Қазақстанның Орта Азия аумағындағы қауіпсіздік пен саяси тұрақтылықты қамтамасыз етудегі орны
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Орта Азиядағы экстремизм және ланкестік әрекеттердің жандану себептері мен ерекшеліктері
§ 1. Экстремизм. Түсінігі, себептері және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
§ 2. Орта Азия аумағындағы діни экстремизм ерекшеліктері. Оның ішкі және сыртқы таралу факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
ІІ Қазақстанның Орта Азия аумағындағы қауіпсіздік пен саяси тұрақтылықты қамтамасыз етудегі орны
§ 1. Қазақстанның тұрақтылығы мен қауіпсіздігіне іштен іру факторларының төндіретін қауіптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
§ 2. Қазақстанның саяси тұрақтылығы мен тұрақтылығы мен қауіпсіздігіне сырттан келетін қауіптерді алдын.алу және жою ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
ІІІ Азия мен Қазақстанда экстремизм және терроризммен күресудегі халықаралық.құқықтық нормалары
§ 1. Орта Азия аймағындағы экстремизм және терроризм көріністерінде адам құқықтарының бұзылуы мен оларды қорғау мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
§ 2. Терроризм және экстремизммен күресуге бағытталған халықаралық ұйымдардың қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Орта Азиядағы экстремизм және ланкестік әрекеттердің жандану себептері мен ерекшеліктері
§ 1. Экстремизм. Түсінігі, себептері және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
§ 2. Орта Азия аумағындағы діни экстремизм ерекшеліктері. Оның ішкі және сыртқы таралу факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
ІІ Қазақстанның Орта Азия аумағындағы қауіпсіздік пен саяси тұрақтылықты қамтамасыз етудегі орны
§ 1. Қазақстанның тұрақтылығы мен қауіпсіздігіне іштен іру факторларының төндіретін қауіптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
§ 2. Қазақстанның саяси тұрақтылығы мен тұрақтылығы мен қауіпсіздігіне сырттан келетін қауіптерді алдын.алу және жою ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
ІІІ Азия мен Қазақстанда экстремизм және терроризммен күресудегі халықаралық.құқықтық нормалары
§ 1. Орта Азия аймағындағы экстремизм және терроризм көріністерінде адам құқықтарының бұзылуы мен оларды қорғау мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
§ 2. Терроризм және экстремизммен күресуге бағытталған халықаралық ұйымдардың қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
КІРІСПЕ
Жаңа заман кезеңінде халықаралық құқық - құқықтың әр саласындағы халықаралық қатынастардың күшеюімен байланысты елеулі оң өзгерістерге ұшырап жатыр. Халықаралық қауымдастық, бүгінгі күні, халықаралық құқық нормалары мен қауіпті соғыс конфликтілерін, саяси қақтығыстарды бейбіт жолмен шешудегі ауқымды тәжірибесімен осы жұмыста қарастырғалы тұрған экстремизм және терроризм мәселелерін дұрысшешуге шамасы жетерлік деген ойдамыз. Халықаралық арақатынастардың ерекше аясы болып терроризм және экстремизм табылады. Бәріміз білетіндей, аталған екі құбылыс белгілі-бір мемлекеттің аумағында орын алғанымен, бүкіл әлемді масасыздандыратын мәселеге айналды. Себебі бұл оқиғалар дүниежүзілік қауымдастықтың мүдделеріне қайшы тұрып, олардың бейбіт, тыныш және ынтымақтастық өмірін қауіпті жағдайға тірейді. Алайда, көптеген ғалымдар, бұл мәселелерді әлемдік қатынастардың жаһандануымен байланыстырады. Қазіргі заман өзінің күрделі қатынастарының қиындай түсуімен және рухани құндылықтарға кері көңілмен қараудың тенденциясымен түсіндірілетін адам және қоғам, қоғам және мемлекет, мемлекет және әлемдік қауымдастық арасындағы қарым-қатынастардың шиеленісуіне әкеліп соқтырады.
Бүгінгі күні тұрақтанған Батыс және Шығыс түсініктерінің бел ала бастауы мемлекеттер арасында саяси, экономикалық және тағы басқа тұрғыдағы мәселелерге байланысты, қарапайым қоғамға әбден түсініксіз, үлкен және қауіпті қорытынды – ланкестік, экстремистік қақтығыстарға әкелді. Енді, бұл орныққан жағдай - ешкімге де тиімді еместігін көрсетеді.
Мұндай жағдайда әлемдік қауымдастықтың терроризм және экстремизммен күресудегі әсерлі әреккеттер болып мемлекет тарапынан кепілденген адамдардың оған бірігіп қарсы шығуы табылады. Мемлекеттер бұл аяда қызметтесу арқасында халықаралық өзара әрекеттестіктің құқықтық және саяси негіздерін орнықтырады. Көрсетілген өзара әрекеттестік мынадай жалпы мақсаттарға бағытталған – халықаралық бірігудің арқасында ғана іске асатын халықаралық қылмыстылыққа қарсы әрекеттерді ұйымдастыру, халықаралық қауіпсіздіктің бірыңғай жүйесін құру.
Біз білетіндей, террордың нәтижесінде адам құқықтары мен бостандықтары жексұрын, қатігез және көргенсіз нысанда бұзылады. Ланкестік акт, қагдай да көрініспен орын алса да, тіптен, соғысқа әкелетін нысандағы экстремизм – ең алдымен, адам баласына, оның бағаланбас өмір фактісіне үлкен қасірет әкеледі. Хылықаралық құқытың бірден-бір қағидасы – адам құқықтары мен бостандықтарын кесетін экстремистік және (немесе) ланкестік әрекеттердің қайта –қайта жандануы қоғамда адамға өмір сүруге ешқандай мүмкіндік бере алмайды.
Ал мемлекеттердің халықаралық ынтымақтастығы адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының кепілі ретінде орнығуы әбден дұрыс бағыттың дәлелі.мемлекеттер бұл мәселені шешу жолында мынадый бағытты ұстануы жөн – ұлтаралық және мемлекетаралық келісім.
Терроризм және экстремизм өздерінің қылмыстық мақсаттарын орныдау үшін барлық объектілерді пайдаланады, соның ішінде әлемде ең қымбат – адам өмірі, оның денсаулығы мен қоғамдағы күнделікті іс-қимылын жоюға дейін баруға безбейді.
Орта Азия аймақтарында экстремизм және терроризм мәселелері ерекше көңіл аударуға тұрарлық жағдай. Аталған аймақ Қазақстанға көршілес мемлекеттерден тұрғандықтан өздерінің аумақтарында экстремизм және терроризм көріністері жандануының көркеюіне байланысты туындаған ішкі тұрақсыздық жағдайлары үлкен қауіп төндіреді.
Таңдалып отырған бітіру жұмысының өзектілігі - жасалған қорытындылармен дәлелденеді. Онда халықаралық өзара әрекеттестіктің аймақтық мәселелері мен олардың болашақта даму тенденцияларын қарастыруға байланысты зерттеулер жүргізіледі.
Тұрақтанған жағдайда Қазақстан экстремизм және терроризмге қарсы тұруға байланысты халықаралық ынтымақтастық жүйесіне белсенді түрде енуде.
Зерттеудің негізгі мақсаты болып экстремизм және терроризммен күресудегі Орта Азия мемлекеттерінің ынтымақтастық қағидалары мен мазмұнының жалпы мінездемесін қалыптастыру табылады. Жоғарыда аталған мақсатқа сәйкес, бітіру жұмысының авторы келесі тапсырмаларды шешуге бет бұрды:
- экстремизм және терроризм түсінігі мен себептерін анықтау;
- Орта Азия аймағында діни экстремизмнің құқықтық ерекшеліктерін ашу мен оның ішкі және сыртқы факторларын айқындау;
- Қазақстан Орта Азия аймағында қауіпсіздік пен саяси тұрақтылықты қамтамасыз етудегі орнына байланысты халықаралық құқықтық мәселелердің мінездемесі;
- Қазақстанның қауіпсіздігі мен тұрақытылығына төнетін ішкі қауіптерді анықтау;
- Қазақстанның қауіпсіздігі мен саяси тұрақытылығына төнетін қауіптердің сыртқы факторлары жандануының құқықтық мәселелерін айқындау;
- Қазақстан мен Орта Азия аймағында экстремизм және терроризм әрекеттерінде адам құқықтарын қорғау мен бұзылу мәселелерін анықтау;
- Қазақстан мен Орта Азия аймағында экстремизм және терроризммен күресуге бағытталған халықаралық ұйымдардың қызметін анықтау.
Бітіру жұмысының объектісі Орта Азиядағы экстремизм және терроризммен күресу аясындағы халықаралық қатынастарда туындайтын құқықтық мәселелер болып табылады.
Ал оның пәні – зерттелетін аядағы халықаралық құқық нормаларының орын алуы және ондағы қызметінің даму деңгейі. әрине, бұл бітіру жұмысында, мен, өзімнің студенттік лауазымынан ешқандай көлемді ұсыныстарды енгізе аламаймын. Бірақ ғылыми жетекшімнің ұстанған бағыт-бағдары маған дұрыс қорытындылыр шығару септігін тигізеді деп ойлаймын.
Қарастырылып отырғалы тұрған тематиканың методологиялық негізі – мемлекеттік және құқықтық құбылыстардың жалпығылыми және жекеғылыми әдістерін қарастыру: тарихи, салыстырмалы, логикалық, формальді-құқықтық, функционалды және тағы басқа.
Теориялық және тәжірибелік маңызына терроризм және экстремизммен күресудегі Қазақстан мен Орта Азия мемлекеттерінің ынтымақтастық аясында халықаралық құықық ғылымының келешекте дамуы жатады.
Зерттелетін аядағы халықаралық қатынастардың әрекет ету қағидалары мен мазмұнының түсінігі туралы ғылыми көзқарастардың жетілуіне әсер тигізеді деген қорытындыға жетуге болады. Халықаралық қатынастардың жетілуі – оын алған экстремизм және терроризм қуіптеріне әсерлі тойтарыс бере алады. Тек оған жету жолдары адам және азамат құқықтары мен бостандықтарына ешқандай кедергі келтірмесе және оларға қарсы тұрмаса... Жұмыста қарастырылған нәтижелер мен ұсыныстар халықаралық құқықтың дамуына пайдалы болады деген үміттеміз.
Алдарыңызға ұсынылған бітіру жұмысы үш тараудан, алты параграфтан, кіріспе, қорытынды бөлімдерінен, пайдаланылған қайнар-көздер тізімінен тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі компьютермен терілген елу бес беттен тұрады.
Жаңа заман кезеңінде халықаралық құқық - құқықтың әр саласындағы халықаралық қатынастардың күшеюімен байланысты елеулі оң өзгерістерге ұшырап жатыр. Халықаралық қауымдастық, бүгінгі күні, халықаралық құқық нормалары мен қауіпті соғыс конфликтілерін, саяси қақтығыстарды бейбіт жолмен шешудегі ауқымды тәжірибесімен осы жұмыста қарастырғалы тұрған экстремизм және терроризм мәселелерін дұрысшешуге шамасы жетерлік деген ойдамыз. Халықаралық арақатынастардың ерекше аясы болып терроризм және экстремизм табылады. Бәріміз білетіндей, аталған екі құбылыс белгілі-бір мемлекеттің аумағында орын алғанымен, бүкіл әлемді масасыздандыратын мәселеге айналды. Себебі бұл оқиғалар дүниежүзілік қауымдастықтың мүдделеріне қайшы тұрып, олардың бейбіт, тыныш және ынтымақтастық өмірін қауіпті жағдайға тірейді. Алайда, көптеген ғалымдар, бұл мәселелерді әлемдік қатынастардың жаһандануымен байланыстырады. Қазіргі заман өзінің күрделі қатынастарының қиындай түсуімен және рухани құндылықтарға кері көңілмен қараудың тенденциясымен түсіндірілетін адам және қоғам, қоғам және мемлекет, мемлекет және әлемдік қауымдастық арасындағы қарым-қатынастардың шиеленісуіне әкеліп соқтырады.
Бүгінгі күні тұрақтанған Батыс және Шығыс түсініктерінің бел ала бастауы мемлекеттер арасында саяси, экономикалық және тағы басқа тұрғыдағы мәселелерге байланысты, қарапайым қоғамға әбден түсініксіз, үлкен және қауіпті қорытынды – ланкестік, экстремистік қақтығыстарға әкелді. Енді, бұл орныққан жағдай - ешкімге де тиімді еместігін көрсетеді.
Мұндай жағдайда әлемдік қауымдастықтың терроризм және экстремизммен күресудегі әсерлі әреккеттер болып мемлекет тарапынан кепілденген адамдардың оған бірігіп қарсы шығуы табылады. Мемлекеттер бұл аяда қызметтесу арқасында халықаралық өзара әрекеттестіктің құқықтық және саяси негіздерін орнықтырады. Көрсетілген өзара әрекеттестік мынадай жалпы мақсаттарға бағытталған – халықаралық бірігудің арқасында ғана іске асатын халықаралық қылмыстылыққа қарсы әрекеттерді ұйымдастыру, халықаралық қауіпсіздіктің бірыңғай жүйесін құру.
Біз білетіндей, террордың нәтижесінде адам құқықтары мен бостандықтары жексұрын, қатігез және көргенсіз нысанда бұзылады. Ланкестік акт, қагдай да көрініспен орын алса да, тіптен, соғысқа әкелетін нысандағы экстремизм – ең алдымен, адам баласына, оның бағаланбас өмір фактісіне үлкен қасірет әкеледі. Хылықаралық құқытың бірден-бір қағидасы – адам құқықтары мен бостандықтарын кесетін экстремистік және (немесе) ланкестік әрекеттердің қайта –қайта жандануы қоғамда адамға өмір сүруге ешқандай мүмкіндік бере алмайды.
Ал мемлекеттердің халықаралық ынтымақтастығы адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының кепілі ретінде орнығуы әбден дұрыс бағыттың дәлелі.мемлекеттер бұл мәселені шешу жолында мынадый бағытты ұстануы жөн – ұлтаралық және мемлекетаралық келісім.
Терроризм және экстремизм өздерінің қылмыстық мақсаттарын орныдау үшін барлық объектілерді пайдаланады, соның ішінде әлемде ең қымбат – адам өмірі, оның денсаулығы мен қоғамдағы күнделікті іс-қимылын жоюға дейін баруға безбейді.
Орта Азия аймақтарында экстремизм және терроризм мәселелері ерекше көңіл аударуға тұрарлық жағдай. Аталған аймақ Қазақстанға көршілес мемлекеттерден тұрғандықтан өздерінің аумақтарында экстремизм және терроризм көріністері жандануының көркеюіне байланысты туындаған ішкі тұрақсыздық жағдайлары үлкен қауіп төндіреді.
Таңдалып отырған бітіру жұмысының өзектілігі - жасалған қорытындылармен дәлелденеді. Онда халықаралық өзара әрекеттестіктің аймақтық мәселелері мен олардың болашақта даму тенденцияларын қарастыруға байланысты зерттеулер жүргізіледі.
Тұрақтанған жағдайда Қазақстан экстремизм және терроризмге қарсы тұруға байланысты халықаралық ынтымақтастық жүйесіне белсенді түрде енуде.
Зерттеудің негізгі мақсаты болып экстремизм және терроризммен күресудегі Орта Азия мемлекеттерінің ынтымақтастық қағидалары мен мазмұнының жалпы мінездемесін қалыптастыру табылады. Жоғарыда аталған мақсатқа сәйкес, бітіру жұмысының авторы келесі тапсырмаларды шешуге бет бұрды:
- экстремизм және терроризм түсінігі мен себептерін анықтау;
- Орта Азия аймағында діни экстремизмнің құқықтық ерекшеліктерін ашу мен оның ішкі және сыртқы факторларын айқындау;
- Қазақстан Орта Азия аймағында қауіпсіздік пен саяси тұрақтылықты қамтамасыз етудегі орнына байланысты халықаралық құқықтық мәселелердің мінездемесі;
- Қазақстанның қауіпсіздігі мен тұрақытылығына төнетін ішкі қауіптерді анықтау;
- Қазақстанның қауіпсіздігі мен саяси тұрақытылығына төнетін қауіптердің сыртқы факторлары жандануының құқықтық мәселелерін айқындау;
- Қазақстан мен Орта Азия аймағында экстремизм және терроризм әрекеттерінде адам құқықтарын қорғау мен бұзылу мәселелерін анықтау;
- Қазақстан мен Орта Азия аймағында экстремизм және терроризммен күресуге бағытталған халықаралық ұйымдардың қызметін анықтау.
Бітіру жұмысының объектісі Орта Азиядағы экстремизм және терроризммен күресу аясындағы халықаралық қатынастарда туындайтын құқықтық мәселелер болып табылады.
Ал оның пәні – зерттелетін аядағы халықаралық құқық нормаларының орын алуы және ондағы қызметінің даму деңгейі. әрине, бұл бітіру жұмысында, мен, өзімнің студенттік лауазымынан ешқандай көлемді ұсыныстарды енгізе аламаймын. Бірақ ғылыми жетекшімнің ұстанған бағыт-бағдары маған дұрыс қорытындылыр шығару септігін тигізеді деп ойлаймын.
Қарастырылып отырғалы тұрған тематиканың методологиялық негізі – мемлекеттік және құқықтық құбылыстардың жалпығылыми және жекеғылыми әдістерін қарастыру: тарихи, салыстырмалы, логикалық, формальді-құқықтық, функционалды және тағы басқа.
Теориялық және тәжірибелік маңызына терроризм және экстремизммен күресудегі Қазақстан мен Орта Азия мемлекеттерінің ынтымақтастық аясында халықаралық құықық ғылымының келешекте дамуы жатады.
Зерттелетін аядағы халықаралық қатынастардың әрекет ету қағидалары мен мазмұнының түсінігі туралы ғылыми көзқарастардың жетілуіне әсер тигізеді деген қорытындыға жетуге болады. Халықаралық қатынастардың жетілуі – оын алған экстремизм және терроризм қуіптеріне әсерлі тойтарыс бере алады. Тек оған жету жолдары адам және азамат құқықтары мен бостандықтарына ешқандай кедергі келтірмесе және оларға қарсы тұрмаса... Жұмыста қарастырылған нәтижелер мен ұсыныстар халықаралық құқықтың дамуына пайдалы болады деген үміттеміз.
Алдарыңызға ұсынылған бітіру жұмысы үш тараудан, алты параграфтан, кіріспе, қорытынды бөлімдерінен, пайдаланылған қайнар-көздер тізімінен тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі компьютермен терілген елу бес беттен тұрады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР:
1) Терроризм, сепаратизм және экстермизммен күресу жөнінде Шанхай Конвенциясы (Шанхай, 2001жыл 15 маусым).
2) Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының мүше мемлекеттері арасындағы Жергілікті Антиланкестік құрылым туралы Келісім (Санкт-Петербург, 7 маусым, 2002жыл).
3) Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының мүше мемлекеттері терроризм, сепаратизм және экстремизммен күресудегі ынтымақтастық Концепциясы. Ресей федерациясы Президенті Владимир Путин, Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев, ҚХР Төрағасы Ху Цзиньтао, Қырғыз Республикасының Президент міндеттерін атқарушы Құрманбек Бақиев, Тәжікстан Президенті Эмомали Рахмонов, Өзбекстан Президенті ислам Кәрімов шешімімен бекітілді. Астана, 2005 жыл, 5 маусым.
4) Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының мүше мемлекеттері арасындағы Жергілікті Антиланкестік құрылым щеңберінде Құпия Ақпаратты қорғауды қамтамасыз ету жөнінде Келісім.
5) Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының мүше мемлекеттері арасындағы Жергілікті Антиланкестік құрылымның Мәліметтер Банкі жөніндегі Келісім. (Ташкент, 17 маусым, 2004 жыл).
6) Қазақстан Республикасы, Қырғыз Республикасы, Тәжікстан Республикасы мен Өзбекстан Республикасы арасындағы «Жақтардың терроризммен, саяси және діни экстремизммен, трансұлттық ұйымдасқан қылмыстылық пен басқа да тұрақтылық және қауіпсіздікке байланысты қауіптермен күресу жөнәнде бірлескен әрекетері туралы» Келісім. (Ташкент., 2000 жыл 21 сәуір).
7) АСШӨӘ Терроризмді жою мен цивилизациялар арсындаңы ынтымақтастықты қолдау жөнінде Декларациясы. (Алматы 2002, жыл 4 маусым ).
8) «Терроризммен күресудегі құқықтық нормалар мен адам құқықтарын қорғау мәселелері бойынша» Халақаралық Заңгерлер Декларациясы (Берлин Декларациясы).
9) Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасында бейбіт көршілестік, достық және ынтымақтастық жөнінде Шарты (Пекин, 23 желтоқсан, 2002 жыл).
10) Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы Терроризм, сепаратизм және экстермизммен күресудегі ынтыиақтастық жөніндегі Келісім (Пекин, 23 желтоқсан, 2002 жыл).
11) Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығыныңмүше мемлекеттері Антиланкестік орталқты құру туралы Шешімі (2000 жылы 1 желтоқсан, Минск). Қара: 2000 жылы 1 желтоқсандағы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығыныңмүше мемлекеттері Антиланкестік орталқты құру туралы Шешімін орындау барысы жөнінде бекітілген ақпаратты (Минск, 2001 жыл 1 маусым).
12) Орталық Азия аумағы бойынша Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына мүше мемлекеттердің Антиланкестік орталықтың бөлімін құру туралы Шешімі (2002 жыл6, 7 қазан, Кишинев).
НОРМАТИВТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР:
1) ҚР Конституциясы, 1995 жыл, 30 тамыз.
2) ҚР Азаматтық іс-жүргізу Кодексі
3) ҚР Қылмыстық Кодексі, 1997 жыл, 16 шілде.
4) ҚР «Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы» Кодексі,
5) ҚР «Экстремизмге қарсы іс-қимыл туралы» Заңы 2005 жылдың 18 ақпаны №31-III ЗРК (08.07.05 ж. өзгертулер енгізілді).
6) «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне 9лтты0 0ау3пс3зд3кт3 0амтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР Заңы, № 67-III, 8.06.2005 ж.
7) «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне экстремизмге қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР Заңы, № 33-II, 23.02.2005 ж.
8) «Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы» ҚР Заңы, 15.01.1992 ж.
9) ҚР «Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздігі туралы» Заңы, № 233-I 26 маусым, 1998 жыл.
10) «Терроризм мен экстремизм көріністерінің алдын алу және тыю жөніндегі шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы, № 332-10.02.2000 ж.
НЕГІЗГІ ӘДЕБИЕТТЕР:
1) Авдеев Ю.Я. Терроризм как социально-политическое явление. Современный терроризм: состояние и перспективы, под ред. Е.И. Степанова, М., Эдиториал УРСС, 2000.
2) Акинер Ш. Экстремизм: глобальный феномен. Сборник материалов международной конференции: «Религиозный экстремизм в Цкентральной Азии», Душанбе, «Деваштич», 2002.
3) Баймулдин Н., «Халифат не состоялся». «Экспресс К», №40, 02.04.2005.
4) Белашева И. Лишний закон. Время новостей, № 99, 2002.
5) «Время ПО», № 12, 05.08.1999 ж.
6) Гушер А.И. внутренние вооруженные конфликты и международный терроризм. Взаимосвязь и методы борьбы//Евразийский вестник-2003_№9.
7) Жатканбаев Е. Международный экстремизм и терроризм как угроза национальным интересам Казахстана//Саясат-Policy. 2005-№ 1.
8) Зорин В., Паин Э. «По ту сторону свободы»// «Независимая газета», -12.02.2003.
9) Имомов А. Неприрывный диалог- важнейший способ решения проблемы экстремизма. Сборник материалов международной конференции: «Религиозный экстремизм в Центральной Азии», Душанбе, «Девиштич», 2002.
10) «Избавить мир от терроризма», «Казахстанская правда», 27.01.2005.
11) Илеуова Г.Т. «Исламский ответ» в Центральной Азии? // Казахстан-спектр. 2002. № 3.
12) Исаев М. «Никто не должен оставаться в стороне». «Казахстанская правда», 20.05.2004, 3 б.
13) Картишкин В.А. Права человека в международном и внутригосударственном праве. М., Институт государства и права РАН. 1995 ж.
14) Kazakhstan Today. Gazeta.kz, fergana.ru. 12.11.2004
15) К вопросу о светском характере Турецкой Республики и активизации в ней исламского фундаментализма// Очерки политического и социально-экономического развития стран Востока. Киев,-1998.
16) Кириченко В. «Как обанкротить терроризм?», «Экспресс К», 25.01.2005.
17) Койчукулов А. факторы религиозного экстремизма// Казахстан-спектр. 2002 № 4.
18) Колесников В. «Корабли ищут тихую гавань», «Время», 02.06.2005.
19) Корецкая Т. «Вахаббиты не спят», «Аргументы и Факты», № 43, 2000.
20) Лугов В. Новые особенности ядерного терроризма // МЭиМО. № 3.
21) Можно ли искоренить терроризм?: Результаты социологического экспресс-опроса жителей г. Алматы// Саясат. 2002. № 5.
22) Мирский Г. Экстремизм, терроризм и внутренние конфликты в «третьем мире». Мировая экономика и международные отношения, 1988, № 8.
23) Мурзаев К., Алматы қаласы Жетісу аудандық соты Мәскеу учаскесінің судьясы. От общего – к частному. Государственная независимость, не подкрепленная национальной безопасностью, всего лишь фикция. «Юридическая газета» газетінде 2001 жылдың 5 қыркүйегінде №40 (408) жарияланған.
24) Мыльников Б.А. Новые вызовы: международный терроризм и иные проявления экстремизма, пути (направления), взаимодействия: Сборник материалов Международной научной конференции «О развитии взаимодействия правоохранительных органов государств0участников СНГ в борьбе с преступностью, международным терроризмом и иные проявления экстремизма». 2001, 21-22 наурыз, Минск.
25) Нестеренко С. «Антитеррор: новый этап». «Казахстанская правда». 25.12.2004.
26) Ольшанский Д. «Психология террора, Екатеринбург»// «Деловая книга», М., Академический проект, ОППЛ,-2002.
27) Петрищев В.Е. «Заметки о терроризме»// М., Эдиториал УРСС-2001.
28) Потехина О. «Экстремисты выбирают Юг»// «Аргументы и факты», 2005-№6.
29) Права человека: проблемы и перспективы. М., Академия наук. 1990 ж.
30) Сатпаев Д. Город Алматы не застрахован от террористов // Саясат. 2003, № 9.
31) «Стабильность и безопасность Казахстана на стыке веков». Под.ред. Бектурганов Н.С., Куанышали Ж., Нысанбаев А.Н., Телебаев Г.Т. Астана: Елорда, 2000-2.
31) Старченко Г.И. «Турция: исламский фактор в светском государстве»// «Народы Азии и Африки». М.-№2-1988
32) Степанянц М.Т. «Историческая судьба суффизма»// Вопросы философии. М.,-№6-1980.
33) Ричамнов А., Берлубаев А.А. Теневые экономические отношения и собственность в сфере национальной собственности // Analytics. 2004 , № 2.
34) А. Угланов «Путь к халифату»// «Аргументы и Факты». 2005 жыл-№20.
ШЕТЕЛ ӘДЕБИЕТТЕРІ:
1) Turkey Isudosteuropa-Hanbuch. B.d.4.1. HRSg/von Klaus Detlev Crothusen Cottingen, -1985.
2) Lawrence B.B. Rethinking Islam as an Ideology of Violence // Conflict resolution in the Arab World / Select Essays / ed. by P. Salem. – Beirut, 1997.
3) The Legitimization of Violence. London, 1997.
4) US and Russian Policymaking with Respect to the Use of Force. Santa Monica, 1996.
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР:
1) Терроризм, сепаратизм және экстермизммен күресу жөнінде Шанхай Конвенциясы (Шанхай, 2001жыл 15 маусым).
2) Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының мүше мемлекеттері арасындағы Жергілікті Антиланкестік құрылым туралы Келісім (Санкт-Петербург, 7 маусым, 2002жыл).
3) Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының мүше мемлекеттері терроризм, сепаратизм және экстремизммен күресудегі ынтымақтастық Концепциясы. Ресей федерациясы Президенті Владимир Путин, Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев, ҚХР Төрағасы Ху Цзиньтао, Қырғыз Республикасының Президент міндеттерін атқарушы Құрманбек Бақиев, Тәжікстан Президенті Эмомали Рахмонов, Өзбекстан Президенті ислам Кәрімов шешімімен бекітілді. Астана, 2005 жыл, 5 маусым.
4) Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының мүше мемлекеттері арасындағы Жергілікті Антиланкестік құрылым щеңберінде Құпия Ақпаратты қорғауды қамтамасыз ету жөнінде Келісім.
5) Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының мүше мемлекеттері арасындағы Жергілікті Антиланкестік құрылымның Мәліметтер Банкі жөніндегі Келісім. (Ташкент, 17 маусым, 2004 жыл).
6) Қазақстан Республикасы, Қырғыз Республикасы, Тәжікстан Республикасы мен Өзбекстан Республикасы арасындағы «Жақтардың терроризммен, саяси және діни экстремизммен, трансұлттық ұйымдасқан қылмыстылық пен басқа да тұрақтылық және қауіпсіздікке байланысты қауіптермен күресу жөнәнде бірлескен әрекетері туралы» Келісім. (Ташкент., 2000 жыл 21 сәуір).
7) АСШӨӘ Терроризмді жою мен цивилизациялар арсындаңы ынтымақтастықты қолдау жөнінде Декларациясы. (Алматы 2002, жыл 4 маусым ).
8) «Терроризммен күресудегі құқықтық нормалар мен адам құқықтарын қорғау мәселелері бойынша» Халақаралық Заңгерлер Декларациясы (Берлин Декларациясы).
9) Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасында бейбіт көршілестік, достық және ынтымақтастық жөнінде Шарты (Пекин, 23 желтоқсан, 2002 жыл).
10) Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы Терроризм, сепаратизм және экстермизммен күресудегі ынтыиақтастық жөніндегі Келісім (Пекин, 23 желтоқсан, 2002 жыл).
11) Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығыныңмүше мемлекеттері Антиланкестік орталқты құру туралы Шешімі (2000 жылы 1 желтоқсан, Минск). Қара: 2000 жылы 1 желтоқсандағы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығыныңмүше мемлекеттері Антиланкестік орталқты құру туралы Шешімін орындау барысы жөнінде бекітілген ақпаратты (Минск, 2001 жыл 1 маусым).
12) Орталық Азия аумағы бойынша Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына мүше мемлекеттердің Антиланкестік орталықтың бөлімін құру туралы Шешімі (2002 жыл6, 7 қазан, Кишинев).
НОРМАТИВТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР:
1) ҚР Конституциясы, 1995 жыл, 30 тамыз.
2) ҚР Азаматтық іс-жүргізу Кодексі
3) ҚР Қылмыстық Кодексі, 1997 жыл, 16 шілде.
4) ҚР «Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы» Кодексі,
5) ҚР «Экстремизмге қарсы іс-қимыл туралы» Заңы 2005 жылдың 18 ақпаны №31-III ЗРК (08.07.05 ж. өзгертулер енгізілді).
6) «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне 9лтты0 0ау3пс3зд3кт3 0амтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР Заңы, № 67-III, 8.06.2005 ж.
7) «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне экстремизмге қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР Заңы, № 33-II, 23.02.2005 ж.
8) «Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы» ҚР Заңы, 15.01.1992 ж.
9) ҚР «Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздігі туралы» Заңы, № 233-I 26 маусым, 1998 жыл.
10) «Терроризм мен экстремизм көріністерінің алдын алу және тыю жөніндегі шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы, № 332-10.02.2000 ж.
НЕГІЗГІ ӘДЕБИЕТТЕР:
1) Авдеев Ю.Я. Терроризм как социально-политическое явление. Современный терроризм: состояние и перспективы, под ред. Е.И. Степанова, М., Эдиториал УРСС, 2000.
2) Акинер Ш. Экстремизм: глобальный феномен. Сборник материалов международной конференции: «Религиозный экстремизм в Цкентральной Азии», Душанбе, «Деваштич», 2002.
3) Баймулдин Н., «Халифат не состоялся». «Экспресс К», №40, 02.04.2005.
4) Белашева И. Лишний закон. Время новостей, № 99, 2002.
5) «Время ПО», № 12, 05.08.1999 ж.
6) Гушер А.И. внутренние вооруженные конфликты и международный терроризм. Взаимосвязь и методы борьбы//Евразийский вестник-2003_№9.
7) Жатканбаев Е. Международный экстремизм и терроризм как угроза национальным интересам Казахстана//Саясат-Policy. 2005-№ 1.
8) Зорин В., Паин Э. «По ту сторону свободы»// «Независимая газета», -12.02.2003.
9) Имомов А. Неприрывный диалог- важнейший способ решения проблемы экстремизма. Сборник материалов международной конференции: «Религиозный экстремизм в Центральной Азии», Душанбе, «Девиштич», 2002.
10) «Избавить мир от терроризма», «Казахстанская правда», 27.01.2005.
11) Илеуова Г.Т. «Исламский ответ» в Центральной Азии? // Казахстан-спектр. 2002. № 3.
12) Исаев М. «Никто не должен оставаться в стороне». «Казахстанская правда», 20.05.2004, 3 б.
13) Картишкин В.А. Права человека в международном и внутригосударственном праве. М., Институт государства и права РАН. 1995 ж.
14) Kazakhstan Today. Gazeta.kz, fergana.ru. 12.11.2004
15) К вопросу о светском характере Турецкой Республики и активизации в ней исламского фундаментализма// Очерки политического и социально-экономического развития стран Востока. Киев,-1998.
16) Кириченко В. «Как обанкротить терроризм?», «Экспресс К», 25.01.2005.
17) Койчукулов А. факторы религиозного экстремизма// Казахстан-спектр. 2002 № 4.
18) Колесников В. «Корабли ищут тихую гавань», «Время», 02.06.2005.
19) Корецкая Т. «Вахаббиты не спят», «Аргументы и Факты», № 43, 2000.
20) Лугов В. Новые особенности ядерного терроризма // МЭиМО. № 3.
21) Можно ли искоренить терроризм?: Результаты социологического экспресс-опроса жителей г. Алматы// Саясат. 2002. № 5.
22) Мирский Г. Экстремизм, терроризм и внутренние конфликты в «третьем мире». Мировая экономика и международные отношения, 1988, № 8.
23) Мурзаев К., Алматы қаласы Жетісу аудандық соты Мәскеу учаскесінің судьясы. От общего – к частному. Государственная независимость, не подкрепленная национальной безопасностью, всего лишь фикция. «Юридическая газета» газетінде 2001 жылдың 5 қыркүйегінде №40 (408) жарияланған.
24) Мыльников Б.А. Новые вызовы: международный терроризм и иные проявления экстремизма, пути (направления), взаимодействия: Сборник материалов Международной научной конференции «О развитии взаимодействия правоохранительных органов государств0участников СНГ в борьбе с преступностью, международным терроризмом и иные проявления экстремизма». 2001, 21-22 наурыз, Минск.
25) Нестеренко С. «Антитеррор: новый этап». «Казахстанская правда». 25.12.2004.
26) Ольшанский Д. «Психология террора, Екатеринбург»// «Деловая книга», М., Академический проект, ОППЛ,-2002.
27) Петрищев В.Е. «Заметки о терроризме»// М., Эдиториал УРСС-2001.
28) Потехина О. «Экстремисты выбирают Юг»// «Аргументы и факты», 2005-№6.
29) Права человека: проблемы и перспективы. М., Академия наук. 1990 ж.
30) Сатпаев Д. Город Алматы не застрахован от террористов // Саясат. 2003, № 9.
31) «Стабильность и безопасность Казахстана на стыке веков». Под.ред. Бектурганов Н.С., Куанышали Ж., Нысанбаев А.Н., Телебаев Г.Т. Астана: Елорда, 2000-2.
31) Старченко Г.И. «Турция: исламский фактор в светском государстве»// «Народы Азии и Африки». М.-№2-1988
32) Степанянц М.Т. «Историческая судьба суффизма»// Вопросы философии. М.,-№6-1980.
33) Ричамнов А., Берлубаев А.А. Теневые экономические отношения и собственность в сфере национальной собственности // Analytics. 2004 , № 2.
34) А. Угланов «Путь к халифату»// «Аргументы и Факты». 2005 жыл-№20.
ШЕТЕЛ ӘДЕБИЕТТЕРІ:
1) Turkey Isudosteuropa-Hanbuch. B.d.4.1. HRSg/von Klaus Detlev Crothusen Cottingen, -1985.
2) Lawrence B.B. Rethinking Islam as an Ideology of Violence // Conflict resolution in the Arab World / Select Essays / ed. by P. Salem. – Beirut, 1997.
3) The Legitimization of Violence. London, 1997.
4) US and Russian Policymaking with Respect to the Use of Force. Santa Monica, 1996.
Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Орта Азиядағы экстремизм және ланкестік әрекеттердің жандану себептері
мен ерекшеліктері
§ 1. Экстремизм. Түсінігі, себептері және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
§ 2. Орта Азия аумағындағы діни экстремизм ерекшеліктері. Оның ішкі және
сыртқы таралу
факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...16
ІІ Қазақстанның Орта Азия аумағындағы қауіпсіздік пен саяси тұрақтылықты
қамтамасыз етудегі орны
§ 1. Қазақстанның тұрақтылығы мен қауіпсіздігіне іштен іру факторларының
төндіретін
қауіптері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 20
§ 2. Қазақстанның саяси тұрақтылығы мен тұрақтылығы мен қауіпсіздігіне
сырттан келетін қауіптерді алдын-алу және
жою ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
ІІІ Азия мен Қазақстанда экстремизм және терроризммен күресудегі
халықаралық-құқықтық нормалары
§ 1. Орта Азия аймағындағы экстремизм және терроризм көріністерінде адам
құқықтарының бұзылуы мен оларды қорғау
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ..39
§ 2. Терроризм және экстремизммен күресуге бағытталған халықаралық
ұйымдардың
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
53
КІРІСПЕ
Жаңа заман кезеңінде халықаралық құқық - құқықтың әр саласындағы
халықаралық қатынастардың күшеюімен байланысты елеулі оң өзгерістерге
ұшырап жатыр. Халықаралық қауымдастық, бүгінгі күні, халықаралық құқық
нормалары мен қауіпті соғыс конфликтілерін, саяси қақтығыстарды бейбіт
жолмен шешудегі ауқымды тәжірибесімен осы жұмыста қарастырғалы тұрған
экстремизм және терроризм мәселелерін дұрысшешуге шамасы жетерлік деген
ойдамыз. Халықаралық арақатынастардың ерекше аясы болып терроризм және
экстремизм табылады. Бәріміз білетіндей, аталған екі құбылыс белгілі-бір
мемлекеттің аумағында орын алғанымен, бүкіл әлемді масасыздандыратын
мәселеге айналды. Себебі бұл оқиғалар дүниежүзілік қауымдастықтың
мүдделеріне қайшы тұрып, олардың бейбіт, тыныш және ынтымақтастық өмірін
қауіпті жағдайға тірейді. Алайда, көптеген ғалымдар, бұл мәселелерді
әлемдік қатынастардың жаһандануымен байланыстырады. Қазіргі заман өзінің
күрделі қатынастарының қиындай түсуімен және рухани құндылықтарға кері
көңілмен қараудың тенденциясымен түсіндірілетін адам және қоғам, қоғам және
мемлекет, мемлекет және әлемдік қауымдастық арасындағы қарым-қатынастардың
шиеленісуіне әкеліп соқтырады.
Бүгінгі күні тұрақтанған Батыс және Шығыс түсініктерінің бел ала бастауы
мемлекеттер арасында саяси, экономикалық және тағы басқа тұрғыдағы
мәселелерге байланысты, қарапайым қоғамға әбден түсініксіз, үлкен және
қауіпті қорытынды – ланкестік, экстремистік қақтығыстарға әкелді. Енді, бұл
орныққан жағдай - ешкімге де тиімді еместігін көрсетеді.
Мұндай жағдайда әлемдік қауымдастықтың терроризм және экстремизммен
күресудегі әсерлі әреккеттер болып мемлекет тарапынан кепілденген
адамдардың оған бірігіп қарсы шығуы табылады. Мемлекеттер бұл аяда
қызметтесу арқасында халықаралық өзара әрекеттестіктің құқықтық және саяси
негіздерін орнықтырады. Көрсетілген өзара әрекеттестік мынадай жалпы
мақсаттарға бағытталған – халықаралық бірігудің арқасында ғана іске асатын
халықаралық қылмыстылыққа қарсы әрекеттерді ұйымдастыру, халықаралық
қауіпсіздіктің бірыңғай жүйесін құру.
Біз білетіндей, террордың нәтижесінде адам құқықтары мен бостандықтары
жексұрын, қатігез және көргенсіз нысанда бұзылады. Ланкестік акт, қагдай да
көрініспен орын алса да, тіптен, соғысқа әкелетін нысандағы экстремизм – ең
алдымен, адам баласына, оның бағаланбас өмір фактісіне үлкен қасірет
әкеледі. Хылықаралық құқытың бірден-бір қағидасы – адам құқықтары мен
бостандықтарын кесетін экстремистік және (немесе) ланкестік әрекеттердің
қайта –қайта жандануы қоғамда адамға өмір сүруге ешқандай мүмкіндік бере
алмайды.
Ал мемлекеттердің халықаралық ынтымақтастығы адам және азамат құқықтары
мен бостандықтарының кепілі ретінде орнығуы әбден дұрыс бағыттың
дәлелі.мемлекеттер бұл мәселені шешу жолында мынадый бағытты ұстануы жөн –
ұлтаралық және мемлекетаралық келісім.
Терроризм және экстремизм өздерінің қылмыстық мақсаттарын орныдау үшін
барлық объектілерді пайдаланады, соның ішінде әлемде ең қымбат – адам
өмірі, оның денсаулығы мен қоғамдағы күнделікті іс-қимылын жоюға дейін
баруға безбейді.
Орта Азия аймақтарында экстремизм және терроризм мәселелері ерекше көңіл
аударуға тұрарлық жағдай. Аталған аймақ Қазақстанға көршілес мемлекеттерден
тұрғандықтан өздерінің аумақтарында экстремизм және терроризм көріністері
жандануының көркеюіне байланысты туындаған ішкі тұрақсыздық жағдайлары
үлкен қауіп төндіреді.
Таңдалып отырған бітіру жұмысының өзектілігі - жасалған қорытындылармен
дәлелденеді. Онда халықаралық өзара әрекеттестіктің аймақтық мәселелері мен
олардың болашақта даму тенденцияларын қарастыруға байланысты зерттеулер
жүргізіледі.
Тұрақтанған жағдайда Қазақстан экстремизм және терроризмге қарсы тұруға
байланысты халықаралық ынтымақтастық жүйесіне белсенді түрде енуде.
Зерттеудің негізгі мақсаты болып экстремизм және терроризммен күресудегі
Орта Азия мемлекеттерінің ынтымақтастық қағидалары мен мазмұнының жалпы
мінездемесін қалыптастыру табылады. Жоғарыда аталған мақсатқа сәйкес,
бітіру жұмысының авторы келесі тапсырмаларды шешуге бет бұрды:
- экстремизм және терроризм түсінігі мен себептерін анықтау;
- Орта Азия аймағында діни экстремизмнің құқықтық ерекшеліктерін ашу мен
оның ішкі және сыртқы факторларын айқындау;
- Қазақстан Орта Азия аймағында қауіпсіздік пен саяси тұрақтылықты
қамтамасыз етудегі орнына байланысты халықаралық-құқықтық мәселелердің
мінездемесі;
- Қазақстанның қауіпсіздігі мен тұрақытылығына төнетін ішкі қауіптерді
анықтау;
- Қазақстанның қауіпсіздігі мен саяси тұрақытылығына төнетін қауіптердің
сыртқы факторлары жандануының құқықтық мәселелерін айқындау;
- Қазақстан мен Орта Азия аймағында экстремизм және терроризм
әрекеттерінде адам құқықтарын қорғау мен бұзылу мәселелерін анықтау;
- Қазақстан мен Орта Азия аймағында экстремизм және терроризммен күресуге
бағытталған халықаралық ұйымдардың қызметін анықтау.
Бітіру жұмысының объектісі Орта Азиядағы экстремизм және терроризммен
күресу аясындағы халықаралық қатынастарда туындайтын құқықтық мәселелер
болып табылады.
Ал оның пәні – зерттелетін аядағы халықаралық құқық нормаларының орын
алуы және ондағы қызметінің даму деңгейі. әрине, бұл бітіру жұмысында, мен,
өзімнің студенттік лауазымынан ешқандай көлемді ұсыныстарды енгізе
аламаймын. Бірақ ғылыми жетекшімнің ұстанған бағыт-бағдары маған дұрыс
қорытындылыр шығару септігін тигізеді деп ойлаймын.
Қарастырылып отырғалы тұрған тематиканың методологиялық негізі –
мемлекеттік және құқықтық құбылыстардың жалпығылыми және жекеғылыми
әдістерін қарастыру: тарихи, салыстырмалы, логикалық, формальді-құқықтық,
функционалды және тағы басқа.
Теориялық және тәжірибелік маңызына терроризм және экстремизммен
күресудегі Қазақстан мен Орта Азия мемлекеттерінің ынтымақтастық аясында
халықаралық құықық ғылымының келешекте дамуы жатады.
Зерттелетін аядағы халықаралық қатынастардың әрекет ету қағидалары мен
мазмұнының түсінігі туралы ғылыми көзқарастардың жетілуіне әсер тигізеді
деген қорытындыға жетуге болады. Халықаралық қатынастардың жетілуі – оын
алған экстремизм және терроризм қуіптеріне әсерлі тойтарыс бере алады. Тек
оған жету жолдары адам және азамат құқықтары мен бостандықтарына ешқандай
кедергі келтірмесе және оларға қарсы тұрмаса... Жұмыста қарастырылған
нәтижелер мен ұсыныстар халықаралық құқықтың дамуына пайдалы болады деген
үміттеміз.
Алдарыңызға ұсынылған бітіру жұмысы үш тараудан, алты параграфтан,
кіріспе, қорытынды бөлімдерінен, пайдаланылған қайнар-көздер тізімінен
тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі компьютермен терілген елу бес беттен тұрады.
І ТАРАУ ОРТА АЗИЯДАҒЫ ЭКСТРЕМИЗМ ЖӘНЕ ЛАНКЕСТІК ӘРЕКЕТТЕРДІҢ ЖАНДАНУ
СЕБЕПТЕРІ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
§ 1 Экстремизм. Түсінігі, себептері және түрлері.
Қазақстан Республикасының 2005 жылдың 18 ақпанында шыққан Экстремизмге
қарсы іс-қимыл туралы Заңына сәйкес, экстремизм және оның түрлері болып
келесі әрекеттерді ұйымдастыру және (немесе) жасау табылады:
- жеке және (немесе) заңды тұлғаның, жеке және (немесе) заңды тұлғалар
бірлестігінің белгіленген тәртіппен экстремистік деп танылған ұйымдардың
атынан іс-әрекеттер ұйымдастыруы және (немесе) жасауы;
- жеке және (немесе) заңды тұлғаның, жеке және (немесе) заңды тұлғалар
бірлестігінің мынадай экстремистік мақсаттарды:
1) Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысын күшпен өзгертуді,
егемендігін, оның аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және
бөлінбеуін бұзуды, мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігі мен қорғаныс
қабілетіне нұқсан келтіруді, өкіметті күшпен басып алуды немесе
өкіметті күштеп ұстап тұруды, заңсыз әскерилендірілген құрылымдарды
құруды, оған басшылық жасауды және қатысуды, қарулы бүлік
ұйымдастыруды және оған қатысуды, әлеуметтік, тектік-топтық
алауыздықты қоздыруды (саяси экстремизм);
2) Нәсілдік, ұлттық және діни алауыздықты, соның ішінде зорлық-
зомбылықпен немесе зорлық-зомбылыққа шақырумен байланысты
алауыздықты қоздыруды (ұлттық экстремизм);
3) Діни өшпенділікті немесе алауыздықты, соның ішінде зорлық-
зомбылықпен немесе зорлық-зомбылыққа шақырумен байланысты
алауыздықты қоздыруды, сондай-ақ азаматтардың қауірсіздігіне,
өміріне, денсаулығына, имандылығына немесе құқықтары мен
бостандықтарына қатер төндіретін кез келген діни практиканы
қолдануды (діни экстремизмді) көздейтін іс әрекет ұйымдастыруы және
(немесе) жасауы;
Сонымен қатар Қазақстан Республикасы Заңнамасы мынадай түсінік береді –
экстремизмді қаржыландыру, және оған өз анықтамасын береді: жеке және
(немесе) заңды тұлғаларды, жеке және (немесе) заңды тұлғалар бірлестіктерін
экстремистік мақсатта қаржыландыру. Оның ішінде қаржылық капитал,
жылжымайтын мүлік, оқу полиграфиясы және материалдық-техникалық базаны,
телефон, факсимильдік және басқа байланыс түрлері, ақпараттық қызмет,
сонымен қатар басқа да материалдық-техникалық құралдырды ұсыну жолымен
жүзеге асады. Экстремизм терминінің жалпы және кең тараған түсінігі болып
оның сөзбе сөз аудармасы (*extremus* латын тілінен – шеткі, шектен тыс
деген мағынаны білдіреді) табылады. Осыдан экстремизмді қоғамда қалыптасқан
және кең тараған нормалар мен ережелерді радикалды түрде жоққа шығаратын
шеттен тыс көзқарасар мен әрекеттерде ұстану деп анықтама беруге болады.
Жоғарыда экстремизмге берілген анықтамасы өзінің мазмұны жағынан жеңіл және
нақты болып көрінсе де, бұған қарамастан сарапшылар ортасында бұл құбылысқа
әртүрлі түсінік орын алады. Бірақ, айтуға жөн болатына жәйт, экстремизм
анықтамасына біркелкі позициясының жоқ болуы бүкіләлемдік сарапшылар
қоғамына тән және осы мәселе бойынша бүгін де, әрқашан да өткір пікір-
сайыстар орын алады. Шарттың мағыналы үлесімен сарапшылар ортасын екі топқа
бөлуге болады. Бірінші топ - өзінің экстремизм түсінігі мен анықтамасында
оны жеткілікті негізде бір мағыналы ешқандай шартсыз анықтайды, сонымен
қатар оны, яғни экстремизмді тек негативті және әлеуметтік қаупі бар
құбылыс деп санайды. Осы дефиницияны жақтаушылар – көпшілік және оларды,
шартты түрде, консерваторлар деп белгілеуге болады.
Алайда жоғарыда айтылған мәселеге анағұрлым дифференциалды түрде келу
арқылы ынталанатын белгілі-бір зерттеушілер тобы экстремизм түсінігінің
жалпылама маңынасынан шығатын болса, бұл құбылыс біржақты кері болып
анықтала амайдыдеген пікірді ұсынады. Оларды шартты түрде либералдар деп
белгілеуге болады.
Жекелеп алып қарайтын болсақ, адам құқықтары жөнінде Ресей институтының
сарапшысы Лев Левинсонның пікірінше, экстремизмнін бір мағынаға ие бола
алмау себебі, ең алдымен, бұл феномен түсінігіне кіретін түрлі мінездегі
әрекеттер аясының өте кең болуында. Сондықтан экстремизмнің нақ өзіне тиым
салудың мағынасы жоқ. Экстремизм – бұл қылмыс емес. Бұл Гринпис та, әлем
марштары да, бір сөзбен айтқанда жалпы қабылданған тәртіптен тыс болатын
әрекеттер[1].
Осы логикадан шығатын болсақ, экстремизмге тек негативті, қауіпті құбылыс
сияқты берген анықтамалардың бәрі объективті болып қарастырылуы мүмкін емес
және айтылған күрделі әлеуметтік феноменнің толық бағасына үміткер бола
алмайды. Либералдардың көзқарасы бойынша экстремизм түсінігін кең ауқымда
қарастыру мәселесі және осыған орай туындайтын терминнің бір мағыналы
болмауы, сонымен қатар оның жанама құбылыс болуы түрлі коллизиялырының
саяси, саясаттанушылық, моральдық-этикалық қайшылықтардың туындауына
негізгі себепкер болып табылатын басты сәт екенін ұмытпауымыз жөн.
Жоғарыда айтылған құбылыстың антиәлеуметтікжәне антиқұрылымдық сипатқа ие
екенін мақұлдай отыра, сонымен қатар экстремизм феноменінің әрмағыналы
түсініктерді жақтаушылардың айтылған қорытындыларының даулы екенін де
растай отыра, олардың келтірген дәйектерінде белгілі-бір сау логика бар
екенін мойындау керек.
Жалпы, бұл көзқарасқа сүйенетін болсақ бір шынайы маңызды қауіп бар. Яғни
мемлекет тарапынан басқа да мүдделі субъектілер тарапынан да өз мақсаттарын
жүзеге асыру үшін экстремизм терминінің кең мағынасын, пайданы көздейтін
бір мақсатқа бағытталған талқылауды кері пиғылмен қолдану болып табылады.
Экстремизм анықтамасын әртүрлі талқылаудың бірден-бір себебі: нақты емес,
түсініксіз және жүйесіз дефиницияның кең таралуы. Осыдан экстремизмді
классификациялауда адамадар әрбір орныққан тәртіптен тыс шығатын
әрекеттерді жасауды кіргізе алады. Сөйтәп оларға өз ықпалын тигізетін
саяси оппоненттерін жоюға және тағы да басқа пайда табу мақсаттарына
жетудегі байланыс, көбінесе, авторитарлы және тотаритарлы нысандағы
басқару жүйелерінде, мемлекет тарапынан экстремизмді өздерінше талқылау мен
оны пайдалыну қазіргі таңда әлемдік саяси тәжірибеде көрініс табады.
Дегенмен, шынайы өмірде орын алған әртүрлі саяси экстремистік қйымдар
нақтыы басқару режиміне қауіптілігін көрсеткенімен, әлеуметтік қауіпті
немесе деқұрылымдық элементтері бар критерийлерді көтере алмайды. Осылайша
либералдық позицияны жақтаушылар белгілі-бір субъектінің әрекетінде
экстремистік сипаты бар депсыныптаған жағдайда нақты қарсы ісер етуші құрал
жоқ екендігін дәйекті түрде көрсетеді.
Талқыға салған экстремизм түсінігін кең көлемді қарауын қорытындылайтын
болсақ, консерваторлар да, либералдар да өздерінің аталмыш терминге
берген анықтамалырында өте маңызды қателер бар екеніне көзіміз жетеді.
Экстремизм феноменін қарастыруда жоғарыда ұсынылған ерекше тәсілді кең
мағынада түсінуге бағытталғанымен, шектен тыс әдістер мен көзқарасты
ұстанушылардың әрекеттерін қабылдауы ақталмайды және оны ерекше саяси
дефиниция ретінде қарастыруға мәні жоқ. Мұндай экстремизм мағынасын оның
түп тамырына жетіп талқыға салу былай деп түсіндіріледі. Ең алдымен, бұл
күрделі әлеуметтік құбылыстың пайда болуын мұқият қарастыру барысында және
оның түсінігін нақты белгіленген шектерге дейән қарастыру арқылы негізгі,
біржақты және нақты критерийлерді анықтау жолымен біз мынадый қауіпті
құбылысқа ықпалды түрде қарсы тұра аламыз. Сонымен қатар, бұл терминнің
түсінігін заңсыз пайдалануға мүмкіндік беретін жолдарды атап қте аламыз.
Экстремизм генезисінің анализі бізді жеткілікті дәрежедегі қарапайым
қорытындыға әкеліп соқтырады. Бұл дегеніміз аталмыш феноменнің пайда болу
негізінде саяси, экономикалық, әлеуметтік, этникалық, діни-конфессионалдық
мінездегі көзқарастары мен қайшылықтардың еркін соқтығысуы жатыр.
Белгілі бір мемлекетте өздерінің бағдарламаларын ұстануға түрле
себептермен мүмкін болмайтын қарсы тұрған (оппозиция) шектен тыс тәсілімен
саяси, діни, этникалық және таға басқа мәселелерін шешуге бет бұрады.
Себебі жиі экстремистік әрекеттер дәл осындай тұғырықтан шыға алмайтын
жағдайда туындайды. Қырғыз сарапшысы М. Койчукуловтың айтуынша,
экстремизмнің туындау табиғаты түрлі идеяларға қарсылық: саяси режимге,
әлеуметтік теңсіздікке, белгілі әлеуметтік топтардың, этникалық, ұлттық
және коныессионалдық одақтардың қоғамдағы орнына қанағаттанбаушылық[2] .
дегенмен айтып өтуге жөн болатын жәйт, барлық қақтығыстар зорлық, зомбылық,
заңсыз антиқоғамдық нысанға ие болмайды. Тек қана нақты критерийлердің бар
болуы арқылы қарастырып отырған әрекетті экстремистік акті немесе жай ғана
қоғамдық және жекелеген құқықтар мен тәртіпті ұстану, сақтау жолымен
белгілі бір топтардың көзқарастарының ерекше шерулері деп анықтауға болады.
Тәжікстан зерттеушісі А. Имомовтың әділетті пікірі бойынша, экстремизм
жеке құбылыс ретінде дара қылмыс болып табылмайды. Қалмыс болып оның
туындауы, оның салдары табылады. Өз кезегінде бұл қылмыстық әрекет
мемлекетке, қоғамға және жеке тұлғаға қауіп төндіретін қоғамдық қауіпті
әрекет жасауда көрініс табады[3].
Экстремизмді баяндайтын критерийлерді анықтау басты мақсат және ой болып
табылады. Осы мақсаттарға орай экстремизм тек заңсыз және антиқоғамдық
әрекеттерде пайда болатын деқұрылымдық идеялармен күресетін қажеттілік
емес, сонымен қатар аталған критерийлерге кірмейтін идеяларды бөліп шығару
мақсатын көздейді. Алайда толық ақиқат болып келетін жағдай – экстремизм
анықтамасына әртүрлі түсініктеме беру арқыы ешқандай біркелкі критерийлер
жүйесі жоқ және әрбір зерттеуші өзінің экстремизмге критерийлер жүйесін
береді.
Біздің ойымызша, атақты Ресей маманы М. Краснов экстремизм критерийлеріне
анағұрлым нақты және жүйелі баға берді[4]. Оның пайымдауынша экстремизмге
төмендегі жағдаяттарға бағытталған доктриналарды, идеяларды, ағымдарды
тартуға қатысты әрекеттер жатуы керек. Олар:
- Адамдардың сыныптық, мүліктік, нәсілдік, ұлттық немесе діни белгілері
бойынша бөлінуі;
- Адам құқықтарын жоғарғы басты конституциялық құндылық екенін жоққа
шығару;
- Идеяларды еркін тарату мен айырбастауды, плюрализмді заңдастыру
мүмкіндігін жою;
- Жалғыз ғана мемлекеттік идеологияны қалыптастыру немесе орнату.
Жоғарыда көрсетілген критерийлер аяқталған болып объективті тұрғыдан
есептелмесе де, біздің көзқарасымыз бойынша экстремизмді анықтаудағы өзінің
үлкен ықпалын тигізе алады. Солай бола тұра, негізгі және маңызды принцип
ретінде мемлекет және қоғамға, жеке тұлға құқықтарына қауіп төнетін
әрекетті бағалау критериі қарастырылады.
Бұл анализ негізінде мынадай екі маңызды қорытынды жасауға болады:
Біріншіден, экстремизмнің шынайы пайда болу негіздері тек мына жағдайда
болады: жеке индивидум немесе қоғам топтары өздерінің көзқарастарын
радикалды түрде орнату мақсатында мемлекет қауіпсіздігі ұстанымдарына,
басқа қоғамның құқықтарының саөталуына потенциалды қауіпті қалыптастыру.
Екіншіден, тек қана нақты критериялардың бар болыу арқылы экстремизмге
дұрыс анықтама беруге болады. Мұндай жағдайда экстермизммен күресу басқаша
ойлайтындармен күресу болмайды. Яғни адам құқықтары қағидаларына, пікір
плюрализміне, діни, саяси, әлеуметтік аядағы идеяларға қарсы тұрмайды. Оған
қоса, экстремизмнің антидемократиялық, антиқоғамдық мінезге ие екендігін
есепке алатын болсақ, онымен уақытылы және ықпалды түрде күресу мемлекеттің
қауіпсіздігі, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сақтаудағы кепілі
боолады деп пікір бекітуге болады.
Болмаған жағдайда, яғни мемлекет және қоғам өз әлсіздіктерін көрсететін
болса, немесе экстремистік әрекеттерге мүлдем тойтарыс бере алмаса, бұл өз
кезегінде, міндетті түрде мемлекеттің қоғамдық-саяси жүйесінің эрозиясына
әкеліп соқтырады. Бұған байланысты, біздің ойымызша, экстремистік
әрекеттірдің әрбір мемлекетке немесе қоғамға мүмкін болатын салдарды Ресей
мамандары В. Зорин және Э. Паин анықтады:
- саяси аяда мүмкіндіктер деңгейі кәдімгідей жоғарылайды, яғни, іс
жүзінде маргиналды болып саналатын саяси күштер беделді болып келеді де,
саяси этиканың жалпы деңгейі төмендейді. Осылайша мемлекетің бүкіл қоғамына
кері әсер тарайды;
- қоғамдағы шыдамдылық тоза басьайды да, ақыр соңында саяси жүйе
әлсірейді;
- қазіргі таңда зорлық, зомбылық мақсаттарға жету жолында анағұрлым
тиімді және жеңіл тәсіл ретінде қалыптасқан. Бұл орайда аталмыш тәсілдер
жастарға кері әсер тигізеді. Өйткені олардың табиғаты түрлі ержүрек
әрекетерге және романтикалық ерліктерді жүзеге асыруға бағытталған және бұл
талпыныс экстремистік идеялар мен қорытынды мақсаттарды жүзеге асыруға
көмектеседі. Нақ осы жағдай мен экстремистік ағымдардың ұйымдастырушылары
мен идеологтар пайдаланады. Олар идея үшін түрлі ланкестік актілер немесе
басқа да қылмыстарға баруға дайын жанкүйерлерді қалыптастырады[5];
- және ең соңғы аспект – қорқыныш. Қорқыныш азаматтық өмірдің ішінде
эрозия болады да, мемлекеттегі саяси жағдайдың тұрақсыздығына қолайлы
жағдай туғызады.
Әрине экстремизмнің жандану себептері әр қоғамға және мемлекетке ерекше
тұрғыдан әртүрлі болуы мүмкін. Жандану себептері субъективті және
объективті жағдайларға тәуелді болады. Әлбетте экстремизмнің жандануы мен
таралуының базистік шарттары бар және олар іс жүзінде барлы қоғамдар мен
мемлекеттерге тиесілі. Мысалға, Д. Ольшанский қазіргі таңдағы экстремизмнің
жандануы мен тарлуының негізгі факторларын бөледі: өлеуметтік-экономикалық
тапшылық, азаматтардың ауқымды үлесінің өмір сүру деңгейінің күрт
төмендеуі, билік құрылымдары мен саяси институт деформациясы, олардың
қоғамдық даму мәселелерін шеше алмауы, саяси режимнің тоталитарлы нысаны,
билікті оппозицияның басуы, басқаша көзқарастарды ұстанушыларды құдалау,
ұлттық толқындар, жекелеген топтардың өз мақсаттарын тезарада шешуге
ынталары, көшбасшыладың саяси амбициясы және т.б.[6] . Әрине бұл факторлар
жиынтығын қолдану арқылы белгілі бір экстремистік актінің пайда болуын
түсіне алмаймыз, себебі, жеке жанданған экстремизм нақты мемлекетте,
қоғамда өзіндік спецификалык факторларға әсер етеді.
Бірақ, дегенмен жоғарыда ұсынылған факторларға қорытынды беретін болсақ,
бұл тізім бізге қазіргі замандағы экстремизм себептері туралы анықтаманы
айқындайды. Экстремизмнің жандануы мен әрекет етуін анықтайтын жоғарыдағы
негізгі факторларды жалпылағанда экстремизм жалғаспалы саяси тұрақсыздық
кезеңінде, мемлекеттік институттардың әлсіздігі кезінде, сонымен қатар
экономикалық тапшылық жағдайында белсенді болады деген қорытындыға келеміз.
Негізгі факторлармен қатар экстремизмнің жандануы мен тарлуына жанама
әсер тигізетін факторлар тобы бөлінеді. Олардың қатарына, мысалы, мыналар
жатады: халықаралық және ішкі мемлекеттік экстремизм әрекеттерімен күресу
жүйесі мен дүрыс немесе толық жұмыс істемеуінде; қоғамның, оның бөлек
топтарының саяси және құқық мәдениеінің төмендігі; мемелекетаралық
қатынастардың әлсіреуі; әлеуметтік шиеленісудің өсуі және тағы басқа[7].
Міндетті түрде көз саларлық жәйт, экстремизмге пәндік анализдердің
талқылауына арналған зерттеулердің күрт өсуі кейінгі кезде жоғарылағанымен,
әлі күнге дейін терминологиялық ахуал сақталуда. Көп кездесетін шатасулар –
экстремизм жіне терроризм түсініктері арасында туындайды. Бір жағынан
экстремистер өздеріің мақсаттарына жету үшін маңызды рөл террористік
әрекеттерге берілген. Осы жағдайда экстремизм және терроризм терминдері
деқұрылымдық, оның қоғамдық, антимемлекеттік және жалпы антиадамгершілік
бағыттардағы әрекеттерді жүзеге асыруымен байланысты. Алайда, бұл екі
құбылыстың арасында тығыз байланыс болғанымен, олар синонимдер болып
табылмайды және экстремизм және терроризм түсініктерін нақты ажырату керек.
Аталған терминдермен ерікті түрде тек қана Бұқаралық Ақпараттар Құралдары,
саясаткерлер шатасуымен қатар арнайы мамандар да бұл терминдерді айту
барысында мәні жағынан қателеседі. Бұл терминдердің жағымсыз жағынан
араласып кетуіне әкеліп соқтырады.
Біздің ойымызша, экстремизм мен терроризм арасындағы айырмашылықтарды
неғұрлым нақты анықтаған Ресей маманы Г. Мирский: Экстремизм және
терроризм өте тығыз және өте жақын құбылыстар, бірақ олардың арасында
автоматты байланыс жоқ: егер әрбір террорист –экстремист екені белгілі
болса, онда әрбір экстремист- террорист екені қате пікір. Әрине экстремизм
белгілі бір ой толқынының тәсілі мен логикалық түрде террорды ақтауға
әкеледі, бірақ бұл қызу нүктесіне жетуге міндетті емес[8].
Адам әрекеттерінің, көзқарастарының шектен тыс болу дәрежесін қарастыру
барысында, біздің ойымызша, анықтамалардың ішінде экстремизмге жақын
түсінік – радикализм. Ресей зерттеушісі Д. Ольшанский радикализмді (латын
тілінен аударғанда, radix - тамыр) қоғамда бар әлеуметтік және саяси
институттарды түпкілікті және қайтарымсыз (радикализмді түптамырымен)
өзгертуге бағытталған әлеуметтік-саяси идеялар мен әрекеттер деп
анықтайды.
Экстремизм және радикализм бір-біріне жақын, тіптен, туыс құбылыс ретінде
қарастырылады. Олардың екеуіне де тән қасиет, алдарына қойған мақсаттары
мен тапсырмаларына жету барысында шектен эксестік позициялары мен
әрекеттерді ұстану болып табылады. Бірақ олардың арасында да белгілі-бір
айырмашылық бар. Ольшанскийдің пайымдауынша, Радикализм, экстремизмге
қарағанда түрлі идеялардың мазмұндық жақтарына өте үлкен көңіл бөледі және
екінші орынға бұл идеяларды іске асыру тәсілін мұқият талқылайды,
радикализм тек қана идеялық, бірақ әрекетсіз бола алады, ал экстремизм
әрқашанда әрекетті болады және әрдайым идеялық бола бермейді.[9]
Осылайша әрекеттердің қауіптілік және ауқымдылық деңгейін есепке ала
отырып, келесідей логикалық тұрғыдан тығыз байланысты иерархиялық тізбесін
ұсынуға болады: радикализм-экстремизм-терроризм. Қателеспес үшін терроризм
эксремизмнен шығады дегенді ұмытпау керек және мәні жағынан терроризм
экстремизмнің бір бөлігі болып табылады. Себебі терроризм кең ауқымдағы
көріністердің ішінен өзіне тек ең қатігез тісілдерді ендірді. Бұл тәсілдер
үлкен саяси мақсаттарға жету үшін барлық әдістерін қолданады, тіптен
мемлекеттік, саяси, қоғамдық қызметкерлерді жоюмен қатар қарапайым
азаматтарды өлтіруге, түрлі материалдық объектілерті жоюға дейін
барады.[10]
Жалпы экстремизм мәселесі, оның түрлі көріністерінде, әлемдегі көптеген
мемлекеттері үшін ең өзекті болып табылады және бұл мемлекеттердің саяси
және экономикалық даму деңгейіне қатысы жоқ. әлемдік тәжірибеде экстремизм
әлеуметтік, экономикалық, саяси, діни, экологиялық және басқа да
мақсаттарды шешу тәсілі ретінде әрбір қоғамда, мемлекетте жандана алады,
соның ішінде экономикалық дамыған және саяси тұрақты елдер де бар. Әлбетте
келтірілген әлемдік тәжірибеде өтпелі кезеңдегі мемлекеттердегі қоғамның
экстремизмге ұшырау дәрежесі анағұрлым жоғары деңгейде екенін көрсетеді. Ал
біздің білуімізше бұл мемлекеттер қатарына , әрине, Орта Азия елдері де
жатады. Орта Азия мемлекеттері қысқа мерзім ішінде өздерінің саяси және
экономикалық жүйесін қалыптастыруға мәжбүр болғандықтан, түрлі
деқұрылымдық, соның ішінде, экстремистік құбылыстардың жандану белсенділігі
артады.
Жаңа заман ғылымында экстремизмнің келесі түрлерін атап өтуге болады:
1. Антижүйелік экстремизм – ең көп тараған түрі. Діни ұйымдардың саяси
күшке ие деңгейін мойындамайтын оппозиция мен билік арасындағы
қақтығыс (Алжир). Солай бола тұра билік жүйесіне енген ресми руханият
радикалды ислам элементтеріне қарсы шығады. Өйткені олар бұл
элементтердің исламға қарсы мінезде екенін негізге алады (Мысыр).
Сонымен қатар, ол исламизм-секуляризм нысандағы қарама-қайшылықтарға
әкеліп соқтырады. Оған дәлелді мысал ретінде, Түркияны алуға болады.
Онда билік етуші элита өоғам ішінде төмен қолдауға ие болғандықтан
орын алған репрессияларға әлсіз тойтарыс берді.
Мұнда басты шарт болып, басқару режимінің таңдаған рухани қоғамның
саяси позициясы табылады. Сәйкесінше бұл қоғам таңдаған нысанға сүйене
отырып, мемлекеттің мүддесін қолдайтын немесе, керісінше, қалыртасқан
саяси құрылымға қатысты оппозиция болатынын байқаймыз. Мысалы, Ибн
Танмия, Ибн Каийм және тағы басқалардың нұсқауларымен дамыған
хабалиттік құқықтық жүйе, ислам мен монархияның қатар жүруі мүмкін
емес болуына қарамастан, КСА монархиялық режимінің көрінісі болып
табылады.
2. Этникалық экстремизм – түрлі этностардың қоғамда басты доминант
болуына бағытталған әрекет ретінде
қарастырылады. Сонымени қатар бұл этностар мен аз ұлттар нақты
преференциялар мен жеңілдіктер ұсыну әрекеті болып табылады. Бұл
тойтарыс ұлт-азаттық соғын нысанына ие бола алады, немесе СУАР,
Индонезия, Шешенстан және тағы басқа мемлекетерде орын алған
қақтығыстарда сияқты созылмалы тапшылық кезінде пайда болған
ұйымдасқан саяси топтарға айналатын трансформацияға ұшыраған әрекетер.
Азаттық жолындағы халықтың әрекеті оған діни-дәстүрлі сипат беруі
күшее түсетін факт заңды болып қала береді. Дәлел ретінде, Кавказа
болған Шәміл көтерілісі; Алжирдағы - Әбдел Қадыр басқарған француз
отаршыларына қарсылық көрсету кезеңі; Индонезиядағы – Дипонегоро
басқарған көтеріліс барысында және Суматр аралында Голландия
отаршыларына қарсы салафизм туы астында болған көтеріліс ошақтары;
Израильдің сионистік саясатына қарсы тұрған Палестина халқының
шерулері; Солтүстік Үндістандағы – Сеийд Ахмед Барлевидің басқаруымен
өткен вахаббиттер көтерілісі. Кейін бұл көтерілітер Ситан, Пенджап;
Кашмирде орын алды; Ливиядағы Италия отаршыларына қарсы сенсуитердің
көтерілісі; Солтүстік Ирландиядағы радикалды әрекеттердің жандануы.
3. Cекталық экстремизм - өзінің бақылауға түспейтін және айқын еместігі
себептерінен діни экстремизмнің бірден-бір қауіпті нысаны болып
табылады. Олардың да әрекет ету әдіс-тәсілдері ерекше сипатқа ие.
4. Діни экстремизм (Антиконфессианалдық), Орта Азия аймағында кең тараған
экстремизм түрі болғандықтан ерекше қызығушылықты тудырады. Діни
экстремизм қоғамда діни құндылықтардф күштеп тарату тәсілі арқылы,
зайырлы мемлекеттің діни ұйымдарды басуы арқылы іске асады.
5. Саяси экстремизм – саяси бірлестіктер арасында халықаралық немесе ішкі
мемлекет топтарының қақтығыстарында көрініс табады. Бұл қақтығыстар
жоғарға мемлекеттік деңгейдегі, сол мемлекеттік органдарда геосаяси
және геоэкономикалық көзқарастарды ұстану мен тарату барысында пайда
болады. Сонымен қатар, белгілі бір саяси мақсаттарға жету үшін
ланкестік қорқыту немесе бопсалау арқылы нақты топтардың көзқарастарын
жылжытуға немесе көрші мемлекеттегі тұрақсыздықты қолдау арқылы
болатын мемлекетеаралық қарама-қайшылықтарды айтамыз. Терроризм
қалыптасқан тұрақтылы күштерін бұзуға бағытталған, немесе тапшылықты
одан әрі тереңдетуге ықпал ететін әрекет ретінде қарастырыла алады.
Одан міндетті түрде нақты саяси және экономикалық пайда алу мүмкіндігі
туады.
1985 жылдың 27 желтоқсанында Абу Нидаль палестиналық ланкестік ұйымының
екі тобы бір уақытта Рим және Вена қалаларында әл-Ал компаниялардың
кассаларында жолаушыларға шабуыл жасады. Ал 1986 жылдың 6 қыркүйегінде
аталған Абу Нидаль ұйымының шеидтер мен Палестиналықтар тобы Стамбул
Синегогасында қантөгіс жорығын қйымдастырды.
Осы екі акция арасындағы байланыс – Араб-Израиль арасындағы конфликттіні
бейбіт жолмен шешуді жоққа шығару, жою болып табылады. Бұл екі шабуыл
Иордания мен ООП арасындағы Батыс жағалаудың қатысуы жөнінде келңссөздер
шарықтау шегіне жеткенде Арафаттың басшылыққа өтуін қолдаған екі Еуропалық
мемлекет болды. Стамбулдағы қантөгіс Таба анклаваның тағдыры жөнінде
Израиль мен Мысыр Үкіметтері басшылары арасындағы келіссөздердің
болдырмауын жүзеге асыру мақсатында өтті.
Жаңа заман кезеңіндегі Нью-Йорк пен Вашингтон қалаларында орын алған
ланкестік актілерге байланысты аталмыш сценарий қайталануы мүмкін. Бірақ
енді бұл аренада ойыншылардың рөлдері әртүрлі болады. өзінің өыру, жою
масштабтарына орай бұл жағдайды макродеңгейде өарастыру қажет. Яғни
тараптардың біреуіне ислам әлемі мен Батыс бағыттары және жаңадан құрылған
блоктар арасындағы күштер байланысын бұзу жөнінде макродеңгейдегі мәселені
қарастыру болып табылады.
Көптеген қақтығыстарды қорытындылауға келгенде әлемдегі орын алған
конфликтік жағдай өздерінің геосаяси мақсаттарына жетуіне байланысты саяси
позицияларын белгілеу үшін ірі державаларға пайдалы екендігіне көзіміз
жетеді.
СУАР, Ауғанстан, Иран, Ирак, Парсы шығанағы, Ливия осімен өткен
қақтығыстар желісі, экономикалық және геосаяси жағынан тартымды болуына
сәйкес, елуінші жылдардан кейін антиамерикандық бағыт ұстанушылардың
геосяаси күйреу сызығы өтті.
Терроризм әрқашанда геосаяси көзқарастарын жүзеге асыру болып табылды.
Аталмыш мәселеге мысал келтіретін болсақ, КСРО-ның құлдырауына дейінгі суық
соғыс кезеңі. Геосаяси бәсекелестік жағдайында, негізінен, идеологиялық-
таптық мінезге ие болған бүкіл әлемде күрес орын алды. Ал экстремистік
ұйымдар бұл жағдайда ішкі қақтығыстарды қолдану арқылы геосаяси
мұқтаждықтарды ендәруші құрал ретінде саналды.
Бұл саясатта елдер арасында мемлекетаралық қатынастардың өршуі маңызды
фактор болып табылады. Ол дегеніміз, этникалық немесе конфессиялық
факторларды пайдалану жолымен қақтығысқа бір тараптың енуі, немесе көрші
аймақта тұрақсыздықты қолдау. Мысалға, Пәкістан мен Қытай, Солтүстік-Шығыс
Үндістандағы Нага және мизо сепаратизмін қолдауы мемлекетаралық
қатынастардың шиеленісуіне себеп болды. өз кезегінде Солтүстік-Шығыс
Үндістан Пәкістандық билікке қарсы күресте Бенгалдық ұлшылдар жағына шықты.
Дәл осы жағдай сияқты Иран және Ирак мемлекеттері Күрдтер
көтерілісшілерін қолдады да, іс жүзінде олардың азаттық шерулерін
мемлекетаралық қатынастардағы айырбас теңгесіне айналдырды.
§ 2 Орта Азия аумағындағы діни экстремизм ерекшеліктері. Оның ішкі және
сыртқы таралу факторлары.
Діни экстремизм жаңа заманда жалпы экстремизмнің эволюциясы болып келеді.
Діни экстремизм осыған орай тарихи ислам прецеденттерін ішкі қайшылықтарды
пайдаланумен қатар іске асады. Исламдық факторға көңіл аудара отырып, біз
исламның, әлемдегі барлық діндер сияқты, мейірімді және бейбіт дін екенін
ұмытпауымыз керек. Саяси экстремизм бұл жағдайда діни құндылықтары мен
нормаларды бұзған деп халық алдында ұсынылған билік күштерге ғана
өрескелдік көрсетуге батылы жетеді. Аталған жағдайда билік күштерінің
тұрақсыздандыру құралы оетінде дінді пайдалану саяси экстремизмнің мінезіне
ғана қарасты. Оған қоса заман талабына сай тұрақтанған зайырлы құндылықтар
діни құндылықтарға қарағанды әлдеқайда төмен және оған бәсекелестік тудыра
алмайды. Қазіргі таңда ислам көбінесе нақты саяси мақсаттарға жетудегі әдіс-
тәсілі ретінде қолданылады: жеке алған этникалық топтардың сепаратистік
әрекеттерінің бел алуынан бастап антижүйелік көңілдерді өршітуге дейін
апарады. Ондағы қорытынды мақсат – билікке жаңа саяси күштің келуі.
Жоғарыда айтылғандай жүйенің дағдарысы кезінде дәстүрлі идентификация
модульдеріне бет бұру тенденциясы басталады. Сөйтіп эволюция белгілерінің
бар болуы діннің алғашқы түйінін жоя алмайтындығын көрсете аламыз.
Бәрімізге белгілі ислам дінінің пайғамбары – Мұһаммед Мединада
интеграцияның алғашқы қағидаларын ұсынды. Бұл арқылы ол мұсылман қауымының
тұрақтылық негіздерін орнатты. Ал ондағы әлеуметтік қатынастардың алғашқы
түйіні ретінде исламды көрсетті. Алғашқы дінтану дәрістердер ауытқу
халықтың көп бөлігін келешекте үміті жоқ дағдайдың қалыптасуына әкеліп
соқтырады. Осылайша дәни жандандыру үшін қозғалыстарды туындырады. Істің
мәні ислам идеологиясында емес – шығыс қоғамының ерекшеліктері мен
спецификасында.
Мәселенің қазіргі таңда даму деңгейі – жаһандану процесі әлеуметтік
қатынастар жүйесінің одан әрі терең бұзылуына әкелді. Мұндағы терроризм
жаһандану процесінің маңызды бөлігі болып табылады. Ол ұлттық шекараларды,
тауарлардың еркін қозғалысы үшін ашуға бағытталған ланкестік ұйымдардың
желісін құрады. Көбінесе бұл тауарлар болып есірткі заттары табылады. әлем
дік тәжірибенің қорытындыларына көз салатын болсақ, көптеген қақтығыстардың
негізінде экономикалық мәселелер жатыр.
Көптеген зерттеушілер, әсіресе американдық, ислам факторына қатысты әлсіз
жағымен әржацым оған қатысты драмалардың орын алуы исламдағы рухани және
зайырлы бастамалардыі арақатынасы болып табылады деген теорияға бет бұрады.
әлбетте бұл екі бастаманың арасындағы ұатынас жалпы тұрғыдан маңызды
түсініспеушілікті болдырмауы тиіс. Мәселе исламды әр кім әр қалай
түсунуінде және оны талқылауында. Классикалық мысалға көңіл аударатын
болсақ, бұл мәселеге байланысты дәлел ретінде исламның Осман империясындағы
әрекет етуі мен жаңа замандағы орын алған кейінгі эволюциясы немесе, Сауд
Аравиясындағы исламның рөлі.
Бұл тенденцияның ең маңызды деген сәті болып саяси процестердегі
руханияттың рөлі табылады. Яғни оның мемлекеттің саяси құрылымына өтуі
немесе өтпеуі, сонымен қатар қандай да бір саяси құқықтыұқ мектептің
басшылық алуы. Ең қызығы, тарихтың өзі көрсетіп отырғандай, өзіне рухани
және иоральдық функцияларды ала отыра, руханияттың саяси бөлігі билік
жүйесіне өткен сайын мемлекет мақсаттарын қолдап оны уағыздаушы болып
келеді, және бұл жағдайда Шариат нормаларының бар болуы аса маңызды емес.
Оған мысал ретінде Мысырдағы жағдайды алуға болады. Ондағы руханият елуінші
жылдары Мұсылмпн бауырлар қозғалысының экстремистік қанаты, оның ішінде
мынадай саяси ағымдар: әл-Джиһад, ат-Такфир уа-әл хиджра және анағұрлым
сабырлы Хизб-ут-тах-рир-ды ресми сынға алды.
Осыған байланысты Мысырдың Ұлы муфтиі Фарадждың Ұмытылған қарыз (әл-
Джихад ағымының идеологы) атты кітабі жөнінде былай деп айтты: Бұл кітап
хариджит бағытына тиесілі иретикалық болып табылады. Такфир оған
сенімсіздік айыпталды деген айналасындағы даулар жқнінде ол былай деп
талқылады: Адам үлкен күнә жасағанымен де, оның құқықсені мділігі мызғымас
болып қала береді.. Исламдағы басты шарт болып – Аллаһтың ьарына сенім
болып табылады. Мұндай пікірді Мұсылман бауырлар партиясының теоретигі
Мұхаммад әл Газали де берді. Ол да ат-Такфир уа-әл хиджра-ны хариджизм
деп есептеді.
Әлбетте біз, исламның әсері әр мемлекетте өзінің аумақтық ерекшеліктеріне
байланысты мінезі жағынан әртүрлі болатынын ұмытпауымыз қажет. Өткен
ғасырдың 50-80 жылдары Мысырда антижүйелік экстремизмнің орын алуы жөнінде
айтуға болады. Мұсылман бауырлар қозғалысының идеялық баспалдағы
шумулийя, яғни толықтылық қағидасына негізделген. Ол бойынша ислам жүйесі
өзіне тек дінді ғана емес, оған қоса әлеуметтік жүріс-тұрыс нормаларын,
ішкі және сырьықы саясатты жүргізу қағидаларын кіргізді. Елуінші жылдардан
кейін Бауырмашылық радикалды қанаты Еркін офицерлер патриоттық ұйымымен
күресу жолында, ал кейін Кэмп-Дэвид келісіміне қарсы бағытта билік
басындағы режимге қатысты антижүйелік бағыт ретінде қалыптасты.
Туркиядағы исламның ерекшеліктері туралы сөз қоззғайтын болсақ, оның
елдегі саяси жағдайына маңызды әсер ететін күшті элементтерін атап өту жөн.
Мысалы, суфийлік фактордаң үлкен саясатқа өте алмайтындығымен бөлек жеке
радикалды элементтердің, ланцизм саясатына қарсылығы. Ресей зерттеушісі
Г.И. Старченконың байқауынша, исламистер мен лацизм жақтаушылары арасындағы
күрес, жаңа аспектілерге ие бола тұра, зайырлы Түркияның саяси өміріндегі
ажырамас бөлігі болып табылады.[11]
Әйгілі түріктанушы К. Карпаттың қызықты ойын мысал ретінде алайық. Ол
Түркияныі саяси өміріндегі ұдайы тапшылықтары жөнінде тезисіндегі мемлекет
тұрақсыздығын ұлттық мәдениет пен идеологиялық ұстанымдарға сәйкес емес
заңдары мен сырттан келетін конституциялық жедел трансформациясының
қорытындысы ретінде бағалайды.[12]
Суфийлік фактордың мықты әсерімен ұсынылған қоғамның гетерогендігі мен
тегінің бір болмауының атап өткен жөн. Бұл жағдай сонау Түрік
республикасының жаңадан қалыптасқан кезеңінде пайда болған, яғни жас Түрік
республикасында завийе және текке діни қоныстаушылары бірден жабылды, шейх,
дервиш, мюрид және тағы басқа діни атақтар алынып тасталды.[13] Бірақ
бұндай тез және радикалды шаралары кей жағдайда кері әсерін тигізді,
мысалы, 1967 жылғы Сүлеймен Хильми Тухиаха негізін қалаған саидчылар мен
сулейменчилер секталарының өркендеуіне әкеліп соқтырды. Ал олар өз
кезегінде өзара бәсекелестер болды.[14] Түркияда көптеген ресми және
биресми түрлы мағынадағы партиялар мен қозғалыстар әрекет етеді: Ұлы
ислам майданы, Благоденствие ислам партиясы, Ислам тәртібінің ошағы,
(Ұлы бірлік партиясының қоластында), Рефах партиясы (Благоденствие),
Сұр қасқырлар, Орта шығыс Түркі Одағы партиялары. Ф. Бадерхап есебі
бойынша Түркиядағы суфийлік ордендегі электораты шамамен бес миллион адам.
Жаңа заман Түркиядағы жағдайды сараптау барысында 3 бірдей мықты
тенденцияға, яғни дамудың 3 кезеңіне көңіл бөлейік: Осман, ерте
республикалық және соғыстан кейінгі. Бүгінгі күні Түркияда бір уақытта
өздерінің қоғамдағы исламның рөліне қарама_қайша баға беруімен осы үш кезең
орын алады.[15]
Ливияда 1969 жылғы революциядан кейін мемлекеттің қоғамдық және саяси
климатын демократизациялауда ливиялық билік басындағылар ортоддоксальды
исламның мемлекеттік- құқықтық доктринадан кері бетбұру арқылы мемлекеттік
құрылым мен қоғамдық құрылыстың кейбір мәселелері бойынша жоспар
жолдамаларын құрды. Жаңа заманға джамихирийлік жүйені қалыптастыруда
ливиялық басшылыө мәні жағынан хараджиттердің позицияларына жақындаса
түсті. Ал олар, өз кезегінде, бөлек жағдайда халифаттың, оның қажеттігі
тезисіне қарағанда, болу мүмкіндігі жөнінде айтады. Ұлттық сана-сезімнің
қалыптаасу процесі бұл мемлекетте ислам дінінің тектік-таптық құндылықтары
негізінде жүзеге асырылады.
Ауғанстанда этникалық факторларддан басқа ішкі конфессианалдық
қақтығыстар маңызды рөл атқарады. Солтүстік Альянс, негізінен,
ортодоксальді емес бағытпен ұсынылған болып талибтер жүзінде оппозицияны
таниды, ал талибтер консерваторлық классикалық жүйені ұстануды шақыруға
бағытталған.
Ресей шығыстанушысы Л.Р. Полонская Үнді және Ауған мұсылмандары арасында
тікелей байланысты қарастырады. Яғни оның айтуынша, Ауған мұсылмандарына
XVIII ғасырдағы Солтүстік Үндістандағы Сеид Ахмед Барлеви қолбасшылығымен
вахаббиттік қозғалыстың жандануы үлкен әсерін тигізді.
Сауд Аравиясындағы ислам радикализмі, негізінен, проамерикандық
ориентацияның жоғарғы басшылар топтарында орын алуы. әсіресе мұсылман
қауымының қарсылығы бұл жартыаралдағы американдық әскерлердің орналасуында
болып табылады. Соған сәйкес 1994 жылы антибатыстық маргиналды топтың
көшбасшылары шейх Сальман әл Ауда мен Сафар әл Хавали тұтқынға алнған
болатын. Таяу шығыстық тапшылық бойынша ең қолайлы саясат пен мемлекет
ішіндегі қақтығыстар дамыған ханбалиттік саяси-құқықтық жүйесімен
реттеледі. Исламның жан-жақты талқылауымен көрініс табуына қарамастан,
заңды болып әсер етуші екі ағым ғана бар: сыртқы және ішкі. Екеуінің әсері
саяси бағыттарда ішкі және сыртқы күштердің қатысуымен исламды
радикализациялау және бұл факторды пайдалану болып табылады.
Мұсылман қауымында исламның позициясы өте күшті болуына байланысты ішкі
фактор ретінде, руханияттың саяси бөлігінің позициясы; қоғамды
деорталықтандыру және корпоративизациялау элементі бар суфизм және халықты
біріктіру мен билікті орталықтандыруды жалпы және ыңғайлы нысан саясатты
қалыптастыруды жақтаушылар, яғни исламды оның классикалық тұрғыдағы нысанға
қайта келтіруді қолдаушылар арасындағы қарама-қайшылықтар. Оны көптеген
тарихи фактілер дәлелдейді. Осыдан біз, ішкі конфессионалдық тапшылықтың
негізінде интеграция қағидалар мен нысандары арасындағы қақтығыстар және
оның түбінде өз саяси билігін жүзеге асыру жатыр. Мемлекетке қарсы шығуда
да, және оған бағынуда да екі нысан да ерекше және ыңғайлы болып табылады.
Сыртқы фактор болып, ең алдымен, экономикалық жағынан әртүрлі деңгейдегі
мемлекеттер арасындағы қрама-қайшылықтар табылады. Солай бола тұра ислам
сыртқы агрессияға қарсы тұрудағы консолидациясы түрткісі бар механизмі
ретінде ыңғайлы. Дегенмен қай түрінде көрінсе де ислам өзінше ерекше.
Өзінің спецификасы жағынан әрбір қалыптасқан жағдай бір-бірінен
ерекшеленеді және осы әрбір жағдайында мұқият исламтанушылық зерттеулерді
талап етеді.
Қазіргі таңда исламдық факторды кейбір батыс щеңберіндегі тұлғаларымен
айыпталуы бізге олардың мәселенің толық қамын білмейтінін және оған қате
баға беретінін көрсетеді. Себебі, олар тек мәселенің үстіңгі және сыртьқы
көріністері негізінде және терроризмнің көріністеріне қате сараптама жасау
негізінде қорытынды жасайды. Бұл нысанның ерекшелігі мынада болып табылады:
осы ланкестік әрекеттерді жүзеге асырушылар одан геосаяси және
геоэкономикалық пайданы табады. Бірақ көлеңкеде қалып, ешқандай соттық
қарауына тиесілі болмайды. Белгілі-бір тұлғалар мен тараптарың кінәсі
жөнінде дәлелдері жоқ болады.
II БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОРТА АЗИЯ АУМАҒЫНДАҒЫ ҚАУІПСІЗДІК ПЕН САЯСИ
ТҰРАҚТЫЛЫҚТЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ ОРНЫ
§ 1 Қзақстанның тұрақтылығы мен қауіпсіздігіне іштен іру факторларының
төндіретін қауіптері.
Қазақстан көрші мемлекеттердегідей экстремизмнің күшті жандануын көрмеген
мемлекет болып табылады. Алайда мемлекет аумағында экстремистік тенденциясы
жоқтың қасы деп мәлімдеуге үлкен қате. Бүгінгі күні Қазақстанда
экстремистік тенденцияның дамуы мен қалыптасуының латенттік процесі жүріп
жатыр деп үлкен сенімділікпен айтуға болады.
Қазақстандағы ислам көшпенді өмір салтына, халықтық-шаруашылық қалпына,
қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінің өзіндік ерекшеліктеріне байланысты діни
нанымның ерекше сипаты түрінде дамыды.
Сол себепті Ұлы қазақ халқының жерінде догматизмге немесе экстремизмге
бұрын сонды орын болмаған. Дегенмен экстремистер біздің Республикамызды
аттап өте алмады. Қазақстанда діни таным еркіндігі қағыдасын сылтаулатып,
діни қайта жаңғыру толқынында, соңғы кездері Республикамызға дін-мистикалық
оқулықтарды тарату және діни-этникалық негізде қақтығыстарды жандандыруға
қолайлы жағдай жасау мақсатымен шетел діни миссиялар саны күрт өсе бастады.
Экстремистердің Қазақстанға деген қызығушылықтары мұнай – газ мәселесімен
де тығыз байланысты болуы мүмкін. Энергетика, ииндустрия және сауда
министрлігінң бұл жауабы бойынша Каспий теңізінің көмірсутек ресурстары
Парсы шығанағындағы қара алтын қорына сәйкес келеді. Бұл дегеніміз, қырық
жылдан бері әлемдік мұнай экспортының 60 % бақылайтын он мемлекеттер
біріншілігіне мұнайды өндіру деңгейі жағынан Қазақстан мүше болуына
мүмкіндігі бар. Осылайша Қазақстан өзінің сыртқы саясатындағы пробатыстық
ұстанымдарына орай Еуропа және Америкаға ОПЕК мемлекеттерінің
сұраныстарынан (шешімдерінен) тәуелсіз болуын қамтамасыз етеді. Бұл
жағдайды Таяу Шығыстағылар жақсы түсіне отырып, Қазақстандағы рухани-діни
бауырларды қолдауға үлкен қаражаттардың бөлінуін аямайды.
Жоғарыда айтылғандардың бәрін қорытындылай келе, экстремизмнің
Қазақстанға енуі жақсы жоспарланған әдістеме бойынша жүзеге асырылады:
- Радикалды исламдық ұйымдары мен қайырымдылық қорларды құру;
- Экстремистік сипаттағы діни әдебиеттерді тарату;
- Жастар арасында қоғамдағы идеологиялық вакуумды теріс пиғылмен
пайдалану арқылы вахаббизм идеяларын насихаттау;
- Ең алдымен Қазақстанның Оңтүстік аймақтарында исламдық оппозицияны
құру.
Осыдан кейінгі экстремистік бағыттағы вахаббиттердің тәжірибелік
қадамдары мыналар болуы мүмкін:
- Дінге сенушілердің рухани басшылықтан ресми руханиятты шектеуі және
беделін бұзу:
- Қазақстанға тән емес дәстүрдегі мұсылмандық ұйымдардың оқу лагерлеріне
жастарды тарту және кейіннен оларды жартылай заңды шетелде фундаменталды
дәріс алуға үміткерлерді таңдау.
КСРО ыдырағаннан кейінгі Орта Азиядағы жанама тұрақтылық өте жіңішке
материя болды. Орталық Азия аймағы діни-саяси, этникалық тұрғыдағы
потенциалды қақтығыстарға толы немесе аумақ және билікке идеологиялық
күресті бастау жалған алғышарттармен жаппай қамтылады. Мемлекеттер мен
халықтар арасындағы тығыз дәстүрлі байланыс, жоқка шығаруды қиынға
түсіретін шекаралардың ашықтығы экстремистік идеялардың бұл аймақта
тезарада жаппай таралуына қолайлы жағдай жасайды. Оның үстіне ауыр
әлеуметтік-экономикалық жағдай бұл процесті катализатордан өткізгендей
болып, қайшылықтардың қасіретті қоспасын тездетеді. Яғни көрші жатқан
мемлекеттердегі орын алған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Орта Азиядағы экстремизм және ланкестік әрекеттердің жандану себептері
мен ерекшеліктері
§ 1. Экстремизм. Түсінігі, себептері және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
§ 2. Орта Азия аумағындағы діни экстремизм ерекшеліктері. Оның ішкі және
сыртқы таралу
факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...16
ІІ Қазақстанның Орта Азия аумағындағы қауіпсіздік пен саяси тұрақтылықты
қамтамасыз етудегі орны
§ 1. Қазақстанның тұрақтылығы мен қауіпсіздігіне іштен іру факторларының
төндіретін
қауіптері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 20
§ 2. Қазақстанның саяси тұрақтылығы мен тұрақтылығы мен қауіпсіздігіне
сырттан келетін қауіптерді алдын-алу және
жою ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
ІІІ Азия мен Қазақстанда экстремизм және терроризммен күресудегі
халықаралық-құқықтық нормалары
§ 1. Орта Азия аймағындағы экстремизм және терроризм көріністерінде адам
құқықтарының бұзылуы мен оларды қорғау
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ..39
§ 2. Терроризм және экстремизммен күресуге бағытталған халықаралық
ұйымдардың
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
53
КІРІСПЕ
Жаңа заман кезеңінде халықаралық құқық - құқықтың әр саласындағы
халықаралық қатынастардың күшеюімен байланысты елеулі оң өзгерістерге
ұшырап жатыр. Халықаралық қауымдастық, бүгінгі күні, халықаралық құқық
нормалары мен қауіпті соғыс конфликтілерін, саяси қақтығыстарды бейбіт
жолмен шешудегі ауқымды тәжірибесімен осы жұмыста қарастырғалы тұрған
экстремизм және терроризм мәселелерін дұрысшешуге шамасы жетерлік деген
ойдамыз. Халықаралық арақатынастардың ерекше аясы болып терроризм және
экстремизм табылады. Бәріміз білетіндей, аталған екі құбылыс белгілі-бір
мемлекеттің аумағында орын алғанымен, бүкіл әлемді масасыздандыратын
мәселеге айналды. Себебі бұл оқиғалар дүниежүзілік қауымдастықтың
мүдделеріне қайшы тұрып, олардың бейбіт, тыныш және ынтымақтастық өмірін
қауіпті жағдайға тірейді. Алайда, көптеген ғалымдар, бұл мәселелерді
әлемдік қатынастардың жаһандануымен байланыстырады. Қазіргі заман өзінің
күрделі қатынастарының қиындай түсуімен және рухани құндылықтарға кері
көңілмен қараудың тенденциясымен түсіндірілетін адам және қоғам, қоғам және
мемлекет, мемлекет және әлемдік қауымдастық арасындағы қарым-қатынастардың
шиеленісуіне әкеліп соқтырады.
Бүгінгі күні тұрақтанған Батыс және Шығыс түсініктерінің бел ала бастауы
мемлекеттер арасында саяси, экономикалық және тағы басқа тұрғыдағы
мәселелерге байланысты, қарапайым қоғамға әбден түсініксіз, үлкен және
қауіпті қорытынды – ланкестік, экстремистік қақтығыстарға әкелді. Енді, бұл
орныққан жағдай - ешкімге де тиімді еместігін көрсетеді.
Мұндай жағдайда әлемдік қауымдастықтың терроризм және экстремизммен
күресудегі әсерлі әреккеттер болып мемлекет тарапынан кепілденген
адамдардың оған бірігіп қарсы шығуы табылады. Мемлекеттер бұл аяда
қызметтесу арқасында халықаралық өзара әрекеттестіктің құқықтық және саяси
негіздерін орнықтырады. Көрсетілген өзара әрекеттестік мынадай жалпы
мақсаттарға бағытталған – халықаралық бірігудің арқасында ғана іске асатын
халықаралық қылмыстылыққа қарсы әрекеттерді ұйымдастыру, халықаралық
қауіпсіздіктің бірыңғай жүйесін құру.
Біз білетіндей, террордың нәтижесінде адам құқықтары мен бостандықтары
жексұрын, қатігез және көргенсіз нысанда бұзылады. Ланкестік акт, қагдай да
көрініспен орын алса да, тіптен, соғысқа әкелетін нысандағы экстремизм – ең
алдымен, адам баласына, оның бағаланбас өмір фактісіне үлкен қасірет
әкеледі. Хылықаралық құқытың бірден-бір қағидасы – адам құқықтары мен
бостандықтарын кесетін экстремистік және (немесе) ланкестік әрекеттердің
қайта –қайта жандануы қоғамда адамға өмір сүруге ешқандай мүмкіндік бере
алмайды.
Ал мемлекеттердің халықаралық ынтымақтастығы адам және азамат құқықтары
мен бостандықтарының кепілі ретінде орнығуы әбден дұрыс бағыттың
дәлелі.мемлекеттер бұл мәселені шешу жолында мынадый бағытты ұстануы жөн –
ұлтаралық және мемлекетаралық келісім.
Терроризм және экстремизм өздерінің қылмыстық мақсаттарын орныдау үшін
барлық объектілерді пайдаланады, соның ішінде әлемде ең қымбат – адам
өмірі, оның денсаулығы мен қоғамдағы күнделікті іс-қимылын жоюға дейін
баруға безбейді.
Орта Азия аймақтарында экстремизм және терроризм мәселелері ерекше көңіл
аударуға тұрарлық жағдай. Аталған аймақ Қазақстанға көршілес мемлекеттерден
тұрғандықтан өздерінің аумақтарында экстремизм және терроризм көріністері
жандануының көркеюіне байланысты туындаған ішкі тұрақсыздық жағдайлары
үлкен қауіп төндіреді.
Таңдалып отырған бітіру жұмысының өзектілігі - жасалған қорытындылармен
дәлелденеді. Онда халықаралық өзара әрекеттестіктің аймақтық мәселелері мен
олардың болашақта даму тенденцияларын қарастыруға байланысты зерттеулер
жүргізіледі.
Тұрақтанған жағдайда Қазақстан экстремизм және терроризмге қарсы тұруға
байланысты халықаралық ынтымақтастық жүйесіне белсенді түрде енуде.
Зерттеудің негізгі мақсаты болып экстремизм және терроризммен күресудегі
Орта Азия мемлекеттерінің ынтымақтастық қағидалары мен мазмұнының жалпы
мінездемесін қалыптастыру табылады. Жоғарыда аталған мақсатқа сәйкес,
бітіру жұмысының авторы келесі тапсырмаларды шешуге бет бұрды:
- экстремизм және терроризм түсінігі мен себептерін анықтау;
- Орта Азия аймағында діни экстремизмнің құқықтық ерекшеліктерін ашу мен
оның ішкі және сыртқы факторларын айқындау;
- Қазақстан Орта Азия аймағында қауіпсіздік пен саяси тұрақтылықты
қамтамасыз етудегі орнына байланысты халықаралық-құқықтық мәселелердің
мінездемесі;
- Қазақстанның қауіпсіздігі мен тұрақытылығына төнетін ішкі қауіптерді
анықтау;
- Қазақстанның қауіпсіздігі мен саяси тұрақытылығына төнетін қауіптердің
сыртқы факторлары жандануының құқықтық мәселелерін айқындау;
- Қазақстан мен Орта Азия аймағында экстремизм және терроризм
әрекеттерінде адам құқықтарын қорғау мен бұзылу мәселелерін анықтау;
- Қазақстан мен Орта Азия аймағында экстремизм және терроризммен күресуге
бағытталған халықаралық ұйымдардың қызметін анықтау.
Бітіру жұмысының объектісі Орта Азиядағы экстремизм және терроризммен
күресу аясындағы халықаралық қатынастарда туындайтын құқықтық мәселелер
болып табылады.
Ал оның пәні – зерттелетін аядағы халықаралық құқық нормаларының орын
алуы және ондағы қызметінің даму деңгейі. әрине, бұл бітіру жұмысында, мен,
өзімнің студенттік лауазымынан ешқандай көлемді ұсыныстарды енгізе
аламаймын. Бірақ ғылыми жетекшімнің ұстанған бағыт-бағдары маған дұрыс
қорытындылыр шығару септігін тигізеді деп ойлаймын.
Қарастырылып отырғалы тұрған тематиканың методологиялық негізі –
мемлекеттік және құқықтық құбылыстардың жалпығылыми және жекеғылыми
әдістерін қарастыру: тарихи, салыстырмалы, логикалық, формальді-құқықтық,
функционалды және тағы басқа.
Теориялық және тәжірибелік маңызына терроризм және экстремизммен
күресудегі Қазақстан мен Орта Азия мемлекеттерінің ынтымақтастық аясында
халықаралық құықық ғылымының келешекте дамуы жатады.
Зерттелетін аядағы халықаралық қатынастардың әрекет ету қағидалары мен
мазмұнының түсінігі туралы ғылыми көзқарастардың жетілуіне әсер тигізеді
деген қорытындыға жетуге болады. Халықаралық қатынастардың жетілуі – оын
алған экстремизм және терроризм қуіптеріне әсерлі тойтарыс бере алады. Тек
оған жету жолдары адам және азамат құқықтары мен бостандықтарына ешқандай
кедергі келтірмесе және оларға қарсы тұрмаса... Жұмыста қарастырылған
нәтижелер мен ұсыныстар халықаралық құқықтың дамуына пайдалы болады деген
үміттеміз.
Алдарыңызға ұсынылған бітіру жұмысы үш тараудан, алты параграфтан,
кіріспе, қорытынды бөлімдерінен, пайдаланылған қайнар-көздер тізімінен
тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі компьютермен терілген елу бес беттен тұрады.
І ТАРАУ ОРТА АЗИЯДАҒЫ ЭКСТРЕМИЗМ ЖӘНЕ ЛАНКЕСТІК ӘРЕКЕТТЕРДІҢ ЖАНДАНУ
СЕБЕПТЕРІ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
§ 1 Экстремизм. Түсінігі, себептері және түрлері.
Қазақстан Республикасының 2005 жылдың 18 ақпанында шыққан Экстремизмге
қарсы іс-қимыл туралы Заңына сәйкес, экстремизм және оның түрлері болып
келесі әрекеттерді ұйымдастыру және (немесе) жасау табылады:
- жеке және (немесе) заңды тұлғаның, жеке және (немесе) заңды тұлғалар
бірлестігінің белгіленген тәртіппен экстремистік деп танылған ұйымдардың
атынан іс-әрекеттер ұйымдастыруы және (немесе) жасауы;
- жеке және (немесе) заңды тұлғаның, жеке және (немесе) заңды тұлғалар
бірлестігінің мынадай экстремистік мақсаттарды:
1) Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысын күшпен өзгертуді,
егемендігін, оның аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және
бөлінбеуін бұзуды, мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігі мен қорғаныс
қабілетіне нұқсан келтіруді, өкіметті күшпен басып алуды немесе
өкіметті күштеп ұстап тұруды, заңсыз әскерилендірілген құрылымдарды
құруды, оған басшылық жасауды және қатысуды, қарулы бүлік
ұйымдастыруды және оған қатысуды, әлеуметтік, тектік-топтық
алауыздықты қоздыруды (саяси экстремизм);
2) Нәсілдік, ұлттық және діни алауыздықты, соның ішінде зорлық-
зомбылықпен немесе зорлық-зомбылыққа шақырумен байланысты
алауыздықты қоздыруды (ұлттық экстремизм);
3) Діни өшпенділікті немесе алауыздықты, соның ішінде зорлық-
зомбылықпен немесе зорлық-зомбылыққа шақырумен байланысты
алауыздықты қоздыруды, сондай-ақ азаматтардың қауірсіздігіне,
өміріне, денсаулығына, имандылығына немесе құқықтары мен
бостандықтарына қатер төндіретін кез келген діни практиканы
қолдануды (діни экстремизмді) көздейтін іс әрекет ұйымдастыруы және
(немесе) жасауы;
Сонымен қатар Қазақстан Республикасы Заңнамасы мынадай түсінік береді –
экстремизмді қаржыландыру, және оған өз анықтамасын береді: жеке және
(немесе) заңды тұлғаларды, жеке және (немесе) заңды тұлғалар бірлестіктерін
экстремистік мақсатта қаржыландыру. Оның ішінде қаржылық капитал,
жылжымайтын мүлік, оқу полиграфиясы және материалдық-техникалық базаны,
телефон, факсимильдік және басқа байланыс түрлері, ақпараттық қызмет,
сонымен қатар басқа да материалдық-техникалық құралдырды ұсыну жолымен
жүзеге асады. Экстремизм терминінің жалпы және кең тараған түсінігі болып
оның сөзбе сөз аудармасы (*extremus* латын тілінен – шеткі, шектен тыс
деген мағынаны білдіреді) табылады. Осыдан экстремизмді қоғамда қалыптасқан
және кең тараған нормалар мен ережелерді радикалды түрде жоққа шығаратын
шеттен тыс көзқарасар мен әрекеттерде ұстану деп анықтама беруге болады.
Жоғарыда экстремизмге берілген анықтамасы өзінің мазмұны жағынан жеңіл және
нақты болып көрінсе де, бұған қарамастан сарапшылар ортасында бұл құбылысқа
әртүрлі түсінік орын алады. Бірақ, айтуға жөн болатына жәйт, экстремизм
анықтамасына біркелкі позициясының жоқ болуы бүкіләлемдік сарапшылар
қоғамына тән және осы мәселе бойынша бүгін де, әрқашан да өткір пікір-
сайыстар орын алады. Шарттың мағыналы үлесімен сарапшылар ортасын екі топқа
бөлуге болады. Бірінші топ - өзінің экстремизм түсінігі мен анықтамасында
оны жеткілікті негізде бір мағыналы ешқандай шартсыз анықтайды, сонымен
қатар оны, яғни экстремизмді тек негативті және әлеуметтік қаупі бар
құбылыс деп санайды. Осы дефиницияны жақтаушылар – көпшілік және оларды,
шартты түрде, консерваторлар деп белгілеуге болады.
Алайда жоғарыда айтылған мәселеге анағұрлым дифференциалды түрде келу
арқылы ынталанатын белгілі-бір зерттеушілер тобы экстремизм түсінігінің
жалпылама маңынасынан шығатын болса, бұл құбылыс біржақты кері болып
анықтала амайдыдеген пікірді ұсынады. Оларды шартты түрде либералдар деп
белгілеуге болады.
Жекелеп алып қарайтын болсақ, адам құқықтары жөнінде Ресей институтының
сарапшысы Лев Левинсонның пікірінше, экстремизмнін бір мағынаға ие бола
алмау себебі, ең алдымен, бұл феномен түсінігіне кіретін түрлі мінездегі
әрекеттер аясының өте кең болуында. Сондықтан экстремизмнің нақ өзіне тиым
салудың мағынасы жоқ. Экстремизм – бұл қылмыс емес. Бұл Гринпис та, әлем
марштары да, бір сөзбен айтқанда жалпы қабылданған тәртіптен тыс болатын
әрекеттер[1].
Осы логикадан шығатын болсақ, экстремизмге тек негативті, қауіпті құбылыс
сияқты берген анықтамалардың бәрі объективті болып қарастырылуы мүмкін емес
және айтылған күрделі әлеуметтік феноменнің толық бағасына үміткер бола
алмайды. Либералдардың көзқарасы бойынша экстремизм түсінігін кең ауқымда
қарастыру мәселесі және осыған орай туындайтын терминнің бір мағыналы
болмауы, сонымен қатар оның жанама құбылыс болуы түрлі коллизиялырының
саяси, саясаттанушылық, моральдық-этикалық қайшылықтардың туындауына
негізгі себепкер болып табылатын басты сәт екенін ұмытпауымыз жөн.
Жоғарыда айтылған құбылыстың антиәлеуметтікжәне антиқұрылымдық сипатқа ие
екенін мақұлдай отыра, сонымен қатар экстремизм феноменінің әрмағыналы
түсініктерді жақтаушылардың айтылған қорытындыларының даулы екенін де
растай отыра, олардың келтірген дәйектерінде белгілі-бір сау логика бар
екенін мойындау керек.
Жалпы, бұл көзқарасқа сүйенетін болсақ бір шынайы маңызды қауіп бар. Яғни
мемлекет тарапынан басқа да мүдделі субъектілер тарапынан да өз мақсаттарын
жүзеге асыру үшін экстремизм терминінің кең мағынасын, пайданы көздейтін
бір мақсатқа бағытталған талқылауды кері пиғылмен қолдану болып табылады.
Экстремизм анықтамасын әртүрлі талқылаудың бірден-бір себебі: нақты емес,
түсініксіз және жүйесіз дефиницияның кең таралуы. Осыдан экстремизмді
классификациялауда адамадар әрбір орныққан тәртіптен тыс шығатын
әрекеттерді жасауды кіргізе алады. Сөйтәп оларға өз ықпалын тигізетін
саяси оппоненттерін жоюға және тағы да басқа пайда табу мақсаттарына
жетудегі байланыс, көбінесе, авторитарлы және тотаритарлы нысандағы
басқару жүйелерінде, мемлекет тарапынан экстремизмді өздерінше талқылау мен
оны пайдалыну қазіргі таңда әлемдік саяси тәжірибеде көрініс табады.
Дегенмен, шынайы өмірде орын алған әртүрлі саяси экстремистік қйымдар
нақтыы басқару режиміне қауіптілігін көрсеткенімен, әлеуметтік қауіпті
немесе деқұрылымдық элементтері бар критерийлерді көтере алмайды. Осылайша
либералдық позицияны жақтаушылар белгілі-бір субъектінің әрекетінде
экстремистік сипаты бар депсыныптаған жағдайда нақты қарсы ісер етуші құрал
жоқ екендігін дәйекті түрде көрсетеді.
Талқыға салған экстремизм түсінігін кең көлемді қарауын қорытындылайтын
болсақ, консерваторлар да, либералдар да өздерінің аталмыш терминге
берген анықтамалырында өте маңызды қателер бар екеніне көзіміз жетеді.
Экстремизм феноменін қарастыруда жоғарыда ұсынылған ерекше тәсілді кең
мағынада түсінуге бағытталғанымен, шектен тыс әдістер мен көзқарасты
ұстанушылардың әрекеттерін қабылдауы ақталмайды және оны ерекше саяси
дефиниция ретінде қарастыруға мәні жоқ. Мұндай экстремизм мағынасын оның
түп тамырына жетіп талқыға салу былай деп түсіндіріледі. Ең алдымен, бұл
күрделі әлеуметтік құбылыстың пайда болуын мұқият қарастыру барысында және
оның түсінігін нақты белгіленген шектерге дейән қарастыру арқылы негізгі,
біржақты және нақты критерийлерді анықтау жолымен біз мынадый қауіпті
құбылысқа ықпалды түрде қарсы тұра аламыз. Сонымен қатар, бұл терминнің
түсінігін заңсыз пайдалануға мүмкіндік беретін жолдарды атап қте аламыз.
Экстремизм генезисінің анализі бізді жеткілікті дәрежедегі қарапайым
қорытындыға әкеліп соқтырады. Бұл дегеніміз аталмыш феноменнің пайда болу
негізінде саяси, экономикалық, әлеуметтік, этникалық, діни-конфессионалдық
мінездегі көзқарастары мен қайшылықтардың еркін соқтығысуы жатыр.
Белгілі бір мемлекетте өздерінің бағдарламаларын ұстануға түрле
себептермен мүмкін болмайтын қарсы тұрған (оппозиция) шектен тыс тәсілімен
саяси, діни, этникалық және таға басқа мәселелерін шешуге бет бұрады.
Себебі жиі экстремистік әрекеттер дәл осындай тұғырықтан шыға алмайтын
жағдайда туындайды. Қырғыз сарапшысы М. Койчукуловтың айтуынша,
экстремизмнің туындау табиғаты түрлі идеяларға қарсылық: саяси режимге,
әлеуметтік теңсіздікке, белгілі әлеуметтік топтардың, этникалық, ұлттық
және коныессионалдық одақтардың қоғамдағы орнына қанағаттанбаушылық[2] .
дегенмен айтып өтуге жөн болатын жәйт, барлық қақтығыстар зорлық, зомбылық,
заңсыз антиқоғамдық нысанға ие болмайды. Тек қана нақты критерийлердің бар
болуы арқылы қарастырып отырған әрекетті экстремистік акті немесе жай ғана
қоғамдық және жекелеген құқықтар мен тәртіпті ұстану, сақтау жолымен
белгілі бір топтардың көзқарастарының ерекше шерулері деп анықтауға болады.
Тәжікстан зерттеушісі А. Имомовтың әділетті пікірі бойынша, экстремизм
жеке құбылыс ретінде дара қылмыс болып табылмайды. Қалмыс болып оның
туындауы, оның салдары табылады. Өз кезегінде бұл қылмыстық әрекет
мемлекетке, қоғамға және жеке тұлғаға қауіп төндіретін қоғамдық қауіпті
әрекет жасауда көрініс табады[3].
Экстремизмді баяндайтын критерийлерді анықтау басты мақсат және ой болып
табылады. Осы мақсаттарға орай экстремизм тек заңсыз және антиқоғамдық
әрекеттерде пайда болатын деқұрылымдық идеялармен күресетін қажеттілік
емес, сонымен қатар аталған критерийлерге кірмейтін идеяларды бөліп шығару
мақсатын көздейді. Алайда толық ақиқат болып келетін жағдай – экстремизм
анықтамасына әртүрлі түсініктеме беру арқыы ешқандай біркелкі критерийлер
жүйесі жоқ және әрбір зерттеуші өзінің экстремизмге критерийлер жүйесін
береді.
Біздің ойымызша, атақты Ресей маманы М. Краснов экстремизм критерийлеріне
анағұрлым нақты және жүйелі баға берді[4]. Оның пайымдауынша экстремизмге
төмендегі жағдаяттарға бағытталған доктриналарды, идеяларды, ағымдарды
тартуға қатысты әрекеттер жатуы керек. Олар:
- Адамдардың сыныптық, мүліктік, нәсілдік, ұлттық немесе діни белгілері
бойынша бөлінуі;
- Адам құқықтарын жоғарғы басты конституциялық құндылық екенін жоққа
шығару;
- Идеяларды еркін тарату мен айырбастауды, плюрализмді заңдастыру
мүмкіндігін жою;
- Жалғыз ғана мемлекеттік идеологияны қалыптастыру немесе орнату.
Жоғарыда көрсетілген критерийлер аяқталған болып объективті тұрғыдан
есептелмесе де, біздің көзқарасымыз бойынша экстремизмді анықтаудағы өзінің
үлкен ықпалын тигізе алады. Солай бола тұра, негізгі және маңызды принцип
ретінде мемлекет және қоғамға, жеке тұлға құқықтарына қауіп төнетін
әрекетті бағалау критериі қарастырылады.
Бұл анализ негізінде мынадай екі маңызды қорытынды жасауға болады:
Біріншіден, экстремизмнің шынайы пайда болу негіздері тек мына жағдайда
болады: жеке индивидум немесе қоғам топтары өздерінің көзқарастарын
радикалды түрде орнату мақсатында мемлекет қауіпсіздігі ұстанымдарына,
басқа қоғамның құқықтарының саөталуына потенциалды қауіпті қалыптастыру.
Екіншіден, тек қана нақты критериялардың бар болыу арқылы экстремизмге
дұрыс анықтама беруге болады. Мұндай жағдайда экстермизммен күресу басқаша
ойлайтындармен күресу болмайды. Яғни адам құқықтары қағидаларына, пікір
плюрализміне, діни, саяси, әлеуметтік аядағы идеяларға қарсы тұрмайды. Оған
қоса, экстремизмнің антидемократиялық, антиқоғамдық мінезге ие екендігін
есепке алатын болсақ, онымен уақытылы және ықпалды түрде күресу мемлекеттің
қауіпсіздігі, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сақтаудағы кепілі
боолады деп пікір бекітуге болады.
Болмаған жағдайда, яғни мемлекет және қоғам өз әлсіздіктерін көрсететін
болса, немесе экстремистік әрекеттерге мүлдем тойтарыс бере алмаса, бұл өз
кезегінде, міндетті түрде мемлекеттің қоғамдық-саяси жүйесінің эрозиясына
әкеліп соқтырады. Бұған байланысты, біздің ойымызша, экстремистік
әрекеттірдің әрбір мемлекетке немесе қоғамға мүмкін болатын салдарды Ресей
мамандары В. Зорин және Э. Паин анықтады:
- саяси аяда мүмкіндіктер деңгейі кәдімгідей жоғарылайды, яғни, іс
жүзінде маргиналды болып саналатын саяси күштер беделді болып келеді де,
саяси этиканың жалпы деңгейі төмендейді. Осылайша мемлекетің бүкіл қоғамына
кері әсер тарайды;
- қоғамдағы шыдамдылық тоза басьайды да, ақыр соңында саяси жүйе
әлсірейді;
- қазіргі таңда зорлық, зомбылық мақсаттарға жету жолында анағұрлым
тиімді және жеңіл тәсіл ретінде қалыптасқан. Бұл орайда аталмыш тәсілдер
жастарға кері әсер тигізеді. Өйткені олардың табиғаты түрлі ержүрек
әрекетерге және романтикалық ерліктерді жүзеге асыруға бағытталған және бұл
талпыныс экстремистік идеялар мен қорытынды мақсаттарды жүзеге асыруға
көмектеседі. Нақ осы жағдай мен экстремистік ағымдардың ұйымдастырушылары
мен идеологтар пайдаланады. Олар идея үшін түрлі ланкестік актілер немесе
басқа да қылмыстарға баруға дайын жанкүйерлерді қалыптастырады[5];
- және ең соңғы аспект – қорқыныш. Қорқыныш азаматтық өмірдің ішінде
эрозия болады да, мемлекеттегі саяси жағдайдың тұрақсыздығына қолайлы
жағдай туғызады.
Әрине экстремизмнің жандану себептері әр қоғамға және мемлекетке ерекше
тұрғыдан әртүрлі болуы мүмкін. Жандану себептері субъективті және
объективті жағдайларға тәуелді болады. Әлбетте экстремизмнің жандануы мен
таралуының базистік шарттары бар және олар іс жүзінде барлы қоғамдар мен
мемлекеттерге тиесілі. Мысалға, Д. Ольшанский қазіргі таңдағы экстремизмнің
жандануы мен тарлуының негізгі факторларын бөледі: өлеуметтік-экономикалық
тапшылық, азаматтардың ауқымды үлесінің өмір сүру деңгейінің күрт
төмендеуі, билік құрылымдары мен саяси институт деформациясы, олардың
қоғамдық даму мәселелерін шеше алмауы, саяси режимнің тоталитарлы нысаны,
билікті оппозицияның басуы, басқаша көзқарастарды ұстанушыларды құдалау,
ұлттық толқындар, жекелеген топтардың өз мақсаттарын тезарада шешуге
ынталары, көшбасшыладың саяси амбициясы және т.б.[6] . Әрине бұл факторлар
жиынтығын қолдану арқылы белгілі бір экстремистік актінің пайда болуын
түсіне алмаймыз, себебі, жеке жанданған экстремизм нақты мемлекетте,
қоғамда өзіндік спецификалык факторларға әсер етеді.
Бірақ, дегенмен жоғарыда ұсынылған факторларға қорытынды беретін болсақ,
бұл тізім бізге қазіргі замандағы экстремизм себептері туралы анықтаманы
айқындайды. Экстремизмнің жандануы мен әрекет етуін анықтайтын жоғарыдағы
негізгі факторларды жалпылағанда экстремизм жалғаспалы саяси тұрақсыздық
кезеңінде, мемлекеттік институттардың әлсіздігі кезінде, сонымен қатар
экономикалық тапшылық жағдайында белсенді болады деген қорытындыға келеміз.
Негізгі факторлармен қатар экстремизмнің жандануы мен тарлуына жанама
әсер тигізетін факторлар тобы бөлінеді. Олардың қатарына, мысалы, мыналар
жатады: халықаралық және ішкі мемлекеттік экстремизм әрекеттерімен күресу
жүйесі мен дүрыс немесе толық жұмыс істемеуінде; қоғамның, оның бөлек
топтарының саяси және құқық мәдениеінің төмендігі; мемелекетаралық
қатынастардың әлсіреуі; әлеуметтік шиеленісудің өсуі және тағы басқа[7].
Міндетті түрде көз саларлық жәйт, экстремизмге пәндік анализдердің
талқылауына арналған зерттеулердің күрт өсуі кейінгі кезде жоғарылағанымен,
әлі күнге дейін терминологиялық ахуал сақталуда. Көп кездесетін шатасулар –
экстремизм жіне терроризм түсініктері арасында туындайды. Бір жағынан
экстремистер өздеріің мақсаттарына жету үшін маңызды рөл террористік
әрекеттерге берілген. Осы жағдайда экстремизм және терроризм терминдері
деқұрылымдық, оның қоғамдық, антимемлекеттік және жалпы антиадамгершілік
бағыттардағы әрекеттерді жүзеге асыруымен байланысты. Алайда, бұл екі
құбылыстың арасында тығыз байланыс болғанымен, олар синонимдер болып
табылмайды және экстремизм және терроризм түсініктерін нақты ажырату керек.
Аталған терминдермен ерікті түрде тек қана Бұқаралық Ақпараттар Құралдары,
саясаткерлер шатасуымен қатар арнайы мамандар да бұл терминдерді айту
барысында мәні жағынан қателеседі. Бұл терминдердің жағымсыз жағынан
араласып кетуіне әкеліп соқтырады.
Біздің ойымызша, экстремизм мен терроризм арасындағы айырмашылықтарды
неғұрлым нақты анықтаған Ресей маманы Г. Мирский: Экстремизм және
терроризм өте тығыз және өте жақын құбылыстар, бірақ олардың арасында
автоматты байланыс жоқ: егер әрбір террорист –экстремист екені белгілі
болса, онда әрбір экстремист- террорист екені қате пікір. Әрине экстремизм
белгілі бір ой толқынының тәсілі мен логикалық түрде террорды ақтауға
әкеледі, бірақ бұл қызу нүктесіне жетуге міндетті емес[8].
Адам әрекеттерінің, көзқарастарының шектен тыс болу дәрежесін қарастыру
барысында, біздің ойымызша, анықтамалардың ішінде экстремизмге жақын
түсінік – радикализм. Ресей зерттеушісі Д. Ольшанский радикализмді (латын
тілінен аударғанда, radix - тамыр) қоғамда бар әлеуметтік және саяси
институттарды түпкілікті және қайтарымсыз (радикализмді түптамырымен)
өзгертуге бағытталған әлеуметтік-саяси идеялар мен әрекеттер деп
анықтайды.
Экстремизм және радикализм бір-біріне жақын, тіптен, туыс құбылыс ретінде
қарастырылады. Олардың екеуіне де тән қасиет, алдарына қойған мақсаттары
мен тапсырмаларына жету барысында шектен эксестік позициялары мен
әрекеттерді ұстану болып табылады. Бірақ олардың арасында да белгілі-бір
айырмашылық бар. Ольшанскийдің пайымдауынша, Радикализм, экстремизмге
қарағанда түрлі идеялардың мазмұндық жақтарына өте үлкен көңіл бөледі және
екінші орынға бұл идеяларды іске асыру тәсілін мұқият талқылайды,
радикализм тек қана идеялық, бірақ әрекетсіз бола алады, ал экстремизм
әрқашанда әрекетті болады және әрдайым идеялық бола бермейді.[9]
Осылайша әрекеттердің қауіптілік және ауқымдылық деңгейін есепке ала
отырып, келесідей логикалық тұрғыдан тығыз байланысты иерархиялық тізбесін
ұсынуға болады: радикализм-экстремизм-терроризм. Қателеспес үшін терроризм
эксремизмнен шығады дегенді ұмытпау керек және мәні жағынан терроризм
экстремизмнің бір бөлігі болып табылады. Себебі терроризм кең ауқымдағы
көріністердің ішінен өзіне тек ең қатігез тісілдерді ендірді. Бұл тәсілдер
үлкен саяси мақсаттарға жету үшін барлық әдістерін қолданады, тіптен
мемлекеттік, саяси, қоғамдық қызметкерлерді жоюмен қатар қарапайым
азаматтарды өлтіруге, түрлі материалдық объектілерті жоюға дейін
барады.[10]
Жалпы экстремизм мәселесі, оның түрлі көріністерінде, әлемдегі көптеген
мемлекеттері үшін ең өзекті болып табылады және бұл мемлекеттердің саяси
және экономикалық даму деңгейіне қатысы жоқ. әлемдік тәжірибеде экстремизм
әлеуметтік, экономикалық, саяси, діни, экологиялық және басқа да
мақсаттарды шешу тәсілі ретінде әрбір қоғамда, мемлекетте жандана алады,
соның ішінде экономикалық дамыған және саяси тұрақты елдер де бар. Әлбетте
келтірілген әлемдік тәжірибеде өтпелі кезеңдегі мемлекеттердегі қоғамның
экстремизмге ұшырау дәрежесі анағұрлым жоғары деңгейде екенін көрсетеді. Ал
біздің білуімізше бұл мемлекеттер қатарына , әрине, Орта Азия елдері де
жатады. Орта Азия мемлекеттері қысқа мерзім ішінде өздерінің саяси және
экономикалық жүйесін қалыптастыруға мәжбүр болғандықтан, түрлі
деқұрылымдық, соның ішінде, экстремистік құбылыстардың жандану белсенділігі
артады.
Жаңа заман ғылымында экстремизмнің келесі түрлерін атап өтуге болады:
1. Антижүйелік экстремизм – ең көп тараған түрі. Діни ұйымдардың саяси
күшке ие деңгейін мойындамайтын оппозиция мен билік арасындағы
қақтығыс (Алжир). Солай бола тұра билік жүйесіне енген ресми руханият
радикалды ислам элементтеріне қарсы шығады. Өйткені олар бұл
элементтердің исламға қарсы мінезде екенін негізге алады (Мысыр).
Сонымен қатар, ол исламизм-секуляризм нысандағы қарама-қайшылықтарға
әкеліп соқтырады. Оған дәлелді мысал ретінде, Түркияны алуға болады.
Онда билік етуші элита өоғам ішінде төмен қолдауға ие болғандықтан
орын алған репрессияларға әлсіз тойтарыс берді.
Мұнда басты шарт болып, басқару режимінің таңдаған рухани қоғамның
саяси позициясы табылады. Сәйкесінше бұл қоғам таңдаған нысанға сүйене
отырып, мемлекеттің мүддесін қолдайтын немесе, керісінше, қалыртасқан
саяси құрылымға қатысты оппозиция болатынын байқаймыз. Мысалы, Ибн
Танмия, Ибн Каийм және тағы басқалардың нұсқауларымен дамыған
хабалиттік құқықтық жүйе, ислам мен монархияның қатар жүруі мүмкін
емес болуына қарамастан, КСА монархиялық режимінің көрінісі болып
табылады.
2. Этникалық экстремизм – түрлі этностардың қоғамда басты доминант
болуына бағытталған әрекет ретінде
қарастырылады. Сонымени қатар бұл этностар мен аз ұлттар нақты
преференциялар мен жеңілдіктер ұсыну әрекеті болып табылады. Бұл
тойтарыс ұлт-азаттық соғын нысанына ие бола алады, немесе СУАР,
Индонезия, Шешенстан және тағы басқа мемлекетерде орын алған
қақтығыстарда сияқты созылмалы тапшылық кезінде пайда болған
ұйымдасқан саяси топтарға айналатын трансформацияға ұшыраған әрекетер.
Азаттық жолындағы халықтың әрекеті оған діни-дәстүрлі сипат беруі
күшее түсетін факт заңды болып қала береді. Дәлел ретінде, Кавказа
болған Шәміл көтерілісі; Алжирдағы - Әбдел Қадыр басқарған француз
отаршыларына қарсылық көрсету кезеңі; Индонезиядағы – Дипонегоро
басқарған көтеріліс барысында және Суматр аралында Голландия
отаршыларына қарсы салафизм туы астында болған көтеріліс ошақтары;
Израильдің сионистік саясатына қарсы тұрған Палестина халқының
шерулері; Солтүстік Үндістандағы – Сеийд Ахмед Барлевидің басқаруымен
өткен вахаббиттер көтерілісі. Кейін бұл көтерілітер Ситан, Пенджап;
Кашмирде орын алды; Ливиядағы Италия отаршыларына қарсы сенсуитердің
көтерілісі; Солтүстік Ирландиядағы радикалды әрекеттердің жандануы.
3. Cекталық экстремизм - өзінің бақылауға түспейтін және айқын еместігі
себептерінен діни экстремизмнің бірден-бір қауіпті нысаны болып
табылады. Олардың да әрекет ету әдіс-тәсілдері ерекше сипатқа ие.
4. Діни экстремизм (Антиконфессианалдық), Орта Азия аймағында кең тараған
экстремизм түрі болғандықтан ерекше қызығушылықты тудырады. Діни
экстремизм қоғамда діни құндылықтардф күштеп тарату тәсілі арқылы,
зайырлы мемлекеттің діни ұйымдарды басуы арқылы іске асады.
5. Саяси экстремизм – саяси бірлестіктер арасында халықаралық немесе ішкі
мемлекет топтарының қақтығыстарында көрініс табады. Бұл қақтығыстар
жоғарға мемлекеттік деңгейдегі, сол мемлекеттік органдарда геосаяси
және геоэкономикалық көзқарастарды ұстану мен тарату барысында пайда
болады. Сонымен қатар, белгілі бір саяси мақсаттарға жету үшін
ланкестік қорқыту немесе бопсалау арқылы нақты топтардың көзқарастарын
жылжытуға немесе көрші мемлекеттегі тұрақсыздықты қолдау арқылы
болатын мемлекетеаралық қарама-қайшылықтарды айтамыз. Терроризм
қалыптасқан тұрақтылы күштерін бұзуға бағытталған, немесе тапшылықты
одан әрі тереңдетуге ықпал ететін әрекет ретінде қарастырыла алады.
Одан міндетті түрде нақты саяси және экономикалық пайда алу мүмкіндігі
туады.
1985 жылдың 27 желтоқсанында Абу Нидаль палестиналық ланкестік ұйымының
екі тобы бір уақытта Рим және Вена қалаларында әл-Ал компаниялардың
кассаларында жолаушыларға шабуыл жасады. Ал 1986 жылдың 6 қыркүйегінде
аталған Абу Нидаль ұйымының шеидтер мен Палестиналықтар тобы Стамбул
Синегогасында қантөгіс жорығын қйымдастырды.
Осы екі акция арасындағы байланыс – Араб-Израиль арасындағы конфликттіні
бейбіт жолмен шешуді жоққа шығару, жою болып табылады. Бұл екі шабуыл
Иордания мен ООП арасындағы Батыс жағалаудың қатысуы жөнінде келңссөздер
шарықтау шегіне жеткенде Арафаттың басшылыққа өтуін қолдаған екі Еуропалық
мемлекет болды. Стамбулдағы қантөгіс Таба анклаваның тағдыры жөнінде
Израиль мен Мысыр Үкіметтері басшылары арасындағы келіссөздердің
болдырмауын жүзеге асыру мақсатында өтті.
Жаңа заман кезеңіндегі Нью-Йорк пен Вашингтон қалаларында орын алған
ланкестік актілерге байланысты аталмыш сценарий қайталануы мүмкін. Бірақ
енді бұл аренада ойыншылардың рөлдері әртүрлі болады. өзінің өыру, жою
масштабтарына орай бұл жағдайды макродеңгейде өарастыру қажет. Яғни
тараптардың біреуіне ислам әлемі мен Батыс бағыттары және жаңадан құрылған
блоктар арасындағы күштер байланысын бұзу жөнінде макродеңгейдегі мәселені
қарастыру болып табылады.
Көптеген қақтығыстарды қорытындылауға келгенде әлемдегі орын алған
конфликтік жағдай өздерінің геосаяси мақсаттарына жетуіне байланысты саяси
позицияларын белгілеу үшін ірі державаларға пайдалы екендігіне көзіміз
жетеді.
СУАР, Ауғанстан, Иран, Ирак, Парсы шығанағы, Ливия осімен өткен
қақтығыстар желісі, экономикалық және геосаяси жағынан тартымды болуына
сәйкес, елуінші жылдардан кейін антиамерикандық бағыт ұстанушылардың
геосяаси күйреу сызығы өтті.
Терроризм әрқашанда геосаяси көзқарастарын жүзеге асыру болып табылды.
Аталмыш мәселеге мысал келтіретін болсақ, КСРО-ның құлдырауына дейінгі суық
соғыс кезеңі. Геосаяси бәсекелестік жағдайында, негізінен, идеологиялық-
таптық мінезге ие болған бүкіл әлемде күрес орын алды. Ал экстремистік
ұйымдар бұл жағдайда ішкі қақтығыстарды қолдану арқылы геосаяси
мұқтаждықтарды ендәруші құрал ретінде саналды.
Бұл саясатта елдер арасында мемлекетаралық қатынастардың өршуі маңызды
фактор болып табылады. Ол дегеніміз, этникалық немесе конфессиялық
факторларды пайдалану жолымен қақтығысқа бір тараптың енуі, немесе көрші
аймақта тұрақсыздықты қолдау. Мысалға, Пәкістан мен Қытай, Солтүстік-Шығыс
Үндістандағы Нага және мизо сепаратизмін қолдауы мемлекетаралық
қатынастардың шиеленісуіне себеп болды. өз кезегінде Солтүстік-Шығыс
Үндістан Пәкістандық билікке қарсы күресте Бенгалдық ұлшылдар жағына шықты.
Дәл осы жағдай сияқты Иран және Ирак мемлекеттері Күрдтер
көтерілісшілерін қолдады да, іс жүзінде олардың азаттық шерулерін
мемлекетаралық қатынастардағы айырбас теңгесіне айналдырды.
§ 2 Орта Азия аумағындағы діни экстремизм ерекшеліктері. Оның ішкі және
сыртқы таралу факторлары.
Діни экстремизм жаңа заманда жалпы экстремизмнің эволюциясы болып келеді.
Діни экстремизм осыған орай тарихи ислам прецеденттерін ішкі қайшылықтарды
пайдаланумен қатар іске асады. Исламдық факторға көңіл аудара отырып, біз
исламның, әлемдегі барлық діндер сияқты, мейірімді және бейбіт дін екенін
ұмытпауымыз керек. Саяси экстремизм бұл жағдайда діни құндылықтары мен
нормаларды бұзған деп халық алдында ұсынылған билік күштерге ғана
өрескелдік көрсетуге батылы жетеді. Аталған жағдайда билік күштерінің
тұрақсыздандыру құралы оетінде дінді пайдалану саяси экстремизмнің мінезіне
ғана қарасты. Оған қоса заман талабына сай тұрақтанған зайырлы құндылықтар
діни құндылықтарға қарағанды әлдеқайда төмен және оған бәсекелестік тудыра
алмайды. Қазіргі таңда ислам көбінесе нақты саяси мақсаттарға жетудегі әдіс-
тәсілі ретінде қолданылады: жеке алған этникалық топтардың сепаратистік
әрекеттерінің бел алуынан бастап антижүйелік көңілдерді өршітуге дейін
апарады. Ондағы қорытынды мақсат – билікке жаңа саяси күштің келуі.
Жоғарыда айтылғандай жүйенің дағдарысы кезінде дәстүрлі идентификация
модульдеріне бет бұру тенденциясы басталады. Сөйтіп эволюция белгілерінің
бар болуы діннің алғашқы түйінін жоя алмайтындығын көрсете аламыз.
Бәрімізге белгілі ислам дінінің пайғамбары – Мұһаммед Мединада
интеграцияның алғашқы қағидаларын ұсынды. Бұл арқылы ол мұсылман қауымының
тұрақтылық негіздерін орнатты. Ал ондағы әлеуметтік қатынастардың алғашқы
түйіні ретінде исламды көрсетті. Алғашқы дінтану дәрістердер ауытқу
халықтың көп бөлігін келешекте үміті жоқ дағдайдың қалыптасуына әкеліп
соқтырады. Осылайша дәни жандандыру үшін қозғалыстарды туындырады. Істің
мәні ислам идеологиясында емес – шығыс қоғамының ерекшеліктері мен
спецификасында.
Мәселенің қазіргі таңда даму деңгейі – жаһандану процесі әлеуметтік
қатынастар жүйесінің одан әрі терең бұзылуына әкелді. Мұндағы терроризм
жаһандану процесінің маңызды бөлігі болып табылады. Ол ұлттық шекараларды,
тауарлардың еркін қозғалысы үшін ашуға бағытталған ланкестік ұйымдардың
желісін құрады. Көбінесе бұл тауарлар болып есірткі заттары табылады. әлем
дік тәжірибенің қорытындыларына көз салатын болсақ, көптеген қақтығыстардың
негізінде экономикалық мәселелер жатыр.
Көптеген зерттеушілер, әсіресе американдық, ислам факторына қатысты әлсіз
жағымен әржацым оған қатысты драмалардың орын алуы исламдағы рухани және
зайырлы бастамалардыі арақатынасы болып табылады деген теорияға бет бұрады.
әлбетте бұл екі бастаманың арасындағы ұатынас жалпы тұрғыдан маңызды
түсініспеушілікті болдырмауы тиіс. Мәселе исламды әр кім әр қалай
түсунуінде және оны талқылауында. Классикалық мысалға көңіл аударатын
болсақ, бұл мәселеге байланысты дәлел ретінде исламның Осман империясындағы
әрекет етуі мен жаңа замандағы орын алған кейінгі эволюциясы немесе, Сауд
Аравиясындағы исламның рөлі.
Бұл тенденцияның ең маңызды деген сәті болып саяси процестердегі
руханияттың рөлі табылады. Яғни оның мемлекеттің саяси құрылымына өтуі
немесе өтпеуі, сонымен қатар қандай да бір саяси құқықтыұқ мектептің
басшылық алуы. Ең қызығы, тарихтың өзі көрсетіп отырғандай, өзіне рухани
және иоральдық функцияларды ала отыра, руханияттың саяси бөлігі билік
жүйесіне өткен сайын мемлекет мақсаттарын қолдап оны уағыздаушы болып
келеді, және бұл жағдайда Шариат нормаларының бар болуы аса маңызды емес.
Оған мысал ретінде Мысырдағы жағдайды алуға болады. Ондағы руханият елуінші
жылдары Мұсылмпн бауырлар қозғалысының экстремистік қанаты, оның ішінде
мынадай саяси ағымдар: әл-Джиһад, ат-Такфир уа-әл хиджра және анағұрлым
сабырлы Хизб-ут-тах-рир-ды ресми сынға алды.
Осыған байланысты Мысырдың Ұлы муфтиі Фарадждың Ұмытылған қарыз (әл-
Джихад ағымының идеологы) атты кітабі жөнінде былай деп айтты: Бұл кітап
хариджит бағытына тиесілі иретикалық болып табылады. Такфир оған
сенімсіздік айыпталды деген айналасындағы даулар жқнінде ол былай деп
талқылады: Адам үлкен күнә жасағанымен де, оның құқықсені мділігі мызғымас
болып қала береді.. Исламдағы басты шарт болып – Аллаһтың ьарына сенім
болып табылады. Мұндай пікірді Мұсылман бауырлар партиясының теоретигі
Мұхаммад әл Газали де берді. Ол да ат-Такфир уа-әл хиджра-ны хариджизм
деп есептеді.
Әлбетте біз, исламның әсері әр мемлекетте өзінің аумақтық ерекшеліктеріне
байланысты мінезі жағынан әртүрлі болатынын ұмытпауымыз қажет. Өткен
ғасырдың 50-80 жылдары Мысырда антижүйелік экстремизмнің орын алуы жөнінде
айтуға болады. Мұсылман бауырлар қозғалысының идеялық баспалдағы
шумулийя, яғни толықтылық қағидасына негізделген. Ол бойынша ислам жүйесі
өзіне тек дінді ғана емес, оған қоса әлеуметтік жүріс-тұрыс нормаларын,
ішкі және сырьықы саясатты жүргізу қағидаларын кіргізді. Елуінші жылдардан
кейін Бауырмашылық радикалды қанаты Еркін офицерлер патриоттық ұйымымен
күресу жолында, ал кейін Кэмп-Дэвид келісіміне қарсы бағытта билік
басындағы режимге қатысты антижүйелік бағыт ретінде қалыптасты.
Туркиядағы исламның ерекшеліктері туралы сөз қоззғайтын болсақ, оның
елдегі саяси жағдайына маңызды әсер ететін күшті элементтерін атап өту жөн.
Мысалы, суфийлік фактордаң үлкен саясатқа өте алмайтындығымен бөлек жеке
радикалды элементтердің, ланцизм саясатына қарсылығы. Ресей зерттеушісі
Г.И. Старченконың байқауынша, исламистер мен лацизм жақтаушылары арасындағы
күрес, жаңа аспектілерге ие бола тұра, зайырлы Түркияның саяси өміріндегі
ажырамас бөлігі болып табылады.[11]
Әйгілі түріктанушы К. Карпаттың қызықты ойын мысал ретінде алайық. Ол
Түркияныі саяси өміріндегі ұдайы тапшылықтары жөнінде тезисіндегі мемлекет
тұрақсыздығын ұлттық мәдениет пен идеологиялық ұстанымдарға сәйкес емес
заңдары мен сырттан келетін конституциялық жедел трансформациясының
қорытындысы ретінде бағалайды.[12]
Суфийлік фактордың мықты әсерімен ұсынылған қоғамның гетерогендігі мен
тегінің бір болмауының атап өткен жөн. Бұл жағдай сонау Түрік
республикасының жаңадан қалыптасқан кезеңінде пайда болған, яғни жас Түрік
республикасында завийе және текке діни қоныстаушылары бірден жабылды, шейх,
дервиш, мюрид және тағы басқа діни атақтар алынып тасталды.[13] Бірақ
бұндай тез және радикалды шаралары кей жағдайда кері әсерін тигізді,
мысалы, 1967 жылғы Сүлеймен Хильми Тухиаха негізін қалаған саидчылар мен
сулейменчилер секталарының өркендеуіне әкеліп соқтырды. Ал олар өз
кезегінде өзара бәсекелестер болды.[14] Түркияда көптеген ресми және
биресми түрлы мағынадағы партиялар мен қозғалыстар әрекет етеді: Ұлы
ислам майданы, Благоденствие ислам партиясы, Ислам тәртібінің ошағы,
(Ұлы бірлік партиясының қоластында), Рефах партиясы (Благоденствие),
Сұр қасқырлар, Орта шығыс Түркі Одағы партиялары. Ф. Бадерхап есебі
бойынша Түркиядағы суфийлік ордендегі электораты шамамен бес миллион адам.
Жаңа заман Түркиядағы жағдайды сараптау барысында 3 бірдей мықты
тенденцияға, яғни дамудың 3 кезеңіне көңіл бөлейік: Осман, ерте
республикалық және соғыстан кейінгі. Бүгінгі күні Түркияда бір уақытта
өздерінің қоғамдағы исламның рөліне қарама_қайша баға беруімен осы үш кезең
орын алады.[15]
Ливияда 1969 жылғы революциядан кейін мемлекеттің қоғамдық және саяси
климатын демократизациялауда ливиялық билік басындағылар ортоддоксальды
исламның мемлекеттік- құқықтық доктринадан кері бетбұру арқылы мемлекеттік
құрылым мен қоғамдық құрылыстың кейбір мәселелері бойынша жоспар
жолдамаларын құрды. Жаңа заманға джамихирийлік жүйені қалыптастыруда
ливиялық басшылыө мәні жағынан хараджиттердің позицияларына жақындаса
түсті. Ал олар, өз кезегінде, бөлек жағдайда халифаттың, оның қажеттігі
тезисіне қарағанда, болу мүмкіндігі жөнінде айтады. Ұлттық сана-сезімнің
қалыптаасу процесі бұл мемлекетте ислам дінінің тектік-таптық құндылықтары
негізінде жүзеге асырылады.
Ауғанстанда этникалық факторларддан басқа ішкі конфессианалдық
қақтығыстар маңызды рөл атқарады. Солтүстік Альянс, негізінен,
ортодоксальді емес бағытпен ұсынылған болып талибтер жүзінде оппозицияны
таниды, ал талибтер консерваторлық классикалық жүйені ұстануды шақыруға
бағытталған.
Ресей шығыстанушысы Л.Р. Полонская Үнді және Ауған мұсылмандары арасында
тікелей байланысты қарастырады. Яғни оның айтуынша, Ауған мұсылмандарына
XVIII ғасырдағы Солтүстік Үндістандағы Сеид Ахмед Барлеви қолбасшылығымен
вахаббиттік қозғалыстың жандануы үлкен әсерін тигізді.
Сауд Аравиясындағы ислам радикализмі, негізінен, проамерикандық
ориентацияның жоғарғы басшылар топтарында орын алуы. әсіресе мұсылман
қауымының қарсылығы бұл жартыаралдағы американдық әскерлердің орналасуында
болып табылады. Соған сәйкес 1994 жылы антибатыстық маргиналды топтың
көшбасшылары шейх Сальман әл Ауда мен Сафар әл Хавали тұтқынға алнған
болатын. Таяу шығыстық тапшылық бойынша ең қолайлы саясат пен мемлекет
ішіндегі қақтығыстар дамыған ханбалиттік саяси-құқықтық жүйесімен
реттеледі. Исламның жан-жақты талқылауымен көрініс табуына қарамастан,
заңды болып әсер етуші екі ағым ғана бар: сыртқы және ішкі. Екеуінің әсері
саяси бағыттарда ішкі және сыртқы күштердің қатысуымен исламды
радикализациялау және бұл факторды пайдалану болып табылады.
Мұсылман қауымында исламның позициясы өте күшті болуына байланысты ішкі
фактор ретінде, руханияттың саяси бөлігінің позициясы; қоғамды
деорталықтандыру және корпоративизациялау элементі бар суфизм және халықты
біріктіру мен билікті орталықтандыруды жалпы және ыңғайлы нысан саясатты
қалыптастыруды жақтаушылар, яғни исламды оның классикалық тұрғыдағы нысанға
қайта келтіруді қолдаушылар арасындағы қарама-қайшылықтар. Оны көптеген
тарихи фактілер дәлелдейді. Осыдан біз, ішкі конфессионалдық тапшылықтың
негізінде интеграция қағидалар мен нысандары арасындағы қақтығыстар және
оның түбінде өз саяси билігін жүзеге асыру жатыр. Мемлекетке қарсы шығуда
да, және оған бағынуда да екі нысан да ерекше және ыңғайлы болып табылады.
Сыртқы фактор болып, ең алдымен, экономикалық жағынан әртүрлі деңгейдегі
мемлекеттер арасындағы қрама-қайшылықтар табылады. Солай бола тұра ислам
сыртқы агрессияға қарсы тұрудағы консолидациясы түрткісі бар механизмі
ретінде ыңғайлы. Дегенмен қай түрінде көрінсе де ислам өзінше ерекше.
Өзінің спецификасы жағынан әрбір қалыптасқан жағдай бір-бірінен
ерекшеленеді және осы әрбір жағдайында мұқият исламтанушылық зерттеулерді
талап етеді.
Қазіргі таңда исламдық факторды кейбір батыс щеңберіндегі тұлғаларымен
айыпталуы бізге олардың мәселенің толық қамын білмейтінін және оған қате
баға беретінін көрсетеді. Себебі, олар тек мәселенің үстіңгі және сыртьқы
көріністері негізінде және терроризмнің көріністеріне қате сараптама жасау
негізінде қорытынды жасайды. Бұл нысанның ерекшелігі мынада болып табылады:
осы ланкестік әрекеттерді жүзеге асырушылар одан геосаяси және
геоэкономикалық пайданы табады. Бірақ көлеңкеде қалып, ешқандай соттық
қарауына тиесілі болмайды. Белгілі-бір тұлғалар мен тараптарың кінәсі
жөнінде дәлелдері жоқ болады.
II БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОРТА АЗИЯ АУМАҒЫНДАҒЫ ҚАУІПСІЗДІК ПЕН САЯСИ
ТҰРАҚТЫЛЫҚТЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ ОРНЫ
§ 1 Қзақстанның тұрақтылығы мен қауіпсіздігіне іштен іру факторларының
төндіретін қауіптері.
Қазақстан көрші мемлекеттердегідей экстремизмнің күшті жандануын көрмеген
мемлекет болып табылады. Алайда мемлекет аумағында экстремистік тенденциясы
жоқтың қасы деп мәлімдеуге үлкен қате. Бүгінгі күні Қазақстанда
экстремистік тенденцияның дамуы мен қалыптасуының латенттік процесі жүріп
жатыр деп үлкен сенімділікпен айтуға болады.
Қазақстандағы ислам көшпенді өмір салтына, халықтық-шаруашылық қалпына,
қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінің өзіндік ерекшеліктеріне байланысты діни
нанымның ерекше сипаты түрінде дамыды.
Сол себепті Ұлы қазақ халқының жерінде догматизмге немесе экстремизмге
бұрын сонды орын болмаған. Дегенмен экстремистер біздің Республикамызды
аттап өте алмады. Қазақстанда діни таным еркіндігі қағыдасын сылтаулатып,
діни қайта жаңғыру толқынында, соңғы кездері Республикамызға дін-мистикалық
оқулықтарды тарату және діни-этникалық негізде қақтығыстарды жандандыруға
қолайлы жағдай жасау мақсатымен шетел діни миссиялар саны күрт өсе бастады.
Экстремистердің Қазақстанға деген қызығушылықтары мұнай – газ мәселесімен
де тығыз байланысты болуы мүмкін. Энергетика, ииндустрия және сауда
министрлігінң бұл жауабы бойынша Каспий теңізінің көмірсутек ресурстары
Парсы шығанағындағы қара алтын қорына сәйкес келеді. Бұл дегеніміз, қырық
жылдан бері әлемдік мұнай экспортының 60 % бақылайтын он мемлекеттер
біріншілігіне мұнайды өндіру деңгейі жағынан Қазақстан мүше болуына
мүмкіндігі бар. Осылайша Қазақстан өзінің сыртқы саясатындағы пробатыстық
ұстанымдарына орай Еуропа және Америкаға ОПЕК мемлекеттерінің
сұраныстарынан (шешімдерінен) тәуелсіз болуын қамтамасыз етеді. Бұл
жағдайды Таяу Шығыстағылар жақсы түсіне отырып, Қазақстандағы рухани-діни
бауырларды қолдауға үлкен қаражаттардың бөлінуін аямайды.
Жоғарыда айтылғандардың бәрін қорытындылай келе, экстремизмнің
Қазақстанға енуі жақсы жоспарланған әдістеме бойынша жүзеге асырылады:
- Радикалды исламдық ұйымдары мен қайырымдылық қорларды құру;
- Экстремистік сипаттағы діни әдебиеттерді тарату;
- Жастар арасында қоғамдағы идеологиялық вакуумды теріс пиғылмен
пайдалану арқылы вахаббизм идеяларын насихаттау;
- Ең алдымен Қазақстанның Оңтүстік аймақтарында исламдық оппозицияны
құру.
Осыдан кейінгі экстремистік бағыттағы вахаббиттердің тәжірибелік
қадамдары мыналар болуы мүмкін:
- Дінге сенушілердің рухани басшылықтан ресми руханиятты шектеуі және
беделін бұзу:
- Қазақстанға тән емес дәстүрдегі мұсылмандық ұйымдардың оқу лагерлеріне
жастарды тарту және кейіннен оларды жартылай заңды шетелде фундаменталды
дәріс алуға үміткерлерді таңдау.
КСРО ыдырағаннан кейінгі Орта Азиядағы жанама тұрақтылық өте жіңішке
материя болды. Орталық Азия аймағы діни-саяси, этникалық тұрғыдағы
потенциалды қақтығыстарға толы немесе аумақ және билікке идеологиялық
күресті бастау жалған алғышарттармен жаппай қамтылады. Мемлекеттер мен
халықтар арасындағы тығыз дәстүрлі байланыс, жоқка шығаруды қиынға
түсіретін шекаралардың ашықтығы экстремистік идеялардың бұл аймақта
тезарада жаппай таралуына қолайлы жағдай жасайды. Оның үстіне ауыр
әлеуметтік-экономикалық жағдай бұл процесті катализатордан өткізгендей
болып, қайшылықтардың қасіретті қоспасын тездетеді. Яғни көрші жатқан
мемлекеттердегі орын алған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz