон, Иран, Орта Азиядан бастап, Үндістанға
дейін таратқан манихейліктің негізін салушы.
Манихейзм – бұл үшінші ғасырда пайда болып батыс пен шығыста кең
тараған діни философиялық оқу. Бұл оқу оның негізін салушы, керемет уағызшы
және дәруіш Манидің есімімен аталған.
Көне жазба ескерткіштер – VII–IX ғасырлардағы көне түркі ойма жазулары
мен қолжазбалары, көне түркі әліпбиіндегі әр алуан мәтіндер. Көне түркі
жазба ескерткіштері арқылы қазіргі түрік халықтарының көне тілін, тарихын,
этногенезін, географиясын, рухани мәдениетін, жазба дәстүрін, әдет-
ғұрыптары мен дүниетанымын білуге болады.
Ырық бітіг – шамамен IX ғ. түрік бітікпен жазылған кітап. Ұйғыр
қағандығы кезінде жазылған деп есептеледі. Өлшемі 13,75 х 8,75 см. Кітаптың
басы мен аяғында қытайша Будда дініне арналған өлең жазылған. Қалған 58
бетте түркіше жазулар қағаз бетіне сиямен жазылған
Есімдік – заттың атын, сынын, санын я олардың аттарын білдірмейтін,
бірақ солардың (зат есім, сын есім, сан есімдердің) орнына жұмсалатын сөз
табы. Есімідіктер белгілі бір түсінікті я ойды жалпылама түрде мегзеу
арқылы білдіреді. Есімдіктердің нақтылы мағыналары өздерінен бұрын айтылған
сөйлемге немесе жалпы сөйлеу аңғарына қарай айқындалады
Тұрфан – оазис және қалалық уезд, Қытайдағы Тұрпан, Шыңжаң
провинциясының мәдени орталығы.
Кочо – Шығысында Қашғар мен батысында Ақсу арасында, Ұлы Жібек Жолының
солтістік тармағында орналасқан ертедегі түркілердің будда дінін тұтынған
мемлекеті.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты: Манихей жазба ескерткіштеріндегі есім сөз
таптарының жасалуын қарастырған кезде үлкен тарихи кезеңдерге үңілуімізге
тура келеді. Оның өзге діндер және тілдермен бірнеше ғасырлар бойы тығыз
қарым - қатынасын қарастыра отырып, мемлекеттердің бірінің пайда болып,
енді бірінің жойылуының куәсі боламыз.
Манихизм ІІІ-ХІV ғасырларда Египеттен бастап Кореяға дейінгі көптеген
халықтардың тарихи-мәдени өмірінде үлкен орын алған әлем діндерінің бірі.
Мани ілімі өз негізінде дәстүрлі және осы елде үлкен абыройға ие жергілікті
дін және ғибадаттарға арқа сүйеді. Өз дініне жергілікті құдайларды қосуы,
өз принциптерін өзгертпей ұстауы және нақты ұйымдастыруы, манихизм өз
доктринасына басқалардың жемісті де тиімді бастамасын енгізуі - манихизмнің
өзіне тән қасиеті еді.
Зерттеудің өзектілігі Исламға дейін Азия жерінде көшпелі түркі халқының
басын біріктірп, әдебиеті мен мәдениетінің дамуына үлкен септігін тигізген
зороастризм, буддизм, христиандық секілді әлемдік діндердің болғандығын
ескерген жөн. Соның бірі III ғасырда иран жерінде пайда болған, көп
жерлерде қуғынға ұшырап, түркі еліне келгенде ғана өзінің тұрағын тапқан
манихейлік діні. Орта және Орталық Азиядағы түркі әлемінде исламға дейін
үстемдік еткен ол, түркі жазба әдебиеті мен мәдениетін тілдік даму
тұрғысынан жаңа бір деңгейге көтергені белгілі. Алайда соңғы жылдарға
дейін, жалпы айтқанда көне ұйғыр жазба ескерткіштері, нақты айтсақ, соның
ішіндегі манихейлік сипаттағы ескерткіштердің тілі жеке дара алынып, тілдік
тұрғыдан зерттелінбегені жұмысымыздың өзектілігін анықтайды.
Диплом жұмысының нысаны – ІХ-Х ғасырлардағы түркілердің Тұрпан және
Кочо қағандықтарының мәдениетінің негізі болып табылатын діни сипаттағы
манихейлік ескерткіштерінің тілі. Зерттеу Манихейлердің жалбарыну дұғасы
[Хуастуанифт] және Ырық бітіг [Түс жору кітабы] деп аталынатын екі
ескерткіш мәтіндерінің негізінде жүргізілді.
Диплом жұмысының пәні: Манихей жазба ескерткіштеріндегі есім сөз
таптарының жасалуы
Диплом жұмысының мақсаты – Манихей жазба ескерткіштеріннің тіліне
талдау жасап, ондағы есім сөз таптарының құрылысы мен жасалу жолдарына
зерттеу жүргізу.
Жұмыстың мақсатына орай төмендегі міндеттер қамтылды:
- манихейлік бағыттағы ескерткіштердің тілдік ерекшелігі мен оның
зерттелуіне талдау жасау;
- мәтінде кездесетін манихейліктің негізгі ұғымдарына тілдік тұрғыда
сипаттама беру;
- Ескерткіштер тілінде кездесетін манихейлік терминдердің сипатын қарау
және оның тілдік ерекшелігіне тоқталу;
- манихейлік көзқарастың ұстанымдарын тілдік тұрғыдан жүйелеп, оның
грамматикалық және лексикалық сипаттарын ашу;
Зерттеудің дереккөздері ретінде көне түркі жазба ескерткіштері мен
манихей жазба ескерткіштерін зерттеп, саралаушы ғалымдар мен
зерттеушілердің пікірлерін басшылыққа алдық. Отандық зерттеушілерден Ғ.
Айдаров, Ю.А Зуев, Б.Е. Кумеков, Е.Б. Смагина ал шет елдік зерттеушілерден
Виденгрен Гео, Литвинский Б.А., Васильев Л.С.,Блаженный Августин, Бутми Н.
Каббала, Малахова Н.М., Т. Ч. Бобрицкой, Акты Архелая Кац, Мелетинский Е.,
Бартольд В.В., Гумилев Л.Н., Кляшторный С.Г., Агаджанов С.Г., Кызласов Л.Р.
еңбектеріндегі тұжырымдар пайдаланылды.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері. Еңбекте салыстырмалы-тарихи,
салғастырмалы, типологиялық, лингвомәдениеттанымдық зерттеу әдістері
негізінде жинақтау, сипаттау, жүйелеу, салыстыру, талдау, қорытындылау әдіс-
тәсілдері кеңінен қолданыс тапты.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негізінде тіл білімі ғылымында
орныққан іргелі тұжырымдар мен зерттеуші тілші ғалымдар негізін салған және
пайдаланған әдісттер мен әдістемелер басшылыққа алынды.
Алынған нәтижелер: Осы диплом жұмысында бұрын соңды арнайы тілдік
зерттеулер жүргізілмеген белгілі бір кезең мен мәдениетті қамтитын Көне
ұйғыр манихейлік жазба ескерткіштер мәтініне тілдік талдаулар арқылы қол
жеткізілді.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі
бөлімнен, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 МАНИ. МАНИХЕИЗМНІҢ ТАРАЛУЫ
1.1 Манихеизмнің пайда болуы мен дамуы
Манихейлік бұл III ғасырда пайда болып Батыс пен Шығыста кең тараған
діни философиялық оқу. Бұл оқу оның негізін салушы, керемет уағызшы және
дәруіш Манидің есімімен аталған. Ол біздің заманымыздың 216 ж. Мардинде,
Ктесифон, Парфия имперяларында дүниеге келіп, өзінің жалынды уағыздарын
Вавилон, Иран, Кіші Азиядан бастап, Үндістанға дейін таратты. Ал олар
қытай, Орталық Азия және Оңтүстік Сібірге дейін жетті [1, 1].
Манидің ата анасы ақсүйектер болған. Олар Ктесифон қаласында тұрған.
Бұл қаланың ерекшелігі – онда әр түрлі ұлттардың, тілдердің, мәдениеттің,
діндердің тоғысқан жері еді. Осындай сан алуан адамдардың қоршаған ортасы
Манидің де өмірге деген көзқарасына әсерін тигізді. Халық арасында ирандық
халықтық дінінің көптеген түрлері тараған еді: ұлы құдайлар Митра мен
Анахитеге табыну, жұлдыздық құдайларға табыну, зороастризм, сиқыршылардың
көптеген секталары бар еді. Сонымен қатар ол кездері иудаизм, христиан діні
және баптистік секталар да болған.
Манидің әкесі, Патик, иудей-христиандық мугатасилахтардың (сөзбе-сөз –
өздерінен өздері шоқынушы) қатарында болған. Бұл бар назарын Иисус
Христостың құтқарушы рөліне емес, ақиқат өмірдің тиымдары мен заңдарына
бөлген секта болған. Мани төрт жасқа толғанда, сектаның идеяларына сенімді
ізбасар қылып тәрбиелеу үшін, әкесі оны сектаға алып келеді. Он екі жасында
Маниге, жазба бойынша, анық аяндар келе бастайды. Бұл аяндарда ол бір құдай
тектес елшімен сөйлеседі. Жарық жұмақтың Патшасынан (Ұлы керемет
Жаратылыстан) келген алғашқы аян: Бұл қауымды таста! Сен олардың қатарына
жатпайсың. Сенің жұмысың – ғұрыптарды түзетіп, нәпсілерді тізгіндеу.
Алайда, сен әлі жас болғандықтан, саған ашық жария жасауға уақыт келген
жоқ [2, 47].
Уақыт өте келе Мани дінді оқып, игеру арқылы біраз білім мен тәжірибе
жинақтайды. Жиырма төрт жасында оған екінші аян келеді. Соған сәйкес ол
жаңа оқуды уағыздауға шығуына болады. Манидің алғашқы халық алдына шығып
сөйлеуі құдайлық Жарықтың бар екені жайлы болды. Қауымның жақтастары оның
айтқанына қарсы шығып, Мани туған өлкесін тастап кетуге мәжбүр болады.
Манидің алғашқы ізбасарлары өз әкесі және Симеон мен Абизахий деген екі
жігіт болды. Солармен бірге Мани үндістанға аттанып, ол жерде Буддизммен
танысады. Буддизм оған өте үлкен әсер қалдырғаны сонша, болашақта ол
Буддизмнің уағыздау әдістерін де пайдаланады. Үндістанда Манидің оқуының
жақтасы Шапура Пероз патша болады. Соған орай Мани өзінің алғашқы
шығармасын Шапуракан (Шапура Кітабы) деп атаған. Кітапта Елшінің Келуі
деген бөлім бар. Ол жерде көктен кеген елші әр түрлі кейіпте жерге
түсетіндігі және де Мани Будданың, Зара-туштраның, Исаның ізбасары екендігі
айтылады. Сонымен қатар бұл жерде Манидің туған жері мен уақыты жайлы
автобиографиясы да жазылған. Патшамен жақсы қарым- қатынаста болуының
арқасында, Жарықтың елшісі бүкіл мемлекетке өз оқуын уағыздайды. Манихейлік
дерек көздеріне сүйенсек, Манидің уағызы Шапураға терең әсер етіп, соңғы
пайғамбардың өз оқуын бүкіл Парсы мемлекетіне тарату тілегі жүзеге асқан
еді. Тіпті Патшалардың Патшасы өзінің Империясындағы жергілікті
билеушілерге жаңа дінді қорғау жайлы хат та жіберген. Өзінің
автобиографиялық жазбаларында Kephalaia кітабында Мани былай дейді: Мен
Шапур патшаның алдына бардым. Ол мені үлкен абыроймен қарсы алды және маған
өз жерінде жүру мен өмірдің сөзін уағыздауға рұқсат берді. Ары қарай:
Шапур патша маған қамқор болды, ол барлық билеушілерге мен үшін мынадай
хат жазды: Оны қорғаңдар және оған көмектесіңдер, ешкім оған қарсы
әділетсіздік пен күнә жасамасын. Мани Шапурдың досына айналды, патшалық
кеңестің құрамына кіріп, Римге шабуыл жасауға да қатысқан. Бұл шабуылдар
манихейліктің батыста дамуына себепші болды [10, 172-180].
Мани күнде уағыз жүргізді, оның барлық уақыты елшілік пен шәкірттерімен
сырласумен өтті. Ол басқа елдердегі өзінің ізбасарларына хабар дайындады.
Бұл хабарлар бірнеше ондаған жылдардан кейін манихейліктің ұлы құндылығына
айналды. Керемет оратор, психолог, тұла бойынан жақсы бір энергия шығып
тұратындығы соншалық, Манидің қасында бір- екі сағат тұрған адам бірнеше
айлар бойы өзін керемет сезініп жүретін болған екен деседі. Ұстаз өзінің
көзі тірісінде- ақ аңыздық атаққа ие болды. Оның есімі тек қана Парфия мен
Согдиана жазығында ғана емес, сонымен қоса Үндістан мен Қытайда да кең
тараған еді [3, 508].
Манихейлік, Жарықтың ұстазы адамдарға жеткізуге тырысқан, негізгі үш
пунктке негізделген. Олар дуализм жайлы оқудан, космогоникалық мифтен және
жан туралы оқудан тұрады. Манихейлік оқуға сәйкес, әлем ең алдымен, бір-
бірінен таза, бөлек, Жарық пен Түннен тұрған. Алайда бір мезетте көре
алмаушылықтың кесірінен Түннің күштері Тіршілік Жарығына қарсы соғыс
бастайды. Алғашадамның бастамасымен, Жарықтың бес апат- жауынгерлері қарама-
қарсы жақпен соғысқа түседі. Бұл күресте Жарық пен Түннің бөліктері
араласып, адамзат қоғамының әлемі- Қозғалыс әлемі пайда болады. Осылайша,
адамның негізі жамандық пен жақсылық, дүниеқұмарлық пен рухани байлықтан
тұрады дейді. Жарық күштерінің миссиясы бұрынғы тепе- теңдікті қайтару
болса, Түннің жауынгерлері Қозғалыс әлемін өзінің отары ретінде сақтап
қалуға тырысады екен.
Шабуылдан қауіптенген жарықтың Әкесі (ұлылықтың Әкесі) өмірге бірнеше
рухани бастамаларды шақырады оның эманацияларын. Олардың қара күштермен
соғысында жеңілуі ақ пен қараның араласуына алып келеді. Жарық элементтерін
құтқару қажеттігі жарық Әкесін, құрыған қара күштердің терісінен, көрінетін
материалды әлем жаратуға итермелейді. Бұл әлемнен күн мен айды бөліп алу
жарық элементтерін бөліп алудың басы болған. Жұлдыздар, жел, от, су бұлар
да негізі жарықтан жаратылған, бірақ құрамында қараның қоспасы бар. Үрдісті
толық аяқтау үшін ұлылықтың Әкесі өмірге тағы бірнеше рухани бастамаларды
шақырады (барлығы олар жетеу бұл сан манихейлерде қасиетті саналған).
Олардың көмегімен зұлымдықтың әскері түбегейлі жеңіледі. Алайда материалды
әлем сол күйі аралас болып қалып қояды, Адам ата мен Хауа ана да соның
ішінде (Адам атада жарықтық элементтер басым, Хауа анада керісінше). Ақыры,
жарық Әкесінің шақыруымен келген Иса Адамға жақсылық пен жамандықты танып
айыруға көмектеседі. Соның арқасында ақиқат анықталып, құтқаруға аз қалады.
Алайда бәрі соңғы пайғамбар Мани келгеннен кейін түбегейлі орнына тұрады.
Адамдар енді ғана түсініп, ең бастысы жарық элементтерін қараңғыдан бөлуге,
өздерінің жандарын тәндерінен айыра білуге мүмкіндік алды. Бұл үрдістің
соңы бүкіл адамзат масштабында Сұмдық Сотпен аяқталады. Одан кейін жер
жарықтың барлық элементі аспанға кеткенше 1468 жыл жанып, ал мына дүние
бүкіл зұлымдықтармен бірге мәңгіге құриды екен [4, 16].
Манихейлікке сай адамзат қоғамында Ақ пен Қараның күштері адамның
жанындағы жарық бөлігін иелену үшін үздіксіз соғысып жатыр. Манидің оқуы
бізді қоршаған орта екі бастаманың- жамандық пен жақсылықтың, ақ пенен
қараның күрес аренасы дегенге келеді. Манихейлік дуализм ақ пен жақсылық
әлемі рухани әлемге, ал қара мен жамандық материалдық әлемге саяды. Бұдан
шығатын тұжырым бізді қоршаған қазіргі әлем зұлымдық әлемі. Әлемдік
үрдістің мақсаты адамның жанына салынған жарық бөлшектерін құтқару болып
табылады. Соған сай құралдары да: ақиқи манихейлер, таңдаулылар. Олар
аскетикалық өмір сүруі тиіс болды, яғни жеке меншігі, жанұясы, тұрағы
болмауы керек, шарап пен ет жемеу керек, тіпті тамаққа қосылатын
өсімдіктерді жұлмауы керек. Оларды отбасы, мүлкі бар, өлерінде
таңдаулылар дәрежесі берілетін адамдар асырауы керек еді [5, 5].
Әлемнің Жаны, яғни жарық құдайының бөлшектері, мнихейліктердің ойынша,
тек ғана адамның бойында ғана емес, жануарлар мен өсімдіктерде, жалпы бүкіл
табиғатта бар екен. Олардың ойынша өлі табиғат, бойында әлемнің Жанын құрай
отырып, тірі жаратылыстар секілді қиындықтарға душар болған. Сондықтан,
көптеген Манихейліктер өсімдікті жұлып алуды, жемісті кесуді ұлкен қылмыс
деп білген. Алайда, бір жағынан таза емес, зұлым бөлік тамақ талап
ететіндіктен, нанды жемес бұрын, Манихейліктер оған былай деп сөйлейді
екен: Сені шапқан мен емес, сені уатқан мен емес, сені ашытқан мен емес,
сені пісірген мен емес, сенің азабыңа кінәлі мен емес және сенің азабыңа
кінәлілер сенен де ауыр азап шеккенін тілеймін. Кейбір манихейлердің
ойынша, азық түлікті жеу арқылы материаға салынған құдайдың бөліктерін
босатып, оларға өздерінің бастапқы негізіне қайтуға көмектеседі екен.
Манихейлер жер өңдеу істерін қатты сөккен екен, себебі олардың ойынша
ол сансыз көп қайғыға ұшыратады екен. Манидің көптеген сенімді ізбасарлары
өмірде қатаң тәртіппен жүріп тұрған: тамақтан шектеген, тек бұлақтың суын
ішеді екен, жай ғана шөп басқан бастырмада тұрған. Некені және баланың
туылғанын сөккен екен себебі, бұл рухтың ана жатырында ұсталуына
әкелгендіктен.
Манихейлікте үш дәрежелі хабарландырулы жасырын қоғам болған:
сенушілер, таңдаулылар және мінсіздер. Екі жоғарғы дәрежеге кіру қиын
болған. Августин христиандыққа келмес бұрын манихейлікте болған. Соның өзі
манихейлікте жүріп, алғашқы баспалдағынан аса алмаған. Августиннің айтуы
бойынша, сектаның құрамына кіретіндерден құпияны қатаң түрде сақтау талап
етілетін: Jura, perjura, secretum prodere nole (ант ет, антыңды бұз,
бірақ құпияны ашпа). Керемет Августин манихейлердің өздерінен басқаларға
қатыгездігіне куәлік етеді: манихей болмаса ешкімге нан мен су
берме.Манихейлердің, өздерінен кейінгі құпия қоғамдарға жеткен, әлеуметтік
және анархиялық идеялары жайлы керемет Августин келесі түрде айтады:
Magistratus civiles et politicos danmadant. ut juae a Deo malo constitutae
sunt (азаматтық және саяси биліктерді қарғыс атқан зұлым Құдай
қойғандай), ары қарай: Nec domos, nec agros, nec pecumian ullam
possidendum (үйлердің де, жерлердің де, ақшалардың да меншік иесі болмауы
керек) [7, 21].
Манихейлердің ойларынша барлық әлемде ең алдымен бір ғана ақиқат
болған, ол тек ғана Жарық. Бұл идеяны жердің түкпір-түкпірінде буддизм,
зороастризм, христиан діні секілді діндердің көмегімен уағыздады.
Манихейлік болса өз кезегінде, кемшілігі мен шығындарына сүйене отырып,
бірегей, бүтін, кеңістіктік әмбебап бола бастады. Манихейлердің
миссионерлік уағыздары қайда бағытталса да, сол жердің жергілікті наным
сенімдерін көздейтін. Манихейлік формалды билік етуші дінге айналуды
көздеді, алайда өзінің оқуының негіздік бөлігін назарсыз қалдырды.
Манидің дінінде манихейліктің принциптерінің буддизм, зороастризм,
христиан діндеріне ұқсастығын байқаймыз. Олар манидің аузынан өте қатты
өзгеріп шығыпты. Бәрімізге белгілі сол кездердегі иран халқының көптеген
бөлігінде діни мәнде зороастризм тұрған еді, ал сиқыршылар мен
көріпкелдердің жоғарғы топтары зерванизмде болды. Осы тұрғыда манихейлердің
басты үлгі алушысы- зервано зороастрлық космогенезис. Оның негізінде
зерванттық егіздік миф, жақсылық пен жамандықтың ғарыштық соғысы,
астрологиямен байланыс және мысалдар көп манихейліктің буддизм, христиан
діні секілді діндерден алған жерлері. Тіпті Мани өзін Исаның мұрагері деу
арқылы христиан дініне жақындағысы келген. Және Исаға қарағанда, Манидің
айтуынша, ол ақиқи құтқарушы екен. Манидің автобирграфиялық материалы
христиандық бағытпен тойдырады: керемет туылыс, алыс елдерге миссиалық
саяхат, ол жақтың күшті әлемімен кездесу, кереметтер жайлы әңгімелер,
шәкірттерімен өткізетін сабақтары және т.б.. Өз кезегінде Мани буддизмнен
өз мешітінің ішкі әшекейленуін алған: Мани ұлы ұстаз, таңдаулылар түзу
жолдағылар, және тыңдаушылар төменгілер. Буддизмде Будда, монахтар және
тұрғындар. Сонымен қоса ұлы ұстаз мінсіз абырой, таңдаулылар дін істерімен
айналысады, ал тыңдаушылар жаңадан келгендер оларға қызмет көрсетушілер.
Мысал таңдаулылар өздерінің абыройына байланысты өздері тамақ тауып жемеу
керек, оларды тыңдаушылар тамақтандыру керек. сонымен қоса тыңдаушылар жаңа
ұрпақ туу үшін керек болған, себебі таңдаулыларға бұл жұмыс күнәлі
саналған. Буддизмнен келесі алған бір түрі жанның бірнеше рет жаңа тәндерге
қоныс аударуы. Бұларды Мани манихейлердің төменгі классына жатқызып,
күнәхар санаған [8, 247-259].
Манидің дініне кірушілер салынған үш тыйымды немесе үш мөрді міндетті
түрде орындаулары тиіс еді:
Ауыз мөрі: кез келген манихейлік оқу тұрғысына сай келмейтін сөзді
айтудан жіне тамақтан шектелу;
Қолдың мөрі: жануарлар мен өсімдіктерге зиянын тигізетін кез кез келген
іс әрекетке тыйым.
Тәннің мөрі: некеге тыйым, түбегейлі жыныстық тыйым, оз бойыңдағы кез
келген нәпсіні тізгіндеу.
Үш мөрден бөлек, тағы он істен аулақ болуы керек: пұтқа табыну, өтірік,
жұбайының көзіне шөп салу, сараңдық, адам өлтіру, ұрлық, сиқыр, дінге күмән
келтіру, діни міндеттерді орындаудағы салғырттық және манихейлерді алдау.
Адамның денесі материадан болғандықтан, кез келген зұлымдық пен
жамандықтың бастауы болып табылатынына Мани сенімді еді. Осыған сүйене
отырып, ол Сұмдық Сотқа сенбейтін еді. Манидің дінінде барлық тәндік
жаратылыстар зұлымдық болып табылатын, сондықтан Мани барлық тән қалауларын
тыйуды насихаттайтын. Мани өзінің ізбасарларын барлық ләззәттан арылып,
ешқашан демалмай және көңіл көтермеуге үйретті. Мысал ретінде ол қырықаяқты
келтіреді, адамның денесі қырықаяқ сияқты, әрбір аяғы тән қалауы, бір аяғын
жұлсаң, қалған аяғымен қозғала береді. Бұл тән қалаулары нәпсі, отбасы
жайлы, мүлік, үй, жеңіл, тыныш өмір жайлы арман және т.б. бұл өмірдің
қызықтары. Бәрін тастап, ешқандай қайғы мен қуаныш жетпейтін орманға кетіп
қалса да, адам бұл тілектерінен ешқашан арылмайды, себебі Манидің ұсынып
отырған жолы түс, иллюзиядан басқа ешнәрсе емес. Қоғамды жек көріп,
отбасынан безіп, жердің бір бұрышында жалғыз өзі аштан аш, өзінің нәпсісін
толық тыйып, жан тыныштығын сезінетін өлген адамнан басқа ешкім емес.
Манидің дінінде неке құрмау ең үлкен жақсы қасиеттердің бірі болып
саналған. Манидің көп кеңестерінің бірі, Құдайды сүйю үшін ешқашан
үйленбей, өз бойыңдағы кез келген нәпсі қалауымен соғыста әрдайым жеңіске
жетіп отыру керектігін айтқан. Әл- Бируни айтады: Мани некелік өмірді лас,
жиіркенішті және таза өмірге кедергі келтіреді деп есептеген. Ол адамдар
өзара нәпсіні көбейтететіндіктен, оз бойындағы таза рухтардың Құдайына
баруға кедергі жасайтындағына сенімді еді,- дейді. Жалпы алғанда
манихейлікте некесіздік қабыл болмады да аз ғана діни басқарушылар мен
фанатиктер ғана некесіздікті қабылдады.
Мани ораза ұстауды күнәлардың кешірілуінің бір жолы деп білген,
сондықтан манихейлікте ораза ұстау уақыты жылдың ширегін құрайтын.
Манихейлік діннің заңдары бойынша рухани діни басшылар нәпсіден және
барлық дүниеден арылған болуы керек. Манидің ойынша, тән лас болағандықтан,
бұл қажеттіліктердің бәрінен біртіндеп арыла беру керек. ани байлық пен
жеке меншікті өтірік пен адасудің негізі деп атайды да кедейлікті адамзатты
құтқару жолы деп есептеген. Ол ақиқатты іздеген адам нанды қалай табам деп
ойламауы керек, алайда дәруіш күйінде өз өмірін сақтап отыру керек дейді
[9, 1-3].
Өз дінін кеңінен тарату үшін Мани елдерге өзінің елшілерін жіберді де
аз ғана уақыт ішінде көптеген ізбасарлары пайда болды. Осылайша, манихейлік
кең тараған дін болып, кейіннен (XII ғ.) батыста Франция, шығыста Қытайға
дейін ирандықтар, қытайлықтар, еуропалықтар және мысырлықтардың арасында
кең етек жайды. Манидің дінінің тарауы басқа діндегілердің ашулы толқуына
алып келді. Әсіресе мұсылмандар мен христиандардың және зороастрлардың.
Соған орай Батыс пен Шығыста манихейлерді бүлік жасаушы деп кіналап,
қудалайтын бұйрықтар шығарылды. Сонымен қоса осы елдерге де зороастризммен,
зерванизммен байланысты ежелгі иран білімінің бөлшектері де келіп жатты [2,
63-65].
Манихейлердің қуғын-сүргінге ұшырауы олардың Қытайға ауа көшуіне және
бұл ирандық діннің Қытай мен Орта Азияда кеңінен тарауына себеп болды.
Осылайша, VIII ғасырда Ұйғыр мемлекетінің мемлекеттік діні манихейлік
болған. Бұл жөніндегі ақиқатты әл- Бируни жеткізеді: Манидің ізбасарлары
ислам елдерінде бытырап өмір сүріп жатыр, Саэбин деп аталатын манихейлік
секта Самарқан қаласында орналасқан. Ал ислам әлемінен тыс жерлерге келетін
болсақ, шығыс Түркістанның халқы, Қытай, Тибет халықтары, кейбір Үнді
халықтарының діні манихейлік. Әл Бирунидің бұл сөздері XX ғасырдың
басында, Турфан аймағында жасалған жаңалықты растай түседі. Ол жерден
христиандық және исламдық жазбаларды толық растайтын, әсіресе әл- Бируни
мен ибн- Надимнің, манихейлікті зерттеуде маңызды орын алатын,
манихейлердің жазған хаттары табылған еді.
Манидің қызу миссионерлік шаруасы Шапурдың өлімінен кейін, 273 жылы,
таққа Бахрам I келгенде үзілді. Жаңа патшаның жарлығы бойынша, манихейлік
оқу ең лас саналып Мани өлтіріледі. Ал оның ізбасарлары Ираннан қуылды.
Кейбір деректерге сүйенсек Мани азып өлді дейді, ал кейбір деректерде оның
тірідей терісін сыпырып, бүкіл елдің алдына іліп қойған деседі.
Өзінің шапқылауының арқасында Мани өз оқуын Қытай мен Орталық Азияда
таратып үлгерді. Сонымен қоса өз ізбасарларымен әрдайым хат жазысып
отыратын. Манидің артықшылығы-шешендігі (ауызша да жазбаша да), суретші
мен каллиграфтық таланты еді. Манихейлік әдебиетті сұлбалау бұл діннің бар
тарихында сақталған. Ал Манидің Арджанг деп аталатын әлем атласы
Шығыста сурет шедеврінің синониміне айналды [11, 13-15].
Қалай болғанда да өзінің азапты өлімінен кейін Маниді оның ізбасарлары
ақиқи құтқарушымыз деп құдайландырып алады. Манихейлік қоғамы Ираннан
қуылып, жер бетіне бытырап тарап кетті де, Азиядағы және Еуропадағы кейбір
діни философиялық концепциялар мен ортағасырлық секталық қозғалыстарға
(альбигойлар, богомилдер, катар, павликиандар және т.б.) едәуір әсерін
тигізді.
Көне түріктер көзқарасына манихизм өз әсерін тигізді. Манихизм өзіне
зороастризмнің көптеген маңызды элементтерін бір жағынан қосты және
жалғастырды, ал екінші жағынан буддизмді де бірнеше дәрежеде қостады.
Манихейліктер өз діни ағымында өнерді, көбінесе сәулет өнерін қолданды,
олардың діни кітаптары тамаша безендірілген болатын, ал Манидың өзі ұлы
суретші болып саналатын.
Манихизмдегі ең басты аспекттердің бірі – дуализм (материализм мен
идеализмді үйлестіруге тырысатын адам) өмір ағашы және өлім ағашы болды.
Материализммен -шығыс, батыс және солтүстік, ал идеализммен- оңтүстік
байланысты болды. Жарық патшалығында 4 түрлі – Құдай, Жарық, Күш, Даналық
болып көрінетін Әке ұлылығы өмір сүреді. Кейде ол Зерванмен сәйкес келеді,
бірақ көбінесе басқаша болады. Оның 5 даңқы бар-Ақыл, Білім, Парасат, Ой,
Сақтық және 12 қызы, жеке рақымшылары-Жоғары билік, Даналық, Жеңіс,
Келісім,Тазалық, Шындық, Сенім, Ұзақ төзу, Тіке айту, Жарылқаушылық,
Әділдік, Жарық. Өлім патшалығында ахриман образын жалғастырушы қараңғылық
патшалығы билік етеді. Ол қараңғы жермен және 5 әлем-түтін, от, жел, су,
қараңғылықпен байланысты болады. Оған бүлікті қалайтын көптеген жындар
қызмет етеді. Дәл солар ғаламның тепе теңдігін бұзып, жарық патшалығына
басып кірген еді. Қара күштерге тойтарыс беру үшін жарық Әкесі екі рухани
бастамаларды шақырады: өмірдің Анасы мен Алғашадамды (кейбір деректерде
Ормизд). Кей кездері өмір Анасының өзі жарық Әкесін шақырады, ал Алғашадам
өзінің бес ұлын (жарық, жел, от, су және эфир тәріздес бірдене). Алғашадам
өзінің бес ұлымен қара күштерге қарсы соғысқа түседі. Қара күштер бұларды
тұзаққа түсіріп алады. Сонда жарық Әкесі тағы үш рухани бастамаларды
шақырады: жарық Досы, Ұлы көрегенді және Тіршілік рухын шақырады. Олар қара
түнекке қарсы соғысып, жарық Досы Алғашадам мен оның бес ұлын құтқарып, ал
Тіршілік рухы мен өмір Анасы оларды аспанға қайтарады екен деседі.
Манихизмде Күн мен Ай құдайларының діні ерекше. Олар тірі әлемдегі тірі
рухтан жаралған, олар жалғыз жарық елшілігі, Күнде демиурги құдайлары, ал
Айда-тірі рухтың тазалаушы құдайлары өмір сүреді. Күн мен Ай жарық еліне
дін жақтаушылар рухы болып кіретін жалғыз қақпа қызметін атқарады. Оларға
күнделікті Таңдаушылар мен тыңдаушылар ғибадаты үндеу жасайды.
Түркі манихейлігіндегі Зурван құдай пантеонның ең маңызды фигурасы
ретінде кірген. Өзінің күнәларын еске ала келе манихейлік миряндық өз
құлшылығы жайлы: Сонымен қоса біз өзіміздің адасуда екендігімізді
түсінбестен күнәлі істер істеппіз. Барлығының бастауы, негізін қалаушы осы
Зурван құдай болғандықтан, о, құдайым, осының бәрін біз түсінбей соншама
өтірік айтып жүріппіз [22, 246-247].
Иран мифологиясындағы Зурван – Жоғарғы құдай. Ол – шексіз уақыт ретінде
бағаланады. Ол – Ормазд бен Ахриманның әкесі, Жақсылық пен Жамандықтан да
құдіретті. Жамандық пен жақсылықтың соғысының нәтижесін, адамзаттың
тағдырын, бұл әлемдегі барлық құбылыстарды алдын- ала жазып қойған.
Манихейлікте де аталған қасиеттермен сипатталады. Зурван- Ұлылық Құдайы,
жарықтың Әкесі, Ақиқат құдайы, мінсіз, адам санасы жете алмйтын шексіз,
жарық негізділердің барлығының жаратушысы. Қытай трактаттарында Мани
айтады: Зурван үш әлемге бірегей және барлық тіршілік үшін әмбебап: ол
мейірімділіктің жаратушысы, ол керемет өткізгіш, олжаралы жандардың емі.
Турфандағы түркі манихейлік тексттерге қарағанда, Зурван құдай береке
деген түсінікпен ұштасқан. Зурван құдайды ең алғашқы мөрі махабат болған.
Манихейлікте Ай мен Күн құдайларының бейнесі ерекше. Олар Тіршілік
рухымен жаратылған және бұл материалды әлемдегі жалғыз Жарық негізділер
екен. Күнде демиурга құдайлары тұрса, Айда тазартушы тіршілік Рухы
құдайлары тұрады екен. Ай мен Күн Жарық еліне өтуге болатын жалғыз қақпа
болып саналады. Соларға Таңдаулылар мен тыңдаушылардың күнделікті
құлшылықтары бағытталды.
Сұлулық түсінігі жалпы адамзатқа бірдей және барлық дін оқуларына тән,
ал манихизм доктринасында оған ерекше қатынас жасалады. Нағыз сұлулық тек
ғана Жарықтың жаратылысына тән.
Өз кезегінде манихеизм мәтіндерінде тірі рух алғашқы адамдардың 5 апат-
үрей аттары жазылған: Зефир құдайы, жел құдайы, жарық құдайы, су құдайы, от
құдайы. Ол материалды әлемнің де жаратылысында бар екен, бірақ бұл жай ғана
сұлулық нышаны екен. Шығыс манихейлікте Жарық, Сұулық және тіршілік Рухы
деген түсініктер біртекті келеді.
Өз кезегінде тіршілік Рухы манихейлік тексттерде Алғаш адамның бес
апаты: Зефир Құдайы, жел Құдайы, жарық Құдайы, су Құдайы, от Құдайы.
Алғашадамның бес ұлы, бес жауынгері, зұлымдықпен күресуге жіберген бес
қаруы осылар. Бұлардың қарсыласы: Түтін, Дауыл, Қараңғылық, У, Өрт. Соғыс
нәтижесінде екі жақ бір бірімен араасып, сонымен Араластық аймақ пайда
болады. Жарықтық апаттар осы жерде қалып, және әлі күнге дейін үлкен азап
шегіп жатыр. Осындай Араласу демиург құдайларының ғарыш әлемін жаратуына
себеп болады. Түнек күштері тұтқындағы Жарықтарды бере бастады, ал оларға
қызмет көрсету Ай мен Күн аспанда айналып жүріп, босаған Жарықтарды алып
келіп отырады. Ай мен Күннің үйлесуі-манихизмнің бір белгісі болып
саналады.
Туваның шекарасында орналасқан манихейлік жазбаларды оқу барысында,
олардың авторлары Ай мен Күнді екіге бөлінген бір ғарыш денесі ретінде
суреттеледі.
Манихейлік көзқарас енисейлік ескерткіштерден де байқалады. Осылайша
Тувадағы Эл- Бажаның қабірінен өлген батырды қарапайым мақтау сөздерімен
қоса манихейліктің тәубелік сөздері де пайдаланылған екен. Мысалы: Мен
қателіктердің соңынан тура нағыз бір құндылықтың соңынан жүргендей
жүріппін. Дәл осы сияқты таулы Алтайдағы Бар бұғазының қабірінде батырды
жақындарынан алыстатқан оның арамдығы екендігі айтылған.
Белгілі болғандай, манихейлікке сай, адам денесін Зұлымдық құдайы, ал
жанын Жақсылық құдайы жаратқан екен. Сонымен Кресхайдың тасында мынадай
құлшылықтық жазбаны оқимыз: Мүлтіксіз жанды салыңдар. Хай- Бажының
жазбаларында V және III жер өңдеуге бағытталған жазбалар анық манихейлік
сөздермен пайдаланылған. Қабырғада берекелі нәрсе күнәлі нәрсенің жойылуы
арқылы көбейетіндігі жазылған. Осыған ұқсас манихейлік бір Кек хаенің
жазбасындағы тұжырым: жер беті ластық пен өтіріктің қатарынан. Тексттер
ежелгі руналық орфографияға манихейлік жазбаның тікелей әсер еткендігін
көрсетеді. Оңтүстік Сібірде манихейлердің бейнелеу өнерінің ескерткіштері
сақталған: Таулы Алтайда Ялбакташ жартасында бір манихейлік жолаушы
Шайтанды бейнелеген. Осыған ұқсас Зұлымдық құдайының бейнелері манихейлер
мекендеген Оңтүстік Сібірден Жетісуғадейінгі аймақтарда да кездеседі.
Бұл жазба мәліметтерінің арасында манихизмге қатысты көптеген
шығармалар, дұғалар бар. Түрік тілінде жазылған ұйғырлардың бірнеше діни
кітаптары, манеса дініне қатысты оқылған, сонымен қатар түпнұсқалары неміс
тіліне орыс ғалымы Радловтың, неміс ғалымдары фон Ле Кок, Бонг және фон
Габеннің аударуымен жарыққа шыққан.
Оңтүстік ұйғырлардың жазба ескерткішінің арасында қалған манихизмге
қатысты көптеген шығармалары бар. Бұл манихизм өз кезінде Шығыс
Түркістандағы түріктер арасында кең таралған дін екенін дәлелдейді.
Манихизмнің оңтүстік ұйғырлар арасында кең таралуын араб ғалымдары да
дәлелдейді.
Манихеизм тек қана оңтүстік ұйғырлары арасында ғана емес, сонымен қатар
солтүстік ұйғырлар арасында да кең тарады. 759-780 жылдары ел басқарған
ұйғыр хандарының бірі – Бильге қаған Бегю хан Тенгри өзі манихизм дінін
қабылдаған соң, өзінің қоластындағыларды да осы дінге кіргізді.
Өз дінін уағыздау үшін Мани өз әліппесін жасады. Жазудың әртүрлігі,
ұйғыр әліппесі сияқты-түрік тіліне үйренген манихизм әліппесінің бір түрі.
Манихизмнің ұйғырлар арасында тарауының тарихи ролі – бұл дін түріктер
арасында буддизмнің кең таралуына кедергі жасады [2, 113].
Түрік манихейлік ескерткіштер Дуньхуан және Орхон жағалауындағы Турфан
оазис көне қалаларында ғана табылған, бұл жерде Мани ескерткіші және Жарық
оқуы-түрік, согдия, қытай тілдерінде жазылған жазулармен Карабалгасун
қабырға тасы бар. Жетісуда түрік манихейлік мәтіндер табылмаса да басқа
жазба мәліметтер осы аумақта бәрін түрік манихизмінің қосылған және
көркейген негізгі аудандарына жатқызады.
Буддизм түрік этникалық ортасында басқа прозада-литикалық дін-озып
шықты, бірақ қаншалықты кейбір түрік және ұйғыр мемлекетімен бұл дін
қабылданса да, Х ғасырға дейін буддизм бұл аймақта мемлекеттік дін бола
алмады, керісінше, 762-763 жылдары манихизм Ұйғыр қағанатының мемлекеттік
діні болды, ІХ ғасырдың екінші жартысына дейін.
Манихизм Жетісу, Шығыс Түркістанда аттылы түрік халқының арасында ұйғыр
Бегю қаған қабылдағанға дейін де кеңінен таралды. Түрік манихизм
ескерткіштерінің күндері анық жазылмаған, басқа мәліметтер жоқ, VІІІ
ғасырдың ортасында түрік манихизмі екі аймақта да өркендеді. Сол кезде
кейбір Дуньхуандағы түрік тілінде жазылған манихейлік үзінділерді Х
ғасырдың аяғы- ХІ ғасырдың басына жатқызсақ болады, VІІІ ғасырдың екінші
жартысына қатысты Турфан оазисінен табылған екі қолжазба бар. Оның біреуі
жөнді жазылмаған, ол 760-761 жылдары елді басқарған тан императоры Суцзунды
еске салады. Екінші қолжазба түрік жануар циклы және манихизм күнтізбесі
бойынша күндері бар, 795 жылға сәйкес келеді. Соңғы манускрипте манихизм
шіркеуінің бастығы Отюкен герни резиденциясы бар, яғни ұйғыр қағанатының
ортасында Ордубалық есімі аталады [3, 526-527].
Замандастарының мәліметі бойынша Мани -атақты суретші болған.
Доктринаның көп жағдайларын ол жазбаша, сонымен қатар кітаптарындағы мәтін
мазмұнын сурет-миниатюрамен бейнелейді. Сол кезден бастап сурет өнері
манихизмнің міндетті және айрықша атрибуты болды. Ол тек қана эстетикалық
сән емес,сонымен бірге көрнекі түрде тәрбиелік және үлкен насихаттау ролін
атқарды. Турфандағы манихейлік галереядағы суреттердің толық мағынасы
осындай. Осы тұрғыда өсімдік әлемін- таластық суреттерді де қарастыруға
болады. Таластағы қабырғада керамика плитка жақтауларында крест суреті
стильмен салынған өсімдік әлемінің суреті – бұл Жарықтың манихейлік крестін
бейнелейді. Алғашында ол өсімдік әлемінде болады. Бұл материалық әлемде
ашылған және байланған Жарық дүние апаттары. Құлап бара жатқан бір шоқ
жүзім манихейлік айдаһардың бір жайын бейнелейді Түнек патшасының тағы бір
ерекшелігі, ол жүргісі келгенде өзінің мүшелерін созады да, жүреді, ал
аяқтарын жинағысы келгене дереу жиырып алады екен де, сонда жүзім түйірі
сияқты құлап түседі екен.
Манихейліктер көне қала Тараздан 2 км қашықтықта бекініс салдырған. Бұл
бекініс ғимаратында көптеген деталдар табылған. Олардың кейбірі арыстанның
альбастрмен кескінделген бейнесін суреттейді және ілініп тұрған бір шоқ
жүзім түрінде қабырға әсемдіктерінің қалдықтарының деталдары болып
саналады. Манихейліктер өсімдіктерге ерекше көңіл бөлген, себебі жарық –
тіршілік көзі соларда болады.
Манихизм – ІІІ-ХІV ғасырларда Египеттен бастап Кореяға дейінгі көптеген
халықтардың тарихи-мәдени өмірінде үлкен орын алған әлем діндерінің бірі.
Мани ілімі өз негізінде дәстүрлі және осы елде үлкен абыройға ие жергілікті
наным- сенімдерге және ғибадаттарға арқа сүйеді. Өз дініне жергілікті
құдайларды қосуы, өз принциптерін өзгертпей ұстауы және нақты ұйымдастыруы,
манихизмнің доктринасының басқалардан жемісті болуына себепші болды.
Сондықтан да ол түркі халықтары үшін өте тартымды болды және олардың
арасына тез тарап, сіңді. Құдайға бағытталған құлшылыққа храмның қажеті
жоқ деп үйреткен Mанидің оқуы көшпелі халықтың өмірі үшін майдай жақты.
Алайда, манихейлердің шіркеулері ірі қалаларда болып және орталық қызметін
атқарған.
Жоғарыда айтылғандай көнетүрік дініне манихизм ықпал жасады. Көшпелі
түрік халықтарына Тенгри және ыдук Йер-Суб екі негіздің қарама-қарсы дінде
болуы – ғарыш және мемлекет жөнінде ұғым негіз болды. Бұл түрік
жаратушысының негізін көруі – Күлтегін, Більге қаған, Элетмиш-қаған т.б.
тасқа ойылып жазылған руникалық жазбалардың әлем қарым-қатынасының суреті-
моделі сипатты, мұнда адам онтологиялық жағдайда жақсылық пен
жамандықтың аспан-ғарыштық күресінде пайда болған. Тенгрлік дуалардың
арқасында манихизм адамдардың жергілікті көзқарастарына сүйене отырып,
көнетүрік ортасына жеңіл кірді және тарихта үлкен із қалдырды.
Манихейліктің Тувадағы жазбаларын оқу кезінде оның авторлары Күн мен Айды
аспандағы басты бағдар беруші деп білген.
1.2 Манихеизмнің Орталық Азияда тарауы
Манихейлік Сирия, Палестина, Мысыр, Кіші Азия арасында кең тараған дін
болды. Мысырдан Манидің оқуы Солтүстік Африка мен Испанияға тарады. Ириядан
Кіші Азия арқылы Грецияға. Манидің өзі жүргізген уағыздары Үндістан мен
Қашқарияда естілді. Өзінің дінін Мани Бүкіл әлемге арналған дін деп
атаған. Ол өзінің оқуын барлық адамдарға тіліне, ұлтына қарамастан арналған
деп санаған. Бұған Манидің бала кезінде көпұлтты, саудагер қалада көргені
әсер еткен болар.
Біртіндеп діни ағым Жетісу мен Орталық Азияға да соғды көшпенділерімен
бірге келіп жетті. VII ғасырда түріктердің арасында көптеген манихейлік
миссионерлер пайда болды. Олар ол кезде өздерінің монотеистикалық діндерін
қарқынды уағыздап жүрген еді [12, 81].
Араб халқының басқыншылығына дейін Орталық Азия халықтары жергілікті
құдайларға сенумен қатар, зороастризм, манихизм, буддизм, христиан діні
секілді әлемдік діндермен де таныс еді. Ұлы Жібек Жолы әлемдік діндердің
көшпенділер арасында таралуының басты құбырына айналды. Соғдылар мен
ортағасырлық парсылардың миссионерлік әрекеттері конфессионалдық оқуларының
таралуының басты себептерінің бірі болды. Түркілердің әлемдік мәдени
құндылықтармен араласуы әлемдік діндердің түркі әлеміне енуіне алып келді.
Түркі кездерінде Талас түркі манихейлігінің орталығы ретінде белгілі
болды. Манихейлік түркілердің өміріне жан жақты өзгерістер енгізіп, бірнеше
ұрпақтар бойы әсер етіп отырды. Бұны Аргу, Талас атауын қарастырған кезде
анықтап кетуге болады.
Түркі манихейлігінің пайда болуы ежелгі түркілердің Иранмен тығыз
экономикалық және мәдени байланыстың әсерінен болды. Манидің оқуы Жерорта
теңізі мен Тынық мұхитының арасында орта ғасырларға дейін тарап қойған.
Осыдан мың жыл бұрын Абу Райхан Бируни: Манидің ізбасарлары ислам
мемлекеттерінде бытырап кетті. Тек Самарқанда ғана бір тобы бар. Манидің
оқуын әсіресе шығыстағы түркілер, Қытай, Тибет халықтары және Үндістанның
бір бөлігі қолданады, манихейліктің уағыздары Ұлы Жібек Жолымен
саудагерлер, құрылысшылар, қолөнершілер, миссионерлер арқылы тарап отырды.
Қазіргі таңда тарихшылар манихейліктің халықтар тарихындағы орасан рөлін
мойындап отыр.
Манидің оқуына сай, әлемде әрқашан тек ғана бір ақиқат- Жарық болған
екен. Оны бір бірімен байланысты үш пайғамбар уағыздап келген екен: шығыста
– Будда, Иранда – Заратуштра, Батыста – Иса. Бұлардың кемшілігі бір бірімен
байланыстылығында екен. Ал Мани алып келген Жарық, бүтін, ластанбаған,
кербез, кемшіліксіз әмбебап екен. Манихейлік діннің жаңа доктриналық
көзқарасымен қарасақ, ол барлық жағдайларды ескерген, барлық діндердегі
санаға қонымды бөліктері бар, кейбір үлкен маңызы бар жергілікті
дәстүрлерді де манихейліктің діни сюжетіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz