Қадағалау сатысындағы іс жүргізу мәселелері
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 137 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 137 бет
Таңдаулыға:
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
ӘОЖ 343. 13(574)
Қолжазба құқығында
ХАЙРУЛЛИНА ҚАНИЯ
Қадағалау сатысындағы іс жүргізу мәселелері
12.00.09 – қылмыстық іс жүргізу; криминалистика және сот сараптамасы;
жедел іздестіру қызметі
Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшісі
заң ғылымдарының
докторы Айтмұхамбетов Т.Қ.
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2006
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА СОТТЫҚ ҚАДАҒАЛАУ САТЫСЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..12
1.1 Қазақстан Республикасында соттық қадағалау сатысының қалыптасуы, соттық
қадағалаудың міндеттері мен
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.2 Қадағалау тәртібімен сот үкімдері мен қаулыларына шағымдану және
наразылық білдіру. Қосымша материалдарды пайдалану
мәселелері ... ... ... ... .27
2 ЗАҢДЫ КҮШІНЕ ЕНГЕН СОТ ШЕШІМДЕРІН ҚАЙТА ҚАРАУ БОЙЫНША ІС
ЖҮРГІЗУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 39
2.1 Қадағалау өндірісін қозғаудың процессуалдық және істі тексерудің
ревизиялық
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...39
2.2 Қадағалау сатысындағы соттың өкілеттігі. Сотта дәлелдемелерді бағалау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
3. ҚАДАҒАЛАУ ТәРТІБІМЕН ҮКІМНІҢ КҮШІН ЖОЮДЫҢ НЕМЕСЕ ӨЗГЕРТУДІҢ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..64
3.1 Сот тергеуінің біржақтылығы немесе толық еместігі. Сот тұжырымдарының
істің нақты мән-жайларына
сәйкессіздігі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.64
3.2 Қылмыстық іс жүргізу заңының елеулі түрде бұзылуы. Қылмыстық заңды
дұрыс қолданбау. Тағайындалған жазаның қылмыстың ауырлығына және
сотталушының ерекшеліктеріне
сәйкессіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...86
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 106
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .110
КІРІСПЕ
Диссертациялық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің маңызды саласы –
қадағалау сатысының қалыптасуынын, пәні мен міндеттерін, субъектілердің
шағымдану және наразылық білдіру құқықтарын, өндіріс қозғаудың
процессуалдық және іс тергеуінің ревизиялық тәртібін, қосымша материалдарды
пайдалануымен байланысты дәледемелерді бағалау ерекшеліктерін және
қадағалау тәртібімен үкімнің күшін жоюдың не өзгертудің негіздерін зерттеп,
қадағалау сапасының заңнамасын жетілдіруге, сот тәжірибесінің қажетті
деңгейде қалыптасуына арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қылмыстық процестің міндеттері адамды
және азаматты негізсіз айыптау мен соттаудан, олардың құқықтары мен
бостандықтарын заңсыз шектеуден қорғауды, кінәсіз адам заңсыз айыпталған
немесе сотталған жағдайда оны дереу және толық ақтауды қамтамасыз ету,
сондай-ақ заңдылық пен құқық тәртібін нығайтуға, қылмыстың алдын алуға,
құқықты құрметтеу көзқарасын қалыптастыруға жәрдемдесу болып табылады.
Қылмыстық процестің барлық институттары осынау мақсаттарға қол жеткізуге
ықпал ететіндей етіп құрылған. Еліміздің заңнамасы осыларды жүзеге асырудың
кепілдігі ретінде процеске қатысушының оның ойынша заңсыз, негізсіз деп
табылған үкімдерді, содан кейін қабылданған сот қаулыларын қайта қарату
құқын, сонымен қатар, процеске қатысушы басқа адамның әлгі сот шешімдерін
қорғап шығу құқын белгілейді.
Профессор Қ.Ә. Мәми атап өткендей, әлемнің барлық өркениетті елдерінде
азаматтардың, мемлекеттік құрылыс пен тәртіптің құқықтары мен
бостандықтарын қорғаудың кепілдігі сот, сондай-ақ тәуелсіз, қуатты
материалдық-техникалық базамен қамтамасыз етілген сот жүйесі болып табылады
[1, 152 б.]. Сот жүйесінің рөлі жөнінде анықтама берген профессор Қ.Х.
Халиков, сот құлықтылыққа, әділеттілікке негізделген заңды тәртіпті қоғамда
және мемлекетте орнықтыруы тиіс деп көрсетеді [2, 72 б.].
Бірін-бірі кезек алмастырып отыратын қылмыстық процесс сатылары
жүйесінде қадағалау өндірісі ерекше орын алады. Сот жүйесінің ең жоғары
сатыларында орналасқан оған сот қаулыларының заңдылығы (заңсыздығы) мен
негізділігі (негізсіздігі) туралы процеске қатысушыға жауап беру әрі сол
арқылы іс бойынша түпкілікті шешім қабылдау сияқты өте жоғары жауапкершілік
жүктелген.
Облыстық және соларға теңестірілген соттардың, Қазақстан Республикасы
Жоғарғы сотының қадағалау алқалары, Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты
Қадағалау алқасының қаулыларына жасалған Қазақстан Республикасы Жоғарғы
соты төрағасының ұсынысын, Қазақстан Республикасы бас прокурорының
наразылығын қарау жүктелген Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының Жалпы
отырысы тізбесі мен мазмұны ҚР ҚІЖК-нің 10-31-баптарында көрсетілген,
азаматтардың алдыңғы сот сатыларында бұзылған конституциялық құқықтары мен
бостандықтарын қорғауды мұрат тұтады. Қадағалау сатыларындағы соттар қайта
қараудың заңда көзделген процессуалдық тәртібін (сот қаулыларының күшін
жою, өзгерту немесе оларды өзгеріссіз қалдыру құқы) қолдана отырып, төменгі
сатылардағы соттарды қолданыстағы заңнамалардың мәні мен мазмұнын дұрыс
түсінуге бағыттайды және олардың дұрыс қолданылуын қамтамасыз етеді.
Қадағалау өндірісін реттейтін заңнама республикамыздың қылмыстық сот
өндірісі туралы басқа да заңнамалары сияқты даму және жетілдірілу үстінде.
Ұлттық заңнамаларымыздың дамуы адам құқықтарының басымдығы туралы
конституциялық ұстанымдарға сай олардың кепілдіктеріне деген ықыласты
тереңдете түсумен сипатталады. Осы бағытта қол жеткізілген табыс ретінде
процеске қатысушылардың қадағалау өндірісі сатысындағы құқықтарына
байланысты кепілдіктердің нығая түсуіне мүмкіндік берген Қазақстан
Республикасының 2005 жылдың 30 желтоқсанындағы Қазақстан Республикасының
Қылмыстық іс жүргізу және Азаматтық іс жүргізу кодекстеріне соттылықтың
аражігін ажырату мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы №111-III заңын атауға болады (әрмен қарай 2005 жылдың 30
желтоқсанындағы ҚР заңы) [3, 6 б]. ҚР ҚІЖК-нің осы Заңмен толықтырылып,
жаңа редакцияда жазылған 463-465-баптары процеске қатысушының қадағалау
шағымын тиісті қадағалау алқасының үш судьясынан құрылған сотта алдын ала
қараудың және сол бойынша қадағалау іс жүргізуін қозғау немесе одан бас
тарту туралы қаулы қабылдаудың тәртібін бекітті. Алдын ала қараудың тәртібі
прокурордың қадағалау наразылығы үшін де белгіленген. Жаңа Заң айыптау мен
қорғау тараптарының заңды күшіне енген сот шешімдерін қадағалау тәртібімен
қарау сатысында кездесетін процессуалдық құқықтары арасындағы
сәйкессіздікті (прокурордың наразылығы қадағалау тіртібі бойынша, қорғау
тараптарының қадағалау шағымдарынан айырмашылығы, міндетті түрде тиісті
қадағалау сатысындағы сотта тікелей қаралуға жататын) жойды [4, 21 б].
Сот жүйесін реформалау, қадағалау өндірісін регламенттеуге қатысты
жүргізілген өзгертулер қадағалау өндірісінің республикамыздың қолданыстағы
сот жүйесінде алатын орнын, осы сатыдағы соттардың сот қателіктерін
ашудағы, оларды түзетудегі және осы сатының жалпы һәм оның әрбір буынының
Қазақстан Республикасының сот өндірісі жүйесінде орын алуының процессуалдық
шарттарын ескере отырып, осыған орай құқық қолдану тәжірибелерін
қалыптастырудағы рөлін анықтауға бағытталған теориялық зерттеулерді әрмен
қарай жалғастыруға себепші болады.
Әрі осы айтылған фактілер аталмыш зерттеу тақырыбын таңдауға, оның
практикалық және ғылыми маңыздылығын саралауға ой салған еді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қадағалау өндірісі сот қателіктерін түзету
және сот тәжірибесін қалыптастыру бойынша іс жүргізу сатыларының бірі
ретінде кезінде талай әйгілі кеңестік процессуалистердің назарын үнемі
аударған болатын. Кеңестік авторлардың сот үкімдерін, ұйғарымдарын,
қаулыларын қадағалау тәртібімен қайта қарау мәселелеріне арналған ғылыми
жарияланымдары мен оқулықтары көптеп жарық көрді. Солардың ішінен мынадай
авторларды айрықша атап өткен болар едік: М.М. Гродзинский [42], М.С.
Строгович [43], Р.Д. Рахунов [62], А.Л. Ривлин [27], А.Л. Цыпкин [64], А.Я.
Грун [66], В.А. Алексеев [65], И.Д. Перлов [61].
Қадағалау өндірісінің маңызды тақырыптары Советское государство и
право [5, 27б.; 6, 113 б.; 7, 105 б.; 8, 69 б.; 9], Социалистическая
законность [10; 11], Советская юстиция [12; 13] журналдарында жарық
көрді.
ҚазССР Қылмыстық іс жүргізу кодексі қолданыста болған 1960-1997 жылдары
қадағалау өндірісіне қатысты республиканың сот тәжірбиесі мен заңнамасы
жөніндегі мәселелер қазақстандық ғалымдар М.Е. Сапарғалиевтің [14, 388-389
бб.] еңбегі мен Т.К. Айтмұхамбетовтың [15; 16] одақтың заң журналдарында
жарияланған мақалаларында көрініс тапты.
Еліміз тәуелсіздік алып, Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық іс
жүргізу кодексі (әрмен қарай ҚР ҚІЖК) өмірге енгізілгеннен кейін талқыланып
отырған тақырыпқа байланысты мәселелер Қ.Ә Мәмидің [1], Б.Х. Төлеубекованың
[17] еңбектерінде, республикалық заң журналдарында жарияланған К.Х.
Халиқовтың [2, 71-78 бб.], Б. Мақұлбековтың [18], М.Ч. Қоғамовтың [19],
Л.Ш. Берсугурованың [20, 71 б.], А.Н. Ахпановтың, Р.Н. Юрченконың [21, 2-18
бб.], Б.С. Әлібековтің [22, 35-40 бб.], Г.Л. Бондаренконың [23, 40-41 бб.]
мақалаларында тұрақты түрде талқылана бастады.
Қадағалау сатыларындағы өндіріс жайын жазған барлық ғылыми- теориялық
әдебиеттер ҚІЖК мен одақтық заңдар қолданыста болған барлық уақытта
бірыңғай ортақ пікірді ұстанды: қадағалау инстанциясы қылмыстық сот
өндірісіндегі қажетті саты болып табылады, ол өміршең және міндетті түрде
іс жүзінде қолданылуы тиіс. Белгілі кеңестік процессуалистер мен
қазақстандық ғалымдардың жоғарыда аталған еңбектері аталмыш сатыны
дамытудың нысандары мен тәсілдерінің ғылыми негіздерін көрсетіп, өздерінің
конституциялық құқықтарын, заңды мүдделерін қорғау барысында процеске
қатысушылардың шағымдарын қараудың процессуалдық мүмкіндіктерін кеңейтудің
жолдарын нақтылай түсті. Оларда заң реформаларының негізіне алынатын
практикалық ұсыныстар айтылды.
Дегенмен де, қадағалау өндірісіндегі барлық мәселелер теориялық
әдебиеттерде өз шешімін толық тапты деп айту қиын. Ғалымдар осынау сатының
мәнін, оны қолданудың процессуалдық жағдайларын, ол қабылдайтын шешімдердің
түрлерін анықтау мәселесінде ортақ тоқтамаға әлі келген жоқ. Мәселен, істі
тексерудің ревизиялық тәртібін қолдану, қосымша материалдарды пайдалану
жөнінде қарама-қайшы пікірлер бар. Ғалымдардың арасында қадағалау
өндірісін бастау туралы, қадағалау шағымдарын қарау процедурасы және істі
сұратудан бас тарту немесе наразылықтарды келтіруден бас тарту жөніндегі
жауаптардың процессуалдық мәртебесі туралы әр түрлі пікірлер айтылып
келеді. Соттардың лауазымды қызметкерлерінің, соның ішінде Республика
Жоғарғы соты төрағасының істі қайта қарауға байланысты ұсыныс жасау
жөніндегі өкілеттігі туралы да әр алуан ұстанымдарға жол берілген. Істі
қарау кезінде прокурордың орнын айқындау мәселесінде де бірыңғай байлам
жасалмаған.
Қадағалау сатыларындағы соттардың құқық қолдану тәжірибелерінде туындап,
бірақ теориялық әдебиеттерде өз шешімін таппаған осынау мәселелерден басқа,
ҚР ҚІЖК-нің қадағалау өндірісі туралы ережелеріне байланысты жаңа
проблемалар пайда болды. Мысалы, сот үкімдері мен қаулыларын қайта
қараудың негіздері біршама ойлануды және шектеу қоюды қажет етеді. Шын
мәнінде, бұлар сот шешімдеріне шағымдану және наразылық білдіру
мәселесінде процеске қатысушыларға үлкен кедергілер жасап отыр. Сондай-ақ
процессуалистердің кейінгі жаңа буынының алдында 2001 жылдың 11 шілдесінде
қабылданған Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне сот ісін
жүргізу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы
Қазақстан Республикасының №238-ІІ заңымен (әрмен қарай 2001 жылдың 11
шілдесіндегі ҚР заңы) [24, 233-251 б.] енгізіліп, сот тәжірбиесінде пайда
болған едәуір ауыр қылмыс түрлері және жазаны қатайту туралы ережені
қолдану жайлы мүлдем жаңа институтты екшеу мәселесі тұр. Қадағалау
өндірісіне жоғарыда аталған Қазақстан Республикасының 2005 жылдың 30
желтоқсанындағы Заңымен де елеулі өзгерістер енгізілді.
Сонымен, сот шешімдерін қайта қарау мәселесінде бүгінгі заман талабы мен
кейінгі уақыттарда қабылданып жатқан заңнамалардағы өзгерістерге орай
мейлінше актуалды проблемалардың туындап отырғанын байқау қиын болмаса
керек.
Бұл жұмыс қадағалау өндірісі саласындағы Қазақстан Республикасының
жаңғырған қылмыстық іс жүргізу заңнамасы аясында заңды күшіне енген сот
шешімдерін қайта қарау проблемаларын саралауға бағытталған зерттеу болып
табылады.
Зерттеу объектісі. Зерттеудің обьектісі қылмыстық сот өндірісінде заңды
күшіне енген сот үкімдері мен қаулылырын қайта қарауға байланысты
туындайтын құқықтық қатынастар болып табылады.
Зерттеудің пәні заңды күшіне енген сот шешімдерін қайта қарау
проблемалары бойынша теориялық жетілдіру, қылмыстық сот өндірісіне
тартылған адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету
проблемаларын зерттеу, қайта қараудың осы сатысының орнығуы мен дамуы
бағытындағы отандық және шетелдік қылмыстық іс жүргізу заңнамаларын және
әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау құқығы туралы
конституциялық ережелерді жүзеге асыруға байланысты құқық қолдану
қызметтерін сараптау болып табылады.
Диссертацияның мақсаты азаматтардың конституциялық құқықтары мен
бостандықтарын жүзеге асыру барысындағы қадағалау сатысы соттарының мәнін,
маңызды механизмдерін анықтау, қадағалау өндірісінің құқықтық
регламенттелуін және оның іс жүзінде қолданылуын жетілдіру жөнінде нақты
ұсыныстар әзірлеу болып табылады.
Диссертацияның міндеті. Белгелінген мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай
міндеттерді іске асыру көзделеді:
- қадағалау өндірісі туралы республикалық заңнаманың қазіргі жағдайын
және ұлттық сот өндірісіндегі сот шешімдерін қайта қарау институттарының
даму заңдылығын анықтау;
- осы институттың регламенттелу принциптерін пайымдау мақсатымен
шетелдік мемлекеттердің қылмыстық іс жүргізу заңнамаларындағы заңды күшіне
енген сот шешімдерін қайта қарау институттарының рөлі мен мазмұнын
зерттеу;
- сот шешімдеріне шағымдану жөніндегі тараптардың құқықтарын жүзеге асыру
жолдарын кеңейту және олардың істі қарауға қатысуын қамтамассыз ету
мәселелерін негіздеу;
- қадағалау шағымдарын алдын ала тексеру және қарау туралы Қазақстан
Республикасының 2005 жылдың 30 желтоқсанындағы Заңының жаңа ережелерін
қолдануға байланысты сот тәжірибелерін сараптау және оларды
жетілдіру жөнінде ұсыныстар әзірлеу;
- істі қадағалау тәртібімен қараған кезде үкімді қайта қараудың
негіздерін (ҚІЖК 459-баптың бірінші бөлігі) және үкімнің күшін жоюдың
немесе өзгертудің негіздерін реттейтін ережелерді қолдану теориясы мен
практикасын салыстыра отырып, талдау жүргізу;
- заңды күшіне енген сот шешімдерін қайта қарау барысында істі
ревизиялық тәртіппен қайта қараудың мазмұнын ашу және істі қараудың
шектерін анықтау;
- сотталғанның жағдайын нашарлатуға жол берілетіндігіне байланысты
қадағалау сатысындағы сот өкілеттігінің шегін белгілеу;
- қадағалау сатысындағы соттардың қосымша материалдарды қолдану
тәжірибелерін зерттеу және оларды пайдаланудың теориялық негіздерін
нақтылау;
- заңнамаларды, ғылыми зерттеу еңбектерін, құқық қолдану тәжірибелерін
талдау арқылы заңды күшіне енген сот шешімдерін қайта қарауға
байланысты мәселелерді реттейтін қылмыстық іс жүргізу заңнамаларын
жетілдіруге бағытталған ұсыныстарды негіздеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеудің бірінші ғылыми жаңалығы сол,
мұнда Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі қолданысқа
енгізілгеннен кейін алғаш рет ғылыми және практикалық мәні зор ең үлкен
проблеманың бірі – Қазақстан Республикасы соттарының заңды күшіне енген
үкімдері мен қаулыларын қайта қарау мәселесін егжей-тегжейлі саралау жүзеге
асырылып отыр.
Зерттеудің екінші ғылыми жаңалығы, еліміздің тоталитарлық жүйеден
демократиялық жүйеге өту кезіндегі соттардың және сот шешімдерінің
айрықша рөлі жөнінде ғылыми тұжырымдар жасалады. Сонымен қатар, соттардың
қызметін бағалау мәселелері олардың жаңа ҚР ҚІЖК-де көрсетілген
процессуалдық нысандарымен байланыстырыла отырып қарастырылады.
Диссертацияда заңды күшіне енген сот шешімдерін қайта қарауды жүзеге
асыратын соттардың өкілеттігін регламенттейтін отандық заңнамалардың
қосымшаларына, олардың нашарлату жағына қарай бұруға тыйым салу іліміне
сәйкестілігіне зерттеу жүргізілген.
Зерттеу еңбегінің үшінші жаңалығы ретінде, Қазақстан Республикасында
құқықтық мемлекет құруды көздеген сот құрылысы мен сот өндірісінің қиын да
жаңа жолында туындап жатқан қайшылықтарды, пікір таластарды шешудің нақты
тәсілдерін анықтау болып табылады. Диссертациялық жұмыста заңды күшіне
енген сот шешімдерін қайта қарау институтының орнығу жағдайын жақсарта түсу
мақсатымен қылмыстық іс жүргізу заңнамасын жетілдіруге бағытталған біршама
ұсыныстар жасалады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
1. Апелляциялық және қадағалау сатысындағы соттарға істі жаңадан сот
талқылауына қайтармай-ақ сотталғанның жағдайын нашарлататын шешім
қабылдауға рұқсат етілуі, тек процессуалдық үнемдеу тұрғысынан тартымды
көрінгенмен оның сот төрелігі қарама – қайшы келетіндігін ескеретін болсақ,
уақытты осылайша үнемдеу әлде қайда қымбатқа түсетінді.
Апелляциялық сатыда істің нақты мән-жайларын анықтаудың дұрыстығын
тексеру мұндай қараудың мәніне жататын болса (ҚІЖК 405-бап), қадағалау
сатысындағы сотқа мұндай өкілеттік берілмеген. ҚІЖК-нің 459-бабы бойынша
қылмыстық заңды дұрыс қолданбау негізінде қадағалау тәртібімен істі қайта
қарауға тек сот тағайындаған жаза қылмыстың ауырлығы мен сотталған адамның
жеке басына сай келмеген жағдайда ғана негіздеме болып табылады. Алайда
істің нақты мән-жайлары тексерілмей жатып, заңның дұрыс қолданылғанын
анықтау мүмкін емес.
Үкімді сотталғанның жағдайын жақсартуға қарай өзгерту заңның дұрыс
қолданылғандығын делелдейді, ал адамның кінәлілігі жөніндегі кез келген
күдік айыпталушының пайдасына шешілуі тиіс. Конституциялық деңгейде
бекітілген сот өндірісінің бұл принципі, едәуір ауыр қылмыс туралы заңды
қолдану арқылы қадағалау сатысындағы сотта сотталғанның жағдайын
қиындатуға құқықтық негіздердің жоқ екендігі туралы тұжырым жасауға ерік
береді. Ал, мұның өзі жаңа мән-жайларды анықтаумен байланысты болады.
2. Соттың бастамасы бойынша жүргізілетін тексерудің ревизиялық тәртібі
және іске қатысты шешім қабылдау алдыңғы инстанциялардың үкімі мен
қаулыларына шағымданған сотталғанның, сол сияқты прокурор наразылығының,
жәбірленуші шағымының жолданған-жолданбағанына қарамастан іске қатысты өзге
де сотталғандардың жағдайын жақсартуға (соның ішінде олар сотталғанның
жағдайын нашарлату жөнінде келтірілгенде де) қолданылады. Заң сотталғанның
пайдасына жатпайтын шешім қабылдауды тек прокурор наразылығының және
жәбірленуші шағымының осы сияқты дәйектерімен негіздейді. Сонымен бірге,
егер прокурор немесе жәбірленуші сот тергеуінің біржақтылығына немесе толық
еместігіне, яки қылмыстық іс жүргізу заңының елеулі түрде бұзылуына
байланысты үкімнің күшін жою туралы мәселе көтерсе, ревизиялық тәртіпті
едәуір ауыр қылмыс туралы немесе қатаңырақ жаза тағайындау туралы заңды
қолдану жөніндегі соттың бастамасы ретінде қолдануға болмайды.
3. Сот қорытындысының нақты мән-жайларымен сәйкес келмеу негізін,
үкімді бұзу немесе өзгерту негіздерінің бірі ретінде мынадай жайттармен
толықтыру қажет:
а) үкімнің сипаттау-дәйектеу бөлімі мен қорытынды бөлімінің арасындағы
елеулі қайшылықтар;
ә) үкімнің сипаттау-дәйектеу бөлімінің ішіндегі елеулі қайшылықтар –
қылмыс оқиғасын, қылмысқа қатысушылардың әрекеттерін, кінәнің нысандарын,
қылмыс жасаудың тәсілдерін сипаттау барысында жіберілген қателіктер,
дәлсіздіктер, сотталушылардың жеке басы туралы мәліметтерді анықтаудағы
қателіктер;
б) үкім мен сот отырысы хаттамасының арасындағы қайшылықтар.
4. ҚІЖК-нің 459-бабында келтірілген сот шешімдерін қайта қарау
негіздерінің тізбесін толық деп айтуға болмайды. Өйткені ҚІЖК 467- бабының
жетінші бөлігінде былай деп жазылған: Істі қадағалау тәртібімен қарау
кезінде үкімнің күшін жоюға немесе оны өзгертуге осы Кодекстің 412-
бабында көрсетілген мән-жайлар негіз болып табылады. Сонымен, көріп
отырғанымыздай, үкімнің күшін жою немесе оны өзгертудің негіздері істі
қайта қараудың негіздеріне қарағанда әлдеқашан кең. Мұндай сәйкессіздік
құқықтық нормалар арасында оларды түсіндіруде және іс жүзінде қолдануда
әр қилылықты туындатады. Сондықтан, ҚІЖК – нің аталмыш 459 және 412
баптарының аралығындағы сәйкессіздікті жою қажет.
5. Процессуалдық ғылым мен практика қосымша материалдар ұғымын әр
уақытта әрқалай түсіндіріп келеді. Заң әдебиеттерінде қосымша
материалдарды дәлелдемелер қатарына жатқызу керек деген пікірлер айтылды.
Алайда сот шешімдерін қайта қарау кезінде пайдаланылатын қосымша
материалдарда, оларды дәлелдемелердің қатарына жатқызуға келмейтін өзіндік
табиғи өзгешеліктер бар. Мәселен, оларда дәлелдемеге тән міндетті қасиет –
рұқсат етушілік жоқ.
Апелляциялық іс-жүргізуден қадағалау өндірісінің айырмашылығы, мұнда
мәні бойынша қосымша материалдарды пайдаланудың заңдық регламенттелуі жоқ.
Тек ҚІЖК-нің 462-бабында ғана шағымның, наразылықтың дәлелдерінің
негізділігін қуаттайтын өзге де материалдардың қадағалау шағымына,
наразылыққа қоса тіркелетіндігі айтылған. Заңды күшіне енген сот шешімдерін
қайта қараған кезде мұндай материалдардың пайдаланылу қажеттігі көп жылғы
тәжірибеде дәлелденген тиімділігімен түсіндіріледі. Қосымша материалдарды
қадағалау өндірісінде пайдаланудың құқықтық негізі жөніндегі мәселеге
келсек, бұл процессуалдық заңның ұқсастығын қолдану арқылы мүмкін болмақ,
өйткені апелляциялық өндірісте қосымша материалдарды ұсынудың және
пайдаланудың тәртібін реттейтін заңды ұқсастығы бойынша қолдану қылмыстық
іс жүргізу құқығындағы заңды ұқсастығы бойынша қолданудың жалпы теориясының
жекелеген жағдайы болып табылады.
Демек, қадағалау сатысында қосымша материалдарды пайдалануға рұқсат
ететін нақты құқықтық негіз қажет.
Зерттеудің әдістемелік негізі. Зерттеудің негізіне диалектикада
қарастырылып, салалық ғылымдарда жасалынған арнайы тәсілдерімен
толықтырылған ғылыми білімнің жалпы методологиясы алынды. Ұсыныстарды
әзірлеуге байланысты нормативтік материалдарды, сот тәжірибелерін, арнайы
әдебиеттерді зерттеу барысында сараптаудың жүйелі-құрылымдық, салыстырмалы-
құқықтық, формальды- логикалық, нақтылы-тарихи тәсілдері, статистикалық
қорытындылау және тағы басқадай жекеше-ғылыми тәсілдер кешенді қолданылды.
Заңдық тұрғыда басшылыққа Қазақстан Республикасы Конституциясының,
отандық және шетелдік қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңнамаларының
нормалары, Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының нормативтік қаулылары
алынды.
Зерттеудің теориялық негізін философия және құқықтың, қылмыстық
процестің, қылмыстық құқықтың, криминалистиканың жалпы теориясы мен сот
делелдемелерінің теориясы саласындағы ғылыми еңбектер құрайды.
Диссертант өзінің зерттеуінде Қазақстанның белгілі ғалым-заңгерлері С.З.
Зимановтың, С.С. Сартаевтың, З.О. Әшітовтың; К.Х. Халиқовтың, Б.Х.
Төлеубекованың, А.А. Исаевтың, М.Ч. Қоғамовтың, И.И. Роговтың, Қ.Ә.
Мәмидің, С.Ф. Бычкованың, Б.М. Нұрғалиевтің, С.Ударцевтің, А.Н. Ахпановтың,
С.Жалыбиннің, сондай-ақ XIX–XX ғасырдағы ресейлік ірі зерттеушілер: А.Ф.
Конидің, И.Я. Фойницкийдің, М.А. Чельцовтың, В.С. Нерсесянцтың, М.С
Строговичтің, И.Д. Перловтың, А.Л. Ривлиннің, В.М Савицкийдің, Т.Н.
Добровольскаяның, В.А. Алексеевтің, К.Ф. Гуценконың еңбектеріне арқа
сүйеді.
Зерттеудің жұмысының деректік негізі статистикалық және әлеуметтік
мәліметтерден құралған. Негізгі фактілік базасы Қазақстан Республикасы сот
және прокуратура органдарының 1991-2006 жылдардағы қызметтік материалдары
болып табылады.
Автор зерттеу тақырыбының мәнін толығырақ аша түсу үшін аудандық,
облыстық және соларға теңестірілген соттардың іс-тәжірибелерін зерттеп,
оларға талдау жүргізді. Апелляциялық (кассациялық) және қадағалау
тәртібімен қабылданған 418 қаулы мұқият зерттеліп, 6 облыстық соттардың
(Алматы, Атырау, Ақтөбе, Павлодар, Қостанай, Шығыс Қазақстан), сондай-ақ
Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының іс-тәжірибелері сараптан өткізілді.
Диссертант Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының (пленумының) жарияланған
нормативтік қаулыларына сот қызметінің жалпы мәселелері һәм қылмыстық
істері бойынша жан-жақты талдау жасады.
Зерттеу жұмысында ізденушінің көп жылдар бойы Қазақстан Республикасының
сот органдарында 2 облыс және Алматы қаласында қызмет ете жүріп жинақтаған
іс-тәжірибелері де көрініс тапты.
Зерттеу жұмысының тәжрибелік құндылығы мен теориялық маңыздылығы.
Зерттеу барысында жасалған теориялық қорытындыларды, ережелерді,
ұсыныстарды іс жүзінде мынадай мақсаттарға:
- сот шешімдерін қайта қарауды реттейтін қылмыстық іс жүргізу
заңнамаларын жетілдіруге ,осы органдардың құқықтық негіздерін, қызметін
дамытуға байланысты заң шығару қызметінде;
- сот органдары жүйесін, олардың іс жүргізу нысандарын үйлестіру
барысында заңды күшіне енген үкімдерді, қаулыларды қайта қарауды жүзеге
асыратын соттардың құқық қолдану қызметінде;
- қылмыстық процеске қатысты міндеттердің орындалуын қамтамассыз
етудегі, қылмыстық процеске қатысушылардың құқықтары мен заңды мүдделерін
сақтаудағы, сот шешімдерін қадағалау тәртібімен қайта қараудың теориялық
және практикалық проблемаларын әрмен қарай зерттеудегі маңызды
мәселелерді тереңірек талдау жөніндегі ғылыми-зерттеу жұмыстарында;
- жоғары оқу орындарының білім беру процесі барысында Қылмыстық
процесс курсын, Сот дәлелдемелері теориясының арнайы курсын,
магистранттарға арналған арнайы курсты оқыту, судьялардың біліктілігін
жетілдіру кезінде пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі.
Диссертацияоық жұмыстың негізгі ұсыныстары мен нәтижелері бес
халықаралық ғылыми-теориялық конференцияларда талқыланып, төрт ғылыми
мақала жарияланған.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі.
Диссертация кіріспеден, үш бөлімнен, алты тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Диссертацияның көлемі 117 бетті
құрайды.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА СОТТЫҚ ҚАДАҒАЛАУ САТЫСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1. Қазақстан Республикасында соттық қадағалау сатысының қалыптасуы, соттық
қадағалаудың міндеттері мен мәні
Қазақстан Республикасының ұлттық сот өндірісі 1997 жылдың 13
желтоқсанында қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу
кодексін қолданысқа енгізу туралы Қазақстан Республикасының № 207-І
заңымен өмірге жолдама алған Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу
кодексі (әрмен қарай ҚР ҚІЖК) жұмыс істей бастаған 1998 жылдың 1 қаңтарынан
бастау алады [25, 335 б.].
Республиканың сот өндірісі кез келген басқа елдердікі сияқты үлкен де
қиын жолдан өтті. Қазақстан Ресейге қосылғанға дейін оның аумағында
қазақтардың дәстүрлі құқығы қолданылып, сол кездері туындаған барлық даулар
соның негізінде шешілді.
Қазақстан Ресейге қосылғаннан кейін мұнда қылмыстық іс жүргізудің екі
түрі қолданылды. Атап айтқанда, біріншісі – қазақтардың дауларды, құқық
бұзушылықтарды және қабылданған шешімдерге шағымдануды шешуде ұлттық салт-
дәстүрге негізделген дәстүрлі құқық бойынша сот ісін жүргізу, екіншісі –
Қазақстанда тұратын орыстардың мүддесіне қатысты істер бойынша сот ісін
жүргізу. Сот өндірісінің кейінгі түрі бойынша іс орыс тілінде жүргізіліп,
Ресей заңдарына бағындырылды.
Қазақстан жерінде кеңестік өкімет орнағаннан кейін қылмыстық сот
өндірісі жергілікті жерлерде құрыла бастаған соттар арқылы орталық және
жергілікті кеңес өкіметі органдарының декреттері, нұсқаулықтары, қаулылары
негізінде, сондай-ақ билер мен қазылардың төрелігі арқылы қазақтардың
дәстүрлі құқығы аясында жүзеге асырылды [14, 33-86 бб.].
Осы кезеңде сот жүйесіндегі институттар, сонымен қатар сот шешімдерін
қайта қарау мәселелері шешімін қалай тапты дегенге келер болсақ, кеңестік
сот туралы бірінші заңнамалық акт ретінде 1917 жылдың 22 қарашасында РСФСР
Халық Комиссарлары Кеңесі қабылдаған декретті атауға болады. Ол кеңестік
сот жүйесі тарихында сот туралы №1 декрет деген атауға ие болды. Міне, осы
декрет арқылы революцияға дейінгі қолданыста болған ескі сот жүйесін
таратудың негізі қаланған еді. Үкімдерге шағымдану және оларды қайта қарау
кеңестік процесте бірінші рет сот туралы №1 декретте белгіленді-деп
А.Ривлин атап көрсетеді. Осы мәселеге арналған жалғыз бапта былай деп
жазылған еді: Жергілікті соттардың үкімдері мен шешімдері түпкілікті және
оларға апелляциялық тәртіппен шағымдануға рұқсат етілмейді. 100 сомнан
жоғары мөлшерде ақшалай өндіріп алу немесе 7 күннен астам мерзімге бас
бостандығынан айыру көзделген істер бойынша кассация туралы өтініш жасауға
рұқсат етіледі. Кассациялық инстанция – жергілікті судьялардың уездік, ал
астаналарда астаналық съезі болып табылады [26, 28 б.]. Аталмыш декрет
шағымданудың белгіленген нысанын – кассацияның мәнін толық аша алмаған
еді. Осындағы жергілікті соттар шығарған үкімдердің түпкілікті екендігі
туралы жазу заңды күшіне енген шешімдерге кассацияны қолдану дұрыс емес
екендігін көрсетсе, ал декреттің кассацияға өтініш туралы келесі жолдары
мен заң реформалары заңды күшіне енбеген жергілікті соттардың шешімдерінің
қайта қаралуын куәландырады. Кейін осы екі ұштылау жағдай 1918 жылдың 21(8)
ақпанында жарияланған сот туралы №2 декрет арқылы дәлірек нақтыланды. Сот
туралы №2 декрет соттардың мынадай жүйесін бекітті:
1) жергілікті халық соты;
2) округтік сот;
3) облыстық сот;
4) жоғары сот бақылауы.
Бірақ облыстық соттар мен Жоғары сот бақылауы құрылған жоқ [14, 43 б.].
1921 жылдың 10 наурызында Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті (БОАК)
мен РСФСР Халық Комиссарлар Кеңесінің (РСФСР ХКК) декретімен Жоғары сот
бақылауы туралы ереже бекітілді. Ол үкімдерді қадағалау тәртібімен қайта
қараудың төмендегідей ерекшеліктерін белгіледі:
1) арнайы негіздер арқылы сот үкімдерінің заңдық күші жоқ деп танылуы
мүмкін;
2) үкімдерді қайта қараудың сол түрін ерекше тәртіппен қозғау.
Үкімдерді заңдық күші жоқ деп тануға мынадай негіздер алынды:
1) Кеңес өкіметі заңдастырғанды ашық бұзу немесе қолданбау;
2) сот талқылауына жатпайтын істерді сот органдарының өз өндірісіне
қабылдауы;
3) үкімнің немесе шешімнің кеңестік заңнаманың жетекші бастауына,
Жұмысшы-шаруалар үкіметінің жалпы саясатына ашық қайшы келуі [27, 87-88
бб.].
Сөйтіп, қадағалау сатысының кеңестік соттары қолданылуы кеңестік
заңнаманың идеологиясы мен үкіметтің саясатына сәйкес келуі тиіс жалпы
заңдық ережелерге сүйене отырып жұмыс істей бастады.
Осы арада кеңес өкіметінің сот туралы №1 декреті де, №2, №3 декреттері
де, сондай-ақ басқа да алғашқы заң реформалары соттардың жаңа жүйесін
енгізгенімен, алайда 1917 жылға дейінгі Қазақстан аумағында болған билер
мен қазылар соты туралы мәселеге ешқандай назар аудармағанын атап өткеніміз
жөн. Кеңес үкіметі Қазақстанның кеңестік сот органдарына дәстүр мен
шариғат нормаларын қолдануға тыйым салған жоқ,- деп көрсетті
М.Сапарғалиев. Бірақ әрмен қарай автор айтқандай, дәстүр мен шариғаттың
кейбір нормаларын тек қазақтар мен қазақтардың, қазақтар мен өзбектердің,
қырғыздардың араларындағы ұсақ-түйек дауларды қарайтын билер мен қазылар
соты ғана басшылыққа алды. Осы тұста кеңестік сотта дәстүрлі құқық
нормаларын қолдану мәселесі судьялар мен халық заседательдерінің
революциялық ар-ождандары мен революциялық құқықтық түйсіктеріне тәуелді
жағдайда еді. Билер мен қазылар сотының қызметі революциялық комитеттің
және жергілікті кеңестердің бақылауында болды [14, 59-62 бб.].
Қазақстанның сот жүйесінің әрмен қарай орнығуы мен дамуы оның
мемлекеттік құрылымының жасақталуына тікелей байланысты болды.
1919 жылдың 10 шілдесінде Қырғыз өлкесін басқару жөніндегі Революциялық
комитет құру туралы декрет қабылданды [28, 230 б.]. Осы декрет қазақтар мен
жергілікті басқа ұлт өкілдерінің арасындағы мүліктік дауларды қарайтын
аралық соттардан, уездік халық соттарынан, округтік соттан, революциялық
трибуналдардан тұратын сот органдары жүйесін қарастырды.
Уездік соттың қазақ бөліміндегі істер тұрақты халық судьясының және
Кеңестердің уездік съезінде сайланған екі заседательдің қатысуымен
талқыланды. Қазақтар арасындағы істер қаралған кезде қазақтардың дәстүрлі
құқық нормаларын қолдануға рұқсат етілді, өйткені олардың заңдық күші
революция тарапынан әлі жойылған жоқ болатын.
Уездік соттың қазақ бөлімі аралық сотта қаралған істер бойынша
кассациялық және қадағалау сатысы болып танылды. Шағымдалған-
шағымдалмағына қарамастан, уездік халық соты қадағалау тәртібімен аралық
соттың дұрыс емес үкімінің күшін жойып, істі сол сотқа, басқа құрамда
қарауға жіберу құқын иеленді.
1920 жылдың 26 тамызында Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті мен Халық
Комиссарлар Кеңесі Қырғыз (Қазақ) автономиялық Советтік Социалистік
Республикасы туралы декрет қабылдады. Қырғыз АССР-і атауы 1925 жылдың
сәуіріне дейін сақталды. 1925 жылдың 19 сәуірінде Қазақ АССР Кеңестерінің
V съезі қазақ халқының тарихи дұрыс атауын қалпына келтіріп, Қырғыз
республикасын Қазақ АССР-і деп өзгерту жөнінде шешім қабылдады. Сөйтіп,
1925 жылдың 15 маусымында БОАК Президиумы Қазақ АССР Кеңестері V съезінің
шешіміне сәйкес республикамызды Қазақ Автономиялық Советтік Социалистік
Республикасы деп атау туралы қаулы қабылдады [29, 367 б.].
1920 жылдың 4-10 қазаны аралығында Кеңестердің Бүкілқазақстандық І
Құрылтай съезі өткізіліп, Қырғыз (Қазақ) Автономиялық Совтеттік Социалистік
Республикасы жарияланды. Сондай-ақ съезде мемлекетіміздің жоғарғы билік
және басқару органдары – Орталық Атқару Комитеті (ОАК) мен Халық
Комиссарлар Кеңесі (ХКК) бекітіліп, ҚазАССР-індегі бірыңғай халық соттарын
дамытуға және нығайтуға байланысты кезек күттірмес маңызды мәселелер
талқыланды. Съезд ҚазАССР Юстиция Халық Комиссариатын (ЮХК) құрып, оған
республикамыздың сот органдарына жетекшілік жасауды жүктеді.
Кеңестердің Бүкілқазақстандық Құрылтай съезін өткізудің қорытындысы
Қазақстанның бүкіл аумағында бірыңғай халық сотын құру жұмысын аяқтау болып
табылды. Нәтижесінде 1920 жылдың соңына қарай республика аумағында халық
соттары мен тергеу учаскелерінің бірыңғай жүйесі түпкілікті орнықты.
Кейінірек, 1921 жылы Бүкілресейлік Орталық Атқару комитеті билік пен
атқару органдарының құрылымын, өкілеттігін, міндетін айқындайтын бірқатар
декреттер мен ережелер қабылдады. 1922 жылы Советтік Социалистік
Республикалар Одағы құрылғанан кейін ССРО және одақтас республикалар сот
өндірісінің негіздері, ССРО және одақтас республикалар қылмыстық сот
өндірісінің негіздері бекітіліп, барлық одақтас республикалар сот
органдарының бірыңғай ССРО сот жүйесіне бірігуінің негізі қаланды [27, 312
б.].
1922 жылы сот реформасының жүргізілуі нәтижесінде РСФСР-дың сот
құрылысы туралы ереже өмірге келді. Сөйтіп, осы Ереже қабылданғаннан кейін
халық соттары мен революциялық трибуналдардан тұратын екі буынды сот жүйесі
РСФСР аумағында жұмыс істеуін тоқтатты. Алты халық судьясы қатысатын халық
соттары, губерниялық революциялық трибуналдар, Халық судьяларының кеңесі
кассациялық инстанция ретінде жойылып кетті. Бұл мекемелердің өкілеттіктері
губерниялық сотқа жүктелді және ол ең маңызды қылмыстық, азаматтық істерді
қарай отырып, бірінші сатыдағы сот ретінде де және халық соттары қарайтын
істер үшін кассациялық сатыдағы сот ретінде қызмет атқарды. Сондай-ақ
РСФСР-дың сот құрылысы туралы ереже қабылданғаннан кейін РСФСР Жоғарғы
Соты құрылып, осыған байланысты БОАК жанындағы Жоғарғы трибунал мен оның
жергілікті жерлердегі бөлімдері және РСФСР ЮХК жүйесіндегі Жоғары сот
бақылауы жойылып кетті.
Жоғарғы Сот республиканың барлық соттарына сот бақылауын жүргізіп,
губерниялық соттарда шешілген істер үшін кассациялық инстанция міндетін
атқарды, сонымен қатар қадағалау инстанциясы ретінде кез келген сотта
шешілген, кез келген істі қарауға еркі болды.
Осындай қайта құрулар Қазақстанның сот жүйесіне де ықпалын тигізді.
Сөйтіп, РСФСР Жоғарғы Сотының қазақ бөлімі құрылып, Қазақстанда үш буынды
сот жүйесін ұйымдастыру аяқталды. Оған халық соты, губерниялық (облыстық)
сот және РСФСР Жоғарғы Сотының қазақ бөлімі енді.
Осы кезеңде сот шешімдерін қайта қарау институтының әрмен қарай дамуына
1923 жылдың 15 ақпанында БОАК-тың қаулысымен РСФСР Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің бекітілуі үлкен септігін тигізді. Әрі осы Кодекс бойынша сот
шешімдерін қайта қараудың жалғыз нысаны ретінде кассация алынды [30, 88-111
бб.].
Губерниялық соттың істі екінші инстанция ретінде қарап, шығарған шешімі
кассациялық ұйғарым ретінде рәсімделді. Әрі бұл түпкілікті деп есептелді,
және оған тек ерекше жағдайларда қадағалау тәртібімен губерниялық соттың
пленумы арқылы Жоғарғы Сотқа наразылық келтіруге мүмкін болды.
Кеңестік мемлекеттің сот жүйесін тағы да дамыта түсу үшін бағытталған
және бір маңызды қадам – 1924 жылдың 29 қазанында қабылданған ССРО ОАК-ның
қаулысы еді. Ол ССРО мен одақтас республикалардың сот құрылысы Негіздерін
бекітті. Осы Негіздер бойынша сот жүйесі халық соттарынан, губерниялық
соттан, одақтас республиканың Жоғарғы Сотынан және ССРО Жоғарғы Сотынан
құрылды.
ССРО ОАК қабылдаған ССРО мен одақтас республикалардың сот құрылысы
негіздеріне сәйкес 1926 жылдың 19 қарашасында РСФСР-дың сот құрылысы
туралы жаңа ереже қабылданды. Осы Ереже бойынша бүкіл РСФСР аумағында сот
мекемелерінің үш буынды жүйесі – халық соты, губерниялық сот және РСФСР
Жоғарғы Соты сақталып қалды. Үкімдер мен шешімдерге шағымданудың, наразылық
білдірудің тәртібі бұрынғы күйінде қалдырылды.
Қазақстанның автономиялық республикадан одақтас республикаға айналуы
және 1937 жылы Қазақ Советтік Социалистік Республикасы (ҚазССР)
Конституциясының қабылдануы өте маңызды оқиға болды.
ССРО Конституциясының ІХ тарауы мен ҚазССР Конституциясының VІІ тарауы
сот және прокуратура органдарын құру тәртібіне, олардың жұмыстарын
ұйымдастырудың негізгі принциптеріне арналды.
ҚазССР Конституциясына сәйкес республикада сот төрелігі Қазақ ССР
Жоғарғы Соты, облыстық және халық соттары арқылы іске асырылды.
Қазақ ССР Жоғарғы Соты республиканың ең жоғары сот органы болып
есептелді. Ол өте маңызды қылмыстық, азаматтық істерді қарады, кез келген
сотқа тиесілі кез келген істі өзінің өндірісіне қабылдауға құқылы болды,
облыстық соттардың үкімдеріне, шешімдеріне жасалған кассациялық шағымдарды,
наразылықтарды қарады. Қазақ ССР Жоғарғы Соты республиканың ең жоғары сот
органы ретінде қадағалау тәртібімен соттардың заңды күшіне енген үкімдері
мен шешімдерін қайта қарай алды.
1938 жылдың 16 тамызында ССРО Жоғарғы Кеңесінің ІІ сессиясында ССРО,
одақтас және автономиялық республикалардың сот құрылысы туралы заң
қабылданды (әрмен қарай 1938 жылдың 16 тамызындағы Заң) [31, 98-107 бб.].
Осы Заң арқылы үкімдерді қайта қараудың мынадай түрлері белгіленді:
тараптардың шағымдары мен наразылықтары арқылы жүзеге асырылатын
кассациялық қайта қарау және ССРО Жоғарғы Соты Төрағасының, одақтас
республикалардың Жоғарғы Соттары Төрағаларының, ССРО Бас Прокурорының,
одақтас республикалар прокурорларының наразылықтары арқылы заңды күшіне
енген үкімдерді қайта қарау.
Заңның 15-бабына сәйкес қайта қараудың мақсаты шығарылған үкімдердің
заңдылығын және негізділігін тексеру болды. Аталмыш бап сот үкімдерін қайта
қараудың ревизиялық тәртібін белгіледі, яғни үкімнің заңдылығын,
негізділігін тексеру үшін тек шағымда, наразылықта көрсетілген жайттармен
ғана шектеліп қалмауға рұқсат етілді.
Аталған Заң бойынша облыстық соттар өз аумағында орналасқан халық
соттары үшін жоғары тұрған соттар деп танылып, олар екінші сатыдағы
соттардың міндетін атқарды, нақтырақ айтқанда, халық соттарының үкімдеріне,
шешімдеріне, ұйғарымдарына жасалған шағымдарды, наразылықтарды қарады.
Халық соттарының заңды күшіне енбеген шағымдалған және наразылық тудырған
барлық үкімдері мен шешімдері облыстық соттың қарауына жіберілді. Халық
соттарының үкімдері, шешімдері, ұйғарымдары шағым немесе наразылық бойынша
жоғары тұрған сотта қаралғаннан кейін, олардың шешімі заңды күшіне
енгізіліп, орындауға жіберілді. Мұндай істерді тек ерекше жағдайда ғана
қадағалау тәртібімен автономиялық республикалардың жоғарғы соттары және
ССРО Жоғарғы Соты қайта қарай алды.
Қазақ ССР Жоғарғы Соты республиканың бүкіл сот жүйесін басқарды. Ол
Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі арқылы бес жыл мерзімге сайланды. Оның құрамына
төраға, оның орынбасарлары, Жоғарғы Соттың мүшелері, халық заседательдері
енгізілді.
Қазақ ССР Жоғарғы Сотының құрамында Қылмыстық істер жөніндегі алқа және
Азаматтық істер жөніндегі алқа жұмыс істеді. Бұл алқалар тең құқылы әрі
жеке-дара сот органдары болып есептелді. Олар шағымдар мен наразылықтар
бойынша облыстық соттардың заңды күшіне енбеген үкімдерін, шешімдерін,
ұйғарымдарын қайта қарады, сондай-ақ Қазақ ССР Жоғарғы Соты Төрағасының
және Республика прокурорының наразылықтары бойынша қадағалау тәртібімен
төменгі сатыда тұрған соттардың заңды күшіне енген үкімдерін, шешімдерін,
ұйғарымдарын қайта қарады. Бұдан басқа Қазақ ССР Жоғарғы Соты бірінші
инстанциядағы сот ретінде аса маңызды істерді қарады.
1954 жылдың 14 тамызындағы ССРО Жоғарғы Кеңесі Президумының Одақтас
және автономиялық республикалардың Жоғарғы Соттарының, өлкелік және
облыстық соттардың, автономиялық облыстардағы соттардың құрамында
президиумдар құру туралы жарлығына сәйкес Қазақ ССР Жоғарғы Сотында
президум құрылып, оған 1955 жылдың 25 сәуіріндегі Жоғарғы Кеңес
Президумының Сот президумдарының істерді қарау тәртібі туралы жарлығы
негізінде сот қадағалауы тәртібімен халық соттарының заңды күшіне енген
үкімдеріне, шешімдеріне, ұйғарымдарына, сондай-ақ облыстық соттың алқасы
шығарған ұйғарымдарға жасалған наразылықтарды қарау жүктелді [32, 109-111
бб.].
Одақтас республикалардың сот құрылысы туралы заңнамаларын реттеуді,
азаматтық, қылмыстық және іс жүргізу кодекстерін қабылдауды одақтас
республикалардың қарауына беру туралы заңды орындау мақсатында ССРО
Жоғарғы Кеңесі 1958 жылдың 25 желтоқсанында ССРО және одақтас
республикалардың қылмыстық заңнамаларының Негіздерін [33, 275-298 бб.]
және ССРО және одақтас республикалардың қылмыстық сот өндірістерінің
Негіздерін [34, 124 б.] қабылдады (әрі қарай Негіздер).
Осы аталған Негіздердің ережелерін орындау барысында 1959 жылдың 22
шілдесінде Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің ІІ сессиясында мынадай өте маңызды
үш заң қабылданды: Қазақ ССР-нің сот құрылысы туралы заңы, Қазақ ССР-нің
Қылмыстық кодексі және Қылмыстық іс жүргізу кодексі. Бұған дейін Қазақ ССР-
нің сот құрылысы туралы өзінің кодекстері, заңы жоқ болатын. Оның аумағында
РСФСР-дың барлық заңдары қолданылып келген.
1959 жылғы Қазақ ССР-нің сот құрылысы туралы заңы бойынша Қазақ ССР-
інде сот төрелігі республиканың Жоғарғы Соты, облыстық соттары, аудандық
(қалалық) халық соттары арқылы жүзеге асырылды. Осы Заң Қазақ ССР Жоғарғы
Соты Пленумын құруды көздеп, оған біршама маңызды өкілеттіктерді жүктеді:
сот тәжірибесіне, сот статистикикасына байланысты қорытынды материалдарды
қарау және істерді қарау барысында Қазақ ССР заңнамаларын қолдану
мәселелеріне байланысты соттарға басшылыққа алынатын түсініктемелер беру;
Қазақ ССР Жоғарғы Соты Президумының қаулысына жасалған наразылықтарды
қарау; республика Жоғарғы Соты алқаларының жұмыстары туралы алқа
төрағаларының есебін тыңдау.
Қазақ ССР Жоғарғы Соты Президумының құрамында Жоғарғы соттың Төрағасы,
төрағаның орынбасарлары және сот мүшелері болды. Президум Қазақ ССР Жоғарғы
Соты алқаларының үкімдеріне, шешімдеріне, ұйғарымдарына келтірілген
наразылықтарды қарады әрі оған міндетті түрде республика прокуроры немесе
оның орынбасары қатыстырылды.
Республикамызда өлкелердің құрылуына байланысты Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі
Президумының жарлығымен өлке прокурорларына және өлкелік соттардың
төрағаларына соттардың заңды күшіне енген үкімдеріне, шешімдеріне,
ұйғарымдарына наразылық келтіру құқығы берілді [35, 310 б.].
Қазақ ССР Қылмыстық іс жүргізу кодексі сот үкімдеріне, қаулыларына,
ұйғарымдарына шағымданудың, наразылық білдірудің түрі ретінде кассацияны,
қадағалау тәртібімен іс жүргізуді және жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша
қылмыстық істерді қайта бастауды бекітті. 1959 жылғы Қылмыстық іс жүргізу
кодексі Қазақ ССР аумағында қолданыста болып, еліміз тәуелсіздік мәртебесін
алғаннан кейін де 1998 жылдың 1 қаңтарына дейін толық пайдаланылды.
1997 жылдың 13 желтоқсанында Қазақстан Республикасының Президенті
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексін қолданысқа енгізу
туралы Қазақстан Республикасының заңына қол қойды [25, 335 б.].
ҚР ҚІЖК-нің 10-бөлімі Соттың заңды күшіне енген шешімдерін қайта қарау
жөнінде іс жүргізу деп аталды. Оған екі тарау енгізілді: 50-тарау -
Қадағалау сатысындағы іс жүргізу және 51-тарау – Жаңадан ашылған мән-
жайларға байланысты іс бойынша іс жүргізуді қайта бастау.
Кезінде ССРО Жоғарғы Соты Қылмыстық істер бойынша сот үкімдерін,
ұйғарымдарын, қаулыларын сот қадағалауы тәртібімен қайта қарау тәжірибесі
туралы №2 қаулы (1974 жылдың 21 қаңтары) [36, 44-45 бб.] және 1985 жылдың
5 сәуірінде Қылмыстық істер бойынша үкімдерді, ұйғарымдарды, қаулыларды
қадағалау тәртібімен қайта қарауды регламенттейтін заңнамаларды соттардың
қолдануы туралы №2 қаулы [37, 40-42 бб.] қабылдағанын атап өткеніміз жөн.
Кейінгі қаулы Республикамыздың сот өндірісінде 2000 жылдың 28 сәуіріне
дейін қолданыста болды. Ол 2000 жылдың 28 сәуірінде Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Соты Пленумының Қадағалау сатысында қылмыстық істер бойынша іс
жүргізу тәртібі туралы №2 қаулысымен жұмыс істеуін тоқтатты [38, 238 б.].
Сондай-ақ осы Қаулы қадағалау өндірісінің негізгі ережелері бойынша
соттарға түсінік берді.
1997 жылдың 13 желтоқсанында қабылданған Қазақстан Республикасының жаңа
Қылмыстық іс жүргізу кодексі сот шешімдерін қайта қараудың төрт сатысын
қарастырды:
- соттың заңды күшіне енбеген үкімдері мен қаулыларын қайта қараудың екі
сатысы (апелляциялық және кассациялық шағымдану, наразылық);
- соттың күшіне енген үкімдері мен қаулыларын қайта қараудың екі сатысы
(қадағалау инстанциясындағы өндіріс және жаңадан ашылған мән-жайларға
байланысты іс бойынша іс жүргізуді қайта бастау).
Қазақстандық сот жүйесінің мәнін анықтайтын негізгі актілер – Қазақстан
Республикасының Конституциясы [39] және Қазақстан Республикасының сот
жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы 2000 жылдың 25 желтоқсанында
қабылданған Қазақстан Республикасының №132-ІІ конституциялық заңы [40]. Осы
құжаттар бойынша республикамыздың сот жүйесін Қазақстан Республикасының
Жоғарғы Соты және жергілікті соттар (обылыстық және соларға теңестірілген
соттар, сондай-ақ аудандық және соларға теңестірілген соттар) құрайды.
Осы аталған соттардың бәрі бірігіп тұтас бір жүйені құрайды, олардың
барлығы сот төрелігінің ортақ және біртұтас принциптерін басшылыққа ала
отырып, әрқайсысы істерді қарау және шешу меселесі бойынша өздеріне тиесілі
нақтылы міндеттерді атқарады.
Соттарды міндеттеріне қарай бөлудің негізінде сот сатылары жатыр.
Мәселен, бірінші сатыдағы сот – істі мәні бойынша қарайтын сот, екінші
сатыдағы сот – бірінші сатыдағы соттың заңды күшіне енбеген үкімдеріне,
қаулыларына келтірілген апелляциялық шағымдар мен наразылықтар бойынша
істерді қарайтын сот, ал қадағалау сатысы – заңды күшіне енген сот
шешімдеріне тараптардың жасаған шағымдары, наразылықтары бойынша істерді
қарайтын сот.
Аталған соңғы екі саты – апелляциялық және қадағалау – соттардың
үкімдері мен қаулыларын қайта қараудың екі инстанциясына жатады:
апелляциялық – үкімдер мен қаулылар заңды күшіне енбеген жағдайда, ал
қадағалау – үкімдер мен қаулылар заңды күшіне енген жағдайда. Заң шығарушы
сот төрелігі міндеттерінің қапысыз орындалуын қамтамасыз ету үшін қосымша
кепілдік ретінде жоғарыда айтылған іс жүргізудің екі инстанциясынан басқа
соттардың үкімдері мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 343. 13(574)
Қолжазба құқығында
ХАЙРУЛЛИНА ҚАНИЯ
Қадағалау сатысындағы іс жүргізу мәселелері
12.00.09 – қылмыстық іс жүргізу; криминалистика және сот сараптамасы;
жедел іздестіру қызметі
Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшісі
заң ғылымдарының
докторы Айтмұхамбетов Т.Қ.
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2006
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА СОТТЫҚ ҚАДАҒАЛАУ САТЫСЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..12
1.1 Қазақстан Республикасында соттық қадағалау сатысының қалыптасуы, соттық
қадағалаудың міндеттері мен
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.2 Қадағалау тәртібімен сот үкімдері мен қаулыларына шағымдану және
наразылық білдіру. Қосымша материалдарды пайдалану
мәселелері ... ... ... ... .27
2 ЗАҢДЫ КҮШІНЕ ЕНГЕН СОТ ШЕШІМДЕРІН ҚАЙТА ҚАРАУ БОЙЫНША ІС
ЖҮРГІЗУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 39
2.1 Қадағалау өндірісін қозғаудың процессуалдық және істі тексерудің
ревизиялық
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...39
2.2 Қадағалау сатысындағы соттың өкілеттігі. Сотта дәлелдемелерді бағалау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
3. ҚАДАҒАЛАУ ТәРТІБІМЕН ҮКІМНІҢ КҮШІН ЖОЮДЫҢ НЕМЕСЕ ӨЗГЕРТУДІҢ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..64
3.1 Сот тергеуінің біржақтылығы немесе толық еместігі. Сот тұжырымдарының
істің нақты мән-жайларына
сәйкессіздігі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.64
3.2 Қылмыстық іс жүргізу заңының елеулі түрде бұзылуы. Қылмыстық заңды
дұрыс қолданбау. Тағайындалған жазаның қылмыстың ауырлығына және
сотталушының ерекшеліктеріне
сәйкессіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...86
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 106
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .110
КІРІСПЕ
Диссертациялық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің маңызды саласы –
қадағалау сатысының қалыптасуынын, пәні мен міндеттерін, субъектілердің
шағымдану және наразылық білдіру құқықтарын, өндіріс қозғаудың
процессуалдық және іс тергеуінің ревизиялық тәртібін, қосымша материалдарды
пайдалануымен байланысты дәледемелерді бағалау ерекшеліктерін және
қадағалау тәртібімен үкімнің күшін жоюдың не өзгертудің негіздерін зерттеп,
қадағалау сапасының заңнамасын жетілдіруге, сот тәжірибесінің қажетті
деңгейде қалыптасуына арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қылмыстық процестің міндеттері адамды
және азаматты негізсіз айыптау мен соттаудан, олардың құқықтары мен
бостандықтарын заңсыз шектеуден қорғауды, кінәсіз адам заңсыз айыпталған
немесе сотталған жағдайда оны дереу және толық ақтауды қамтамасыз ету,
сондай-ақ заңдылық пен құқық тәртібін нығайтуға, қылмыстың алдын алуға,
құқықты құрметтеу көзқарасын қалыптастыруға жәрдемдесу болып табылады.
Қылмыстық процестің барлық институттары осынау мақсаттарға қол жеткізуге
ықпал ететіндей етіп құрылған. Еліміздің заңнамасы осыларды жүзеге асырудың
кепілдігі ретінде процеске қатысушының оның ойынша заңсыз, негізсіз деп
табылған үкімдерді, содан кейін қабылданған сот қаулыларын қайта қарату
құқын, сонымен қатар, процеске қатысушы басқа адамның әлгі сот шешімдерін
қорғап шығу құқын белгілейді.
Профессор Қ.Ә. Мәми атап өткендей, әлемнің барлық өркениетті елдерінде
азаматтардың, мемлекеттік құрылыс пен тәртіптің құқықтары мен
бостандықтарын қорғаудың кепілдігі сот, сондай-ақ тәуелсіз, қуатты
материалдық-техникалық базамен қамтамасыз етілген сот жүйесі болып табылады
[1, 152 б.]. Сот жүйесінің рөлі жөнінде анықтама берген профессор Қ.Х.
Халиков, сот құлықтылыққа, әділеттілікке негізделген заңды тәртіпті қоғамда
және мемлекетте орнықтыруы тиіс деп көрсетеді [2, 72 б.].
Бірін-бірі кезек алмастырып отыратын қылмыстық процесс сатылары
жүйесінде қадағалау өндірісі ерекше орын алады. Сот жүйесінің ең жоғары
сатыларында орналасқан оған сот қаулыларының заңдылығы (заңсыздығы) мен
негізділігі (негізсіздігі) туралы процеске қатысушыға жауап беру әрі сол
арқылы іс бойынша түпкілікті шешім қабылдау сияқты өте жоғары жауапкершілік
жүктелген.
Облыстық және соларға теңестірілген соттардың, Қазақстан Республикасы
Жоғарғы сотының қадағалау алқалары, Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты
Қадағалау алқасының қаулыларына жасалған Қазақстан Республикасы Жоғарғы
соты төрағасының ұсынысын, Қазақстан Республикасы бас прокурорының
наразылығын қарау жүктелген Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының Жалпы
отырысы тізбесі мен мазмұны ҚР ҚІЖК-нің 10-31-баптарында көрсетілген,
азаматтардың алдыңғы сот сатыларында бұзылған конституциялық құқықтары мен
бостандықтарын қорғауды мұрат тұтады. Қадағалау сатыларындағы соттар қайта
қараудың заңда көзделген процессуалдық тәртібін (сот қаулыларының күшін
жою, өзгерту немесе оларды өзгеріссіз қалдыру құқы) қолдана отырып, төменгі
сатылардағы соттарды қолданыстағы заңнамалардың мәні мен мазмұнын дұрыс
түсінуге бағыттайды және олардың дұрыс қолданылуын қамтамасыз етеді.
Қадағалау өндірісін реттейтін заңнама республикамыздың қылмыстық сот
өндірісі туралы басқа да заңнамалары сияқты даму және жетілдірілу үстінде.
Ұлттық заңнамаларымыздың дамуы адам құқықтарының басымдығы туралы
конституциялық ұстанымдарға сай олардың кепілдіктеріне деген ықыласты
тереңдете түсумен сипатталады. Осы бағытта қол жеткізілген табыс ретінде
процеске қатысушылардың қадағалау өндірісі сатысындағы құқықтарына
байланысты кепілдіктердің нығая түсуіне мүмкіндік берген Қазақстан
Республикасының 2005 жылдың 30 желтоқсанындағы Қазақстан Республикасының
Қылмыстық іс жүргізу және Азаматтық іс жүргізу кодекстеріне соттылықтың
аражігін ажырату мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы №111-III заңын атауға болады (әрмен қарай 2005 жылдың 30
желтоқсанындағы ҚР заңы) [3, 6 б]. ҚР ҚІЖК-нің осы Заңмен толықтырылып,
жаңа редакцияда жазылған 463-465-баптары процеске қатысушының қадағалау
шағымын тиісті қадағалау алқасының үш судьясынан құрылған сотта алдын ала
қараудың және сол бойынша қадағалау іс жүргізуін қозғау немесе одан бас
тарту туралы қаулы қабылдаудың тәртібін бекітті. Алдын ала қараудың тәртібі
прокурордың қадағалау наразылығы үшін де белгіленген. Жаңа Заң айыптау мен
қорғау тараптарының заңды күшіне енген сот шешімдерін қадағалау тәртібімен
қарау сатысында кездесетін процессуалдық құқықтары арасындағы
сәйкессіздікті (прокурордың наразылығы қадағалау тіртібі бойынша, қорғау
тараптарының қадағалау шағымдарынан айырмашылығы, міндетті түрде тиісті
қадағалау сатысындағы сотта тікелей қаралуға жататын) жойды [4, 21 б].
Сот жүйесін реформалау, қадағалау өндірісін регламенттеуге қатысты
жүргізілген өзгертулер қадағалау өндірісінің республикамыздың қолданыстағы
сот жүйесінде алатын орнын, осы сатыдағы соттардың сот қателіктерін
ашудағы, оларды түзетудегі және осы сатының жалпы һәм оның әрбір буынының
Қазақстан Республикасының сот өндірісі жүйесінде орын алуының процессуалдық
шарттарын ескере отырып, осыған орай құқық қолдану тәжірибелерін
қалыптастырудағы рөлін анықтауға бағытталған теориялық зерттеулерді әрмен
қарай жалғастыруға себепші болады.
Әрі осы айтылған фактілер аталмыш зерттеу тақырыбын таңдауға, оның
практикалық және ғылыми маңыздылығын саралауға ой салған еді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қадағалау өндірісі сот қателіктерін түзету
және сот тәжірибесін қалыптастыру бойынша іс жүргізу сатыларының бірі
ретінде кезінде талай әйгілі кеңестік процессуалистердің назарын үнемі
аударған болатын. Кеңестік авторлардың сот үкімдерін, ұйғарымдарын,
қаулыларын қадағалау тәртібімен қайта қарау мәселелеріне арналған ғылыми
жарияланымдары мен оқулықтары көптеп жарық көрді. Солардың ішінен мынадай
авторларды айрықша атап өткен болар едік: М.М. Гродзинский [42], М.С.
Строгович [43], Р.Д. Рахунов [62], А.Л. Ривлин [27], А.Л. Цыпкин [64], А.Я.
Грун [66], В.А. Алексеев [65], И.Д. Перлов [61].
Қадағалау өндірісінің маңызды тақырыптары Советское государство и
право [5, 27б.; 6, 113 б.; 7, 105 б.; 8, 69 б.; 9], Социалистическая
законность [10; 11], Советская юстиция [12; 13] журналдарында жарық
көрді.
ҚазССР Қылмыстық іс жүргізу кодексі қолданыста болған 1960-1997 жылдары
қадағалау өндірісіне қатысты республиканың сот тәжірбиесі мен заңнамасы
жөніндегі мәселелер қазақстандық ғалымдар М.Е. Сапарғалиевтің [14, 388-389
бб.] еңбегі мен Т.К. Айтмұхамбетовтың [15; 16] одақтың заң журналдарында
жарияланған мақалаларында көрініс тапты.
Еліміз тәуелсіздік алып, Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық іс
жүргізу кодексі (әрмен қарай ҚР ҚІЖК) өмірге енгізілгеннен кейін талқыланып
отырған тақырыпқа байланысты мәселелер Қ.Ә Мәмидің [1], Б.Х. Төлеубекованың
[17] еңбектерінде, республикалық заң журналдарында жарияланған К.Х.
Халиқовтың [2, 71-78 бб.], Б. Мақұлбековтың [18], М.Ч. Қоғамовтың [19],
Л.Ш. Берсугурованың [20, 71 б.], А.Н. Ахпановтың, Р.Н. Юрченконың [21, 2-18
бб.], Б.С. Әлібековтің [22, 35-40 бб.], Г.Л. Бондаренконың [23, 40-41 бб.]
мақалаларында тұрақты түрде талқылана бастады.
Қадағалау сатыларындағы өндіріс жайын жазған барлық ғылыми- теориялық
әдебиеттер ҚІЖК мен одақтық заңдар қолданыста болған барлық уақытта
бірыңғай ортақ пікірді ұстанды: қадағалау инстанциясы қылмыстық сот
өндірісіндегі қажетті саты болып табылады, ол өміршең және міндетті түрде
іс жүзінде қолданылуы тиіс. Белгілі кеңестік процессуалистер мен
қазақстандық ғалымдардың жоғарыда аталған еңбектері аталмыш сатыны
дамытудың нысандары мен тәсілдерінің ғылыми негіздерін көрсетіп, өздерінің
конституциялық құқықтарын, заңды мүдделерін қорғау барысында процеске
қатысушылардың шағымдарын қараудың процессуалдық мүмкіндіктерін кеңейтудің
жолдарын нақтылай түсті. Оларда заң реформаларының негізіне алынатын
практикалық ұсыныстар айтылды.
Дегенмен де, қадағалау өндірісіндегі барлық мәселелер теориялық
әдебиеттерде өз шешімін толық тапты деп айту қиын. Ғалымдар осынау сатының
мәнін, оны қолданудың процессуалдық жағдайларын, ол қабылдайтын шешімдердің
түрлерін анықтау мәселесінде ортақ тоқтамаға әлі келген жоқ. Мәселен, істі
тексерудің ревизиялық тәртібін қолдану, қосымша материалдарды пайдалану
жөнінде қарама-қайшы пікірлер бар. Ғалымдардың арасында қадағалау
өндірісін бастау туралы, қадағалау шағымдарын қарау процедурасы және істі
сұратудан бас тарту немесе наразылықтарды келтіруден бас тарту жөніндегі
жауаптардың процессуалдық мәртебесі туралы әр түрлі пікірлер айтылып
келеді. Соттардың лауазымды қызметкерлерінің, соның ішінде Республика
Жоғарғы соты төрағасының істі қайта қарауға байланысты ұсыныс жасау
жөніндегі өкілеттігі туралы да әр алуан ұстанымдарға жол берілген. Істі
қарау кезінде прокурордың орнын айқындау мәселесінде де бірыңғай байлам
жасалмаған.
Қадағалау сатыларындағы соттардың құқық қолдану тәжірибелерінде туындап,
бірақ теориялық әдебиеттерде өз шешімін таппаған осынау мәселелерден басқа,
ҚР ҚІЖК-нің қадағалау өндірісі туралы ережелеріне байланысты жаңа
проблемалар пайда болды. Мысалы, сот үкімдері мен қаулыларын қайта
қараудың негіздері біршама ойлануды және шектеу қоюды қажет етеді. Шын
мәнінде, бұлар сот шешімдеріне шағымдану және наразылық білдіру
мәселесінде процеске қатысушыларға үлкен кедергілер жасап отыр. Сондай-ақ
процессуалистердің кейінгі жаңа буынының алдында 2001 жылдың 11 шілдесінде
қабылданған Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне сот ісін
жүргізу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы
Қазақстан Республикасының №238-ІІ заңымен (әрмен қарай 2001 жылдың 11
шілдесіндегі ҚР заңы) [24, 233-251 б.] енгізіліп, сот тәжірбиесінде пайда
болған едәуір ауыр қылмыс түрлері және жазаны қатайту туралы ережені
қолдану жайлы мүлдем жаңа институтты екшеу мәселесі тұр. Қадағалау
өндірісіне жоғарыда аталған Қазақстан Республикасының 2005 жылдың 30
желтоқсанындағы Заңымен де елеулі өзгерістер енгізілді.
Сонымен, сот шешімдерін қайта қарау мәселесінде бүгінгі заман талабы мен
кейінгі уақыттарда қабылданып жатқан заңнамалардағы өзгерістерге орай
мейлінше актуалды проблемалардың туындап отырғанын байқау қиын болмаса
керек.
Бұл жұмыс қадағалау өндірісі саласындағы Қазақстан Республикасының
жаңғырған қылмыстық іс жүргізу заңнамасы аясында заңды күшіне енген сот
шешімдерін қайта қарау проблемаларын саралауға бағытталған зерттеу болып
табылады.
Зерттеу объектісі. Зерттеудің обьектісі қылмыстық сот өндірісінде заңды
күшіне енген сот үкімдері мен қаулылырын қайта қарауға байланысты
туындайтын құқықтық қатынастар болып табылады.
Зерттеудің пәні заңды күшіне енген сот шешімдерін қайта қарау
проблемалары бойынша теориялық жетілдіру, қылмыстық сот өндірісіне
тартылған адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету
проблемаларын зерттеу, қайта қараудың осы сатысының орнығуы мен дамуы
бағытындағы отандық және шетелдік қылмыстық іс жүргізу заңнамаларын және
әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау құқығы туралы
конституциялық ережелерді жүзеге асыруға байланысты құқық қолдану
қызметтерін сараптау болып табылады.
Диссертацияның мақсаты азаматтардың конституциялық құқықтары мен
бостандықтарын жүзеге асыру барысындағы қадағалау сатысы соттарының мәнін,
маңызды механизмдерін анықтау, қадағалау өндірісінің құқықтық
регламенттелуін және оның іс жүзінде қолданылуын жетілдіру жөнінде нақты
ұсыныстар әзірлеу болып табылады.
Диссертацияның міндеті. Белгелінген мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай
міндеттерді іске асыру көзделеді:
- қадағалау өндірісі туралы республикалық заңнаманың қазіргі жағдайын
және ұлттық сот өндірісіндегі сот шешімдерін қайта қарау институттарының
даму заңдылығын анықтау;
- осы институттың регламенттелу принциптерін пайымдау мақсатымен
шетелдік мемлекеттердің қылмыстық іс жүргізу заңнамаларындағы заңды күшіне
енген сот шешімдерін қайта қарау институттарының рөлі мен мазмұнын
зерттеу;
- сот шешімдеріне шағымдану жөніндегі тараптардың құқықтарын жүзеге асыру
жолдарын кеңейту және олардың істі қарауға қатысуын қамтамассыз ету
мәселелерін негіздеу;
- қадағалау шағымдарын алдын ала тексеру және қарау туралы Қазақстан
Республикасының 2005 жылдың 30 желтоқсанындағы Заңының жаңа ережелерін
қолдануға байланысты сот тәжірибелерін сараптау және оларды
жетілдіру жөнінде ұсыныстар әзірлеу;
- істі қадағалау тәртібімен қараған кезде үкімді қайта қараудың
негіздерін (ҚІЖК 459-баптың бірінші бөлігі) және үкімнің күшін жоюдың
немесе өзгертудің негіздерін реттейтін ережелерді қолдану теориясы мен
практикасын салыстыра отырып, талдау жүргізу;
- заңды күшіне енген сот шешімдерін қайта қарау барысында істі
ревизиялық тәртіппен қайта қараудың мазмұнын ашу және істі қараудың
шектерін анықтау;
- сотталғанның жағдайын нашарлатуға жол берілетіндігіне байланысты
қадағалау сатысындағы сот өкілеттігінің шегін белгілеу;
- қадағалау сатысындағы соттардың қосымша материалдарды қолдану
тәжірибелерін зерттеу және оларды пайдаланудың теориялық негіздерін
нақтылау;
- заңнамаларды, ғылыми зерттеу еңбектерін, құқық қолдану тәжірибелерін
талдау арқылы заңды күшіне енген сот шешімдерін қайта қарауға
байланысты мәселелерді реттейтін қылмыстық іс жүргізу заңнамаларын
жетілдіруге бағытталған ұсыныстарды негіздеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеудің бірінші ғылыми жаңалығы сол,
мұнда Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі қолданысқа
енгізілгеннен кейін алғаш рет ғылыми және практикалық мәні зор ең үлкен
проблеманың бірі – Қазақстан Республикасы соттарының заңды күшіне енген
үкімдері мен қаулыларын қайта қарау мәселесін егжей-тегжейлі саралау жүзеге
асырылып отыр.
Зерттеудің екінші ғылыми жаңалығы, еліміздің тоталитарлық жүйеден
демократиялық жүйеге өту кезіндегі соттардың және сот шешімдерінің
айрықша рөлі жөнінде ғылыми тұжырымдар жасалады. Сонымен қатар, соттардың
қызметін бағалау мәселелері олардың жаңа ҚР ҚІЖК-де көрсетілген
процессуалдық нысандарымен байланыстырыла отырып қарастырылады.
Диссертацияда заңды күшіне енген сот шешімдерін қайта қарауды жүзеге
асыратын соттардың өкілеттігін регламенттейтін отандық заңнамалардың
қосымшаларына, олардың нашарлату жағына қарай бұруға тыйым салу іліміне
сәйкестілігіне зерттеу жүргізілген.
Зерттеу еңбегінің үшінші жаңалығы ретінде, Қазақстан Республикасында
құқықтық мемлекет құруды көздеген сот құрылысы мен сот өндірісінің қиын да
жаңа жолында туындап жатқан қайшылықтарды, пікір таластарды шешудің нақты
тәсілдерін анықтау болып табылады. Диссертациялық жұмыста заңды күшіне
енген сот шешімдерін қайта қарау институтының орнығу жағдайын жақсарта түсу
мақсатымен қылмыстық іс жүргізу заңнамасын жетілдіруге бағытталған біршама
ұсыныстар жасалады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
1. Апелляциялық және қадағалау сатысындағы соттарға істі жаңадан сот
талқылауына қайтармай-ақ сотталғанның жағдайын нашарлататын шешім
қабылдауға рұқсат етілуі, тек процессуалдық үнемдеу тұрғысынан тартымды
көрінгенмен оның сот төрелігі қарама – қайшы келетіндігін ескеретін болсақ,
уақытты осылайша үнемдеу әлде қайда қымбатқа түсетінді.
Апелляциялық сатыда істің нақты мән-жайларын анықтаудың дұрыстығын
тексеру мұндай қараудың мәніне жататын болса (ҚІЖК 405-бап), қадағалау
сатысындағы сотқа мұндай өкілеттік берілмеген. ҚІЖК-нің 459-бабы бойынша
қылмыстық заңды дұрыс қолданбау негізінде қадағалау тәртібімен істі қайта
қарауға тек сот тағайындаған жаза қылмыстың ауырлығы мен сотталған адамның
жеке басына сай келмеген жағдайда ғана негіздеме болып табылады. Алайда
істің нақты мән-жайлары тексерілмей жатып, заңның дұрыс қолданылғанын
анықтау мүмкін емес.
Үкімді сотталғанның жағдайын жақсартуға қарай өзгерту заңның дұрыс
қолданылғандығын делелдейді, ал адамның кінәлілігі жөніндегі кез келген
күдік айыпталушының пайдасына шешілуі тиіс. Конституциялық деңгейде
бекітілген сот өндірісінің бұл принципі, едәуір ауыр қылмыс туралы заңды
қолдану арқылы қадағалау сатысындағы сотта сотталғанның жағдайын
қиындатуға құқықтық негіздердің жоқ екендігі туралы тұжырым жасауға ерік
береді. Ал, мұның өзі жаңа мән-жайларды анықтаумен байланысты болады.
2. Соттың бастамасы бойынша жүргізілетін тексерудің ревизиялық тәртібі
және іске қатысты шешім қабылдау алдыңғы инстанциялардың үкімі мен
қаулыларына шағымданған сотталғанның, сол сияқты прокурор наразылығының,
жәбірленуші шағымының жолданған-жолданбағанына қарамастан іске қатысты өзге
де сотталғандардың жағдайын жақсартуға (соның ішінде олар сотталғанның
жағдайын нашарлату жөнінде келтірілгенде де) қолданылады. Заң сотталғанның
пайдасына жатпайтын шешім қабылдауды тек прокурор наразылығының және
жәбірленуші шағымының осы сияқты дәйектерімен негіздейді. Сонымен бірге,
егер прокурор немесе жәбірленуші сот тергеуінің біржақтылығына немесе толық
еместігіне, яки қылмыстық іс жүргізу заңының елеулі түрде бұзылуына
байланысты үкімнің күшін жою туралы мәселе көтерсе, ревизиялық тәртіпті
едәуір ауыр қылмыс туралы немесе қатаңырақ жаза тағайындау туралы заңды
қолдану жөніндегі соттың бастамасы ретінде қолдануға болмайды.
3. Сот қорытындысының нақты мән-жайларымен сәйкес келмеу негізін,
үкімді бұзу немесе өзгерту негіздерінің бірі ретінде мынадай жайттармен
толықтыру қажет:
а) үкімнің сипаттау-дәйектеу бөлімі мен қорытынды бөлімінің арасындағы
елеулі қайшылықтар;
ә) үкімнің сипаттау-дәйектеу бөлімінің ішіндегі елеулі қайшылықтар –
қылмыс оқиғасын, қылмысқа қатысушылардың әрекеттерін, кінәнің нысандарын,
қылмыс жасаудың тәсілдерін сипаттау барысында жіберілген қателіктер,
дәлсіздіктер, сотталушылардың жеке басы туралы мәліметтерді анықтаудағы
қателіктер;
б) үкім мен сот отырысы хаттамасының арасындағы қайшылықтар.
4. ҚІЖК-нің 459-бабында келтірілген сот шешімдерін қайта қарау
негіздерінің тізбесін толық деп айтуға болмайды. Өйткені ҚІЖК 467- бабының
жетінші бөлігінде былай деп жазылған: Істі қадағалау тәртібімен қарау
кезінде үкімнің күшін жоюға немесе оны өзгертуге осы Кодекстің 412-
бабында көрсетілген мән-жайлар негіз болып табылады. Сонымен, көріп
отырғанымыздай, үкімнің күшін жою немесе оны өзгертудің негіздері істі
қайта қараудың негіздеріне қарағанда әлдеқашан кең. Мұндай сәйкессіздік
құқықтық нормалар арасында оларды түсіндіруде және іс жүзінде қолдануда
әр қилылықты туындатады. Сондықтан, ҚІЖК – нің аталмыш 459 және 412
баптарының аралығындағы сәйкессіздікті жою қажет.
5. Процессуалдық ғылым мен практика қосымша материалдар ұғымын әр
уақытта әрқалай түсіндіріп келеді. Заң әдебиеттерінде қосымша
материалдарды дәлелдемелер қатарына жатқызу керек деген пікірлер айтылды.
Алайда сот шешімдерін қайта қарау кезінде пайдаланылатын қосымша
материалдарда, оларды дәлелдемелердің қатарына жатқызуға келмейтін өзіндік
табиғи өзгешеліктер бар. Мәселен, оларда дәлелдемеге тән міндетті қасиет –
рұқсат етушілік жоқ.
Апелляциялық іс-жүргізуден қадағалау өндірісінің айырмашылығы, мұнда
мәні бойынша қосымша материалдарды пайдаланудың заңдық регламенттелуі жоқ.
Тек ҚІЖК-нің 462-бабында ғана шағымның, наразылықтың дәлелдерінің
негізділігін қуаттайтын өзге де материалдардың қадағалау шағымына,
наразылыққа қоса тіркелетіндігі айтылған. Заңды күшіне енген сот шешімдерін
қайта қараған кезде мұндай материалдардың пайдаланылу қажеттігі көп жылғы
тәжірибеде дәлелденген тиімділігімен түсіндіріледі. Қосымша материалдарды
қадағалау өндірісінде пайдаланудың құқықтық негізі жөніндегі мәселеге
келсек, бұл процессуалдық заңның ұқсастығын қолдану арқылы мүмкін болмақ,
өйткені апелляциялық өндірісте қосымша материалдарды ұсынудың және
пайдаланудың тәртібін реттейтін заңды ұқсастығы бойынша қолдану қылмыстық
іс жүргізу құқығындағы заңды ұқсастығы бойынша қолданудың жалпы теориясының
жекелеген жағдайы болып табылады.
Демек, қадағалау сатысында қосымша материалдарды пайдалануға рұқсат
ететін нақты құқықтық негіз қажет.
Зерттеудің әдістемелік негізі. Зерттеудің негізіне диалектикада
қарастырылып, салалық ғылымдарда жасалынған арнайы тәсілдерімен
толықтырылған ғылыми білімнің жалпы методологиясы алынды. Ұсыныстарды
әзірлеуге байланысты нормативтік материалдарды, сот тәжірибелерін, арнайы
әдебиеттерді зерттеу барысында сараптаудың жүйелі-құрылымдық, салыстырмалы-
құқықтық, формальды- логикалық, нақтылы-тарихи тәсілдері, статистикалық
қорытындылау және тағы басқадай жекеше-ғылыми тәсілдер кешенді қолданылды.
Заңдық тұрғыда басшылыққа Қазақстан Республикасы Конституциясының,
отандық және шетелдік қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңнамаларының
нормалары, Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының нормативтік қаулылары
алынды.
Зерттеудің теориялық негізін философия және құқықтың, қылмыстық
процестің, қылмыстық құқықтың, криминалистиканың жалпы теориясы мен сот
делелдемелерінің теориясы саласындағы ғылыми еңбектер құрайды.
Диссертант өзінің зерттеуінде Қазақстанның белгілі ғалым-заңгерлері С.З.
Зимановтың, С.С. Сартаевтың, З.О. Әшітовтың; К.Х. Халиқовтың, Б.Х.
Төлеубекованың, А.А. Исаевтың, М.Ч. Қоғамовтың, И.И. Роговтың, Қ.Ә.
Мәмидің, С.Ф. Бычкованың, Б.М. Нұрғалиевтің, С.Ударцевтің, А.Н. Ахпановтың,
С.Жалыбиннің, сондай-ақ XIX–XX ғасырдағы ресейлік ірі зерттеушілер: А.Ф.
Конидің, И.Я. Фойницкийдің, М.А. Чельцовтың, В.С. Нерсесянцтың, М.С
Строговичтің, И.Д. Перловтың, А.Л. Ривлиннің, В.М Савицкийдің, Т.Н.
Добровольскаяның, В.А. Алексеевтің, К.Ф. Гуценконың еңбектеріне арқа
сүйеді.
Зерттеудің жұмысының деректік негізі статистикалық және әлеуметтік
мәліметтерден құралған. Негізгі фактілік базасы Қазақстан Республикасы сот
және прокуратура органдарының 1991-2006 жылдардағы қызметтік материалдары
болып табылады.
Автор зерттеу тақырыбының мәнін толығырақ аша түсу үшін аудандық,
облыстық және соларға теңестірілген соттардың іс-тәжірибелерін зерттеп,
оларға талдау жүргізді. Апелляциялық (кассациялық) және қадағалау
тәртібімен қабылданған 418 қаулы мұқият зерттеліп, 6 облыстық соттардың
(Алматы, Атырау, Ақтөбе, Павлодар, Қостанай, Шығыс Қазақстан), сондай-ақ
Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының іс-тәжірибелері сараптан өткізілді.
Диссертант Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының (пленумының) жарияланған
нормативтік қаулыларына сот қызметінің жалпы мәселелері һәм қылмыстық
істері бойынша жан-жақты талдау жасады.
Зерттеу жұмысында ізденушінің көп жылдар бойы Қазақстан Республикасының
сот органдарында 2 облыс және Алматы қаласында қызмет ете жүріп жинақтаған
іс-тәжірибелері де көрініс тапты.
Зерттеу жұмысының тәжрибелік құндылығы мен теориялық маңыздылығы.
Зерттеу барысында жасалған теориялық қорытындыларды, ережелерді,
ұсыныстарды іс жүзінде мынадай мақсаттарға:
- сот шешімдерін қайта қарауды реттейтін қылмыстық іс жүргізу
заңнамаларын жетілдіруге ,осы органдардың құқықтық негіздерін, қызметін
дамытуға байланысты заң шығару қызметінде;
- сот органдары жүйесін, олардың іс жүргізу нысандарын үйлестіру
барысында заңды күшіне енген үкімдерді, қаулыларды қайта қарауды жүзеге
асыратын соттардың құқық қолдану қызметінде;
- қылмыстық процеске қатысты міндеттердің орындалуын қамтамассыз
етудегі, қылмыстық процеске қатысушылардың құқықтары мен заңды мүдделерін
сақтаудағы, сот шешімдерін қадағалау тәртібімен қайта қараудың теориялық
және практикалық проблемаларын әрмен қарай зерттеудегі маңызды
мәселелерді тереңірек талдау жөніндегі ғылыми-зерттеу жұмыстарында;
- жоғары оқу орындарының білім беру процесі барысында Қылмыстық
процесс курсын, Сот дәлелдемелері теориясының арнайы курсын,
магистранттарға арналған арнайы курсты оқыту, судьялардың біліктілігін
жетілдіру кезінде пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі.
Диссертацияоық жұмыстың негізгі ұсыныстары мен нәтижелері бес
халықаралық ғылыми-теориялық конференцияларда талқыланып, төрт ғылыми
мақала жарияланған.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі.
Диссертация кіріспеден, үш бөлімнен, алты тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Диссертацияның көлемі 117 бетті
құрайды.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА СОТТЫҚ ҚАДАҒАЛАУ САТЫСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1. Қазақстан Республикасында соттық қадағалау сатысының қалыптасуы, соттық
қадағалаудың міндеттері мен мәні
Қазақстан Республикасының ұлттық сот өндірісі 1997 жылдың 13
желтоқсанында қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу
кодексін қолданысқа енгізу туралы Қазақстан Республикасының № 207-І
заңымен өмірге жолдама алған Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу
кодексі (әрмен қарай ҚР ҚІЖК) жұмыс істей бастаған 1998 жылдың 1 қаңтарынан
бастау алады [25, 335 б.].
Республиканың сот өндірісі кез келген басқа елдердікі сияқты үлкен де
қиын жолдан өтті. Қазақстан Ресейге қосылғанға дейін оның аумағында
қазақтардың дәстүрлі құқығы қолданылып, сол кездері туындаған барлық даулар
соның негізінде шешілді.
Қазақстан Ресейге қосылғаннан кейін мұнда қылмыстық іс жүргізудің екі
түрі қолданылды. Атап айтқанда, біріншісі – қазақтардың дауларды, құқық
бұзушылықтарды және қабылданған шешімдерге шағымдануды шешуде ұлттық салт-
дәстүрге негізделген дәстүрлі құқық бойынша сот ісін жүргізу, екіншісі –
Қазақстанда тұратын орыстардың мүддесіне қатысты істер бойынша сот ісін
жүргізу. Сот өндірісінің кейінгі түрі бойынша іс орыс тілінде жүргізіліп,
Ресей заңдарына бағындырылды.
Қазақстан жерінде кеңестік өкімет орнағаннан кейін қылмыстық сот
өндірісі жергілікті жерлерде құрыла бастаған соттар арқылы орталық және
жергілікті кеңес өкіметі органдарының декреттері, нұсқаулықтары, қаулылары
негізінде, сондай-ақ билер мен қазылардың төрелігі арқылы қазақтардың
дәстүрлі құқығы аясында жүзеге асырылды [14, 33-86 бб.].
Осы кезеңде сот жүйесіндегі институттар, сонымен қатар сот шешімдерін
қайта қарау мәселелері шешімін қалай тапты дегенге келер болсақ, кеңестік
сот туралы бірінші заңнамалық акт ретінде 1917 жылдың 22 қарашасында РСФСР
Халық Комиссарлары Кеңесі қабылдаған декретті атауға болады. Ол кеңестік
сот жүйесі тарихында сот туралы №1 декрет деген атауға ие болды. Міне, осы
декрет арқылы революцияға дейінгі қолданыста болған ескі сот жүйесін
таратудың негізі қаланған еді. Үкімдерге шағымдану және оларды қайта қарау
кеңестік процесте бірінші рет сот туралы №1 декретте белгіленді-деп
А.Ривлин атап көрсетеді. Осы мәселеге арналған жалғыз бапта былай деп
жазылған еді: Жергілікті соттардың үкімдері мен шешімдері түпкілікті және
оларға апелляциялық тәртіппен шағымдануға рұқсат етілмейді. 100 сомнан
жоғары мөлшерде ақшалай өндіріп алу немесе 7 күннен астам мерзімге бас
бостандығынан айыру көзделген істер бойынша кассация туралы өтініш жасауға
рұқсат етіледі. Кассациялық инстанция – жергілікті судьялардың уездік, ал
астаналарда астаналық съезі болып табылады [26, 28 б.]. Аталмыш декрет
шағымданудың белгіленген нысанын – кассацияның мәнін толық аша алмаған
еді. Осындағы жергілікті соттар шығарған үкімдердің түпкілікті екендігі
туралы жазу заңды күшіне енген шешімдерге кассацияны қолдану дұрыс емес
екендігін көрсетсе, ал декреттің кассацияға өтініш туралы келесі жолдары
мен заң реформалары заңды күшіне енбеген жергілікті соттардың шешімдерінің
қайта қаралуын куәландырады. Кейін осы екі ұштылау жағдай 1918 жылдың 21(8)
ақпанында жарияланған сот туралы №2 декрет арқылы дәлірек нақтыланды. Сот
туралы №2 декрет соттардың мынадай жүйесін бекітті:
1) жергілікті халық соты;
2) округтік сот;
3) облыстық сот;
4) жоғары сот бақылауы.
Бірақ облыстық соттар мен Жоғары сот бақылауы құрылған жоқ [14, 43 б.].
1921 жылдың 10 наурызында Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті (БОАК)
мен РСФСР Халық Комиссарлар Кеңесінің (РСФСР ХКК) декретімен Жоғары сот
бақылауы туралы ереже бекітілді. Ол үкімдерді қадағалау тәртібімен қайта
қараудың төмендегідей ерекшеліктерін белгіледі:
1) арнайы негіздер арқылы сот үкімдерінің заңдық күші жоқ деп танылуы
мүмкін;
2) үкімдерді қайта қараудың сол түрін ерекше тәртіппен қозғау.
Үкімдерді заңдық күші жоқ деп тануға мынадай негіздер алынды:
1) Кеңес өкіметі заңдастырғанды ашық бұзу немесе қолданбау;
2) сот талқылауына жатпайтын істерді сот органдарының өз өндірісіне
қабылдауы;
3) үкімнің немесе шешімнің кеңестік заңнаманың жетекші бастауына,
Жұмысшы-шаруалар үкіметінің жалпы саясатына ашық қайшы келуі [27, 87-88
бб.].
Сөйтіп, қадағалау сатысының кеңестік соттары қолданылуы кеңестік
заңнаманың идеологиясы мен үкіметтің саясатына сәйкес келуі тиіс жалпы
заңдық ережелерге сүйене отырып жұмыс істей бастады.
Осы арада кеңес өкіметінің сот туралы №1 декреті де, №2, №3 декреттері
де, сондай-ақ басқа да алғашқы заң реформалары соттардың жаңа жүйесін
енгізгенімен, алайда 1917 жылға дейінгі Қазақстан аумағында болған билер
мен қазылар соты туралы мәселеге ешқандай назар аудармағанын атап өткеніміз
жөн. Кеңес үкіметі Қазақстанның кеңестік сот органдарына дәстүр мен
шариғат нормаларын қолдануға тыйым салған жоқ,- деп көрсетті
М.Сапарғалиев. Бірақ әрмен қарай автор айтқандай, дәстүр мен шариғаттың
кейбір нормаларын тек қазақтар мен қазақтардың, қазақтар мен өзбектердің,
қырғыздардың араларындағы ұсақ-түйек дауларды қарайтын билер мен қазылар
соты ғана басшылыққа алды. Осы тұста кеңестік сотта дәстүрлі құқық
нормаларын қолдану мәселесі судьялар мен халық заседательдерінің
революциялық ар-ождандары мен революциялық құқықтық түйсіктеріне тәуелді
жағдайда еді. Билер мен қазылар сотының қызметі революциялық комитеттің
және жергілікті кеңестердің бақылауында болды [14, 59-62 бб.].
Қазақстанның сот жүйесінің әрмен қарай орнығуы мен дамуы оның
мемлекеттік құрылымының жасақталуына тікелей байланысты болды.
1919 жылдың 10 шілдесінде Қырғыз өлкесін басқару жөніндегі Революциялық
комитет құру туралы декрет қабылданды [28, 230 б.]. Осы декрет қазақтар мен
жергілікті басқа ұлт өкілдерінің арасындағы мүліктік дауларды қарайтын
аралық соттардан, уездік халық соттарынан, округтік соттан, революциялық
трибуналдардан тұратын сот органдары жүйесін қарастырды.
Уездік соттың қазақ бөліміндегі істер тұрақты халық судьясының және
Кеңестердің уездік съезінде сайланған екі заседательдің қатысуымен
талқыланды. Қазақтар арасындағы істер қаралған кезде қазақтардың дәстүрлі
құқық нормаларын қолдануға рұқсат етілді, өйткені олардың заңдық күші
революция тарапынан әлі жойылған жоқ болатын.
Уездік соттың қазақ бөлімі аралық сотта қаралған істер бойынша
кассациялық және қадағалау сатысы болып танылды. Шағымдалған-
шағымдалмағына қарамастан, уездік халық соты қадағалау тәртібімен аралық
соттың дұрыс емес үкімінің күшін жойып, істі сол сотқа, басқа құрамда
қарауға жіберу құқын иеленді.
1920 жылдың 26 тамызында Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті мен Халық
Комиссарлар Кеңесі Қырғыз (Қазақ) автономиялық Советтік Социалистік
Республикасы туралы декрет қабылдады. Қырғыз АССР-і атауы 1925 жылдың
сәуіріне дейін сақталды. 1925 жылдың 19 сәуірінде Қазақ АССР Кеңестерінің
V съезі қазақ халқының тарихи дұрыс атауын қалпына келтіріп, Қырғыз
республикасын Қазақ АССР-і деп өзгерту жөнінде шешім қабылдады. Сөйтіп,
1925 жылдың 15 маусымында БОАК Президиумы Қазақ АССР Кеңестері V съезінің
шешіміне сәйкес республикамызды Қазақ Автономиялық Советтік Социалистік
Республикасы деп атау туралы қаулы қабылдады [29, 367 б.].
1920 жылдың 4-10 қазаны аралығында Кеңестердің Бүкілқазақстандық І
Құрылтай съезі өткізіліп, Қырғыз (Қазақ) Автономиялық Совтеттік Социалистік
Республикасы жарияланды. Сондай-ақ съезде мемлекетіміздің жоғарғы билік
және басқару органдары – Орталық Атқару Комитеті (ОАК) мен Халық
Комиссарлар Кеңесі (ХКК) бекітіліп, ҚазАССР-індегі бірыңғай халық соттарын
дамытуға және нығайтуға байланысты кезек күттірмес маңызды мәселелер
талқыланды. Съезд ҚазАССР Юстиция Халық Комиссариатын (ЮХК) құрып, оған
республикамыздың сот органдарына жетекшілік жасауды жүктеді.
Кеңестердің Бүкілқазақстандық Құрылтай съезін өткізудің қорытындысы
Қазақстанның бүкіл аумағында бірыңғай халық сотын құру жұмысын аяқтау болып
табылды. Нәтижесінде 1920 жылдың соңына қарай республика аумағында халық
соттары мен тергеу учаскелерінің бірыңғай жүйесі түпкілікті орнықты.
Кейінірек, 1921 жылы Бүкілресейлік Орталық Атқару комитеті билік пен
атқару органдарының құрылымын, өкілеттігін, міндетін айқындайтын бірқатар
декреттер мен ережелер қабылдады. 1922 жылы Советтік Социалистік
Республикалар Одағы құрылғанан кейін ССРО және одақтас республикалар сот
өндірісінің негіздері, ССРО және одақтас республикалар қылмыстық сот
өндірісінің негіздері бекітіліп, барлық одақтас республикалар сот
органдарының бірыңғай ССРО сот жүйесіне бірігуінің негізі қаланды [27, 312
б.].
1922 жылы сот реформасының жүргізілуі нәтижесінде РСФСР-дың сот
құрылысы туралы ереже өмірге келді. Сөйтіп, осы Ереже қабылданғаннан кейін
халық соттары мен революциялық трибуналдардан тұратын екі буынды сот жүйесі
РСФСР аумағында жұмыс істеуін тоқтатты. Алты халық судьясы қатысатын халық
соттары, губерниялық революциялық трибуналдар, Халық судьяларының кеңесі
кассациялық инстанция ретінде жойылып кетті. Бұл мекемелердің өкілеттіктері
губерниялық сотқа жүктелді және ол ең маңызды қылмыстық, азаматтық істерді
қарай отырып, бірінші сатыдағы сот ретінде де және халық соттары қарайтын
істер үшін кассациялық сатыдағы сот ретінде қызмет атқарды. Сондай-ақ
РСФСР-дың сот құрылысы туралы ереже қабылданғаннан кейін РСФСР Жоғарғы
Соты құрылып, осыған байланысты БОАК жанындағы Жоғарғы трибунал мен оның
жергілікті жерлердегі бөлімдері және РСФСР ЮХК жүйесіндегі Жоғары сот
бақылауы жойылып кетті.
Жоғарғы Сот республиканың барлық соттарына сот бақылауын жүргізіп,
губерниялық соттарда шешілген істер үшін кассациялық инстанция міндетін
атқарды, сонымен қатар қадағалау инстанциясы ретінде кез келген сотта
шешілген, кез келген істі қарауға еркі болды.
Осындай қайта құрулар Қазақстанның сот жүйесіне де ықпалын тигізді.
Сөйтіп, РСФСР Жоғарғы Сотының қазақ бөлімі құрылып, Қазақстанда үш буынды
сот жүйесін ұйымдастыру аяқталды. Оған халық соты, губерниялық (облыстық)
сот және РСФСР Жоғарғы Сотының қазақ бөлімі енді.
Осы кезеңде сот шешімдерін қайта қарау институтының әрмен қарай дамуына
1923 жылдың 15 ақпанында БОАК-тың қаулысымен РСФСР Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің бекітілуі үлкен септігін тигізді. Әрі осы Кодекс бойынша сот
шешімдерін қайта қараудың жалғыз нысаны ретінде кассация алынды [30, 88-111
бб.].
Губерниялық соттың істі екінші инстанция ретінде қарап, шығарған шешімі
кассациялық ұйғарым ретінде рәсімделді. Әрі бұл түпкілікті деп есептелді,
және оған тек ерекше жағдайларда қадағалау тәртібімен губерниялық соттың
пленумы арқылы Жоғарғы Сотқа наразылық келтіруге мүмкін болды.
Кеңестік мемлекеттің сот жүйесін тағы да дамыта түсу үшін бағытталған
және бір маңызды қадам – 1924 жылдың 29 қазанында қабылданған ССРО ОАК-ның
қаулысы еді. Ол ССРО мен одақтас республикалардың сот құрылысы Негіздерін
бекітті. Осы Негіздер бойынша сот жүйесі халық соттарынан, губерниялық
соттан, одақтас республиканың Жоғарғы Сотынан және ССРО Жоғарғы Сотынан
құрылды.
ССРО ОАК қабылдаған ССРО мен одақтас республикалардың сот құрылысы
негіздеріне сәйкес 1926 жылдың 19 қарашасында РСФСР-дың сот құрылысы
туралы жаңа ереже қабылданды. Осы Ереже бойынша бүкіл РСФСР аумағында сот
мекемелерінің үш буынды жүйесі – халық соты, губерниялық сот және РСФСР
Жоғарғы Соты сақталып қалды. Үкімдер мен шешімдерге шағымданудың, наразылық
білдірудің тәртібі бұрынғы күйінде қалдырылды.
Қазақстанның автономиялық республикадан одақтас республикаға айналуы
және 1937 жылы Қазақ Советтік Социалистік Республикасы (ҚазССР)
Конституциясының қабылдануы өте маңызды оқиға болды.
ССРО Конституциясының ІХ тарауы мен ҚазССР Конституциясының VІІ тарауы
сот және прокуратура органдарын құру тәртібіне, олардың жұмыстарын
ұйымдастырудың негізгі принциптеріне арналды.
ҚазССР Конституциясына сәйкес республикада сот төрелігі Қазақ ССР
Жоғарғы Соты, облыстық және халық соттары арқылы іске асырылды.
Қазақ ССР Жоғарғы Соты республиканың ең жоғары сот органы болып
есептелді. Ол өте маңызды қылмыстық, азаматтық істерді қарады, кез келген
сотқа тиесілі кез келген істі өзінің өндірісіне қабылдауға құқылы болды,
облыстық соттардың үкімдеріне, шешімдеріне жасалған кассациялық шағымдарды,
наразылықтарды қарады. Қазақ ССР Жоғарғы Соты республиканың ең жоғары сот
органы ретінде қадағалау тәртібімен соттардың заңды күшіне енген үкімдері
мен шешімдерін қайта қарай алды.
1938 жылдың 16 тамызында ССРО Жоғарғы Кеңесінің ІІ сессиясында ССРО,
одақтас және автономиялық республикалардың сот құрылысы туралы заң
қабылданды (әрмен қарай 1938 жылдың 16 тамызындағы Заң) [31, 98-107 бб.].
Осы Заң арқылы үкімдерді қайта қараудың мынадай түрлері белгіленді:
тараптардың шағымдары мен наразылықтары арқылы жүзеге асырылатын
кассациялық қайта қарау және ССРО Жоғарғы Соты Төрағасының, одақтас
республикалардың Жоғарғы Соттары Төрағаларының, ССРО Бас Прокурорының,
одақтас республикалар прокурорларының наразылықтары арқылы заңды күшіне
енген үкімдерді қайта қарау.
Заңның 15-бабына сәйкес қайта қараудың мақсаты шығарылған үкімдердің
заңдылығын және негізділігін тексеру болды. Аталмыш бап сот үкімдерін қайта
қараудың ревизиялық тәртібін белгіледі, яғни үкімнің заңдылығын,
негізділігін тексеру үшін тек шағымда, наразылықта көрсетілген жайттармен
ғана шектеліп қалмауға рұқсат етілді.
Аталған Заң бойынша облыстық соттар өз аумағында орналасқан халық
соттары үшін жоғары тұрған соттар деп танылып, олар екінші сатыдағы
соттардың міндетін атқарды, нақтырақ айтқанда, халық соттарының үкімдеріне,
шешімдеріне, ұйғарымдарына жасалған шағымдарды, наразылықтарды қарады.
Халық соттарының заңды күшіне енбеген шағымдалған және наразылық тудырған
барлық үкімдері мен шешімдері облыстық соттың қарауына жіберілді. Халық
соттарының үкімдері, шешімдері, ұйғарымдары шағым немесе наразылық бойынша
жоғары тұрған сотта қаралғаннан кейін, олардың шешімі заңды күшіне
енгізіліп, орындауға жіберілді. Мұндай істерді тек ерекше жағдайда ғана
қадағалау тәртібімен автономиялық республикалардың жоғарғы соттары және
ССРО Жоғарғы Соты қайта қарай алды.
Қазақ ССР Жоғарғы Соты республиканың бүкіл сот жүйесін басқарды. Ол
Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі арқылы бес жыл мерзімге сайланды. Оның құрамына
төраға, оның орынбасарлары, Жоғарғы Соттың мүшелері, халық заседательдері
енгізілді.
Қазақ ССР Жоғарғы Сотының құрамында Қылмыстық істер жөніндегі алқа және
Азаматтық істер жөніндегі алқа жұмыс істеді. Бұл алқалар тең құқылы әрі
жеке-дара сот органдары болып есептелді. Олар шағымдар мен наразылықтар
бойынша облыстық соттардың заңды күшіне енбеген үкімдерін, шешімдерін,
ұйғарымдарын қайта қарады, сондай-ақ Қазақ ССР Жоғарғы Соты Төрағасының
және Республика прокурорының наразылықтары бойынша қадағалау тәртібімен
төменгі сатыда тұрған соттардың заңды күшіне енген үкімдерін, шешімдерін,
ұйғарымдарын қайта қарады. Бұдан басқа Қазақ ССР Жоғарғы Соты бірінші
инстанциядағы сот ретінде аса маңызды істерді қарады.
1954 жылдың 14 тамызындағы ССРО Жоғарғы Кеңесі Президумының Одақтас
және автономиялық республикалардың Жоғарғы Соттарының, өлкелік және
облыстық соттардың, автономиялық облыстардағы соттардың құрамында
президиумдар құру туралы жарлығына сәйкес Қазақ ССР Жоғарғы Сотында
президум құрылып, оған 1955 жылдың 25 сәуіріндегі Жоғарғы Кеңес
Президумының Сот президумдарының істерді қарау тәртібі туралы жарлығы
негізінде сот қадағалауы тәртібімен халық соттарының заңды күшіне енген
үкімдеріне, шешімдеріне, ұйғарымдарына, сондай-ақ облыстық соттың алқасы
шығарған ұйғарымдарға жасалған наразылықтарды қарау жүктелді [32, 109-111
бб.].
Одақтас республикалардың сот құрылысы туралы заңнамаларын реттеуді,
азаматтық, қылмыстық және іс жүргізу кодекстерін қабылдауды одақтас
республикалардың қарауына беру туралы заңды орындау мақсатында ССРО
Жоғарғы Кеңесі 1958 жылдың 25 желтоқсанында ССРО және одақтас
республикалардың қылмыстық заңнамаларының Негіздерін [33, 275-298 бб.]
және ССРО және одақтас республикалардың қылмыстық сот өндірістерінің
Негіздерін [34, 124 б.] қабылдады (әрі қарай Негіздер).
Осы аталған Негіздердің ережелерін орындау барысында 1959 жылдың 22
шілдесінде Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің ІІ сессиясында мынадай өте маңызды
үш заң қабылданды: Қазақ ССР-нің сот құрылысы туралы заңы, Қазақ ССР-нің
Қылмыстық кодексі және Қылмыстық іс жүргізу кодексі. Бұған дейін Қазақ ССР-
нің сот құрылысы туралы өзінің кодекстері, заңы жоқ болатын. Оның аумағында
РСФСР-дың барлық заңдары қолданылып келген.
1959 жылғы Қазақ ССР-нің сот құрылысы туралы заңы бойынша Қазақ ССР-
інде сот төрелігі республиканың Жоғарғы Соты, облыстық соттары, аудандық
(қалалық) халық соттары арқылы жүзеге асырылды. Осы Заң Қазақ ССР Жоғарғы
Соты Пленумын құруды көздеп, оған біршама маңызды өкілеттіктерді жүктеді:
сот тәжірибесіне, сот статистикикасына байланысты қорытынды материалдарды
қарау және істерді қарау барысында Қазақ ССР заңнамаларын қолдану
мәселелеріне байланысты соттарға басшылыққа алынатын түсініктемелер беру;
Қазақ ССР Жоғарғы Соты Президумының қаулысына жасалған наразылықтарды
қарау; республика Жоғарғы Соты алқаларының жұмыстары туралы алқа
төрағаларының есебін тыңдау.
Қазақ ССР Жоғарғы Соты Президумының құрамында Жоғарғы соттың Төрағасы,
төрағаның орынбасарлары және сот мүшелері болды. Президум Қазақ ССР Жоғарғы
Соты алқаларының үкімдеріне, шешімдеріне, ұйғарымдарына келтірілген
наразылықтарды қарады әрі оған міндетті түрде республика прокуроры немесе
оның орынбасары қатыстырылды.
Республикамызда өлкелердің құрылуына байланысты Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі
Президумының жарлығымен өлке прокурорларына және өлкелік соттардың
төрағаларына соттардың заңды күшіне енген үкімдеріне, шешімдеріне,
ұйғарымдарына наразылық келтіру құқығы берілді [35, 310 б.].
Қазақ ССР Қылмыстық іс жүргізу кодексі сот үкімдеріне, қаулыларына,
ұйғарымдарына шағымданудың, наразылық білдірудің түрі ретінде кассацияны,
қадағалау тәртібімен іс жүргізуді және жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша
қылмыстық істерді қайта бастауды бекітті. 1959 жылғы Қылмыстық іс жүргізу
кодексі Қазақ ССР аумағында қолданыста болып, еліміз тәуелсіздік мәртебесін
алғаннан кейін де 1998 жылдың 1 қаңтарына дейін толық пайдаланылды.
1997 жылдың 13 желтоқсанында Қазақстан Республикасының Президенті
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексін қолданысқа енгізу
туралы Қазақстан Республикасының заңына қол қойды [25, 335 б.].
ҚР ҚІЖК-нің 10-бөлімі Соттың заңды күшіне енген шешімдерін қайта қарау
жөнінде іс жүргізу деп аталды. Оған екі тарау енгізілді: 50-тарау -
Қадағалау сатысындағы іс жүргізу және 51-тарау – Жаңадан ашылған мән-
жайларға байланысты іс бойынша іс жүргізуді қайта бастау.
Кезінде ССРО Жоғарғы Соты Қылмыстық істер бойынша сот үкімдерін,
ұйғарымдарын, қаулыларын сот қадағалауы тәртібімен қайта қарау тәжірибесі
туралы №2 қаулы (1974 жылдың 21 қаңтары) [36, 44-45 бб.] және 1985 жылдың
5 сәуірінде Қылмыстық істер бойынша үкімдерді, ұйғарымдарды, қаулыларды
қадағалау тәртібімен қайта қарауды регламенттейтін заңнамаларды соттардың
қолдануы туралы №2 қаулы [37, 40-42 бб.] қабылдағанын атап өткеніміз жөн.
Кейінгі қаулы Республикамыздың сот өндірісінде 2000 жылдың 28 сәуіріне
дейін қолданыста болды. Ол 2000 жылдың 28 сәуірінде Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Соты Пленумының Қадағалау сатысында қылмыстық істер бойынша іс
жүргізу тәртібі туралы №2 қаулысымен жұмыс істеуін тоқтатты [38, 238 б.].
Сондай-ақ осы Қаулы қадағалау өндірісінің негізгі ережелері бойынша
соттарға түсінік берді.
1997 жылдың 13 желтоқсанында қабылданған Қазақстан Республикасының жаңа
Қылмыстық іс жүргізу кодексі сот шешімдерін қайта қараудың төрт сатысын
қарастырды:
- соттың заңды күшіне енбеген үкімдері мен қаулыларын қайта қараудың екі
сатысы (апелляциялық және кассациялық шағымдану, наразылық);
- соттың күшіне енген үкімдері мен қаулыларын қайта қараудың екі сатысы
(қадағалау инстанциясындағы өндіріс және жаңадан ашылған мән-жайларға
байланысты іс бойынша іс жүргізуді қайта бастау).
Қазақстандық сот жүйесінің мәнін анықтайтын негізгі актілер – Қазақстан
Республикасының Конституциясы [39] және Қазақстан Республикасының сот
жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы 2000 жылдың 25 желтоқсанында
қабылданған Қазақстан Республикасының №132-ІІ конституциялық заңы [40]. Осы
құжаттар бойынша республикамыздың сот жүйесін Қазақстан Республикасының
Жоғарғы Соты және жергілікті соттар (обылыстық және соларға теңестірілген
соттар, сондай-ақ аудандық және соларға теңестірілген соттар) құрайды.
Осы аталған соттардың бәрі бірігіп тұтас бір жүйені құрайды, олардың
барлығы сот төрелігінің ортақ және біртұтас принциптерін басшылыққа ала
отырып, әрқайсысы істерді қарау және шешу меселесі бойынша өздеріне тиесілі
нақтылы міндеттерді атқарады.
Соттарды міндеттеріне қарай бөлудің негізінде сот сатылары жатыр.
Мәселен, бірінші сатыдағы сот – істі мәні бойынша қарайтын сот, екінші
сатыдағы сот – бірінші сатыдағы соттың заңды күшіне енбеген үкімдеріне,
қаулыларына келтірілген апелляциялық шағымдар мен наразылықтар бойынша
істерді қарайтын сот, ал қадағалау сатысы – заңды күшіне енген сот
шешімдеріне тараптардың жасаған шағымдары, наразылықтары бойынша істерді
қарайтын сот.
Аталған соңғы екі саты – апелляциялық және қадағалау – соттардың
үкімдері мен қаулыларын қайта қараудың екі инстанциясына жатады:
апелляциялық – үкімдер мен қаулылар заңды күшіне енбеген жағдайда, ал
қадағалау – үкімдер мен қаулылар заңды күшіне енген жағдайда. Заң шығарушы
сот төрелігі міндеттерінің қапысыз орындалуын қамтамасыз ету үшін қосымша
кепілдік ретінде жоғарыда айтылған іс жүргізудің екі инстанциясынан басқа
соттардың үкімдері мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz