Қазақстандағы саяси партиялар азаматтық қоғамды қалыптастырушы субъекті ретінде
КІРІСПЕ
Жұмыстың негізгі мазмұны
Азаматтық қоғам және саяси партия категорияларының теориялық.әдістемелік астары
Саяси.құқықтық ақыл.ой тарихындағы азаматтық қоғам идеясының даму ерекшелігі
Азаматтық қоғам және оның институттары тұжырымдамасының заманауи түсіндірілуі
Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғам және партиялық сектор: тәжірибелік негіз
Қазақстан Республикасы кеңістігіндегі партиялық жүйенің қызмет ету ерекшелігі: сайлау үрдістері аясында
Қорытынды
Диссертация тақырыбы бойынша жарияланған еңбектер тізімі
Жұмыстың негізгі мазмұны
Азаматтық қоғам және саяси партия категорияларының теориялық.әдістемелік астары
Саяси.құқықтық ақыл.ой тарихындағы азаматтық қоғам идеясының даму ерекшелігі
Азаматтық қоғам және оның институттары тұжырымдамасының заманауи түсіндірілуі
Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғам және партиялық сектор: тәжірибелік негіз
Қазақстан Республикасы кеңістігіндегі партиялық жүйенің қызмет ету ерекшелігі: сайлау үрдістері аясында
Қорытынды
Диссертация тақырыбы бойынша жарияланған еңбектер тізімі
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Осы күні тәуелсіздікке қол жеткізген Қазақстан Республикасы басқа да посткеңестік елдер сияқты өзін халықаралық қауымдастықтағы орнын нығайтуға барлық күш-жігерін салуда. Осы тұрғыдағы ең маңызды мәселелердің бірі – қоғамдық саланы әлемдік демократиялық стандарттарға келтіру болып табылады. Демократиялық үрдістердің алғы шарты - елде саяси еркіндік, адам құқықтарының сақталуы, әлеуметтік қорғау қамтамасыз етілуі, жеке және қоғамдық бастамалардың кең тарауы. Соңғысы саяси партия сияқты қоғамдық субъектінің еншісіндегі мәселе екендігі анық. Ал жалпы алғанда, жоғарыда көрсетілгендердің барлығы дерлік, бүгінгі күні «азаматтық қоғам» қағидаларына еніп отыр.
Қазақстанның азаматтық қоғам құру мүмкіндіктері, тарихи алғышарттары, күрделі мәселелері мен келешегі, сонымен бірге оның қалыптасуындағы партиялық жүйенің орны мен ролі осы жұмыста тиянақты қарастырылмақ.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Біздің мұратымыз «демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет» құру екені еліміздің конституциясында айқын көрсетілген. Ал демократиялық саяси жүйе мен құқықтық мемлекеттің қалыптасуының алғы шарты - азаматтық қоғамның қалыптасуы болып табылады. Сондықтан осы азаматтық қоғамды қалыптастырудағы саяси партиялар рөлін зерттеу өзекті де маңызды. Батыс елдерінде азаматтық қоғамның қалыптасу үрдісі бірнеше жүз жылдықтар бойында жүрді, және де тек дамыған азаматтық қоғам негізінде Батыс Еуропада, АҚШ-та, Канадада, Жапонияда және бірқатар басқа елдерде екінші дүние жүзілік соғыстан кейін белгілі бір деңгейде құқықтық мемлекет қалыптасты.
Қазақстан, Батыстың тәжірибесін пайдалана отырып, негізінде адамның экономикалық, саяси және рухани салалардағы бостандығы жатқан азаматтық қоғамның қалыптасу жолын әлдеқайда тез басып өтуде тарихи мүмкіндікке ие болып отыр. Азаматтық қоғамның мемлекет пен саясаттың демократиялық тұжырымдамасы аясындағы заманауи түсінігі, азаматтардың кәсіби саясаткер болмай тұра, мүдделерін қорғап отырған әлеуметтік топтардың мұқтаждықтарын қанағаттандыруға қол жеткізу мақсатында мемлекеттік билікке ұйымдасқан және белсене түрде ықпал ететін ассоциацияларын - тұтынушылардың, фермерлердің, кәсіпкерлердің немесе басқа да топтардың мемлекетке тәуелсіз және ерікті жиынтығын білдіреді.
Азаматтық қоғамның қалыптасуындағы мемлекеттің рөлі туралы мәселені қарай отырып, мемлекеттің қоғамдық істерді тиімді түрде басқара алу мәселесі демократия туралы көптеген ғылыми пікірталастардың орталық тақырыбы болып табылатындығын атап өту керек.
Осы орайда, мемлекеттің қоғам үстінен ұзақ уақыт үстемдік ету дәстүріне, өзгерудің қиындығына және азаматтық қоғам институттарының әлсіздігіне қарамастан, біздің мемлекетке дегенмен де өзінің негізгі рөлі – түрлі қоғамдық таптар, топтар мен қабаттардың арасындағы әлеуметтік және экономикалық қатынастары саласындағы «ойын ережелерінің» жасаушысы және оның сақталуын қадағалаушы төреші болу негізгі рөліне иелік ету талпынысын да жоққа шығаруға болмайды.
Мемлекет пен қоғам арасындағы өзара әрекеттестік арналарының бірі ретінде қиындықпен болса да, көппартиялы саяси жүйенің қалыптасу үдерісі алға қарай жылжып келеді. Қазақстан саяси салада бостандыққа қол жеткізгеннен кейін ондаған саяси партиялар пайда болғанына куәміз. Олардың көпшілігі жетілмеген, қоғамда терең тамыр жая алмаған күйінде қалып келеді. Және олар өз қоғамының нақты әлеуметтік мүдделерін білдірудің орнына батыс елдерінің саяси құрылымдарына ұқсап бағуға тырысуда.
Осы орайда, еліміздегі азаматтық қоғамды қалыптастырудағы саяси партиялар орны жәйінде елбасы Н.Ә. Назарбаевтың 2008 жылғы Қазақстан халқына жолдауында: «Партиялық механизмді нығайту қазіргі заманғы азаматтық қоғамның қалыптасуына, халықты қоғамдық үдерістерге кеңінен тартуға жағдай жасайтын болады» [1] дегені тақырып өзектілігін арттыра түседі.
Қазақстанның азаматтық қоғам құру мүмкіндіктері, тарихи алғышарттары, күрделі мәселелері мен келешегі, сонымен бірге оның қалыптасуындағы партиялық жүйенің орны мен ролі осы жұмыста тиянақты қарастырылмақ.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Біздің мұратымыз «демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет» құру екені еліміздің конституциясында айқын көрсетілген. Ал демократиялық саяси жүйе мен құқықтық мемлекеттің қалыптасуының алғы шарты - азаматтық қоғамның қалыптасуы болып табылады. Сондықтан осы азаматтық қоғамды қалыптастырудағы саяси партиялар рөлін зерттеу өзекті де маңызды. Батыс елдерінде азаматтық қоғамның қалыптасу үрдісі бірнеше жүз жылдықтар бойында жүрді, және де тек дамыған азаматтық қоғам негізінде Батыс Еуропада, АҚШ-та, Канадада, Жапонияда және бірқатар басқа елдерде екінші дүние жүзілік соғыстан кейін белгілі бір деңгейде құқықтық мемлекет қалыптасты.
Қазақстан, Батыстың тәжірибесін пайдалана отырып, негізінде адамның экономикалық, саяси және рухани салалардағы бостандығы жатқан азаматтық қоғамның қалыптасу жолын әлдеқайда тез басып өтуде тарихи мүмкіндікке ие болып отыр. Азаматтық қоғамның мемлекет пен саясаттың демократиялық тұжырымдамасы аясындағы заманауи түсінігі, азаматтардың кәсіби саясаткер болмай тұра, мүдделерін қорғап отырған әлеуметтік топтардың мұқтаждықтарын қанағаттандыруға қол жеткізу мақсатында мемлекеттік билікке ұйымдасқан және белсене түрде ықпал ететін ассоциацияларын - тұтынушылардың, фермерлердің, кәсіпкерлердің немесе басқа да топтардың мемлекетке тәуелсіз және ерікті жиынтығын білдіреді.
Азаматтық қоғамның қалыптасуындағы мемлекеттің рөлі туралы мәселені қарай отырып, мемлекеттің қоғамдық істерді тиімді түрде басқара алу мәселесі демократия туралы көптеген ғылыми пікірталастардың орталық тақырыбы болып табылатындығын атап өту керек.
Осы орайда, мемлекеттің қоғам үстінен ұзақ уақыт үстемдік ету дәстүріне, өзгерудің қиындығына және азаматтық қоғам институттарының әлсіздігіне қарамастан, біздің мемлекетке дегенмен де өзінің негізгі рөлі – түрлі қоғамдық таптар, топтар мен қабаттардың арасындағы әлеуметтік және экономикалық қатынастары саласындағы «ойын ережелерінің» жасаушысы және оның сақталуын қадағалаушы төреші болу негізгі рөліне иелік ету талпынысын да жоққа шығаруға болмайды.
Мемлекет пен қоғам арасындағы өзара әрекеттестік арналарының бірі ретінде қиындықпен болса да, көппартиялы саяси жүйенің қалыптасу үдерісі алға қарай жылжып келеді. Қазақстан саяси салада бостандыққа қол жеткізгеннен кейін ондаған саяси партиялар пайда болғанына куәміз. Олардың көпшілігі жетілмеген, қоғамда терең тамыр жая алмаған күйінде қалып келеді. Және олар өз қоғамының нақты әлеуметтік мүдделерін білдірудің орнына батыс елдерінің саяси құрылымдарына ұқсап бағуға тырысуда.
Осы орайда, еліміздегі азаматтық қоғамды қалыптастырудағы саяси партиялар орны жәйінде елбасы Н.Ә. Назарбаевтың 2008 жылғы Қазақстан халқына жолдауында: «Партиялық механизмді нығайту қазіргі заманғы азаматтық қоғамның қалыптасуына, халықты қоғамдық үдерістерге кеңінен тартуға жағдай жасайтын болады» [1] дегені тақырып өзектілігін арттыра түседі.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан 2008 жыл.
2. Джон Кин Демократия и гражданское общество / Пер. с англ.; Послесл. М.А. Абрамова. – М.: Прогресс-Традиция, 2001. – 400 с.
3. Кокка Ю. Европейское гражданское общество: исторические корни и современные перспективы на Востоке и Западе // Неприкосновенный запас. 2003, №8.
4. Основные этапы формирования гражданского общества в странах Западной Европы и России в ХІХ-ХХ вв. – М., ИВИ РАН, 207. – 259 с.
5. Нұрымбетова Г.Р. Қазақстан халқының саяси қатысуы: сипаты мен жолдары. Монография. – А., 2005. 272 бет.
6. Мұсатаев С.Ш. Қазақстандық азаматтық қоғам: қазіргі жағдайы мен келешегі. – Алматы, 2007. – 239 б.
7. Нугманова К.Д. Политическое измерение гражданского общества. – Алматы, 2003. 129-130 б.
8. Гегель Г.Ф. Философия права // Философские наследие. - М.:Мысль, 1990. 278 б.
9. Гумбольдт В. Язык и философия культуры. – М., 1985, - 46 б.
10. Резник Ю.М. Гражданское общество как понятие //Социально-гуманитарные знания. 2002. № 2. 140 б.; Кола Д. Политическая социология. М., 2001. 284 б.
11. Чешков М. Возможности и пределы понятия «гражданское общество» применительно к развивающемуся миру // Мировая экономика и международные отношения. - 1996. - № 6, 81 б.
12. Галкин А., Красин Ю. Гражданское общество и демократия // Обозреватель. 1998. № 10. 17-б.
13. Одинцова А.В. Гражданское общество: прошлое, настоящее, будущее //Социально-политические науки. 1991. № 12.
14. Сунгуров А.Ю. Становление гражданского общества в Санкт-Петербурге и в России. // Общественные науки и современность. 1997. №3.
15. Иманбекова Б.И. Партиялар, партиялық жүйе тарихы және қазіргі кезең: Оқу құралы. – Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ, 2004. 24-бет.
16. Политические партии Казахстана. Алматы 2004.
Диссертация тақырыбы бойынша жарияланған еңбектер тізімі:
1. Қазақстан Республикасында көппартиялық жүйенің қалыптасу ерекшеліктері // Саясат, 2007, №3. – 18-20 бб.
2. Қазақстандық партиялардың сайлау үрдісіне қатысуының заңдық негіздері // Саясат, 2007, №4. – 4-6 бб.
3. Особенности политической модернизации в странах Центральной Азии // Материалы международнойй научно-практической конференции 27 февраля 2007 года. – Алматы, 2007. – с.234-237.
4. Қазақстандағы үкіметтік емес ұйымдар қызметі хақында // Актуальные проблемы политической науки Казахстана. Сборник научных трудов. – Алматы, 2005. – с.136-141.
5. Гражданское общество и государство: проблемы институциональных отношений // Политическое развитие Казахстана на новом этапе реформ. Материалы международной научно-практической конференции в рамках восьмих мустафинских политологических чтений. – Алматы, 2007. – с.216-220.
6. Развитие политической системы Казахстана в свете новых конституционных реформ // «Новый этап демократизации Казахстана – ускоренное развитие свободного демократического общества» Материалы международной научно-практической конференции 30 мая 2007 г. – Алматы, 2007. – с.157-164.
7. Азаматтық қоғам және партиялық жүйе диллеммасы: Қазақстан Республикасының мысалында // Вестник КазНПУ, 2008, №2 – сб 101-104.
2. Джон Кин Демократия и гражданское общество / Пер. с англ.; Послесл. М.А. Абрамова. – М.: Прогресс-Традиция, 2001. – 400 с.
3. Кокка Ю. Европейское гражданское общество: исторические корни и современные перспективы на Востоке и Западе // Неприкосновенный запас. 2003, №8.
4. Основные этапы формирования гражданского общества в странах Западной Европы и России в ХІХ-ХХ вв. – М., ИВИ РАН, 207. – 259 с.
5. Нұрымбетова Г.Р. Қазақстан халқының саяси қатысуы: сипаты мен жолдары. Монография. – А., 2005. 272 бет.
6. Мұсатаев С.Ш. Қазақстандық азаматтық қоғам: қазіргі жағдайы мен келешегі. – Алматы, 2007. – 239 б.
7. Нугманова К.Д. Политическое измерение гражданского общества. – Алматы, 2003. 129-130 б.
8. Гегель Г.Ф. Философия права // Философские наследие. - М.:Мысль, 1990. 278 б.
9. Гумбольдт В. Язык и философия культуры. – М., 1985, - 46 б.
10. Резник Ю.М. Гражданское общество как понятие //Социально-гуманитарные знания. 2002. № 2. 140 б.; Кола Д. Политическая социология. М., 2001. 284 б.
11. Чешков М. Возможности и пределы понятия «гражданское общество» применительно к развивающемуся миру // Мировая экономика и международные отношения. - 1996. - № 6, 81 б.
12. Галкин А., Красин Ю. Гражданское общество и демократия // Обозреватель. 1998. № 10. 17-б.
13. Одинцова А.В. Гражданское общество: прошлое, настоящее, будущее //Социально-политические науки. 1991. № 12.
14. Сунгуров А.Ю. Становление гражданского общества в Санкт-Петербурге и в России. // Общественные науки и современность. 1997. №3.
15. Иманбекова Б.И. Партиялар, партиялық жүйе тарихы және қазіргі кезең: Оқу құралы. – Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ, 2004. 24-бет.
16. Политические партии Казахстана. Алматы 2004.
Диссертация тақырыбы бойынша жарияланған еңбектер тізімі:
1. Қазақстан Республикасында көппартиялық жүйенің қалыптасу ерекшеліктері // Саясат, 2007, №3. – 18-20 бб.
2. Қазақстандық партиялардың сайлау үрдісіне қатысуының заңдық негіздері // Саясат, 2007, №4. – 4-6 бб.
3. Особенности политической модернизации в странах Центральной Азии // Материалы международнойй научно-практической конференции 27 февраля 2007 года. – Алматы, 2007. – с.234-237.
4. Қазақстандағы үкіметтік емес ұйымдар қызметі хақында // Актуальные проблемы политической науки Казахстана. Сборник научных трудов. – Алматы, 2005. – с.136-141.
5. Гражданское общество и государство: проблемы институциональных отношений // Политическое развитие Казахстана на новом этапе реформ. Материалы международной научно-практической конференции в рамках восьмих мустафинских политологических чтений. – Алматы, 2007. – с.216-220.
6. Развитие политической системы Казахстана в свете новых конституционных реформ // «Новый этап демократизации Казахстана – ускоренное развитие свободного демократического общества» Материалы международной научно-практической конференции 30 мая 2007 г. – Алматы, 2007. – с.157-164.
7. Азаматтық қоғам және партиялық жүйе диллеммасы: Қазақстан Республикасының мысалында // Вестник КазНПУ, 2008, №2 – сб 101-104.
ӘОЖ 329:321.001(574) Қолжазба құқында
ЗИЯДИН АЙДОС САХАБАДИНҰЛЫ
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ САЯСИ ПАРТИЯЛАР АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУШЫ СУБЪЕКТІ РЕТІНДЕ
23.00.02 – саяси институттар, этносаяси конфликтология,
ұлттық және саяси процестер мен технологиялар
Саяси ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертацияның
Авторефераты
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2008
Жұмыс Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің теориялық және қолданбалы саясаттану кафедрасында орындалған
Ғылыми жетекші: саяси ғылымдарының докторы
Ә.М. Жүнісов
Ресми оппоненттері: саяси ғылымдарының докторы
Мұхамедов М.Б.
саяси ғылымдарының кандидаты
Нүкенов А.
Жетекші ұйым: әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті,
саясаттану кафедрасы
Қорғау 2008 жылғы маусымның 20 күні сағат 14.00 Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетіндегі 23.00.02 – саяси институттар, этносаяси конфликтология, ұлттық және саяси процестер мен технологиялар мамандығы бойынша ғылым докторы дәрежесін алу үшін құрылған Д 14.21.03 диссертациялық кеңесінің мәжілісінде өтеді. Мекен жайы: 050010, Алматы қаласы, Достық даңғылы, 13, конференц-зал.
Диссертациямен Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің кітпаханасында (050010, Алматы қаласы, Қазбек би көшесі, 30) танысуға болады.
Автореферат 2008 жылғы 20 мамырда таратылды
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, саяси
ғылымдарының докторы Г.Р. Нұрымбетова
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Осы күні тәуелсіздікке қол жеткізген Қазақстан Республикасы басқа да посткеңестік елдер сияқты өзін халықаралық қауымдастықтағы орнын нығайтуға барлық күш-жігерін салуда. Осы тұрғыдағы ең маңызды мәселелердің бірі – қоғамдық саланы әлемдік демократиялық стандарттарға келтіру болып табылады. Демократиялық үрдістердің алғы шарты - елде саяси еркіндік, адам құқықтарының сақталуы, әлеуметтік қорғау қамтамасыз етілуі, жеке және қоғамдық бастамалардың кең тарауы. Соңғысы саяси партия сияқты қоғамдық субъектінің еншісіндегі мәселе екендігі анық. Ал жалпы алғанда, жоғарыда көрсетілгендердің барлығы дерлік, бүгінгі күні азаматтық қоғам қағидаларына еніп отыр.
Қазақстанның азаматтық қоғам құру мүмкіндіктері, тарихи алғышарттары, күрделі мәселелері мен келешегі, сонымен бірге оның қалыптасуындағы партиялық жүйенің орны мен ролі осы жұмыста тиянақты қарастырылмақ.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Біздің мұратымыз демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет құру екені еліміздің конституциясында айқын көрсетілген. Ал демократиялық саяси жүйе мен құқықтық мемлекеттің қалыптасуының алғы шарты - азаматтық қоғамның қалыптасуы болып табылады. Сондықтан осы азаматтық қоғамды қалыптастырудағы саяси партиялар рөлін зерттеу өзекті де маңызды. Батыс елдерінде азаматтық қоғамның қалыптасу үрдісі бірнеше жүз жылдықтар бойында жүрді, және де тек дамыған азаматтық қоғам негізінде Батыс Еуропада, АҚШ-та, Канадада, Жапонияда және бірқатар басқа елдерде екінші дүние жүзілік соғыстан кейін белгілі бір деңгейде құқықтық мемлекет қалыптасты.
Қазақстан, Батыстың тәжірибесін пайдалана отырып, негізінде адамның экономикалық, саяси және рухани салалардағы бостандығы жатқан азаматтық қоғамның қалыптасу жолын әлдеқайда тез басып өтуде тарихи мүмкіндікке ие болып отыр. Азаматтық қоғамның мемлекет пен саясаттың демократиялық тұжырымдамасы аясындағы заманауи түсінігі, азаматтардың кәсіби саясаткер болмай тұра, мүдделерін қорғап отырған әлеуметтік топтардың мұқтаждықтарын қанағаттандыруға қол жеткізу мақсатында мемлекеттік билікке ұйымдасқан және белсене түрде ықпал ететін ассоциацияларын - тұтынушылардың, фермерлердің, кәсіпкерлердің немесе басқа да топтардың мемлекетке тәуелсіз және ерікті жиынтығын білдіреді.
Азаматтық қоғамның қалыптасуындағы мемлекеттің рөлі туралы мәселені қарай отырып, мемлекеттің қоғамдық істерді тиімді түрде басқара алу мәселесі демократия туралы көптеген ғылыми пікірталастардың орталық тақырыбы болып табылатындығын атап өту керек.
Осы орайда, мемлекеттің қоғам үстінен ұзақ уақыт үстемдік ету дәстүріне, өзгерудің қиындығына және азаматтық қоғам институттарының әлсіздігіне қарамастан, біздің мемлекетке дегенмен де өзінің негізгі рөлі – түрлі қоғамдық таптар, топтар мен қабаттардың арасындағы әлеуметтік және экономикалық қатынастары саласындағы ойын ережелерінің жасаушысы және оның сақталуын қадағалаушы төреші болу негізгі рөліне иелік ету талпынысын да жоққа шығаруға болмайды.
Мемлекет пен қоғам арасындағы өзара әрекеттестік арналарының бірі ретінде қиындықпен болса да, көппартиялы саяси жүйенің қалыптасу үдерісі алға қарай жылжып келеді. Қазақстан саяси салада бостандыққа қол жеткізгеннен кейін ондаған саяси партиялар пайда болғанына куәміз. Олардың көпшілігі жетілмеген, қоғамда терең тамыр жая алмаған күйінде қалып келеді. Және олар өз қоғамының нақты әлеуметтік мүдделерін білдірудің орнына батыс елдерінің саяси құрылымдарына ұқсап бағуға тырысуда.
Осы орайда, еліміздегі азаматтық қоғамды қалыптастырудағы саяси партиялар орны жәйінде елбасы Н.Ә. Назарбаевтың 2008 жылғы Қазақстан халқына жолдауында: Партиялық механизмді нығайту қазіргі заманғы азаматтық қоғамның қалыптасуына, халықты қоғамдық үдерістерге кеңінен тартуға жағдай жасайтын болады [1] дегені тақырып өзектілігін арттыра түседі.
Біздің ойымызша, ең маңыздысы, азаматтық қоғам өз мүшелерінің сана-сезімдерінің оянуына жол ашады. Адам тек қана пайда табатын жай ғана кәсіпкер де, жай ғана тұтынушы да емес, ол - өзінің ішкі табиғаты бойынша қоғамдық жан және оған әріптестік пен қатар өмір сүрудің сан алуан нысандары, айналада болып жатқан дүниелерге ықпал ету, өз істерінің мойындалуы қажет. Сондықтан азаматтық қоғам – адамның өзін-өзі жүзеге асыруындағы ең үздік құралдардың бірі.
Сонымен қатар, ел Конституциясына 2007 жылы сәуір айында енгізілген өзгерістер Парламент пен саяси партиялардың, азаматтық қоғам институттарының рөлін арттыра түсуде. Осы тұрғыдан алғанда, зерттеу тақырыбы саяси уақыт талабынан, тәжірибедегі қажеттіліктен туындап отыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Партиялар азаматтық қоғам мен мемлекеттің құрылымы ретіндегі зерттеулермен, олардың мәні, формасы мен функционалдық бағытын анықтаумен байланысты сұрақтар мемлекет пен құқықтың жалпы теориясында ең басты мәселелердің бірі болған және болып қала бермек те. Оның үстіне саяси партиялар азаматтық қоғамды қалыптастырушы субъекті ретінде мәселесі зерттеу объектісіне айналғанына ұзақ уақыт бола қойған жоқ. Алайда, оның абстрактілі деңгейде әлдеқайда ертеректе зерттелген мәселе екендігін ашып айту қажет. Жалпы азаматтық қоғам мен саяси партия мәселесін зерделеу батыстық, ресейлік, отандық зерттеушілердің тарапынан кеңінен жүргізілуде.
Біріншіден, бүгінгі күні батыстық зерттеушілер азаматтық қоғам мен оның айнымас бөлігі – саяси партия мәселесін зерттеу әдістері мен оның қалыптасу мүмкіндіктері және әртүрлі әлеуметтік-саяси және мәдени жағдайлардағы азаматтық қоғам көрінісі туралы тұжырымдар арнайы талқылағандықтан, оған қысқаша шолу жасағанды жөн көрдік. Саяси партияның азаматтық қоғам институты ретінде зерттелуі демократия мәселесін талдау шеңберінде жүзеге асырылған. Біздің зерттеуіміздің І тарауы осы азаматтық қоғам институттарына саяси ой тарихындағы көзқарас эволюциясына арнлағандықтан, қысқаша ғана шолу жасағандық жөн көрдік.
Біз, бірінші кезекте, азаматтық қоғам түсінігін қолданған Аристотель (societias civilis), азаматтық қоғам түсінігіне жаңаша көзқарасты қалыптастырған Т.Гоббс, Дж.Локк, Ш.Монтескье, В.Вильсон, Т.Пейн, Гегель, Алексис де Токвиль еңбектерін ерекше атап өтуіміз керек.
Сонымен бірге, ашық қоғам мәселелерін зерттеу шеңберінде Т.Вулси, В.Рошер, К. Поппер, А. Бергсон өз еңбектерінде демократиялық институттар мәселесіне көп көңіл бөлген. Ал, Г. Алмонд, С. Верба саяси мәдениет, саяси қатысу және саяси сана түрлерін анықтауды ашық демократиялық қоғаммен тікелей байланыстырып қарастырған.
Біздіңше, қазіргі заманғы демократия мен азаматтық қоғам теорияларын зерттеген Р. Даль, А. Лейпхарт, Дж. Сартори, С. Хантингтон еңбектері де ерекше орын алады. Сонымен бірге, азаматтық қоғам мәселесіне қатысты өкілеттілік, сайлау жүйелері мен партиялық жүйелердің өзара байланыстылығын зерттеген М. Дюверже, азаматтық қоғам қалыптастырудағы халықтың белсенділігінің маңызы мен ролін зерттеген Г. О Доннел мен Ф.К. Шмиттер еңбектерінің де алатын өзіндік орны бар.
Қазіргі кезеңдегі демократия мен азаматтық қоғам, азаматтық қоғам мен мемлекет қарым-қатынастарын зерттеген заманауи зерттеуші Дж.Кин еңбегін ерекше айтқымыз келеді. Біз азаматтық қоғам таза күйінде қалыптаса қалмайды; оның тек жалғыз немесе мәңгілік ұстанатын формасы жоқ [2, 43-б]. Дж.Кин пікірімен толығымен келісеміз. Себебі, әртүрлі елдерде азаматтық қоғамның қалыптасуының өзіндік ерекшеліктері болатыны сөзсіз.
Осы тұрғыдан алғанда, бізге шетелдік тәжірибені, әрі азаматтық қоғамның қалыптасу барысында пайда болған институттар қызметін зерттеген неміс зерттеушісі Ю. Кокка [3] және ресейлік зерттеушілермен дайындалған ұжымдық еңбектердің маңызы зор [4].
Сонымен қатар, біз азаматтық қоғам мен демократия мәселесін зерттеу барысында кеңестік тәжірибеге де бірқатар көңіл бөлгенімізді атап айту керек. Осы орайда, кеңестік қоғамдық ғылымда азаматтық қоғам идеясын буржуазиялық ой-өріс ретінде қарастырып, жеке тұлғаның табиғатын зерттеген В.С.Нерсесянц, П.М. Егидес, И.И. Резвицкий, Л.М. Баткинді атап өткен абзал. Бұдан бөлек, В.В. Бартольдтің, В.И. Пантиннің ретроспективті талдаулары да біршама қызығушылық тудырды.
Ресейлік зерттеушілер В.В. Витюк, К.С. Гаджиев, А.П. Кочетков, С.П. Перегудов, Л.И. Малков, Ю.Д. Шевченко, А.П. Страхов, Ю.М. Резник, М. Ильин, А.В. Одинцова, В.Т. Данченко, Е. Рашковский ашық қоғам идеясын электоралдық үрдіс тұрғысынан қарастыра келе, қоғамның саяси саласындағы ашықтық принципін қарастырған.
Ал отандық зерттеушілерге келетін болсақ, мұнда мәселенің зерттелуі біршама кенже қалғанын байқаймыз. Сонда да болса, азаматтық қоғамға қатысты М.С. Әшімбаев, А.А. Әлімұлы, Л.А. Байдельдинов, Г.Ж. Ибраева, А.Ш. Ишмұхамедов, А.Б. Қарабаева, М.С. Машан, М.Б. Мұхамедов, Ә.Н. Нысанбаев еңбектерінде Қазақстандағы қоғамды өзгерту, саяси жүйені дамыту мәселелері шеңберінде зерттеу тақырыбы қамтылған.
Еліміздегі сайлау жүйесінің ерекшелігін демократиялық теориялармен байланыста зерттеген Т.Т. Исмағамбетов, Г.А. Госманова, Ш.А. Құрманбаева, Г.О. Насимова еңбектерінде атап өткен жөн.
Ә.М. Жүнісов, Б.И. Иманбекова зерттеулерінің азаматтық демократиялық қоғам құрудағы қоғамдық ұйымдар мен саяси партиялардың сипаты мен бағдарын анықтауда ролі зор.
Келесі кезекте, С.М. Борбасов, М.Б. Тәтімов, Н.В. Романова еңбектерінде азаматтардың саяси еркіндігі мен демократиялық азаматтық қоғам қалыптастырудағы ұлттық спецификаның ықпалы анықталған.
Қазақстан Республикасындағы азаматтық демократиялық қоғам қалыптастырудағы жастардың қатысуын анықтауда Р.Б. Әбсаттаров, Т.С. Садықовтың еңбектерінің маңызы зор.
Сонымен қатар, отандық саяси ғылым аясында аталмыш тақырып бойынша жарық көрген тың ғылыми жұмыстарды атап өтпеуге болмас. Азаматтық қоғамның негізін құраушы Қазақстан халқының саяси қатысу ерекшелігі мәселесін зерттеген Г.Р. Нұрымбетова[5], Қазақстанда азаматтық қоғам қалыптастыру ерекшелігін зерттеген С.Ш. Мұсатаев[6], азаматтық қоғам құндылықтарын зерттеген Қ.Ж. Нұғманова[7], В.Баймұрзаева еңбектерінің орны бөлек.
Сонымен, тақырыптың зерттелу деңгейіне жасалған шолу негізінде келесі қорытындыға келеміз: азаматтық қоғам мәні батыстық, ресейлік және отандық саясаттанушылармен әртүрлі қырларынан зерттелген, бірақ саяси партиялардың азаматтық қоғамды қалыптастырудағы белсенді рөлі мәселесі назардан тыс қалып келген. Яғни, саяси ғылымның зерттеу объектісіне толыққанды айнала қоймаған. Сондықтан әрі қарай тереңдеп зерттеуді қажетсінеді.
Зерттеудің объектісі. Диссертациялық жұмыстың зерттеу объектісі әлемдік тәжірибедегі азаматтық қоғам мен партиялық жүйелердің қалыптастыру мәселелерін зерттей отырып қазіргі Қазақстан Республикасындағы осы бағыттағы саяси үрдістерді талдау болып табылады.
Зерттеудің пәні. Диссертацияның зерттеу пәні ретінде жалпы азаматтық қоғам және саяси партиялар феноменінің түсінігі мен ерекшеліктерін және де олардың өзара байланысын талдауды көрсетуге болады.
Зерттеудің мақсаты. Диссертациялық зерттеу жұмысының алдында азаматтық қоғам тұжырымдамасын теориялық-методологиялық және ғылыми-тәжірибелік тұрғыдан қарастыру, аталған концепцияның қалыптасуы, дамуы, іске асырылуы негіздерін анықтай отырып, Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды қалыптастыру ауқымындағы саяси партиялар орны зерттелген.
Зерттеудің міндеттері. Диссертациялық зерттеу жұмысының алдына қойған мақсатына сәйкес келесі міндеттер айқындалды:
- осы заманғы ғылымның жетістіктерін кешенді зерттеулер негізінде шешілмеген және пікірталасты проблемаларды зерттеу, оларға жауап іздеу;
- қоғам, мемлекет, азаматтық қоғам, партия және басқа ұғымдардың құқықтық табиғатын талдау, олардың функционалдық сипаттамасын зерттеу;
- Қазақстандағы, сондай-ақ басқа мемлекеттік-құқықтық құрылымдардағы азаматтық қоғамның тарихи даму тенденцияларын, олардың диалектикалық өзара себептілігін және өзара кірігіп-сіңісу тенденцияларын сараптау;
- заманауи азаматтық қоғамның функционалдық сипаттамасын, оның саяси жүйенің белсенді элементтерімен (мүдделі топтар, саяси партиялар, қоғамдық коммерциялық емес ұйымдар) өзара байланысын анықтау;
- демократиялық құқықтық мемлекетте билік құрылымдарының қалыптасу, құрылу және қызмет ету жағдайында азаматтық қоғамның орны мен рөлі проблемасын зерттеу;
- азаматтық қоғам құру үрдісіне жаһандану мен мәдениет факторының ықпалын анықтау;
- Қазақстан Республикасында азаматтық демократиялық қоғам орнату барысындағы саяси партиялардың қызмет ерекшеліктерін анықтау;
- Қазақстан Республикасында партиялық жүйені қалыптастырудың идеологиялық аспектілерін айшықтау;
- Қазақстан Республикасының партиялық жүйесінің азаматтық қоғам құрудағы ролі мен маңызына ғылыми негізделген баға беру;
- Қазақстан Республикасындағы саяси партиялардың дамуы мен азаматтық қоғам құрудағы қоғамдық ұйым өкілдерінің ықпалын зерттеу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
- партиялар азаматтық қоғам мен мемлекеттің құрылымы ретінде өзара әрекеттесуіне осы заманғы әлеуметтік-құқықтық даму жағдайында қолдануға мүмкін болатын зерттеу жүргізілді;
- азаматтық қоғамның өтпелі құрылымына, оның саяси институттармен (саяси партиялар, қоғамдық коммерциялық емес ұйымдар, мүдделі топтар, кәсіподақтар және т.б.) өзара байланысына талдау жасалды;
тақырыпқа қатысты саяси-философиялық ғылымдағы түрлі көзқарастар эволюциялық арнада қарастырылып, ондағы азаматтық қоғам концепцияларының қалыптасу ерекшеліктері мен мемлекет дамуындағы маңыздылығына терең талдау жасалып, бүгінгі заманғы саяси-әлеуметтік өмірдегі басымдылықтары ашып көрсетілді;
қоғам жөніндегі ойларды салыстырмалы зерделеудің нәтижесінде ежелден қалыптасқан азаматтық қоғам концепциясының бірқатар түпкілікті өзгешеліктері анықталып, мінездемеленді;
- Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғам қалыптастыру саясатына зерттеу жүргізілді және Қазақстандағы саяси партия категориясына авторлық талдау жасалды;
Қазақстан Республикасы жағдайында азаматтық қоғам қалыптастырудағы саяси партиялардың орны мен ролі терең талданып, саяси және қоғами саланың осы тұрғыдағы ерекшеліктеріне сараптама жасау арқылы бірқатар нақты ұсыныстар әзірленді.
Зерттеу жұмысының әдiстемелiк және теориялық негiздерiн қазiргi заманғы азаматтық қоғам туралы тұжырымдар мен саяси партияны зерттеу қағидалары, Г.Алмонд, Р.Даль саяси ұстанымдары құрады.
Диссертациялық зерттеу барысында арнайы әдістерден жүйелiк, құрылымдық-функционалдық, тарихи, логикалық, бихевористiк, статистикалық, салыстырмалы әдiстер, абстрактылы және нақты, жалпы және ерекше, жеке-дара және бірегей сияқты диалектика заңдары кеңiнен қолданылды. Бұл өз кезегiнде объективтi қорытындылар беруге мүмкiндiк бердi. Зерттеу жұмысында саяси партиялар бағдарламалары контент-анализ негiзiнде талданды.
Диссертацияда Қазақстан қоғамын демократия бағытында қайта құру тәжірибесі негізінде отандық қоғамтанушылардың теориялық және практикалық сараптау жұмыстарына ғылыми талдау жасалды.
Зерттеу жұмысының деректiк көздерi. Зерттеу жұмысының деректiк көздерi отандық және шетелдiк зерттеушiлер еңбектерi, Қазақстандық саяси партиялар мен қоғамдық қозғалыстардың бағдарламалық құжаттары, Қазақстан Республикасының заң актiлерi.
Зерттеу жұмысына Қазақстанның даму институты, Қазақстан әлеуметтанушылары мен саясаттанушылар ассоциациясы, мемлекеттік органдардың және жеке сараптау орталықтары мен сарапшылардың статистикалық мәліметтері басшылыққа алынды.
Диссертациялық жұмыстың тәжірибелік маңызы. Диссертациялық зерттеу жұмысының нәтижелерін Қазақстан Республикасының азаматтық демократиялық қоғам мен толыққанды партиялық жүйе орнату бағытындағы мемлекеттік саясатын іске асыру барысында пайдалануға болады.
Диссертация материалдарын жалпы саясаттану пәнін оқыту бойынша және арнайы курстар жүргізу барысында қолдануға болады. Диссертация материалдары мен қорытындылары ішкі саясат мәселелерімен айналысатын мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың қызығушылығын тудыруы мүмкін.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдары.
Бұл проблеманы ғылыми талдаудың нәтижесі қорғауға шығарылатын қорытындылар мен ережелер болып табылады:
1. Азаматтық қоғам – қоғам дамуының ең биік сатыларының бірі, қоғамдық жүйелердің басқа элементтеріне сәйкес, яғни өзін-өзі басқаратын қоғамдық институттардың осындай байлығын қалыптастыра отырып, адамның басымдылық орнын (өзінің құқығымен, бостандықтарымен және міндеттерімен) қамтамасыз етеді.
2. Қазақстандық саяси партиялар әлеуметтік бостандық, демократиялық мемлекеттік басқару, саяси қызметке және саяси сөзсайыстарға атсалысу арқылы азаматтық қоғамның алғышарттарын қалыптастыруда. Әрі саяси партиялар бұқаралық талқылауларды ұйымдастыру арқылы қоғамдағы келісім негізін құрауда. Әлеуметтік бостандық, адамның қоғамда өзін-өзі жүзеге асыруы үшін мүмкіндік жасайды.
Сонымен қатар, саяси партиялар шаруашылық конъюнктураны нақты бағалауға, әлеуметтік мәселелерді көтеруге және оларды шешу бойынша қадамдар жасауға ұмтылуда. Осы жолда жариялылық және соған байланысты азаматтардың жоғары хабардарлығын пайдаланады;
3. Азаматтық қоғам өз ұйымдары мен бірлестіктері арқылы барша қоғамдық салаларда құрылымды түрде өз орнына ие. Олардың ең үлкен бөлігі экономикалық, әлеуметтік саяси және рухани (мәдени) салаларға келеді.
Экономикалық салада азаматтық қоғамның мемлкеттік емес мекемелер (өндірістік, сауда, қаржылық және басқалар) тарапынан құрылған ұйымдарының кең желісі қызмет етуде.
4. Азаматтық қоғамның әлеуметтік-саяси саласы ретінде, Қазақстандағы көппартиялық жағдайында, билікке қол жеткізбеген саяси партиялар (олардың саны оннан асып түседі), азаматтық қоғам критерий- леріне сай толық жауапкершілікте болуы керек. Олар мемлекеттік емес бірлестіктер (ұйымдар) болып табылады, мемлекетпен тәуелсіз түрде қызмет етеді және өз мүдделерін жүзеге асыруға тырысады. Азаматтық қоғамның әлеуметтік-саяси салалардағы ұйымдары және бірлестіктері барлық басқа объектілер секілді, қоғамдық бастама негізінде құрылады және әрекет етеді.
5. Азаматтық қоғамның рухани (мәдени) саласы ақыл-ой, сөз бостандығы, өз пікірін жария, ашып айту мүмкіндігі, дербестік және шығармашылық бірлестіктердің тәуелсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған. Ол адамның өмір сүру бейнесімен, олардың адамгершілігімен, ізгілігімен, ғылыми шығармашылығымен, рухани кемелденуімен тікелей байланысты. Азаматтық қоғам мен мемлекет Қазақстанның қазіргі заманғы саяси жүйесінде екі өзара байланысты және өзара әрекет ететін институт ретінде шығады. Алайда, олардың өзара әрекет ету қағидалары мен әдістерін анықтау, негізінен мемлекеттік билік органдарының құқықтық емес әрекеттеріне байланысты.
6. Саяси жүйенің орталық элементі ретіндегі мемлекеттің өзге де институттармен өзара әрекетке түсуі Қазақстанның азаматтық қоғамы құрылымының трансформациясына байланысты.
7. Қазақстандағы сайлау жүйесіндегі өзгерістер саяси партияның саяси жүйедегі орнын нақтылап, оның қоғамдағы рөлін арттыруда.
Зерттеу нәтижелерiнiң сыннан өтуi және мақұлдануы.
Диссертациялық жұмыстың негізгі қағидалары мен қорытындылары ашық басылымда жарық көрген ғылыми мақалалары, автордың ғылыми-тәжірибелік конференцияларда, дөңгелек үстелдерде сөйлеген сөздерінде баяндалды. Зерттеу жұмысының негізгі мәселелері: Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамның дамуы: конституциялық-құқықтық қамтамасыз ету атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Алматы, 27 ақпан, 2007); Реформалаудың жаңа дәуіріндегі Қазақстанның саяси дамуы атты Сегізінші Мұстафиндік саяси оқуларының шеңберіндегі Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда. (Алматы, 2007); Қазақстанды демократияландырудың жаңа кезеңі – демократиялық қоғамның дамуын жеделдету атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Алматы, 30 май, 2007) баяндалды.
Диссертациялық жұмыс құрылымы мен көлемi.
Диссертация кіріспеден, төрт тақырыпшаны қамтитын екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың негізгі мазмұны
Кіріспе бөлімде диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі негізделіп, ғылыми зерттелу деңгейі, теориялық және әдістемелік негіздері, зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері, қолданылған әдіс-тәсілдер, қорғауға ұсынылған негізгі қағидалар, зерттеу нәтижесінде алынған ғылыми нәтижелер, зерттеудің қолданбалы маңызы, оның сыннан өтуі мен мақұлдануы, құрылымы мен көлемі жөнінде мәліметтер келтірілген.
Диссертацияның Азаматтық қоғам және саяси партия категорияларының теориялық-әдістемелік астары атты І тарауының Саяси-құқықтық ақыл-ой тарихындағы азаматтық қоғам идеясының даму ерекшелігі деген 1.1. тақырыпшасында әлемдік саяси ой тарихындағы азаматтық қоғам мәселесіне көзқарас эволюциясы жан-жақты талданған.
Біздің елде де, Батыс елдерінде де қоғамтанушы ғалымдар арасында аталған феноменді зерттеуде көптеген әр түрлі көзқарастар бар, бірақ қазіргі уақытқа дейін оның мән-мағынасына, әлеуметтік шығу тегі мен тарихи шектеріне қатысты бірыңғай пікір болмай отыр. Публицистер, саясаткерлер мен ғалымдар бұл терминді мүлде әр түрлі мазмұн енгізе отырып пайдаланады.
Азаматтық қоғам туралы осы заманғы түсінік - әлеуметтік-философиялық және саяси-құқықтық ақыл ойдың тарихындағы олардың ұзаққа созылған эволюциясының нәтижесі, тиісінше олардың сан қилылығы мен сәйкессіздіктері осымен түсіндіріледі. Осы орайда, аталған ұғымның тарихына талдау жасай келе, төмендегілерге назар аударғымыз келіп отыр.
Азаматтық қоғамды теориялық зерттеулерде оның мағынасының негізгі екі дәйектемесін, осы ұғымның екі әр түрлі түсінігін бөліп қарауға болады.
Барынша дәстүрлі, алайда ғылым сахнасынан кетіп бара жатқан көзқарасқа сай азаматтық қоғам жеке меншік пен мемлекеттің пайда болуымен байланысты дүниеге келді. Азаматтық қоғам ұғымы бұл жерде қоғамның белгілі бір жағдайына сипаттама үшін пайдаланылады және жеке тұлғаның негізгі құқығы мен бостандығы заңмен қамтамасыз етілген және саяси қорғалған, ерекше типтегі мемлекетпен теңестіріледі осыған орай оны өркениетті, яғни азаматтық қоғам деп санауға болады.
Азаматтық қоғамның екінші түсіндірмесі азаматық қоғам туралы қоғамның белгілі бір саласы - мемлекеттік емес қатынастар мен құрылымдар ретінде ұғынумен байланысты. Бұл жерде әр түрлі: азаматтық қоғамның қоғам ретінде, жалпы алғанда оның ерекше бөлімі ретінде, оның барлық мүшелерінің әлеуметтік сипаттамасы ретінде және т.б. сияқты нұсқалары болуы мүмкін.
Азаматтық қоғам термині алғаш рет қай кезде қолданылғандығын айту қиын. Дегенмен, азаматтық қоғам түсінігі алғаш Аристотель (societias civilis) еңбектерінде кездеседі, ол оны саяси қауымдастық ретінде пайдаланды. Кейінірек бұл ұғым ортағасырлық Еуропа және Жаңа уақытта басқа мәнге ие бола бастайды.
Алайда, көптеген ойшылдар ерте дәуірде азаматтық қоғам ұғымын немесе айтылуы, ойы, мазмұны жағынан соған жақын терминдерді пайдаланса да, бұл ұғымға ертедегі ойшылдар мен қазіргі авторлардың беріп отырған түсініктері бірдей емес. Бұл жағдай демократияны, бостандықты, азаматтың құқығы мен міндеттерін әр түрлі ұғынумен түсіндіріледі.
Т.Гоббс заманауи мемлекет пен саяси қоғамды тең деп есептеді. Т.Гоббс іліміне сәйкес қоғамдық келісім қоғамның емес, мемлекеттің құрылуына алып келеді. Ал, Дж. Локк болса өкімет пен қоғам ара-жігін көрсетуге тырысады. Ол үшін билікті қоғамға беру, билікті өкіметке берумен бірдей емес.
Азаматтық қоғам тұжырымын қалыптастыруда Гегельді ерекше айтуымыз керек. Себебі, ол осы теорияның негізін қалаушылардың бірі. Гегельдің пікіріне сәйкес, азаматтық қоғамның бойында мыналар бар: 1) талап-тілек жүйесін (бір индивид ретінде де, барлық азамат ретінде де), қанағаттандыру еңбек істеу арқылы жүзеге асырылады; 2) жеке меншікті қорғау және оның бостандығына кепілдік беретін, әділ сот; 3) жекелеген тұлғаның игілігі құқық ретінде қаралуын және жүзеге асырылуын [8, 256- б.] қадағалайтын полиция, және корпорация – берілген істі немесе қабілетті оған кіргендердің барлығына артықшылық пен абырой сыйлайтын мемлекеттің адамгершілік тамырын ұсына отырып [8, 277-б.], сол немесе басқа мүдделер бойынша жалпыға бірдей нығайтылатын бірлестік.
Азаматтық қоғам ұғымын екі жақты пайдалану дәстүрі: бірінші жағдайда – жалпы мемлекетпен теңестірілді (алдындағы кезең желілерінің жалғасы болып табылатын) әлеуметтік организмнің дамуының белгілі бір деңгейі ретінде; басқа жағдайда – мемлекеттен бұрын пайда болған құрылымдар мен институттардың жиынтығын қамтитын айрықша сала және ішінара одан тәуелсіз бола алады. Осы екінші ұғым азаматтық қоғамның келесі кезеңіне талдау беру үшін негіз болады. Осы екі талдауды үйлестіруге тырыса отырып Гегель оның азаматтық қоғаммен өзара байланысында мемлекетке басымдылық берді.
Маркстің теориялық пайымдаулары барлық уақытта оны азаматтық қоғамды тек еңбек өндіріспен айырбас, яғни экономикалық даму саласымен теңестіруге алып келіп отырды.
Азаматтық қоғамды әлеуметтік организмді мемлекеттен тыс ерекше сала ретінде түсіндіру, А. де Токвильдің және оның америкалық демократияны зерттеуінің арқасында Еуропада кең етек жайды, бұл сол заманда әзірленген қоғамдық шарт және азаматтық қоғам теорияларының негіздері және қағидаттары іске асыратын шындыққа айналды.
А. де Токвилдің пікіріне сәйкес, азаматтық қоғамның мемлекеттен айырмашылығы, - бұл мәжбүрлеу үшін емес, ерікті таңдауға, билікке емес, адамгершілік беделге лайықты сала. Сонымен қатар ол жақсылық пен зұлымдықты біреуін екіншісіне қарама-қарсы қоймайды, керісінше мемлекет демократиялық болып табылатын жағдайдағы олардың өзара әрекеттестігінің жемістілігін басып көрсетеді.
Батыстық саяси ой ғылымының тағы бір тармағы азаматтық қоғам идеясының маңыздылығын саяси партиялар арқылы барлық құндылықтарды белсендіру мүмкіндіктері мен қызмет етуін жақсарту тұрғысынан қараған кезде ерекше сезіле бастайды деген пікірді ұстанады. Саяси партиялар құндылықтар жүйесін қалыптастырудың жетекші субъектілері болып табылады.
Бірақ азаматтық қоғам институттарының қалыптасу мәні мемлекеттік емес, саяси емес ұйымдардың құрылуымен ғана қорытындылана ма?
Мемлекеттік тәртіп қара бастың қамы үшін ғана емес, адамның дамуы үшін құрал ғана болғандықтан мемлекет өзінің құқықтық және әлеуметтік міндеттерін кеңейтеді емес пе [9, 45-б.]. Не болмаса азаматтық қоғам мемлекеттік еместің эквивалентті ұғымы (не болмаса азаматтық емес қоғам - мемлекет ұғымы) болып табыла ала ма?
Жауап әдеттегідей теріс сипатта болып келеді, өйткені азаматтық қоғам мемлекет түсінігі сияқты мазмұны механикалық тұрғыда шектеледі. Мұндай анықтама өзінде жағымсыз элементті ұстайды, ол бір жағынан анықтама туралы қисынды қағида талаптарын бұзады, ал екінші жағынан мемлекеттік және саяси ретінде мазмұнды шектейді.
Бұған қоғамдағы демократиялық жүйенің одан әрі дами түсуі кепіл болса керек. Алайда, осындай қоғам туралы біздің ой-өрісіміз тек батыстық таным аясында шектеле ме, әлде өзіміздің төл тарихымызда бұл туралы пікірлер болды ма? Әрине, болды. Оны ұлтымыздың рухани жаршысына айналған Әбу Нәсір әл-Фараби, Әбу аудин әл-Жауһари, Жүсіп Баласағұни, Асан қайғы Сәбитұлы сияқты данагөй ойшылдарымыз бен білімпаз шайырларымыздың, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, Жиенбет, Марғасқа, Ақтамберді, Тәттіқара, Бұқар сияқты ақын-жырауларымыздың, Шоқан Уәлиханұлы, Абай Құнанбайұлы, Шәкәрім Құдайбердіұлы сияқты ғалым-философтарымыздың еңбектерінен көруге болады.
Қорытындылар болсақ, азаматтық қоғам – қоғам дамуының ең биік сатыларының бірі, қоғамдық жүйелердің басқа элементтеріне сәйкес, яғни өзін-өзі басқаратын қоғамдық институттардың осындай байлығын қалыптастыра отырып, адамның басымдылық орнын (өзінің құқығымен, бостандықтарымен және міндеттерімен) қамтамасыз етеді.
1.2. Азаматтық қоғам және оның институттары тұжырымдамасының заманауи түсіндірілуі атты тақырыпшада қазіргі кезеңдегі батыс, ресейлік және отандық зерттеушілер көзқарастары жан-жақты талданған. Осы әлеуметтік құбылыстың бір мәнді түсінігі әзірше жоқ, ал әдебиеттерде ұсынылған анықтамалар өте көп және әр түрлі. Солай болса да, көптеген зерттеушілер азаматтық қоғамды еркіндіктің өсуі және әлеуметтік теңдіктің кеңеюі арқылы да, сондай-ақ мемлекеттің өзін құрылымсыздандыру мен демократияландыру арқылы да оның мемлекетпен біте қайнасуын белгілейтін бағзы бір құндылықтардың бірыңғай жүйесі екендігімен келіседі. Азаматтық қоғамның бұл ұғымы мағынасында өзінің күрделілігі бойынша, Э. Дюркгеймнің әлеуметтік ынтымақтастығынан немесе М.Вебердің капитализм рухынан онша көп айырмасы жоқ.
Отандық және шетелдік арнайы әдебиеттерде азаматтық қоғамның негізгі тұжырымдамасын талдауға, азаматтық қоғамды зерттеудің көпғасырлық дәстүрі объектінің өзінің тарихи өзгергіштігіне орай, әзірге қандай да бір бірыңғай және жалпылама маңызы бар тұжырымдама жасауға мүмкіндік бермейді, сондықтан ұғымның түсінігі, оның құрылымы мен міндеттері оның тарихи тағдыры туралы айтыс-тартыс жалғасып келеді [10].
Қазіргі кезде Ресейлік әдебиеттерде азаматтық қоғамның мәнін түсіндіруде екі негізгі көзқарас қалыптасқан. Бірінші топтағы зерттеушілер (И.Кравченко, В.Ступишин және басқалар) қоғам мен азаматтық қоғамды іс жүзінде баламалайды, ал басқалары (Б.Замбровский, А.Мигранян) азаматтық қоғамды тек қана буржуазиялық қоғам ретінде қарайды. Екінші көзқарасты негіздеушілер (Б.Славный, К.Гаджиев және басқалар) азаматтық қоғам үлкен қоғамның белгілі бір саласын көрсетеді деген тұжырым жасайды.
Дегенмен де, біздің пікірімізше, азаматтық қоғам мен қоғам ұғымын бір біріне сәйкестендіріп қарастырғаннан гөрі оларды бөліп қарастырған дұрыс болып табылады. Бұл ұғымдарды бір біріне сәйкестендіруге болмайды, себебі әлеуметтік-философиялық көзқарас тұрғысынан қоғам азаматтық қоғам ұғымына қарағанда мазмұны бойынша жалпылама болып табылады. Қоғам өзінің пайда болуында және үлкен әлеуметтік кемелденуінде жеке өзіндік заңы бар бүтін бір организм ретінде көрінеді.
Қоғамның маңызды өлшемі санатына оның тұтастығымен қатар бөлектігі, өзіндік жеткілікті, бірыңғай базалық элементі, тарихи трансформацияға қабілеттілігі жатады. Басқаша айтқанда, қоғам базалық негізі егеменді – автономиялы индивид ретінде көрінетін және қоғамның өзі тарихи өзгерістерге қабілетті болған кезде дербес қисынға ие қызметтің жекелеген салаларына сараланатын құндылық пен қажырлылыққа ие болған жағдайда ғана қоғам бола алады [11, 81-б.].
Ресейлік авторлар А.Галкин және Ю.Красин азаматтық қоғам – жеке мүдделер саласындағы индивидтердің қоғамдық қатынастарының мемлекеттік емес әлемі деп қарастырады [12, 17-б.]. Олардың пікірі бойынша, азаматтық қоғамды дамыту саяси жүйенің демократиялануын және азаматтың құқығы мен бостандығын кеңейтуді қамтамасыз етеді. Және, керісінше, азаматтық қоғамның тоқырауы, депрессиялық жағдайы саяси жүйені бюрократияландырады, авторитаризмнің қалыптасуына жағдай жасайды.
Азаматтық қоғам аясында саяси партияның болуының өзі азаматтық қоғам шегінде оның саяси мақсаттары (басқа да мақсаттарымен қатар) бар екендігін куәландырады. Оның үстіне, азаматтық қоғам ол - биліктің онсыз өз қызметтерін атқара алмай қалатын формальды емес, бейресми тәжірибелерінің жиынтығы. Сондықтан азаматтық қоғамға берілетін көптеген анықтамаларда оның саяси емес деген дефинициялары, азаматтық қоғам мемлекет емес және өзіне бір де бір мемлекеттік институт пен оның құрылымын қамтымайтындығын көрсетеді.
Бір зерттеушілер оны әлеуметтік-экономикалық, мәдени дамуға белгілі дәрежеде қол жеткізген және өркениеттің барлық белгілерін (нарықтық экономика, демократия, адам құқығын қадағалау және т.б.) тұтастай қоғамдық жүйе немесе социеталды қауымдастық ретінде сипаттайды. Мысалы, А.Одинцова азаматтық қоғамды жеке адамдар мен олардың топтарының қол жеткізілген қоғамдық дамуға пара-пар көп қырлы қажеттіліктері мен мүдделерінің жүзеге асуы орын алатын қоғамдық қатынастардың (экономикалық, әлеуметтік, саяси және т.б.), формалды және формалды емес құрылымдардың жиынтығы деп қарастырады. Оның үстіне ол қазіргі заманғы азаматтық қоғам өзінің ажырағысыз элементі ретінде құқықтық мемлекетті де қамтитындығын айтады [13, 41-б.].
Зерттеушілердің келесі бір тобы, тар әдістің жақтаушылары азаматтық қоғамды мемлекетке және басқада формалданған құрылымдарға қарсы тұратын социумнің ерекше саласы ретінде қарастырады. Қазіргі кезде кең тарау алған бұл екінші көзқарас, азаматтық қоғамды мемлекетке қатысы бойынша кең автономияға иеленетін (екі құрамдас бөлік ретінде зерттеледі: мемлекеттік емес қоғамдастық және мемлекеттік емес жеке өмір) және қоғамның мемлекеттік емес өмірі ретінде, немесе оның жеке саласы ретінде, не болмаса жария саласы ретінде түсіндіреді.
Үшінші бағытқа осы заманғы азаматтық қоғамды нақты үшінші сектор ретінде қарастыратын зерттеушілер жатады. Азаматтық қоғам дегенде олар тек үкіметтік емес, мемлекеттік емес ұйымдар қауымдастығын, яғни қайырымдылық, этикалық, экологиялық, мәдени және сол сияқты ерікті қауымдастықтарды саяси және экономикалық қоғамдастықтан бөле отырып, қоғамдық мемлекеттік емес ұйымдардың жиынтығы деп ұғынады[14, 56-б.].
Қазақстан жағдайында азаматтық қатынастардың мәнін тар және шектеулі түрде түсіну қоғамның әлеуметтік негізінің бұзылуына, индивидуализацияға, ұзақ жылдарда қазақ даласында қалыптасқан адамдар арасындағы өзара ынтымақтастықтың ыдырауына алып келуі мүмкін. Сондықтан, азаматтық қатынастарды дамытуға жан-жақты, кешенді тұрғыдан қарау қажет. Оның үстіне ресми түрде қоғамға енгізіліп отырған индивидуализм реттеуші әлеуметтік институттарға сәйкес келмейді, яғни жүз жылдар бойына қалыптасқан мінез-құлықтың стандарттарына қайшы келеді. Басқаша айтқанда, қазақ қоғамындағы құндылықтар жүйесін еуропалық құндылықтар жүйесімен салыстырғанда екеуінің арасында айтарлық айырмашылықтар бар екендігін көреміз.
Бұл пікірімізді отандық саясаттанушы С.Ш. Мұсатаевта дәлелдей түседі: азаматтық қоғам мемлекеттік органдардың қызметінен тәуелсіз жүретін әлеуметтің өзін-өзі ұйымдастыру деңгейін сипаттап, тұрғылықты халықтың түрлі формадағы саяси-әлеуметтік белсенділігінің жиынтығын білдіреді [6, 54-б.].
Қалай болғанда да Қазақстандағы азаматтық қоғамның дамуы ең алдымен дәстүрлі мәдениетке, тарихи қалыптасқан мінез-құлық ерекшеліктеріне және ұлттық мүддеге сүйене отырып жүретіндігі анық.
Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғам және партиялық сектор: тәжірибелік негіз атты екінші тараудың 2.1. тақырыпшасында саяси партия – азаматтық қоғамның институционалдық негізі ретінде зерттелген.
Азаматтық қоғам - мемлекеттегі барлық дерлік салалардың қарқынды дамып өсуіне және олардың ішкі және сыртқы саясатта өз негізін белсенді түрде танытуға бірден-бір ықпал етуші күш болып табылады. Осы орайда, соңғы жылдары біздің елде, жалпы бүкіл әлемде, азаматтық қоғам және ондағы саяси партиялардың маңызы мәселесіне деген қызығушылық айтарлықтай көріне бастады. Демек, Қазақстандағы азаматтық қоғамның алғышарттары мен келешегіне қатысты мәселелер оңды шешілуі отандық партиялық жүйенің дамуына байланысты.
Бүкіл әлемдік ғылымда азаматтық қоғамды мемлекеттен тәуелсіз, бірақ онымен тығыз байланыстағы, қоғамдық қарым-қатынастардың кешені ретінде қарастыру көзқарасы кеңінен тараған. Оған келесілер кіреді:
ерікті түрде, өздігінен қалыптасқан, алғашқы өзін-өзі басқаратын адамдардың бірлестіктері (отбасы, кооперациялар, ассоциациялар, қоғамдық бірлестіктер, кәсіби, шығармашылық, этникалық, діни және т.б. бірлестіктер); мемлекеттік емес экономикалық, әлеуметтік, рухани, адамгершіліктік және басқа да қоғамдық қатынастардың жиынтығы;
мемлекеттік билік пен саясаттың тікелей килігуінен заң арқылы қорғалған, дербес индивидтердің өзін-өзі басқару және ұйымдастыру салалары.
Қазақстандағы азаматтық қоғамның ерекшелігі оның қалыптасуының әлі де жалғасып келе жатқан трансформация жағдайында жүзеге асып жатқанында. Себебі, саяси және экономикалық элиталар азаматтық қоғамды қалыптастыруды ынталандыруға дайын екендігін еш байқатпайды, ал орта тап саны жағынан аз болғандықтан бұл шаруаны жасай алмайды, осы тұрғыда негізгі ауыртпалық анағұрлым көп мөлшердегі әлеуметтік қабаттың иығына түседі. Олардың белсенділігінің айқын дәлелі, Қазақстанда қазіргі кезде он мыңдаған қоғамдық ұйымдардың белсенді қызмет етуі, (көпшілігі – кішігірім сипатта) айта кететін жайт, бұл ұйымдар биліктің айтуымен емес, қайта кәдуілгі қатардағы азаматтар бастамасымен құрылған.
Көп партиялық жүйенің қалыптасуы елдегі азаматтық қоғамның қалыптасуының ең маңызды белгілерінің бірі. Саяси партиялардың пайда болуы мен дамуы айтарлықтай мөлшерде қоғамның саяси жүйелерінің тиімділігін куәландырады, мемлекеттің демократиялық табиғатын нығайтудың, оның азаматтарының саяси құқықтарын қамтамасыз етудің маңызды факторы болып табылады.
Егер үйлестікке экономика тұрғысынан жүгінер болсақ, онда өндіріс жүйесінде нарық қандай рөл атқарса, көп партиялық саяси жүйеде сондай рөл атқарады. Нарық тұтынушылар мен өндірушілер арасында кері байланыс механизмін қалай құрса, соған ұқсас көп партиялық жүйе азамат пен мемлекеттік билік арасында делдалдық қызмет атқарады.
Біріншіден, мемлекеттік билік жүйесінде партия тікелей бір құрамға қосылмайды және көздеген мақсаты ортақ өз мүшелерін ерікті негізде біріктіреді. Осы мақсатта жария мәлімдемелерді және оларға қол жеткізу үшін ерекше саяси құралдарды пайдаланады. Осылайша, саяси партия түсінігі шегінен саяси шешімдер қабылдау процесінде билікке ықпал етуге әрекеттенетін қысым топтары шығарылады.
Екіншіден, партия белгілі бір әлеуметтік топтың саяси мүддесін көрсетеді немесе солай болуға ұмтылады. Басқаша айтқанда саяси партия өз мүшелері және солармен байланысты адамдардан бөлек басқа біреулердің де мүдделерін ойлауы тиіс. Бұл түсінік партия ұғымы шеңберінен клубтық-сектанттық типтегі ұйымдарды шығарады.
Үшіншіден, партия білдіретін мүдделер тар корпоративтік сипатта емес, жалпы ұлттық сипатта болуы тиіс. Бұл қоғамды дамыту бойынша белгілі бір жобаны ұсынатын партияның айқын қалыптасқан мақсаты болуы тиіс дегенді білдіреді. Әрине, басты міндет ретінде жекелеген әлеуметтік топтардың мүдделері қойылуы мүмкін екені түсінікті, дегенмен ол жоба жалпы қоғам мүддесін (немесе жоқ дегенде соған ұмтылуы) ескеруі тиіс. Олай болмаған жағдайда, біз тек қана қолдаушылық топпен, тіпті корпоративтік ұйымдармен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЗИЯДИН АЙДОС САХАБАДИНҰЛЫ
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ САЯСИ ПАРТИЯЛАР АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУШЫ СУБЪЕКТІ РЕТІНДЕ
23.00.02 – саяси институттар, этносаяси конфликтология,
ұлттық және саяси процестер мен технологиялар
Саяси ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертацияның
Авторефераты
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2008
Жұмыс Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің теориялық және қолданбалы саясаттану кафедрасында орындалған
Ғылыми жетекші: саяси ғылымдарының докторы
Ә.М. Жүнісов
Ресми оппоненттері: саяси ғылымдарының докторы
Мұхамедов М.Б.
саяси ғылымдарының кандидаты
Нүкенов А.
Жетекші ұйым: әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті,
саясаттану кафедрасы
Қорғау 2008 жылғы маусымның 20 күні сағат 14.00 Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетіндегі 23.00.02 – саяси институттар, этносаяси конфликтология, ұлттық және саяси процестер мен технологиялар мамандығы бойынша ғылым докторы дәрежесін алу үшін құрылған Д 14.21.03 диссертациялық кеңесінің мәжілісінде өтеді. Мекен жайы: 050010, Алматы қаласы, Достық даңғылы, 13, конференц-зал.
Диссертациямен Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің кітпаханасында (050010, Алматы қаласы, Қазбек би көшесі, 30) танысуға болады.
Автореферат 2008 жылғы 20 мамырда таратылды
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, саяси
ғылымдарының докторы Г.Р. Нұрымбетова
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Осы күні тәуелсіздікке қол жеткізген Қазақстан Республикасы басқа да посткеңестік елдер сияқты өзін халықаралық қауымдастықтағы орнын нығайтуға барлық күш-жігерін салуда. Осы тұрғыдағы ең маңызды мәселелердің бірі – қоғамдық саланы әлемдік демократиялық стандарттарға келтіру болып табылады. Демократиялық үрдістердің алғы шарты - елде саяси еркіндік, адам құқықтарының сақталуы, әлеуметтік қорғау қамтамасыз етілуі, жеке және қоғамдық бастамалардың кең тарауы. Соңғысы саяси партия сияқты қоғамдық субъектінің еншісіндегі мәселе екендігі анық. Ал жалпы алғанда, жоғарыда көрсетілгендердің барлығы дерлік, бүгінгі күні азаматтық қоғам қағидаларына еніп отыр.
Қазақстанның азаматтық қоғам құру мүмкіндіктері, тарихи алғышарттары, күрделі мәселелері мен келешегі, сонымен бірге оның қалыптасуындағы партиялық жүйенің орны мен ролі осы жұмыста тиянақты қарастырылмақ.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Біздің мұратымыз демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет құру екені еліміздің конституциясында айқын көрсетілген. Ал демократиялық саяси жүйе мен құқықтық мемлекеттің қалыптасуының алғы шарты - азаматтық қоғамның қалыптасуы болып табылады. Сондықтан осы азаматтық қоғамды қалыптастырудағы саяси партиялар рөлін зерттеу өзекті де маңызды. Батыс елдерінде азаматтық қоғамның қалыптасу үрдісі бірнеше жүз жылдықтар бойында жүрді, және де тек дамыған азаматтық қоғам негізінде Батыс Еуропада, АҚШ-та, Канадада, Жапонияда және бірқатар басқа елдерде екінші дүние жүзілік соғыстан кейін белгілі бір деңгейде құқықтық мемлекет қалыптасты.
Қазақстан, Батыстың тәжірибесін пайдалана отырып, негізінде адамның экономикалық, саяси және рухани салалардағы бостандығы жатқан азаматтық қоғамның қалыптасу жолын әлдеқайда тез басып өтуде тарихи мүмкіндікке ие болып отыр. Азаматтық қоғамның мемлекет пен саясаттың демократиялық тұжырымдамасы аясындағы заманауи түсінігі, азаматтардың кәсіби саясаткер болмай тұра, мүдделерін қорғап отырған әлеуметтік топтардың мұқтаждықтарын қанағаттандыруға қол жеткізу мақсатында мемлекеттік билікке ұйымдасқан және белсене түрде ықпал ететін ассоциацияларын - тұтынушылардың, фермерлердің, кәсіпкерлердің немесе басқа да топтардың мемлекетке тәуелсіз және ерікті жиынтығын білдіреді.
Азаматтық қоғамның қалыптасуындағы мемлекеттің рөлі туралы мәселені қарай отырып, мемлекеттің қоғамдық істерді тиімді түрде басқара алу мәселесі демократия туралы көптеген ғылыми пікірталастардың орталық тақырыбы болып табылатындығын атап өту керек.
Осы орайда, мемлекеттің қоғам үстінен ұзақ уақыт үстемдік ету дәстүріне, өзгерудің қиындығына және азаматтық қоғам институттарының әлсіздігіне қарамастан, біздің мемлекетке дегенмен де өзінің негізгі рөлі – түрлі қоғамдық таптар, топтар мен қабаттардың арасындағы әлеуметтік және экономикалық қатынастары саласындағы ойын ережелерінің жасаушысы және оның сақталуын қадағалаушы төреші болу негізгі рөліне иелік ету талпынысын да жоққа шығаруға болмайды.
Мемлекет пен қоғам арасындағы өзара әрекеттестік арналарының бірі ретінде қиындықпен болса да, көппартиялы саяси жүйенің қалыптасу үдерісі алға қарай жылжып келеді. Қазақстан саяси салада бостандыққа қол жеткізгеннен кейін ондаған саяси партиялар пайда болғанына куәміз. Олардың көпшілігі жетілмеген, қоғамда терең тамыр жая алмаған күйінде қалып келеді. Және олар өз қоғамының нақты әлеуметтік мүдделерін білдірудің орнына батыс елдерінің саяси құрылымдарына ұқсап бағуға тырысуда.
Осы орайда, еліміздегі азаматтық қоғамды қалыптастырудағы саяси партиялар орны жәйінде елбасы Н.Ә. Назарбаевтың 2008 жылғы Қазақстан халқына жолдауында: Партиялық механизмді нығайту қазіргі заманғы азаматтық қоғамның қалыптасуына, халықты қоғамдық үдерістерге кеңінен тартуға жағдай жасайтын болады [1] дегені тақырып өзектілігін арттыра түседі.
Біздің ойымызша, ең маңыздысы, азаматтық қоғам өз мүшелерінің сана-сезімдерінің оянуына жол ашады. Адам тек қана пайда табатын жай ғана кәсіпкер де, жай ғана тұтынушы да емес, ол - өзінің ішкі табиғаты бойынша қоғамдық жан және оған әріптестік пен қатар өмір сүрудің сан алуан нысандары, айналада болып жатқан дүниелерге ықпал ету, өз істерінің мойындалуы қажет. Сондықтан азаматтық қоғам – адамның өзін-өзі жүзеге асыруындағы ең үздік құралдардың бірі.
Сонымен қатар, ел Конституциясына 2007 жылы сәуір айында енгізілген өзгерістер Парламент пен саяси партиялардың, азаматтық қоғам институттарының рөлін арттыра түсуде. Осы тұрғыдан алғанда, зерттеу тақырыбы саяси уақыт талабынан, тәжірибедегі қажеттіліктен туындап отыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Партиялар азаматтық қоғам мен мемлекеттің құрылымы ретіндегі зерттеулермен, олардың мәні, формасы мен функционалдық бағытын анықтаумен байланысты сұрақтар мемлекет пен құқықтың жалпы теориясында ең басты мәселелердің бірі болған және болып қала бермек те. Оның үстіне саяси партиялар азаматтық қоғамды қалыптастырушы субъекті ретінде мәселесі зерттеу объектісіне айналғанына ұзақ уақыт бола қойған жоқ. Алайда, оның абстрактілі деңгейде әлдеқайда ертеректе зерттелген мәселе екендігін ашып айту қажет. Жалпы азаматтық қоғам мен саяси партия мәселесін зерделеу батыстық, ресейлік, отандық зерттеушілердің тарапынан кеңінен жүргізілуде.
Біріншіден, бүгінгі күні батыстық зерттеушілер азаматтық қоғам мен оның айнымас бөлігі – саяси партия мәселесін зерттеу әдістері мен оның қалыптасу мүмкіндіктері және әртүрлі әлеуметтік-саяси және мәдени жағдайлардағы азаматтық қоғам көрінісі туралы тұжырымдар арнайы талқылағандықтан, оған қысқаша шолу жасағанды жөн көрдік. Саяси партияның азаматтық қоғам институты ретінде зерттелуі демократия мәселесін талдау шеңберінде жүзеге асырылған. Біздің зерттеуіміздің І тарауы осы азаматтық қоғам институттарына саяси ой тарихындағы көзқарас эволюциясына арнлағандықтан, қысқаша ғана шолу жасағандық жөн көрдік.
Біз, бірінші кезекте, азаматтық қоғам түсінігін қолданған Аристотель (societias civilis), азаматтық қоғам түсінігіне жаңаша көзқарасты қалыптастырған Т.Гоббс, Дж.Локк, Ш.Монтескье, В.Вильсон, Т.Пейн, Гегель, Алексис де Токвиль еңбектерін ерекше атап өтуіміз керек.
Сонымен бірге, ашық қоғам мәселелерін зерттеу шеңберінде Т.Вулси, В.Рошер, К. Поппер, А. Бергсон өз еңбектерінде демократиялық институттар мәселесіне көп көңіл бөлген. Ал, Г. Алмонд, С. Верба саяси мәдениет, саяси қатысу және саяси сана түрлерін анықтауды ашық демократиялық қоғаммен тікелей байланыстырып қарастырған.
Біздіңше, қазіргі заманғы демократия мен азаматтық қоғам теорияларын зерттеген Р. Даль, А. Лейпхарт, Дж. Сартори, С. Хантингтон еңбектері де ерекше орын алады. Сонымен бірге, азаматтық қоғам мәселесіне қатысты өкілеттілік, сайлау жүйелері мен партиялық жүйелердің өзара байланыстылығын зерттеген М. Дюверже, азаматтық қоғам қалыптастырудағы халықтың белсенділігінің маңызы мен ролін зерттеген Г. О Доннел мен Ф.К. Шмиттер еңбектерінің де алатын өзіндік орны бар.
Қазіргі кезеңдегі демократия мен азаматтық қоғам, азаматтық қоғам мен мемлекет қарым-қатынастарын зерттеген заманауи зерттеуші Дж.Кин еңбегін ерекше айтқымыз келеді. Біз азаматтық қоғам таза күйінде қалыптаса қалмайды; оның тек жалғыз немесе мәңгілік ұстанатын формасы жоқ [2, 43-б]. Дж.Кин пікірімен толығымен келісеміз. Себебі, әртүрлі елдерде азаматтық қоғамның қалыптасуының өзіндік ерекшеліктері болатыны сөзсіз.
Осы тұрғыдан алғанда, бізге шетелдік тәжірибені, әрі азаматтық қоғамның қалыптасу барысында пайда болған институттар қызметін зерттеген неміс зерттеушісі Ю. Кокка [3] және ресейлік зерттеушілермен дайындалған ұжымдық еңбектердің маңызы зор [4].
Сонымен қатар, біз азаматтық қоғам мен демократия мәселесін зерттеу барысында кеңестік тәжірибеге де бірқатар көңіл бөлгенімізді атап айту керек. Осы орайда, кеңестік қоғамдық ғылымда азаматтық қоғам идеясын буржуазиялық ой-өріс ретінде қарастырып, жеке тұлғаның табиғатын зерттеген В.С.Нерсесянц, П.М. Егидес, И.И. Резвицкий, Л.М. Баткинді атап өткен абзал. Бұдан бөлек, В.В. Бартольдтің, В.И. Пантиннің ретроспективті талдаулары да біршама қызығушылық тудырды.
Ресейлік зерттеушілер В.В. Витюк, К.С. Гаджиев, А.П. Кочетков, С.П. Перегудов, Л.И. Малков, Ю.Д. Шевченко, А.П. Страхов, Ю.М. Резник, М. Ильин, А.В. Одинцова, В.Т. Данченко, Е. Рашковский ашық қоғам идеясын электоралдық үрдіс тұрғысынан қарастыра келе, қоғамның саяси саласындағы ашықтық принципін қарастырған.
Ал отандық зерттеушілерге келетін болсақ, мұнда мәселенің зерттелуі біршама кенже қалғанын байқаймыз. Сонда да болса, азаматтық қоғамға қатысты М.С. Әшімбаев, А.А. Әлімұлы, Л.А. Байдельдинов, Г.Ж. Ибраева, А.Ш. Ишмұхамедов, А.Б. Қарабаева, М.С. Машан, М.Б. Мұхамедов, Ә.Н. Нысанбаев еңбектерінде Қазақстандағы қоғамды өзгерту, саяси жүйені дамыту мәселелері шеңберінде зерттеу тақырыбы қамтылған.
Еліміздегі сайлау жүйесінің ерекшелігін демократиялық теориялармен байланыста зерттеген Т.Т. Исмағамбетов, Г.А. Госманова, Ш.А. Құрманбаева, Г.О. Насимова еңбектерінде атап өткен жөн.
Ә.М. Жүнісов, Б.И. Иманбекова зерттеулерінің азаматтық демократиялық қоғам құрудағы қоғамдық ұйымдар мен саяси партиялардың сипаты мен бағдарын анықтауда ролі зор.
Келесі кезекте, С.М. Борбасов, М.Б. Тәтімов, Н.В. Романова еңбектерінде азаматтардың саяси еркіндігі мен демократиялық азаматтық қоғам қалыптастырудағы ұлттық спецификаның ықпалы анықталған.
Қазақстан Республикасындағы азаматтық демократиялық қоғам қалыптастырудағы жастардың қатысуын анықтауда Р.Б. Әбсаттаров, Т.С. Садықовтың еңбектерінің маңызы зор.
Сонымен қатар, отандық саяси ғылым аясында аталмыш тақырып бойынша жарық көрген тың ғылыми жұмыстарды атап өтпеуге болмас. Азаматтық қоғамның негізін құраушы Қазақстан халқының саяси қатысу ерекшелігі мәселесін зерттеген Г.Р. Нұрымбетова[5], Қазақстанда азаматтық қоғам қалыптастыру ерекшелігін зерттеген С.Ш. Мұсатаев[6], азаматтық қоғам құндылықтарын зерттеген Қ.Ж. Нұғманова[7], В.Баймұрзаева еңбектерінің орны бөлек.
Сонымен, тақырыптың зерттелу деңгейіне жасалған шолу негізінде келесі қорытындыға келеміз: азаматтық қоғам мәні батыстық, ресейлік және отандық саясаттанушылармен әртүрлі қырларынан зерттелген, бірақ саяси партиялардың азаматтық қоғамды қалыптастырудағы белсенді рөлі мәселесі назардан тыс қалып келген. Яғни, саяси ғылымның зерттеу объектісіне толыққанды айнала қоймаған. Сондықтан әрі қарай тереңдеп зерттеуді қажетсінеді.
Зерттеудің объектісі. Диссертациялық жұмыстың зерттеу объектісі әлемдік тәжірибедегі азаматтық қоғам мен партиялық жүйелердің қалыптастыру мәселелерін зерттей отырып қазіргі Қазақстан Республикасындағы осы бағыттағы саяси үрдістерді талдау болып табылады.
Зерттеудің пәні. Диссертацияның зерттеу пәні ретінде жалпы азаматтық қоғам және саяси партиялар феноменінің түсінігі мен ерекшеліктерін және де олардың өзара байланысын талдауды көрсетуге болады.
Зерттеудің мақсаты. Диссертациялық зерттеу жұмысының алдында азаматтық қоғам тұжырымдамасын теориялық-методологиялық және ғылыми-тәжірибелік тұрғыдан қарастыру, аталған концепцияның қалыптасуы, дамуы, іске асырылуы негіздерін анықтай отырып, Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды қалыптастыру ауқымындағы саяси партиялар орны зерттелген.
Зерттеудің міндеттері. Диссертациялық зерттеу жұмысының алдына қойған мақсатына сәйкес келесі міндеттер айқындалды:
- осы заманғы ғылымның жетістіктерін кешенді зерттеулер негізінде шешілмеген және пікірталасты проблемаларды зерттеу, оларға жауап іздеу;
- қоғам, мемлекет, азаматтық қоғам, партия және басқа ұғымдардың құқықтық табиғатын талдау, олардың функционалдық сипаттамасын зерттеу;
- Қазақстандағы, сондай-ақ басқа мемлекеттік-құқықтық құрылымдардағы азаматтық қоғамның тарихи даму тенденцияларын, олардың диалектикалық өзара себептілігін және өзара кірігіп-сіңісу тенденцияларын сараптау;
- заманауи азаматтық қоғамның функционалдық сипаттамасын, оның саяси жүйенің белсенді элементтерімен (мүдделі топтар, саяси партиялар, қоғамдық коммерциялық емес ұйымдар) өзара байланысын анықтау;
- демократиялық құқықтық мемлекетте билік құрылымдарының қалыптасу, құрылу және қызмет ету жағдайында азаматтық қоғамның орны мен рөлі проблемасын зерттеу;
- азаматтық қоғам құру үрдісіне жаһандану мен мәдениет факторының ықпалын анықтау;
- Қазақстан Республикасында азаматтық демократиялық қоғам орнату барысындағы саяси партиялардың қызмет ерекшеліктерін анықтау;
- Қазақстан Республикасында партиялық жүйені қалыптастырудың идеологиялық аспектілерін айшықтау;
- Қазақстан Республикасының партиялық жүйесінің азаматтық қоғам құрудағы ролі мен маңызына ғылыми негізделген баға беру;
- Қазақстан Республикасындағы саяси партиялардың дамуы мен азаматтық қоғам құрудағы қоғамдық ұйым өкілдерінің ықпалын зерттеу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
- партиялар азаматтық қоғам мен мемлекеттің құрылымы ретінде өзара әрекеттесуіне осы заманғы әлеуметтік-құқықтық даму жағдайында қолдануға мүмкін болатын зерттеу жүргізілді;
- азаматтық қоғамның өтпелі құрылымына, оның саяси институттармен (саяси партиялар, қоғамдық коммерциялық емес ұйымдар, мүдделі топтар, кәсіподақтар және т.б.) өзара байланысына талдау жасалды;
тақырыпқа қатысты саяси-философиялық ғылымдағы түрлі көзқарастар эволюциялық арнада қарастырылып, ондағы азаматтық қоғам концепцияларының қалыптасу ерекшеліктері мен мемлекет дамуындағы маңыздылығына терең талдау жасалып, бүгінгі заманғы саяси-әлеуметтік өмірдегі басымдылықтары ашып көрсетілді;
қоғам жөніндегі ойларды салыстырмалы зерделеудің нәтижесінде ежелден қалыптасқан азаматтық қоғам концепциясының бірқатар түпкілікті өзгешеліктері анықталып, мінездемеленді;
- Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғам қалыптастыру саясатына зерттеу жүргізілді және Қазақстандағы саяси партия категориясына авторлық талдау жасалды;
Қазақстан Республикасы жағдайында азаматтық қоғам қалыптастырудағы саяси партиялардың орны мен ролі терең талданып, саяси және қоғами саланың осы тұрғыдағы ерекшеліктеріне сараптама жасау арқылы бірқатар нақты ұсыныстар әзірленді.
Зерттеу жұмысының әдiстемелiк және теориялық негiздерiн қазiргi заманғы азаматтық қоғам туралы тұжырымдар мен саяси партияны зерттеу қағидалары, Г.Алмонд, Р.Даль саяси ұстанымдары құрады.
Диссертациялық зерттеу барысында арнайы әдістерден жүйелiк, құрылымдық-функционалдық, тарихи, логикалық, бихевористiк, статистикалық, салыстырмалы әдiстер, абстрактылы және нақты, жалпы және ерекше, жеке-дара және бірегей сияқты диалектика заңдары кеңiнен қолданылды. Бұл өз кезегiнде объективтi қорытындылар беруге мүмкiндiк бердi. Зерттеу жұмысында саяси партиялар бағдарламалары контент-анализ негiзiнде талданды.
Диссертацияда Қазақстан қоғамын демократия бағытында қайта құру тәжірибесі негізінде отандық қоғамтанушылардың теориялық және практикалық сараптау жұмыстарына ғылыми талдау жасалды.
Зерттеу жұмысының деректiк көздерi. Зерттеу жұмысының деректiк көздерi отандық және шетелдiк зерттеушiлер еңбектерi, Қазақстандық саяси партиялар мен қоғамдық қозғалыстардың бағдарламалық құжаттары, Қазақстан Республикасының заң актiлерi.
Зерттеу жұмысына Қазақстанның даму институты, Қазақстан әлеуметтанушылары мен саясаттанушылар ассоциациясы, мемлекеттік органдардың және жеке сараптау орталықтары мен сарапшылардың статистикалық мәліметтері басшылыққа алынды.
Диссертациялық жұмыстың тәжірибелік маңызы. Диссертациялық зерттеу жұмысының нәтижелерін Қазақстан Республикасының азаматтық демократиялық қоғам мен толыққанды партиялық жүйе орнату бағытындағы мемлекеттік саясатын іске асыру барысында пайдалануға болады.
Диссертация материалдарын жалпы саясаттану пәнін оқыту бойынша және арнайы курстар жүргізу барысында қолдануға болады. Диссертация материалдары мен қорытындылары ішкі саясат мәселелерімен айналысатын мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың қызығушылығын тудыруы мүмкін.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдары.
Бұл проблеманы ғылыми талдаудың нәтижесі қорғауға шығарылатын қорытындылар мен ережелер болып табылады:
1. Азаматтық қоғам – қоғам дамуының ең биік сатыларының бірі, қоғамдық жүйелердің басқа элементтеріне сәйкес, яғни өзін-өзі басқаратын қоғамдық институттардың осындай байлығын қалыптастыра отырып, адамның басымдылық орнын (өзінің құқығымен, бостандықтарымен және міндеттерімен) қамтамасыз етеді.
2. Қазақстандық саяси партиялар әлеуметтік бостандық, демократиялық мемлекеттік басқару, саяси қызметке және саяси сөзсайыстарға атсалысу арқылы азаматтық қоғамның алғышарттарын қалыптастыруда. Әрі саяси партиялар бұқаралық талқылауларды ұйымдастыру арқылы қоғамдағы келісім негізін құрауда. Әлеуметтік бостандық, адамның қоғамда өзін-өзі жүзеге асыруы үшін мүмкіндік жасайды.
Сонымен қатар, саяси партиялар шаруашылық конъюнктураны нақты бағалауға, әлеуметтік мәселелерді көтеруге және оларды шешу бойынша қадамдар жасауға ұмтылуда. Осы жолда жариялылық және соған байланысты азаматтардың жоғары хабардарлығын пайдаланады;
3. Азаматтық қоғам өз ұйымдары мен бірлестіктері арқылы барша қоғамдық салаларда құрылымды түрде өз орнына ие. Олардың ең үлкен бөлігі экономикалық, әлеуметтік саяси және рухани (мәдени) салаларға келеді.
Экономикалық салада азаматтық қоғамның мемлкеттік емес мекемелер (өндірістік, сауда, қаржылық және басқалар) тарапынан құрылған ұйымдарының кең желісі қызмет етуде.
4. Азаматтық қоғамның әлеуметтік-саяси саласы ретінде, Қазақстандағы көппартиялық жағдайында, билікке қол жеткізбеген саяси партиялар (олардың саны оннан асып түседі), азаматтық қоғам критерий- леріне сай толық жауапкершілікте болуы керек. Олар мемлекеттік емес бірлестіктер (ұйымдар) болып табылады, мемлекетпен тәуелсіз түрде қызмет етеді және өз мүдделерін жүзеге асыруға тырысады. Азаматтық қоғамның әлеуметтік-саяси салалардағы ұйымдары және бірлестіктері барлық басқа объектілер секілді, қоғамдық бастама негізінде құрылады және әрекет етеді.
5. Азаматтық қоғамның рухани (мәдени) саласы ақыл-ой, сөз бостандығы, өз пікірін жария, ашып айту мүмкіндігі, дербестік және шығармашылық бірлестіктердің тәуелсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған. Ол адамның өмір сүру бейнесімен, олардың адамгершілігімен, ізгілігімен, ғылыми шығармашылығымен, рухани кемелденуімен тікелей байланысты. Азаматтық қоғам мен мемлекет Қазақстанның қазіргі заманғы саяси жүйесінде екі өзара байланысты және өзара әрекет ететін институт ретінде шығады. Алайда, олардың өзара әрекет ету қағидалары мен әдістерін анықтау, негізінен мемлекеттік билік органдарының құқықтық емес әрекеттеріне байланысты.
6. Саяси жүйенің орталық элементі ретіндегі мемлекеттің өзге де институттармен өзара әрекетке түсуі Қазақстанның азаматтық қоғамы құрылымының трансформациясына байланысты.
7. Қазақстандағы сайлау жүйесіндегі өзгерістер саяси партияның саяси жүйедегі орнын нақтылап, оның қоғамдағы рөлін арттыруда.
Зерттеу нәтижелерiнiң сыннан өтуi және мақұлдануы.
Диссертациялық жұмыстың негізгі қағидалары мен қорытындылары ашық басылымда жарық көрген ғылыми мақалалары, автордың ғылыми-тәжірибелік конференцияларда, дөңгелек үстелдерде сөйлеген сөздерінде баяндалды. Зерттеу жұмысының негізгі мәселелері: Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамның дамуы: конституциялық-құқықтық қамтамасыз ету атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Алматы, 27 ақпан, 2007); Реформалаудың жаңа дәуіріндегі Қазақстанның саяси дамуы атты Сегізінші Мұстафиндік саяси оқуларының шеңберіндегі Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда. (Алматы, 2007); Қазақстанды демократияландырудың жаңа кезеңі – демократиялық қоғамның дамуын жеделдету атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Алматы, 30 май, 2007) баяндалды.
Диссертациялық жұмыс құрылымы мен көлемi.
Диссертация кіріспеден, төрт тақырыпшаны қамтитын екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың негізгі мазмұны
Кіріспе бөлімде диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі негізделіп, ғылыми зерттелу деңгейі, теориялық және әдістемелік негіздері, зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері, қолданылған әдіс-тәсілдер, қорғауға ұсынылған негізгі қағидалар, зерттеу нәтижесінде алынған ғылыми нәтижелер, зерттеудің қолданбалы маңызы, оның сыннан өтуі мен мақұлдануы, құрылымы мен көлемі жөнінде мәліметтер келтірілген.
Диссертацияның Азаматтық қоғам және саяси партия категорияларының теориялық-әдістемелік астары атты І тарауының Саяси-құқықтық ақыл-ой тарихындағы азаматтық қоғам идеясының даму ерекшелігі деген 1.1. тақырыпшасында әлемдік саяси ой тарихындағы азаматтық қоғам мәселесіне көзқарас эволюциясы жан-жақты талданған.
Біздің елде де, Батыс елдерінде де қоғамтанушы ғалымдар арасында аталған феноменді зерттеуде көптеген әр түрлі көзқарастар бар, бірақ қазіргі уақытқа дейін оның мән-мағынасына, әлеуметтік шығу тегі мен тарихи шектеріне қатысты бірыңғай пікір болмай отыр. Публицистер, саясаткерлер мен ғалымдар бұл терминді мүлде әр түрлі мазмұн енгізе отырып пайдаланады.
Азаматтық қоғам туралы осы заманғы түсінік - әлеуметтік-философиялық және саяси-құқықтық ақыл ойдың тарихындағы олардың ұзаққа созылған эволюциясының нәтижесі, тиісінше олардың сан қилылығы мен сәйкессіздіктері осымен түсіндіріледі. Осы орайда, аталған ұғымның тарихына талдау жасай келе, төмендегілерге назар аударғымыз келіп отыр.
Азаматтық қоғамды теориялық зерттеулерде оның мағынасының негізгі екі дәйектемесін, осы ұғымның екі әр түрлі түсінігін бөліп қарауға болады.
Барынша дәстүрлі, алайда ғылым сахнасынан кетіп бара жатқан көзқарасқа сай азаматтық қоғам жеке меншік пен мемлекеттің пайда болуымен байланысты дүниеге келді. Азаматтық қоғам ұғымы бұл жерде қоғамның белгілі бір жағдайына сипаттама үшін пайдаланылады және жеке тұлғаның негізгі құқығы мен бостандығы заңмен қамтамасыз етілген және саяси қорғалған, ерекше типтегі мемлекетпен теңестіріледі осыған орай оны өркениетті, яғни азаматтық қоғам деп санауға болады.
Азаматтық қоғамның екінші түсіндірмесі азаматық қоғам туралы қоғамның белгілі бір саласы - мемлекеттік емес қатынастар мен құрылымдар ретінде ұғынумен байланысты. Бұл жерде әр түрлі: азаматтық қоғамның қоғам ретінде, жалпы алғанда оның ерекше бөлімі ретінде, оның барлық мүшелерінің әлеуметтік сипаттамасы ретінде және т.б. сияқты нұсқалары болуы мүмкін.
Азаматтық қоғам термині алғаш рет қай кезде қолданылғандығын айту қиын. Дегенмен, азаматтық қоғам түсінігі алғаш Аристотель (societias civilis) еңбектерінде кездеседі, ол оны саяси қауымдастық ретінде пайдаланды. Кейінірек бұл ұғым ортағасырлық Еуропа және Жаңа уақытта басқа мәнге ие бола бастайды.
Алайда, көптеген ойшылдар ерте дәуірде азаматтық қоғам ұғымын немесе айтылуы, ойы, мазмұны жағынан соған жақын терминдерді пайдаланса да, бұл ұғымға ертедегі ойшылдар мен қазіргі авторлардың беріп отырған түсініктері бірдей емес. Бұл жағдай демократияны, бостандықты, азаматтың құқығы мен міндеттерін әр түрлі ұғынумен түсіндіріледі.
Т.Гоббс заманауи мемлекет пен саяси қоғамды тең деп есептеді. Т.Гоббс іліміне сәйкес қоғамдық келісім қоғамның емес, мемлекеттің құрылуына алып келеді. Ал, Дж. Локк болса өкімет пен қоғам ара-жігін көрсетуге тырысады. Ол үшін билікті қоғамға беру, билікті өкіметке берумен бірдей емес.
Азаматтық қоғам тұжырымын қалыптастыруда Гегельді ерекше айтуымыз керек. Себебі, ол осы теорияның негізін қалаушылардың бірі. Гегельдің пікіріне сәйкес, азаматтық қоғамның бойында мыналар бар: 1) талап-тілек жүйесін (бір индивид ретінде де, барлық азамат ретінде де), қанағаттандыру еңбек істеу арқылы жүзеге асырылады; 2) жеке меншікті қорғау және оның бостандығына кепілдік беретін, әділ сот; 3) жекелеген тұлғаның игілігі құқық ретінде қаралуын және жүзеге асырылуын [8, 256- б.] қадағалайтын полиция, және корпорация – берілген істі немесе қабілетті оған кіргендердің барлығына артықшылық пен абырой сыйлайтын мемлекеттің адамгершілік тамырын ұсына отырып [8, 277-б.], сол немесе басқа мүдделер бойынша жалпыға бірдей нығайтылатын бірлестік.
Азаматтық қоғам ұғымын екі жақты пайдалану дәстүрі: бірінші жағдайда – жалпы мемлекетпен теңестірілді (алдындағы кезең желілерінің жалғасы болып табылатын) әлеуметтік организмнің дамуының белгілі бір деңгейі ретінде; басқа жағдайда – мемлекеттен бұрын пайда болған құрылымдар мен институттардың жиынтығын қамтитын айрықша сала және ішінара одан тәуелсіз бола алады. Осы екінші ұғым азаматтық қоғамның келесі кезеңіне талдау беру үшін негіз болады. Осы екі талдауды үйлестіруге тырыса отырып Гегель оның азаматтық қоғаммен өзара байланысында мемлекетке басымдылық берді.
Маркстің теориялық пайымдаулары барлық уақытта оны азаматтық қоғамды тек еңбек өндіріспен айырбас, яғни экономикалық даму саласымен теңестіруге алып келіп отырды.
Азаматтық қоғамды әлеуметтік организмді мемлекеттен тыс ерекше сала ретінде түсіндіру, А. де Токвильдің және оның америкалық демократияны зерттеуінің арқасында Еуропада кең етек жайды, бұл сол заманда әзірленген қоғамдық шарт және азаматтық қоғам теорияларының негіздері және қағидаттары іске асыратын шындыққа айналды.
А. де Токвилдің пікіріне сәйкес, азаматтық қоғамның мемлекеттен айырмашылығы, - бұл мәжбүрлеу үшін емес, ерікті таңдауға, билікке емес, адамгершілік беделге лайықты сала. Сонымен қатар ол жақсылық пен зұлымдықты біреуін екіншісіне қарама-қарсы қоймайды, керісінше мемлекет демократиялық болып табылатын жағдайдағы олардың өзара әрекеттестігінің жемістілігін басып көрсетеді.
Батыстық саяси ой ғылымының тағы бір тармағы азаматтық қоғам идеясының маңыздылығын саяси партиялар арқылы барлық құндылықтарды белсендіру мүмкіндіктері мен қызмет етуін жақсарту тұрғысынан қараған кезде ерекше сезіле бастайды деген пікірді ұстанады. Саяси партиялар құндылықтар жүйесін қалыптастырудың жетекші субъектілері болып табылады.
Бірақ азаматтық қоғам институттарының қалыптасу мәні мемлекеттік емес, саяси емес ұйымдардың құрылуымен ғана қорытындылана ма?
Мемлекеттік тәртіп қара бастың қамы үшін ғана емес, адамның дамуы үшін құрал ғана болғандықтан мемлекет өзінің құқықтық және әлеуметтік міндеттерін кеңейтеді емес пе [9, 45-б.]. Не болмаса азаматтық қоғам мемлекеттік еместің эквивалентті ұғымы (не болмаса азаматтық емес қоғам - мемлекет ұғымы) болып табыла ала ма?
Жауап әдеттегідей теріс сипатта болып келеді, өйткені азаматтық қоғам мемлекет түсінігі сияқты мазмұны механикалық тұрғыда шектеледі. Мұндай анықтама өзінде жағымсыз элементті ұстайды, ол бір жағынан анықтама туралы қисынды қағида талаптарын бұзады, ал екінші жағынан мемлекеттік және саяси ретінде мазмұнды шектейді.
Бұған қоғамдағы демократиялық жүйенің одан әрі дами түсуі кепіл болса керек. Алайда, осындай қоғам туралы біздің ой-өрісіміз тек батыстық таным аясында шектеле ме, әлде өзіміздің төл тарихымызда бұл туралы пікірлер болды ма? Әрине, болды. Оны ұлтымыздың рухани жаршысына айналған Әбу Нәсір әл-Фараби, Әбу аудин әл-Жауһари, Жүсіп Баласағұни, Асан қайғы Сәбитұлы сияқты данагөй ойшылдарымыз бен білімпаз шайырларымыздың, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, Жиенбет, Марғасқа, Ақтамберді, Тәттіқара, Бұқар сияқты ақын-жырауларымыздың, Шоқан Уәлиханұлы, Абай Құнанбайұлы, Шәкәрім Құдайбердіұлы сияқты ғалым-философтарымыздың еңбектерінен көруге болады.
Қорытындылар болсақ, азаматтық қоғам – қоғам дамуының ең биік сатыларының бірі, қоғамдық жүйелердің басқа элементтеріне сәйкес, яғни өзін-өзі басқаратын қоғамдық институттардың осындай байлығын қалыптастыра отырып, адамның басымдылық орнын (өзінің құқығымен, бостандықтарымен және міндеттерімен) қамтамасыз етеді.
1.2. Азаматтық қоғам және оның институттары тұжырымдамасының заманауи түсіндірілуі атты тақырыпшада қазіргі кезеңдегі батыс, ресейлік және отандық зерттеушілер көзқарастары жан-жақты талданған. Осы әлеуметтік құбылыстың бір мәнді түсінігі әзірше жоқ, ал әдебиеттерде ұсынылған анықтамалар өте көп және әр түрлі. Солай болса да, көптеген зерттеушілер азаматтық қоғамды еркіндіктің өсуі және әлеуметтік теңдіктің кеңеюі арқылы да, сондай-ақ мемлекеттің өзін құрылымсыздандыру мен демократияландыру арқылы да оның мемлекетпен біте қайнасуын белгілейтін бағзы бір құндылықтардың бірыңғай жүйесі екендігімен келіседі. Азаматтық қоғамның бұл ұғымы мағынасында өзінің күрделілігі бойынша, Э. Дюркгеймнің әлеуметтік ынтымақтастығынан немесе М.Вебердің капитализм рухынан онша көп айырмасы жоқ.
Отандық және шетелдік арнайы әдебиеттерде азаматтық қоғамның негізгі тұжырымдамасын талдауға, азаматтық қоғамды зерттеудің көпғасырлық дәстүрі объектінің өзінің тарихи өзгергіштігіне орай, әзірге қандай да бір бірыңғай және жалпылама маңызы бар тұжырымдама жасауға мүмкіндік бермейді, сондықтан ұғымның түсінігі, оның құрылымы мен міндеттері оның тарихи тағдыры туралы айтыс-тартыс жалғасып келеді [10].
Қазіргі кезде Ресейлік әдебиеттерде азаматтық қоғамның мәнін түсіндіруде екі негізгі көзқарас қалыптасқан. Бірінші топтағы зерттеушілер (И.Кравченко, В.Ступишин және басқалар) қоғам мен азаматтық қоғамды іс жүзінде баламалайды, ал басқалары (Б.Замбровский, А.Мигранян) азаматтық қоғамды тек қана буржуазиялық қоғам ретінде қарайды. Екінші көзқарасты негіздеушілер (Б.Славный, К.Гаджиев және басқалар) азаматтық қоғам үлкен қоғамның белгілі бір саласын көрсетеді деген тұжырым жасайды.
Дегенмен де, біздің пікірімізше, азаматтық қоғам мен қоғам ұғымын бір біріне сәйкестендіріп қарастырғаннан гөрі оларды бөліп қарастырған дұрыс болып табылады. Бұл ұғымдарды бір біріне сәйкестендіруге болмайды, себебі әлеуметтік-философиялық көзқарас тұрғысынан қоғам азаматтық қоғам ұғымына қарағанда мазмұны бойынша жалпылама болып табылады. Қоғам өзінің пайда болуында және үлкен әлеуметтік кемелденуінде жеке өзіндік заңы бар бүтін бір организм ретінде көрінеді.
Қоғамның маңызды өлшемі санатына оның тұтастығымен қатар бөлектігі, өзіндік жеткілікті, бірыңғай базалық элементі, тарихи трансформацияға қабілеттілігі жатады. Басқаша айтқанда, қоғам базалық негізі егеменді – автономиялы индивид ретінде көрінетін және қоғамның өзі тарихи өзгерістерге қабілетті болған кезде дербес қисынға ие қызметтің жекелеген салаларына сараланатын құндылық пен қажырлылыққа ие болған жағдайда ғана қоғам бола алады [11, 81-б.].
Ресейлік авторлар А.Галкин және Ю.Красин азаматтық қоғам – жеке мүдделер саласындағы индивидтердің қоғамдық қатынастарының мемлекеттік емес әлемі деп қарастырады [12, 17-б.]. Олардың пікірі бойынша, азаматтық қоғамды дамыту саяси жүйенің демократиялануын және азаматтың құқығы мен бостандығын кеңейтуді қамтамасыз етеді. Және, керісінше, азаматтық қоғамның тоқырауы, депрессиялық жағдайы саяси жүйені бюрократияландырады, авторитаризмнің қалыптасуына жағдай жасайды.
Азаматтық қоғам аясында саяси партияның болуының өзі азаматтық қоғам шегінде оның саяси мақсаттары (басқа да мақсаттарымен қатар) бар екендігін куәландырады. Оның үстіне, азаматтық қоғам ол - биліктің онсыз өз қызметтерін атқара алмай қалатын формальды емес, бейресми тәжірибелерінің жиынтығы. Сондықтан азаматтық қоғамға берілетін көптеген анықтамаларда оның саяси емес деген дефинициялары, азаматтық қоғам мемлекет емес және өзіне бір де бір мемлекеттік институт пен оның құрылымын қамтымайтындығын көрсетеді.
Бір зерттеушілер оны әлеуметтік-экономикалық, мәдени дамуға белгілі дәрежеде қол жеткізген және өркениеттің барлық белгілерін (нарықтық экономика, демократия, адам құқығын қадағалау және т.б.) тұтастай қоғамдық жүйе немесе социеталды қауымдастық ретінде сипаттайды. Мысалы, А.Одинцова азаматтық қоғамды жеке адамдар мен олардың топтарының қол жеткізілген қоғамдық дамуға пара-пар көп қырлы қажеттіліктері мен мүдделерінің жүзеге асуы орын алатын қоғамдық қатынастардың (экономикалық, әлеуметтік, саяси және т.б.), формалды және формалды емес құрылымдардың жиынтығы деп қарастырады. Оның үстіне ол қазіргі заманғы азаматтық қоғам өзінің ажырағысыз элементі ретінде құқықтық мемлекетті де қамтитындығын айтады [13, 41-б.].
Зерттеушілердің келесі бір тобы, тар әдістің жақтаушылары азаматтық қоғамды мемлекетке және басқада формалданған құрылымдарға қарсы тұратын социумнің ерекше саласы ретінде қарастырады. Қазіргі кезде кең тарау алған бұл екінші көзқарас, азаматтық қоғамды мемлекетке қатысы бойынша кең автономияға иеленетін (екі құрамдас бөлік ретінде зерттеледі: мемлекеттік емес қоғамдастық және мемлекеттік емес жеке өмір) және қоғамның мемлекеттік емес өмірі ретінде, немесе оның жеке саласы ретінде, не болмаса жария саласы ретінде түсіндіреді.
Үшінші бағытқа осы заманғы азаматтық қоғамды нақты үшінші сектор ретінде қарастыратын зерттеушілер жатады. Азаматтық қоғам дегенде олар тек үкіметтік емес, мемлекеттік емес ұйымдар қауымдастығын, яғни қайырымдылық, этикалық, экологиялық, мәдени және сол сияқты ерікті қауымдастықтарды саяси және экономикалық қоғамдастықтан бөле отырып, қоғамдық мемлекеттік емес ұйымдардың жиынтығы деп ұғынады[14, 56-б.].
Қазақстан жағдайында азаматтық қатынастардың мәнін тар және шектеулі түрде түсіну қоғамның әлеуметтік негізінің бұзылуына, индивидуализацияға, ұзақ жылдарда қазақ даласында қалыптасқан адамдар арасындағы өзара ынтымақтастықтың ыдырауына алып келуі мүмкін. Сондықтан, азаматтық қатынастарды дамытуға жан-жақты, кешенді тұрғыдан қарау қажет. Оның үстіне ресми түрде қоғамға енгізіліп отырған индивидуализм реттеуші әлеуметтік институттарға сәйкес келмейді, яғни жүз жылдар бойына қалыптасқан мінез-құлықтың стандарттарына қайшы келеді. Басқаша айтқанда, қазақ қоғамындағы құндылықтар жүйесін еуропалық құндылықтар жүйесімен салыстырғанда екеуінің арасында айтарлық айырмашылықтар бар екендігін көреміз.
Бұл пікірімізді отандық саясаттанушы С.Ш. Мұсатаевта дәлелдей түседі: азаматтық қоғам мемлекеттік органдардың қызметінен тәуелсіз жүретін әлеуметтің өзін-өзі ұйымдастыру деңгейін сипаттап, тұрғылықты халықтың түрлі формадағы саяси-әлеуметтік белсенділігінің жиынтығын білдіреді [6, 54-б.].
Қалай болғанда да Қазақстандағы азаматтық қоғамның дамуы ең алдымен дәстүрлі мәдениетке, тарихи қалыптасқан мінез-құлық ерекшеліктеріне және ұлттық мүддеге сүйене отырып жүретіндігі анық.
Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғам және партиялық сектор: тәжірибелік негіз атты екінші тараудың 2.1. тақырыпшасында саяси партия – азаматтық қоғамның институционалдық негізі ретінде зерттелген.
Азаматтық қоғам - мемлекеттегі барлық дерлік салалардың қарқынды дамып өсуіне және олардың ішкі және сыртқы саясатта өз негізін белсенді түрде танытуға бірден-бір ықпал етуші күш болып табылады. Осы орайда, соңғы жылдары біздің елде, жалпы бүкіл әлемде, азаматтық қоғам және ондағы саяси партиялардың маңызы мәселесіне деген қызығушылық айтарлықтай көріне бастады. Демек, Қазақстандағы азаматтық қоғамның алғышарттары мен келешегіне қатысты мәселелер оңды шешілуі отандық партиялық жүйенің дамуына байланысты.
Бүкіл әлемдік ғылымда азаматтық қоғамды мемлекеттен тәуелсіз, бірақ онымен тығыз байланыстағы, қоғамдық қарым-қатынастардың кешені ретінде қарастыру көзқарасы кеңінен тараған. Оған келесілер кіреді:
ерікті түрде, өздігінен қалыптасқан, алғашқы өзін-өзі басқаратын адамдардың бірлестіктері (отбасы, кооперациялар, ассоциациялар, қоғамдық бірлестіктер, кәсіби, шығармашылық, этникалық, діни және т.б. бірлестіктер); мемлекеттік емес экономикалық, әлеуметтік, рухани, адамгершіліктік және басқа да қоғамдық қатынастардың жиынтығы;
мемлекеттік билік пен саясаттың тікелей килігуінен заң арқылы қорғалған, дербес индивидтердің өзін-өзі басқару және ұйымдастыру салалары.
Қазақстандағы азаматтық қоғамның ерекшелігі оның қалыптасуының әлі де жалғасып келе жатқан трансформация жағдайында жүзеге асып жатқанында. Себебі, саяси және экономикалық элиталар азаматтық қоғамды қалыптастыруды ынталандыруға дайын екендігін еш байқатпайды, ал орта тап саны жағынан аз болғандықтан бұл шаруаны жасай алмайды, осы тұрғыда негізгі ауыртпалық анағұрлым көп мөлшердегі әлеуметтік қабаттың иығына түседі. Олардың белсенділігінің айқын дәлелі, Қазақстанда қазіргі кезде он мыңдаған қоғамдық ұйымдардың белсенді қызмет етуі, (көпшілігі – кішігірім сипатта) айта кететін жайт, бұл ұйымдар биліктің айтуымен емес, қайта кәдуілгі қатардағы азаматтар бастамасымен құрылған.
Көп партиялық жүйенің қалыптасуы елдегі азаматтық қоғамның қалыптасуының ең маңызды белгілерінің бірі. Саяси партиялардың пайда болуы мен дамуы айтарлықтай мөлшерде қоғамның саяси жүйелерінің тиімділігін куәландырады, мемлекеттің демократиялық табиғатын нығайтудың, оның азаматтарының саяси құқықтарын қамтамасыз етудің маңызды факторы болып табылады.
Егер үйлестікке экономика тұрғысынан жүгінер болсақ, онда өндіріс жүйесінде нарық қандай рөл атқарса, көп партиялық саяси жүйеде сондай рөл атқарады. Нарық тұтынушылар мен өндірушілер арасында кері байланыс механизмін қалай құрса, соған ұқсас көп партиялық жүйе азамат пен мемлекеттік билік арасында делдалдық қызмет атқарады.
Біріншіден, мемлекеттік билік жүйесінде партия тікелей бір құрамға қосылмайды және көздеген мақсаты ортақ өз мүшелерін ерікті негізде біріктіреді. Осы мақсатта жария мәлімдемелерді және оларға қол жеткізу үшін ерекше саяси құралдарды пайдаланады. Осылайша, саяси партия түсінігі шегінен саяси шешімдер қабылдау процесінде билікке ықпал етуге әрекеттенетін қысым топтары шығарылады.
Екіншіден, партия белгілі бір әлеуметтік топтың саяси мүддесін көрсетеді немесе солай болуға ұмтылады. Басқаша айтқанда саяси партия өз мүшелері және солармен байланысты адамдардан бөлек басқа біреулердің де мүдделерін ойлауы тиіс. Бұл түсінік партия ұғымы шеңберінен клубтық-сектанттық типтегі ұйымдарды шығарады.
Үшіншіден, партия білдіретін мүдделер тар корпоративтік сипатта емес, жалпы ұлттық сипатта болуы тиіс. Бұл қоғамды дамыту бойынша белгілі бір жобаны ұсынатын партияның айқын қалыптасқан мақсаты болуы тиіс дегенді білдіреді. Әрине, басты міндет ретінде жекелеген әлеуметтік топтардың мүдделері қойылуы мүмкін екені түсінікті, дегенмен ол жоба жалпы қоғам мүддесін (немесе жоқ дегенде соған ұмтылуы) ескеруі тиіс. Олай болмаған жағдайда, біз тек қана қолдаушылық топпен, тіпті корпоративтік ұйымдармен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz