Ұлттық дәстүр - әлеуметтік институт ретінде

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

1 Ұлттық дәстүрдің әлеуметтік қарым.қатынастың маңызды элементі
ретіндегі ғылыми.теориялық негіздері

1.1 Ұлттық дәстүрді әлеуметтік институт ретінде ғылыми.теориялық
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Ұлттық дәстүрдің мазмұны мен әлеуметтік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3 Мәдени.этникалық әдет.ғұрыптағы дәстүрлі әлеуметтік
қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
1.4 Халық тарихындағы ұлы ойшылдардың әлеуметтік даналық
дәстүрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38

2 Ұлттық дәстүрдің әлеуметтік функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63

2.1 Ұлттық дәстүр.халықтық әлеуметтік және адамгершілік
құндылықтар ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
2.2 Халықтық дәстүрдің әлеуметтендіруші және әлеуметтік
бақылаушы функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
2.3 Қазақ этносы дәстүріндегі өзара көмек және әлеуметтік қолдау ... ... ...98

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..114

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...118

ҚОСЫМША А. Ұлтық дәстүрдің бүгінгі күндегі қажеттілігі ... ... ... ... ... ..126 ҚОСЫМША. Ә. Әдет.ғұрыптардың қолданудағы әлеуметтік мәні ... ... ... 128
ҚОСЫМША. Б. Экспертті бақылау жұмысындағы зертеушілермен
сұхбаттасу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...131
ҚОСЫМША. В Қазақстанда тұратын басқа ұлт өкілдерінің қазақ
ұлттының дәстүрі туралы көзқарасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...132

Жұмыстың жалпы сипаты. Зерттеу жұмысы ұлттық дәстүрдің қоғамда алатын орны, рөлі мен атқаратын қызметіне арналады.
Тақырыптың өзектілігі. Ұлттық дәстүр мәселесі көптеген ғылымдарда зерттеліп жүргенімен, отандық әлеуметтану ғылымында бұрын-соңды зерттеле қойылмаған мәселе. Ел тарихында мәлім болған аталар дәстүрін мәдени-институционалды жағынан жүйелеу, ондағы ақсақалдар заңдылығын, билер шешімін, әдет-ғұрып пен салт пен сана мұраларындағы әлеуметтік нормалары мен әлеуметтік әрекетін әлеуметтану ғылымының әдістері арқылы талдау жүргіздік. Ұлттық дәстүрдегі адамгершілік-гумандық және әлеуметтік институционалды қатынастарын, әдет-ғұрыптың функционалдық қызметін бүгінгі трансформациялаушы қоғамда қолдануындың маңызы, ұлттың ұлағатты салтын идентификациялау мәселесі қарастырылды. Ұлттық дәстүрдің қазіргі кезеңдегі жаһандану саясаттының тасасында көмескіленіп қалмас үшін, оның әлеуметтік ортадағы қолданудың қажеттілігін, құндылығын әлеуметтанудың әдістері арқылы іске асыру басты міндетіміз болмақ. Сонымен ұлттық дәстүрді әлеуметтік институт ретінде негіздеу және дәлдеу - диссертациялық жұмысымыздың өзектілігі деп қарастырамыз.
Әр ұлттың, халықтың діні мен сеніміне, тұрмыс-тіршілігіне, ұлттық құрылым ерекшелігіне сәйкес ғасырлар бойы жинақталып, өмірдің өзі туғызған ғұрыптар тұғырының негізі ретінде қалыптасқан - салт. Ол ұлт үшін өмір, қоғам заңы болып негізделіп сана, құндылық, тәрбие, тіршілік ережесі ретінде ел зердесіне рухани байлық, құндылық, тағылым, өнеге тәжірибесін құрған. Бұл талаптар мен ережелерді халық бұлжытпай орындаумен бірге оны құрметтемеген, сақтамаған адамдарды сол заң негізінде жазалап та отырған. Демек, салт-дәстүр қазақ үшін бұлжымас заң десек те болады. Қазақтың өмір салты, өнер салты, тарихы, мәдени мұрасы оның ел арасындағы тәлімдік, өнегелік, гумандық халықтық қызметі де әлеуметтік қатынас принципінің құралы болатындықтан ол әлеуметтанулық зерттеулер құбылысы бола алады. Дәстүр-ұлттық ғұрып. Ізгілікті дәстүр мәдениеттілік белгісі. Дәстүр байлығы- мәдениет байлығы. Ол ел өмірімен біте қайнасып кеткен рухани байлық. [1, б.74]
Көшпелі қазақ халқы өздері өмір сүрген әлеуметтік ортасында өзіндік дүниетанымдық көзқарасымен әлеуметтік-экономикалық жағдайына, мәдениеті мен тарихына орайлас жас буынға тәлім-тәрбие, үлгі-өнеге берудің басқа жұрта қайталанбайтын әдет-ғұрыптарын қалыптастырды. Мәселен, жас ұрпақты тәрбиелеудің жалпыға ортақ әлеуметтік-моральдық нормасы белгіленеді. Қыр қазақтары өздеріне биік моральдық талаптар қойа білді, солардың ең бастылары: жеті атасын білу, үлкендерді құрметеу, кішіге қамқор болу, жетімді жебеу, жастың меселін қайтармау, ата салтын қастерлеу, бір сөзге тоқталып сөз атасын қаділеу, тапқырлық пен алғырлық, кісілік пен ізгілік, ата-анасын сыйлау т.б. сияқты салттар арқылы қоғамдық отадағы әлеуметтік институтардың нормалары мен функцияларын қадағалап отырды.

1 Кенжеахметұлы С. Ұлттық әдет-ғұрыптың беймәлім 220 түрі. - Алматы, Санат, 1998. - 255 бет.
2 Сорокин П. Человек. Цивилизация. Общество - М., 1992. - 543 с.
3 Дюркгейм Э. Социология. Ее предмет, метод, предназнаение. - М., 1995.
– 380 с.
4 Вебер М. Избранные произведения и статьи. - М., 1990. - 805 с.
5 Сорокин П. Система социологии. - М., І том. 1993. - С. 57.
6 Маркс К., Энгельс Ф. Таңдамалы шығармалар, 2 - том, - Б. 26.
7 Каган М.С. Мир общения: Проблемы межсубъектных отношений.- М., 1988. - С. 37.
8 История социологии / Под общ. Ред.А.Н. Елеукова и др. Минск, 1997. – С. 97.
9 Спенсер Г. Основания социологии. Т.ІІ. СПб., 1998.- 274 с.
10 Социологический энциклопедический словарь. - М. 1998. - 488 с.
11 Гидденс Э. Устроение общества: очерк теории структурации. - М.: Академический проект, 2003.- 583с.
12 Бергер П., Лукман Т. Социальное констрирование реальности.- М.:
«Медиум» 1995. - С. 321.
13 Фролов Г.С. Социология. - М.: Гардарики, 2003. - С. 344
14 Кравченко А.И. Социология.- М.: Фонд «Мир», 2003. - 384 с.
15 Әлеуметтану. / Ред алқасы. М.Тажин. І том,- Алматы, 2004.
16 Қазақтар: көпшілікке арналған тоғыз томдық анықтамалық. / Ред. алқасы Е. Арын. - Алматы: Білік. - 2003. - 303 б.
17 Салғараұлы Қ. Ертеңі бар ел боламыз десек. – Астана: Елорда, 2000. - 65 б.
18 Ахметжанова К., Ж.Муслимова //Ақиқат. 2006. - №4. -71 б.
19 Арғынбаев Х. Қазақ отбасы. – Алматы: Қайнар, 1996. - 286 б.
20 Аюбаев Қ. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің анықтамалығы. – Алматы. 2001. – 128 б
21 Көмеков Б.Е. Мүшел жас. – Алматы, 1987. – 103б.
22 Базарбаев М. Өлең-сөздің патшасы, сөз сарасы. - Алматы: Жазушы баспасы. 1973.- 205 б
23 Гумилев Л.Н. Как возникают и исчезают народы ? - Л., 1984.- 201б.
24 Марғұлан Ә. Ежелгі мәдениет куәлігі. -Алматы, 1996.- 401б.
25 Қанарбаева Б. Ынтымақ пен бірліктің бейнесі. //Ақиқат. 2006. - №4. - 68-70 б.
26 Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалары. - Алматы, 1986 – б. 27
27 Назарбаев Н.Ә. Халыққа дәстүрлі жолдауы Еркін де, еңселі әрі қауіпсіз қоғамға қадам жасайық. - Алматы қаласы әкімінің аппараты. - Алматы. 2000. - 64 б.
28 Қоңыратбаев Ә.Қ. Түркі көне мәдениет жазбалары. - А, 1991.- 241б
29 Малов С.Е. Памятники древнетюрской письменности. - М.: Логос, 1971. -102 с
30 Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті.- Алматы: Атамұра, 2005. - 334 б.
31 Келімбетов Н. Көркемдік дәстүр жалғасы. - Астана: Елорда, 2000. – 278 б.
32 Әл-Фараби философиялық көзқарастары. Философиялық тракаттар. -
Алматы, 1973. - 289 б.
33 Қасымжанов А.Х. //Жұлдыз, - 1980. - № 3, - 187 б.
34 Адамбаев Б. Халық даналығы. – Алматы, 1976. -
35 Стеблев И.В. Поэзия тюрков VII -VIII веков. М., 1971. - 157с.
36 Баласұғын Ж. «Құтты білік» -Алматы, 1986.- 147б.
37 Сағиқызы А. Конфуцианство и философия Платона: Сравнительный анализ ученый о человеке //Адам әлемі, 2001.- №3.- 12 б.
38 Бичурин Н. Собрание о народах, обитавших Средней Азии и древние
времена.- Алматы: Жалын, 1990. - 176 с
39 Мағауин М. Қазақ хандығы кезіндегі әдебиет. - Алматы.: Жазушы, 1992. - 175 б.
40 Кононов А.Н. Махмуд Кашгари и его Диуани лугат ат - турук. - М.: Наука, 1972. - С.12.
41 Есімов Ғ. Ислам дүние танымы туралы сөз. //Ақиқат. – 1993.- №10. - Б. 7-28.
42 Құралұлы А. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің анықталмығы. – Алматы: Сөздік-Слов., 1998. – 126 б.
43 Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы. - Алматы: Рауан, 1994. - 320 б.
44 Абай Құнанбаев. Екі томдық шығармалар жинағы.- Алматы, 1986. - 320 б.
45 Риккерт Г. О системе ценностей. - М.: Логос, 1987. - 184 с.
46 Молдабеков Ж. Қазақтану. - Алматы: Қазақ университеті, 2003.
47 Молдабеков Ж. Мұралық мерей. //Ақиқат. - 2007. - №8. - 24 б.
48 Ел Басы Н.Н. Назарбаевпен сұхбаттасу. - Алматы, - 2006. - №11 мамыр.
49 Хайдегер М. Время и бытие: Статьи и выступления: Пер. с нем. М.:
Республика, 1993. - 447 с.
50 Молдабеков Ж. Қазақтанудың бүгінгі мен ертеңі. // Ақиқат. - №4.- 2002. - 21б.
51 Билер сөздері. Құрастырған Т. Кәкішев. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 162 б.
52 Нерсесянц В.С. История политических и правовых учений. - М.: НОРМА-ИНФРА. 2000. – 736 с.
53 Айталы А. Ұлттану. – Астана: Елорда. 2000. – 171 б.
54 Қозыбаев М. Өркениет және ұлт. - А., 2001, - 227 б.
55 Ғабитов М., Мүтәліпов Ж.М., Құлсариева А.Т. Мәдениеттану. Алматы: Қаржы-Қаражат, 2003. - 408 б.
56 Құлсариева А. Аударманың маригиналдық табиғаты. // Ақиқат. - 2005, - №7. - 65 б.
57 Камалова Н. Той мерекелік салт-дәстүрлік әрекеттер. - Астана. «Парасат әлемі баспасы», 2005. - 96 б.
58 Социологиялық сөздік. Құрастыр. Биекенов К.У., Оспанов С.И., Садырова М.С., Смағанбетова Б.Ж. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. - 167 б.
59 Гердер И.Г. Идеи к философии истории человечества.- Москва, - 1977. - С. 252
60 Смелзер Н. Социология: Пер. с англ./ Нейл Смелзер; Науч. ред. изд. на рус.яз. В. А. Ядов. - М.: Феникс, 1994. - 687 с.
61 Социология: наука об обществе. Под общ. ред. В. П. Андрущенко, Н. И. Горлача. - Харьков: Рубикон, 1996. - 687с
62 Тәжин М., Аяғанов Б. Социология негіздері. - Алматы: Ана тілі, 1993. - 144б.
63 Коган Л.Н. Социология: проблемы духовной жизни. - Челябинск: Урал.отд.академэкоцентр, 1992. – 263 с.
64 Тимошинов В. И. Культурология: Казахстан - Евразия - Восток - Запад: - Алматы: Атамұра, 2001. - 396 с
65 Добренькова В.И. Социология. - М.: Гардарики, 2000. – 428 с.
66 Сейдімбек А. Адам қоғам және ұлт // Ақиқат.- 1994. - №11. - 28 б.
67 Қоңыратбаев Ә.Т. Көне қазақ жазбалары. - Алматы, 1990. – 182 б.
68 Құрбанғали Халид. Тауарих хамса. - Алматы, 1992. - 214 б.
69 Левшин А. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. Часть 1. - Спб., 1832. - 497 с.
70 Наурыз: жаңғырған салт-дәстүрлер. - Алматы: Қазақстан, 1991.- 257 б.
71 Шәлкенов У. Баласұғынға барғанда //Ақиқат. -1995. - №1. - 24 б
72 Билер сөзі. Шешендік толғау, арнау, дау. – Алматы, 1993. - 33 б.
73 Жармұқамедов М. Айтыстың даму жолдары.- Алматы: Ғылым, 1976. - 168 б.
74 Артықбаев Ж.О. Қазақстан тарихы. - Астана: Фолиант, 2000. - 258 б.
75 Базарбаев М. Өлең сөздің патшасы, сөз сарасы: Қазақ поэзиясындағы
дәстүр мен жаңашылдық. - Алматы: Жазушы, 1973. - 255 б.
76 Қазақтың отбасылық дәстүрлері. - Алматы: Қайнар, 2005. - 215 б.
77 Бата-тілектер. Құрастырған Уәлиұлы Н. - Алматы: Қазақстан. ГАО
Желмая, 1991. - 104 б.
78 Дерібсалин Ә. Дәстүр мен жалғастық. - Алматы: Ғылым, 1976. - 2030 б.
79 Нысанбаев Ә. Екі-мыңжылдық дала жыры. Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2001. - 750 б.
80 Естенов А. Жігіттің үш жұрты. –Алматы: Қайнар, 1994. - 19 б.
81 Жарықбаев Қ. Әдептану негіздері. - Алматы: Мұраттас, 1997. - 153 б.
82 Керімов Ш. Күйеу келтір, қыз ұзат. - Алматы: Ана тілі, 1992. - 112 б.
83 Қоңыратбай Т. Эпос және этнос. - Алматы: Ғылым, 2000. - 266 б.
84 Өсеров Н. Ислам және қазақтардың әдеп-ғұрпы. - Алматы: Қазақстан, 1992. - 150 б.
85 Қазақтың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері. Ред. алқасы: Қозыбаев М. - Алматы: Ғылым, 2001. - 426 б.
86 Қалиев С., Ахтамбердиева З., Өмірбеков Б. Қазақ халқының салт-
дәстүрлері. - Алматы: Ана тілі, 1992. - 160 б.
87 Кенжеахметұлы С. Жеті қазына. - Алматы: Ана тілі. 2001. - 135 б
88 Төлеубекова. Бала тәрбиесіндегі халықтық педагогика. – Алматы, 1994. -141 б.
89 Табылдиев Ә. Халық тағылымы. - Алматы: Қазақ университеті, 1992. -198 б.
90 Шашақова А. Халық тәлімі-тәрбие бастауы. - Алматы: Рауан, 1994. - 109 б
91 Бес ғасыр жырлайды. Алматы, 1989.- 54-58 б.
92 Қарасаев Ғ. Ұлты жарасты ел озар. //Ақиқат. – 1995 - №1. -14 б.
93 Құтты болсын тойларың. Құрастырған Сапарұлы Б., Дәуренбеков Ж.-
Алматы: Өнер, 1993. - 732 б.
94 Ергали И.Е. Философия как духовная деятельность. -Алматы: Акад. гос. служб при Президента РК., 2001. - 239.
95 Нысанбаев А. Социокультурные и мировозренческие основания развития современной науки. - Алма-ата: Гылым, 1993. - 125 с.
96 Янушкевич А. Күнделіктер мен хаттар немесе Қазақ даласына жасалған саяхат туралы жазбалар. - Алматы: Жалын, 1979. - 269 б.
97 Победа Н.А. Духовные потребности и реальное поведение. - Кишинев, 1990. – 114 С.
98 Штомка П. Социология социальных изменений. – М.: Аспект Пресс, 1996. – 416 с.
99 Назарбаев Н.Ә. Жүз жылға татитын он жыл. Халыққа жолдауы – Алматы, 2001. - 17 желтоқсан.
100 Ахметов А.Түркі тіліндегі табу мен эвфемизмдер. Алматы: Ғалым, 1995. - 176 б.
101 Нысанбаев Ә. Қазақстан Демократия Рухани жаңару. Қазақ Энциклопедиясы. – Алматы, 1999. - 416 б.
102 Сатершинов Б.М. Қазақстан мәдениетінің тарихы мен теориясының кейбір мәселелері. - Алматы: Атамұра, 2001. - 159 б.
103 Сейдімбек А. Қазақ әлемі. Этномәдени пайымдау. - Алматы: Санат, 1997. - 461 б.
104 Бердібаев Р. Сарқылмас қазына. - Алматы: Мектеп, 1983. - 248 б.
105 Назарбек Қ. Шынайы сүйіспеншілік-отбасының шырайы. //Ақиқат. – 2006. - №6. - 47 б.
106 Кухарчук Д.В. Социология. - Москва: Юрайт, 2004. – 236 с.
107 Азорянц Э.А. Глобализация: катострофа или путь к развитию? –Москва: Новый век, 2002. - 416с
108 Нұрғалиев Қ. Абайдан алыстап кеттік пе...// Саясат. 2006. - №1. -56-58 б.
109 Мосс М. Общество. Обмен. Личность.Труды по социальной антрополгии. - М.: Восточная литература, 1996. – 255 с.
110 Фрезер Д.Д. Фольклор в ветхом завете. - М.: Политиздат, 1985. - 369 с.
111 Малиновский Г.И. Научная теория культуры. - Москва, 2000. - 375 с.
112 Маргулан. А.Х. Казахское народное прикладное искусство. - Алма-
Ата: Онер, 1986 .- 451с.
113 Есім Ғ. Сана болмысы. - Алматы: Ғылым, 2002. - 272 б.
114 Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең. - Алматы: Ғылым, 1999. - 199 б.
115 Құл-Мұхамед Рақымғали. Қазақстанда әлеуметтік-мәдени құндылық бағдарламаларының типологиясы. - Алматы: Атамұра, 2000. - 132 б
116 Айталы А. Жастардың этно-мәдени таңдауы: сабақтастық пен қайшылық. //Ақиқат. 1999. - №6. - 23 б.
117 Аренов М. М. Казахи на пути к национальному возрождения. // Саясат. - 1998. - №1. - 60-64 с.
118 Арон Р. Этапы развития социологической мысли. - М., 19993. – 254 С.
119 Голосенко И.А., Козловский В.В. Истории русской социологии ХІХ-ХХ вВ. – М., 1995. - 245 с.
120 Әбішева М. Жаһандану үрдісіндегі Қазақстанның даму стратегиясы: идеологиялық негіздері. // Қоғам және дәуір. №3. – 349 б.
121 Аргынбаев Х. Традиционные формы брака у казахов. - Нукус: Каракалпакстан, 1986. - 258 с.
122 Әженов М.С., Садырова М.С. Кедейлік социологиясы.- Алматы: Қазақ университеті, 2004. - 127 б.
123 Зиманов С.З. Общесвенный строй казахов в ХҮІІ-ХІХ веках. - Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1958. - С.155.
124 Масанов Н.Э. Проблемы социально-экономической истории Казахстана на рубеже ХҮІІІ-ХІХ вв.- Алма-Ата, 1984. - 139 с.
125 Жүнісов А. Бабалар дәстүрі. - Алматы: Қайнар, 1994. - 79 б.
126 Жүнісов А. Фәниден бақиға дейін. - Алматы: Жазушы, 2001. - 269 б.
127 Аитов Н.А. Равенство неравных людей. - Алматы: Санат, 1998. - 144б.
128 Габдуллина К.Г. Общество: прогресс и регресс. - Алматы: ИД.КазГЮУ, 2003. - 185 с.
129 Атишев А.А. Политическая мысль казахстана второй половины ХІХ- начало ХХ века. - Алма-Ата: Наука, 1979. – 159 с.
130 Шаденов У.К. Социология в службе бытаказахстана. - Алма-ата:
Казахстан, 1973. - 151 с.
131 Кунхожаев Н.Р. Челеовек и общество. - Алматы: Рауан, 1997. - 112 с.
132 Садыков Н. Казахстан и мир: социкультурная трансформация.-Астана: Елорда, 2001. - 280 с.
133 Садырова М.С. Интеллигенция в социальных процессах современннго казахстана. - Алматы: Қазақ университеті, 1999. - 117 с.
134 Забирова А.Г. Миграция, урбанизация и идентификация у казахов. -
Алматы: Ғылым, 2002. - 136 с.
135 Скворцов В.В. Проблема политического отчуждения в условиях
родикальных социальных перемен в РК. – Алматы, 1998. - 200 с.
136 Искаков Н.А. Социальная сфера Казахстана: Состояние и перспективы развития. – Алматы, 2001. - 94 с.
137 Шаукенова З.К. Социальное взаимодействия этносов в современном
казахстанском обществе. – Астана, 2002.
138 Бегалиев Н.К. Информация в диалоге культур. - Алматы, 1997. - 144 с.
139 Шалкенов У.Х. Таяу-Шығыс, Оңтүстік және Солтүстік Азия
халықтарының этонграфиялық очректері. - Алматы, 1980. - 140 б.
140 Ыдырысов Ә. Бағдарымыз - өркениет өрісі. - Алматы: Атамұра, 2000. - 128 б.
141 Әбсаттаров Р., Дәкенов М. Мәдениетті әлеуметтану тұрғысынан зерттеу. // Жұлдыз. 2004.- №3. - 169 б.
142 Есім Ғ. Глобализация және егемендік. //Ақиқат. 1998.- №8. - 57 б.
143 Норт Д.К. Институты, институциональные изменения и функционирование экономики. – М., 1995. - 189 с.
144 Алимбай Н., Муканов М.С., Аргынбаев Х. Традиционная культура
жизнесобеспечения казахов. - Алматы: Гылым, 1998. - С 49.
145 История социологии в Западной Европе и США. – М., 1999. - 401 с.
146 Артықбаев Ж.О. Казахское общество в ХІХ веке: традиции и нновации. - Караганда, 1993. - 204 с.
147 Ахметжанова К. Ұлттық сәйкестену: қалыптасуы мен проблемелары.
// Саясат. 2006. - №1. - 59 б.
148 Токаев К. Внешнее политика кахахстана в условиях глобализации. -Алматы: САК: НП.ПИК, 2000. - 584 с.
149 Уткин А.И. Глобализация: прцесс и осмысление. - М.: Логос, 2002. – 254 с.
150 Қалмырзаев А.С. Нация и человек. - Алма-Ата: Казахстан, 1992. - 204 с.
151 Казахстанское общество, социальное прогнозирование и социальное
измерение. Отв.ред.Нысанбаев А.Н. - Алматы, 2001. - 186 с.
152 Қалдыбаева Т.Ж. Әлеуметтану. - Өскемен: ШҚМТУ, 2006.
153 Сужикова Б.М. Критика современных буржуазных концепции взаимодействия национальных культур. - Алма-ата, 1984. - 167 с.
154 Ширматова Г. Духовное формирование личности в условиях взаимодействия национальных культур. – Ташкент, 1988. - 165с.
155 Кішібеков Д. Ұлтаралық қатынастар мәдениетінің қалыптасуы.-Алматы: Білім қоғамы, 1990. - 403 б.
156 Сәрсенбаев Т. Ұлттық сана –сезім мен ұлттық қадыр- қасиет. –Алматы: Білім қоғамы, 1990. - 50 б.
157 Нұсқабаев О. Дүниеге ғылыми көзқарас. - Алматы: Қазақстан, 1984. - 105 б.
158 Ата салтың халықтық қалпың. Құрастырған Зәкірианов А.Қ., Молдабаев М.М. - Алматы: Рауан, 1995. - 168 б.
159 Әбдрахманов Е. Балаға байланысты әдет-ғұрыптар. //Қазақстан тарихы. 2004. - №2. -76-78 б.
160 Байділдаев Б. Ата салтын аздырма қалқам. –Алматы: Бастау, 2002. - 128 б.
161 Бұлдыбаев А. Салт-дәстүр сабағы. // Қазақ тілі мен әдебиеті. 1994.- №9-10. - 48-55б.
162 Ғаббас С. Төл бесікке жат бөпем. // Алтын қазық.- 2004. - №6. -10-11 б.
163 Елубаев Р. Салт-дәсүр арқылы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу. // Ұлт тағылымы. 2000. - №2. - 51-52 б.
164 Жетібаев Ж. Салт атты сарбаз бейнесі. // Қазақстан тарихы. 1994. - №4. - 47-51 б.
165 Қалиев С., Базилов Ж. Қазақ халқының салт-дәстүрлері және демократ - ағартушылары. – Алматы, 1993. - 47 б.
166 Нұрғали А. Қазақ ілкі тектілерінің дәстүрлі мәдениеті. – Алматы, 2000. – 168 б.
167 Витаньи И. Общество, культура, социология. - М., 1984. - 105 с.
168 Здравомыслов А.Г. Потребность. Интересы. Ценности. - М., 1986. - 412 с.
169 Российкая цивилизация: Этнокультурные и духовные аспекты. - М., 1998. - 152 с.
170 Моль А. Социодинамика культуры.- М., 1973. – 251 с.
171 Акатай С. Древние культы и традиционная культура казахского народа. - Алматы, Каз НИИКИ, 2001. - 363 с.
172 Нурланова К.Ш. Символика мира в традицинном искусстве казахов // Кочевники. Эстетика: Познаие мира в традиционным казахским искусством. - Алматы: Ғылым, 1993.
173 Касымжанов А.Х. Пространство и время великих трдиций. - Алматы: Қазақ университеті, 2001. - 475 с.
174 Рысқалиев Т.Х. Даналық пен түсініктің үлгілері. - Алматы: Ақыл кітабы, 1999. - 240 б.
175 Айтқазин Т.Қ. Қазақтардың мұраты. - Алматы: Ғылым, 1994. - 97 б.
176 Абильдин Ж.М. Великая степь и мировосприятие традиционного казаха. Собрание сочинений в пяти томах. Том Ү. - Алматы: Өнер, 2001. - 455 с.
177 Ғабитов Т.Х. Традиции и иновации в казахской философии //Основы философии. Алматы: Ғылым, 1998. - 156 с.
178 Нурланова К.Ш. Эстетика художественной культуры казахского народа. Алма-Ата: Наука. 1987. - 176 с.
179 Орынбеков М.С. Духовная консолидация казахского народа. - Алматы, 2002. - 274 с.
180 Ғарифолла Есім. Қазақстандық өркениет. Алматы: Қазақ Университеті, 2003.
181 Бейсенов Қ.Ш. Қазақ топырағында қалыптасқан ғақлиятты ой кешу үрдістері. - Алматы: Ғылым, 1994. - 168 б.
182 Шалабаева Г.К. Постижеие культуры. – Алматы, 2001. – 312 б.
183 Нарынбаев Ш.Р. Қазақ халқының ежелден келе жатқан дәстүрі. – Алматы, 1989.
184 Абақан Е.М. Тілдің мәдени философиясы. –Алматы: Айкос, 2000. - 184 б.
186 Қалдыбева Т.Ж. Әлеуметтану . - Өскемен, 2006. – 98 б.
187 Цивилизация и культура в историческом процессе. - М., 1983.
188 Черняк Е.Б. Цивилиография наука о цивилизации. - М., 1996
189 Тасмағанбетов Т.Т. Жаһандану процесіндегі ұлттық мәдениеттерді сақтау // Қазақсанның мәдени мұрасы, 2005.
190 Нысанбаев Ә.Н. Қазақ өркениетінің философиясы туралы. // Қазақ өркениеті.- Алматы, 2002. - №3
191 Забирова А. Глобализация и локальные харектеристики казахстанского общесва // Саясат. 2001, - №12. - С.26.
192 Панарин А.С. Глобальное политическое прогнозирование. М., 2000. -349.
193 Іңкәрбаев Е. Ғаламдасу жайлы не білеміз. //Саясат. 2003. -№9.- 36 б.

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 158 бет
Таңдаулыға:

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

ӘОЖ 316. 614:316. 454. 3 Қолжазба
құқығында

Абдрашева БануГүл Жолдыбековна

Ұлттық дәстүр - әлеуметтік институт ретінде

22.00.04 - әлеуметтік құрылым, әлеуметтік институттар және процестер

Социология ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған
диссертация

Ғылыми
жетекші:

Социология ғылымының докторы

Қалдыбаева Т.Ж.

Казақстан Республикасы

Алматы, 2008

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

1 Ұлттық дәстүрдің әлеуметтік қарым-қатынастың маңызды элементі
ретіндегі ғылыми-теориялық негіздері

1.1 Ұлттық дәстүрді әлеуметтік институт ретінде ғылыми-теориялық

зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Ұлттық дәстүрдің мазмұны мен әлеуметтік
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3 Мәдени-этникалық әдет-ғұрыптағы дәстүрлі әлеуметтік
қатынастар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
1.4 Халық тарихындағы ұлы ойшылдардың әлеуметтік даналық
дәстүрлері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38

2 Ұлттық дәстүрдің әлеуметтік
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63

2.1 Ұлттық дәстүр-халықтық әлеуметтік және адамгершілік
құндылықтар
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 63
2.2 Халықтық дәстүрдің әлеуметтендіруші және әлеуметтік
бақылаушы
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..74
2.3 Қазақ этносы дәстүріндегі өзара көмек және әлеуметтік
қолдау ... ... ...98

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...114

ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .118

ҚОСЫМША А. Ұлтық дәстүрдің бүгінгі күндегі
қажеттілігі ... ... ... ... ... ..12 6 ҚОСЫМША. Ә. Әдет-ғұрыптардың
қолданудағы әлеуметтік мәні ... ... ... 128
ҚОСЫМША. Б. Экспертті бақылау жұмысындағы зертеушілермен

сұхбаттасу ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..131
ҚОСЫМША. В Қазақстанда тұратын басқа ұлт өкілдерінің қазақ
ұлттының дәстүрі туралы
көзқарасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..132

КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты. Зерттеу жұмысы ұлттық дәстүрдің қоғамда алатын
орны, рөлі мен атқаратын қызметіне арналады.
Тақырыптың өзектілігі. Ұлттық дәстүр мәселесі көптеген ғылымдарда
зерттеліп жүргенімен, отандық әлеуметтану ғылымында бұрын-соңды зерттеле
қойылмаған мәселе. Ел тарихында мәлім болған аталар дәстүрін мәдени-
институционалды жағынан жүйелеу, ондағы ақсақалдар заңдылығын, билер
шешімін, әдет-ғұрып пен салт пен сана мұраларындағы әлеуметтік нормалары
мен әлеуметтік әрекетін әлеуметтану ғылымының әдістері арқылы талдау
жүргіздік. Ұлттық дәстүрдегі адамгершілік-гумандық және әлеуметтік
институционалды қатынастарын, әдет-ғұрыптың функционалдық қызметін бүгінгі
трансформациялаушы қоғамда қолдануындың маңызы, ұлттың ұлағатты салтын
идентификациялау мәселесі қарастырылды. Ұлттық дәстүрдің қазіргі кезеңдегі
жаһандану саясаттының тасасында көмескіленіп қалмас үшін, оның әлеуметтік
ортадағы қолданудың қажеттілігін, құндылығын әлеуметтанудың әдістері арқылы
іске асыру басты міндетіміз болмақ. Сонымен ұлттық дәстүрді әлеуметтік
институт ретінде негіздеу және дәлдеу - диссертациялық жұмысымыздың
өзектілігі деп қарастырамыз.
Әр ұлттың, халықтың діні мен сеніміне, тұрмыс-тіршілігіне, ұлттық
құрылым ерекшелігіне сәйкес ғасырлар бойы жинақталып, өмірдің өзі туғызған
ғұрыптар тұғырының негізі ретінде қалыптасқан - салт. Ол ұлт үшін өмір,
қоғам заңы болып негізделіп сана, құндылық, тәрбие, тіршілік ережесі
ретінде ел зердесіне рухани байлық, құндылық, тағылым, өнеге тәжірибесін
құрған. Бұл талаптар мен ережелерді халық бұлжытпай орындаумен бірге оны
құрметтемеген, сақтамаған адамдарды сол заң негізінде жазалап та отырған.
Демек, салт-дәстүр қазақ үшін бұлжымас заң десек те болады. Қазақтың өмір
салты, өнер салты, тарихы, мәдени мұрасы оның ел арасындағы тәлімдік,
өнегелік, гумандық халықтық қызметі де әлеуметтік қатынас принципінің
құралы болатындықтан ол әлеуметтанулық зерттеулер құбылысы бола алады.
Дәстүр-ұлттық ғұрып. Ізгілікті дәстүр мәдениеттілік белгісі. Дәстүр
байлығы- мәдениет байлығы. Ол ел өмірімен біте қайнасып кеткен рухани
байлық. [1, б.74]
Көшпелі қазақ халқы өздері өмір сүрген әлеуметтік ортасында өзіндік
дүниетанымдық көзқарасымен әлеуметтік-экономикалық жағдайына, мәдениеті мен
тарихына орайлас жас буынға тәлім-тәрбие, үлгі-өнеге берудің басқа жұрта
қайталанбайтын әдет-ғұрыптарын қалыптастырды. Мәселен, жас ұрпақты
тәрбиелеудің жалпыға ортақ әлеуметтік-моральдық нормасы белгіленеді. Қыр
қазақтары өздеріне биік моральдық талаптар қойа білді, солардың ең
бастылары: жеті атасын білу, үлкендерді құрметеу, кішіге қамқор болу,
жетімді жебеу, жастың меселін қайтармау, ата салтын қастерлеу, бір сөзге
тоқталып сөз атасын қаділеу, тапқырлық пен алғырлық, кісілік пен ізгілік,
ата-анасын сыйлау т.б. сияқты салттар арқылы қоғамдық отадағы әлеуметтік
институтардың нормалары мен функцияларын қадағалап отырды.
Қазіргі қоғамдық әлеуметтік-экономикалық қатынас барлық салаларда
түбегейлі өзгеріске ұшырап, трансформациялану қоғамындағы нарықтық
қатынасқа байланыстылығы жағдайында, адамдардың өздігінен ақы-пұлсыз
біреуге көмектесу ұғымы жат болып, әлеуметтік рөлдер мен әлеуметтік
статустардың құндылықтары өзгеріске ұшырады. Мұндай нарыққа ерік берген
қоғамдық дағдарыста адамдар арасындағы тәртіп, моральдық нормалар
дисфункцияға ұшырай бастады. Сондықтанда ұлттық дәстүрді әлеуметтік инситут
ретінде зерттеу және талдау арқылы өркениетті елдер арасында әдет -
ғұрыптардың әлеуметтік- рухани мәртебесін көтеру арқылы мәдени
құндылықтарды жаңғырта аламыз.
Ұлттың өткен тарихы мен дәстүрлі рухани – дүниетанымдық тұғырларын
жаппай қалпына келтіру қазіргі заманға сай озық батыстық
өркениеттік құндылықтар мен жаңашылдықтарды жаппай жөн – жосықсыз
қабылдау үрдісімен қатар жүреді. Ұлттық дәстүр дегеніміз - сол ұлтты
құрайтын халықтардың ата-бабаларының халық болып қалыптасу жолындағы
бүкіл өмір тәжірибесінен сан ғасырлар бойы тірнектеп жинап,
тіршілік тізгінен өткізіп, бір жүйеге келтірген өмір сүру
заңдылығы, қатал тірліктің қағидалары қорытып уақытың өзі бекітіп
берген конституциясы. Белгілі бір ұлттың адамзат өркениетінің ортақ
өрісіне шығып, дамып жетілуі де, құлдырап төмен кетілуі де, осы
заңдылықтардың сақталуы мен бұзылуына тікелей байланысты. Дәстүр
бұзылған жерде халықтың халықтығы бұзылады, ұлт ұлт болудан қалады да
идеялық негіздері құлдырайды. Тоталитарлық кезеңде жаппай үрдіс алған,
ескінің көзі деп қаралған дәстүрлердің, технологиялық ақпарараттау
қоғамындағы оның әлеуметтік экспектациялық рөлін беру мәдени-
инситутциональды құндылықтар арқылы қазіргі кезеңдегі эгалитарлық (саяси-
идеялық ағым) идеясын айқындауға талдау жасаймыз.
Қазақ ұлтының әлеуметтік институт ретіндегі өзіндік дәстүрлі
мәдениетінің моральдық талаптарына сай, әлеуметтік нормалар мен
заңдылықтарын пайдалана отырып мәдени-этникалық әдет-ғұрыптарға
әлеуметтанулық әдістер тұрғысынан зерттеу жүргізіледі. Ұлттық дәстүрдегі
адамгершілік-гумандық проблемаларды ұтымды шешудегі халықтың даналығы мен
даралығын жүйелей отырып, халықтың кейбір әдет-ғұрпылары сараланады.
Мысалы, Асар, Аманат, Ант салттарынның, ауыз бірлікке, кісілікке,
еңбек сүйгіштікке тәрбиелеп, ұлттық салт-сана арқылы-ақ жас ұрпақтың
әлеуметтендіру процесіндегі рөлі мен әлеуметтік статусына талдау жасалды.
Қандай қоғамдық формацияда болмасын тап пен топтың, байлық пен кедейліктің,
аштық пен тоқшылықтың қатар болуы табиғи параллельдік заңдылық екенін айта
отырып, алғашқы рет әлеуметтік страфикация теориясының негізін салушы П.А.
Сорокин адамдар арасындағы табиғи теңсіздіктің [2, б.302] болуы
қоғамдық құбылыс деп атап көрсеткен. Әлеуметтік тап пен тап арасындағы
позитивті қатынасты кезінде қазақтар әлеуметтік заңдылықтар жолымен
қарастыра отырып, ұлттық салт бойынша Сауын салу, Жылу, Ерулік,
Көрімдік, Енші беру т.б. арқылы көмек беріп, қамқорлық пен қолдау жасап
отырған. Аталған Сауын алудың мақсатына тоқталатын болсақ, бұл ел
арасындағы бауырмалдылық пен адамгершіліктің позитивті функцияларының
орындалып отырылғанының айғағы. Имандылық, инабаттылық, кісілік, тазалық,
адамгершілік қасиеттер дінмен де байланыстырылады. Әйткенмен, қазақтың
дінге қатты бет бұрып, фанатизмге беріле қоймағаны, оның үстіне қазақ
жеріне мұсылмандықтың кеш келгені тарихтан белгілі, басым
құндылықтарымызды діннен гөрі, әлеуметтілік қажетіліктен туғандықтан,
жоғарыда айтылғандардың дінмен еш байланыстылығы жоқ екенін байқай аламыз,
дегенмен қазақтар дінсіз, діннен безген деген ойды айту емес, әлеуметтану
ғылымында дін жеке әлеуметтік инситут болып қарастырылғандықтан,
кейбіреулердің әдет-ғұрыпты діннің және мәдениеттің элементтері деп қана
шектелгендіктен, ұлттық дәстүрді әлеуметтік инситут ретінде, оның алғы
шарттары мен функцияларына талдау жүргіземіз. Қазақтың қазақ бола
бастағанынан оның ой-өрісі, даналығы мен даралығы, дүниетанымдығы, кісілігі
мен тектілігі, салт-санасы мен әдет-ғұрпы ұлттық дәстүрімен үйлесетіндігін
ғылыми жұмысымызда дәлелдеу көзделген.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ұлттық дәстүр жөнінде зерттеушілер С.
Кенжеахметұлының Ұлттық әдеп - ғұрыптың беймәлім 220 түрі,
Ж. Молдабековтің Қазақтану, Мұралық мерей, Құрбанғали Халид Тауарих
хамса, М. Қозыбаев Қазақтың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері, Н.
Елікбаевтің Ұлт психологиясы, Қ. Нұрланованың Символика мира в
традиционном исскусстве казахов сияқты көптеген зерттеу жұмыстары
жүргізілген. Бірақ олар әлеуметтану тұрғысынан талдау жасалмаған. Дегенмен,
ғалым ағаларымыз М. Аженов, Қ. Биекенов, Қ. Жарықбаевтың, С. Қалиевтің, Ғ.
Есімовтің, Д. Кішібековтердің зерттеу жұмыстары басшылыққа алынған
негіздердің бірі. Сол сияқты социологияның негізін салушылар О. Конт, Г.
Спенсер, Э. Дюркгейм, Т. Парсонс, П. Бурдьенің еңбектері зерттелді.
Қай халықтың болмасын өзіндік тарихы, мәдениеті мен ұлттық дәстүрі
бар. Жер бетінде, жалпы адамзат аясында жеке-жеке ұлыстың, халықтың, ұлттың
пайда болуы мен билік құру дәстүрі тым тереңде жатқан құбылыс. Бүгінде ұлт
болып қалыптасып, жер бетін жайлап отырған санқилы ұлттардың әлеуметтік
заңдылықтары мен басқару жұмыстарының пайда болуын мен салт-санасын,
ғылымда әртүрлі пайымдайды, олардың қашан, қалай пайда болғанын ұлттық
дәстүріне қарап тұжырым жасауға болады. Ұлттың әдет-ғұрпы мен салт-
санасының гумандылығы, мәдениеттілігі әр түрлі ғылымда әр түрлі
зерттелуде. Әдебиетшілер фольклордан, тарихшылар этнографиядан іздеп,
философтар халық даналарының өсиеттеріне табиғи болмыстарға жүгінсе,
мәдениеттанушылар археологиялық қазба жұмыстары арқылы дәлелдесе, ал
әлеуметтанушылар фольклорды да, археология, этнография, халық даналарының
шешімдері мен билік заңдылықтарын осының бәрі қоғамның әлеуметтік нормалары
мен стандарттары негіздері ретінде басын біріктіре отырып, салиқалы ғылыми
зерттеу жұмыстарын жүргізуде.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Зерттеу жұмысының мақсаты тақырыптың
өзектілігі мен шешілетін мәселенің әлеуметтік маңыздылығынан туындап отыр.
Халық дәстүріндегі әлеуметтік нормалар мен заңдылықтардың қазіргі адамдық
арақатынастар үшін маңызын ашып, ғылыми түрде негіздеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері.
-ұлттық дәстүрді әлеуметтік институт ретінде қарастыруды ғылыми-
практикалық негіздеу;
-ұлттық дәстүрдегі әлеуметтік заңдылықтар мен нормаларды нақтылап
көрсету;
- ұлттық дәстүріміздің қоғамдағы рөлі мен белсенділігін ашып негіздеу;
- әлеуметтік қатынастағы ұлттық салт-сананың алатын орнын көрсету;
-мифологиялық наным-таным, тиым сөздерінің (табу) әлеуметтік мәнін ашу;
-тарихтан белгілі халқымыздың ғұлама-ойшылдарының даналық ой-
пікірлерін жүйелеу;
-әдет-ғұрыптардағы әлеуметтік нормалар мен қоғамдық-моральдық
қатынастарды нақтылау;
-әдет-ғұрып пен салт-санадағы адамгершілік-гуманисттік функцияларды
топтастыру.
Зертеу жұмысының нысанасы: Ұлттық дәстүрді қолданудағы Қазақстан
Республикасының территориялық жағына байланысты үш аймақты тұрғындармен
зерттеу жұмысы жүргізілді және Қазақстанда тұратын басқа ұлт өкілдерінің
мәдени-этикалық дәстүрлі қарым-қатынасы зерттеу жұмысымыздың нысанасы болып
табылады.
Зерттеу жұмысының пәні: Ұлттық дәстүрді әлеуметтік институт ретінде
зерттеу және оны әлеуметтану тұрғысынан талдау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
Егеменді Қазақстан Республикасы оның негізгі иесі - қазақ халқының
рухани мұрасын толық қалпына келтіру кезек күттірмейтін мәселе. Қазіргі
қоғамның интерграциялануына байланысты ұлттық дәстүрдің әлемдік жаһандану
саясаты мен процесінің көлеңкесінде қалып қалу қауіпін ескере отырып, іске
асырылған зерттеудің өзіндік жаңалығы төмендегідей қойылымдар мен
шешімдерден байқалады:
1. Ұлттық дәстүрге отандық әлеуметтану ғылымында алғашқы рет талдау
жүргізілілді;
2. Ұлттық дәстүр тарихи шежіре ретінде топтастырылды;
3. Халық тарихындағы ұлы ойшылдардың даналық дәстүрі көрсетілді;
4. Ұлттық дәстүрді ұлттық әлеуметтік құндылық ретінде бағаланып
негізделді;
5. Мәдени-этникалық әдет-ғұрыптарды әлеуметтану ғылымының тұрғысынан
жүйеленді;
6. Ұлттық дәстүр – моральдық-этикалық кодекс ретінде айқындалды;
7. Ұлттық салт-санадағы адамгершілік-гуманистік заңдылықтары
белгіленді.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негізі. Диссертациялық жұмыста
жүйелі және салыстырмалы түрдегі талдаулар, дүниежүзілік және отандық
ғылыми тұжырымдар мен пайымдаулар басшылыққа алынды. Әлеуметтік институттың
теориялық-әдіснамалық негізін жасаған әлеуметтанушы ғалымдар Огюст Конт,
Герберт Спенсер, Эмиль Дюркгейм, Талкотт Парсонс т.б. ілімдері зерттеудің
негізгі әдіснамалық базасын құрады. К. Маркс пен Ф. Энгельстің әлеуметтік
қоғамдық дамудың түрлі сатыларына тұрған елдердің әлеуметтік ой өрісін
философиялық даму дәрежесін анықтау үшін ең алдымен сол халықтардың әдет-
ғұрыптары, фольклорлары мен ежелгі әдеби және мәдени мұраларына баға
берілген. Сонымен қатар қазақ даласында өмір сүрген Қорқыт ата, Баласұғын,
әл-Фараби, Яссауи сияқты дана ойшылдардың Абай, Шоқан, Алтынсарин іспетті
данышпандардың ұлттық әдет-ғұрып туралы ой-пікірлері басшылыққа алынды.
Ерте кезеңде әлеуметтік институт функциясынның бақылау, реттеуді іске
асырушы қазақтың билері мен жыраулардың әлеуметтік нормалар мен
заңдылықтары іске асырудағы өсиеттері мен билік шешімдері теориялық
тұрғысынан қаралған. Халық даналарының ой-тұжырымдары диссертациялық
жұмыстың зерттеу барысында ескерілді.
Зерттеудің практикалық маңызы.
Диссертациялық зерттеу жұмысы ұлттық салт-дәстүр пен әдет-ғұрыптардың
әлеуметтік заңдылықтары мен нормаларының белгілерін, мәнін, оның қоғамдағы
рөлін түсінуге және оларды күнделікті өмірде қолдануға мүмкіндік туғызады.
Диссертациялық жұмыс нәтижелерінің қоғамның индустрияланушы қоғамды
ізгілендірудегі өзектілігі артады. Зерттеу- әлеуметтік шындық құбылыстарын
ғылыми тұрғыдан талдап, қортындылауға қосылған өзіндік үлес. Зерттеуден
алынған нәтиже жаңа мазмұнды жоғары және арнаулы орта оқу орындарында
әлеуметтану аясында арнайы курс ретінде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылып отырған негізгі ғылыми тұжырымдар. Қазіргі Қазақстан
Республикасының әлемдік дамумен интеграциялауына байланысты ұлттық
дәстүрдің рөлін артырып, оның озық елдер мәдениетімен қатарлас дамып,
Қазақстан халқының рухы мықты ұлт ретінде әлеуметтік мәртебесін (статус)
сақтап қалу қажеттілігінен туып отыр. Аталған тақырыптағы диссертациялық
жұмыс отандық әлеуметтану аясындағы алғашқы зерттеу жұмысы болып табылады:
Осыған орай төмендегідей нақты ғылыми нәтижелер алынды.
1. Ұлттық дәстүрдің әлеуметтік қатынастардағы нормалар мен заңдылықтар
мәні мен рөлін ескере отырып, оны әлеуметтік институт ретінде қойылымдар
қарастырылған;
2. Ұлттық дәстүр жөніндегі ғылыми тұжырымдар мен ой-пікірлерді
әлеуметтану ғылымы тұрғысынан жүйеге келтірілді;
3. Ұлттық дәстүрдің әлеуметтік қатынастағы мәдени-этикалық рөлдерін
белгіленді;
4. Қоғамның жаһандауына байланысты ұлттық дәстүрдің құндылықтары мен
әлеуметтік мәртебесін айқындалды;
5. Әдеп-ғұрыптардағы ақсақалдар мен билер салтының моральдық кодекс
ретіндегі әлеуметтік бақылау және реттеуші функцияларының қызметіне талдау
жүргізілді.
Диссертацияның эмпирикалық базасы. Зерттеу жұмысында тақырыпқа сай
әлеуметтану ғылымының нақты әдістері қолданылды. Зерттеу жұмысына Қазақстан
Республикасының әр түрлі аймақтары, атап айтқанда: Оңтүстік Қазақстан,
Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан және Орталық Қазақстан өңірлері
тұрғындары қазақтар өзге ұлт өкілдерінің арасында қазақ ұлтының дәстүрі
туралы сауалнама жүргізілді, Сонымен қатар эксперттік сұхбаттасу барысында
бүгінгі күнгі қоғамның өткір әлеуметтік мәселері көрніс тапты. Сұраунамаға
барлығы 800 респонденттер қатысты. Эксперт мүшелерінің ой-пікірлерін
саралап, бұданда басқа республика көлемінде жарияланған статистикалық
ақпаратты жинастырып, өңделді, сұрыпталды және талданды. Жинастырылған
ақпараттарды өңдеуде Анкета атты мамандандырылған бағдарлама бойынша
электронды-есептеу машинасы қолданылды.
Зерттеу жұмысының деректемелік көзін Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдаулары, мерзімді
баспаларда шыққан мақалалар, ұлттық әдет-ғұрыптар мен салт-саналар
жөніндегі философтар, филологтар мен тарихшылар, педагог-психологтардың,
әлеуметтанушылардың ғылыми еңбектеріне талдау жасаулар құрады.
Зерттеу жұмысының сынақталуы (апробациясы). Диссертациялық жұмыс әл-
Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің әлеуметтану кафедрасында
талқыланып, мақұлданды және қорғауға ұсынылды. Тақырып бойынша 7 мақала
жарияланды. Атап айтқанда: Экологические проблемы деятельности комплекса
Бойконур и пути их решения атты халықаралық ғылыми конференцияның
материалдары (Қарағанды, желтоқсан 2001 ж); Актуальные проблемы здоровья
человека и формирования среды обитания (Караганда, 2002); Материалы І
конгресса социальных работников Казахстана Қазахстанское общество и
социальная работа: новые вызовы и альтернативы (Алматы, октябрь 2004 г.);
Жастар және қазіргі заманның өзекті мәселелері атты халықаралық ғылыми-
тәжірбиелі конференцияның материалдары (Карағанды, 2006 ж.); әл-Фараби-
Абай: сабақтастық мәселесі атты халықаралық ғылыми конференция
матераиалдары (Алматы, қараша 2007 ж.); Қазақ мәдениетіндегі дәстүрлер мен
инновациялар атты профессор Т.Х. Ғабитовтың 60-жылдық мерейтойына арналған
халықаралық ғылыми конференцияның материалдары (Алматы, қараша 2007 ж.).
Зерттеудің негізгі қортындыларын талқылаудан өткізу. Диссертациялық
тақырып бойынша 20 шақты мақалалар жарық көрген, оның ішінде 7 ғылыми және
ақпараттық-аналитикалық журналында жарық көрсе, қалғандары республикалық
және халықаралық конференция материалдарының басылымы болып шықты.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі
бөлімнен (7 бөлімшіден), қортындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады. Диссертацияның көлемі- 129 бет.

1 ӘЛЕУМЕТТІК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ МАҢЫЗДЫ ЭЛЕМЕНТІ РЕТІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ ДӘСТҮРДІҢ
ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Ұлттық дәстүрді әлеуметтік институт ретінде ғылыми-теориялық зерттеу
Халқымыздың мақтан етер кейбір дәстүрлерін өзгелерге танытып, оның
қоғамдық өмірде кеңінен қолданып, ұрпақты мәдени-рухани құндылықтарды
бағалай отырып, өркениетті елдердің қатарындағы Бәсекеге қабілетті
өркениетті 50 елдердің қатарына қосылу саясатын іске асыруда үлкен мектеп
кемесі - ұлттық әдет-ғұрптың әлеуметтік рөлі зор. Дәстүр, әдет – ғұрып
пен салт – сана қоғамдағы әлеуметтік қатынастар түрлерін, қоғамның
мәдени деңгейін көрсетумен қатар, тәлімдік-тәрбие талаптарының
негізін құрайды, адамдардың қоғамдасып өмір сүруінің және
ұйымдасуының институциональды маңызды факторы болып табылады.
Дәстүрлердің жалпыға ортақ ең маңызды қызметі – адамдар арасындағы
қатынастардың өркендеуі және өзгеруі жағдайындағы тұрақтылықты ретке
келтіріп отыру. Тұрақтылық болмаса, даму да болмайды. Демек, дәстүрсіз
қоғамдық қатынастардың қалыптасуы, дамуы, өзгеруі мүмкін емес.
Тұрақтылықты реттей отырып, дәстүр қоғамдық болмыстың ең маңызды
негізін түзеді. Қоғамдық қатынастар тарихи дамудың әрбір жаңа
сатысында сақталып қана қалмастан өзгеріп, жаңара береді. Сөйтіп,
дәстүрлер арқылы қайта жаңғыру жүзеге асады, ескі қатынас
түрлерінің қазіргі және болашақтағы қатынас түрлері келіп шығады.
Француз әлеуметтанушы Э. Дюркгеймнің пікірінше, әлеуметтану әлеуметтік
нақты мәні бар, оған ғана тиісті қатынастарды, олардың саналарын терең
зерттеуі керек. Э. Дюркгейм әлеуметтік фактілерді бастапқы түсінікті
(елестетуді) жатқызады. Ұжымдық ұғымға әр түрлі адам өмірінің моральдық,
басқаша айтқанда, әдет-ғұрып, дәстүр, тәртіп ережелері т.б. кіреді. Ал,
олар объективті түрде өмір сүреді. Э. Дюркгейм қоғамды ерекше субстанция
ретінде қарастырды, оны топтық сана мен топтық мінез-құлық ерекшеліктерімен
салыстыра отырып түсіндірген. Топ ойлайды, сезінеді, іс-әрекет, қимыл
жасайды. Ал, бұл топтың мінез-құлқы оның әрбір жеке мүшесінің ой-сезім, іс-
әрекетінен басқаша. Бұл постулатты Э. Дюркгейм барлық қоғамға қолданады.
Әлеуметтік фактілер индивидтен (адамнан) тәуелсіз, ол да табиғат
құбылыстары сияқты, бірақ, олар адамға еріксіз түрде әсер етіп, оның
қоғамда бір тәртіппен жүруін талап етеді.[3, б.27] Мұнда әлеуметтік қатынас
түсінігінің дәстүрі қалыптасады.
М. Вебер саяси әлеуметтануды дамытуға да үлкен үлес қосты. Өзінің
әлеуметтік іс-әрекет тұжырымдамасына сүйене отырып, ол саяси билікті үш
түрге бөлді: 1) харизматикалық; 2) дәстүрлік; 3) бюрократтық.
Харизматикалық үстем ету – яғни соқыр сезіммен көсемге сенуге негізделген.
Дәстүрлік – дәстүр мен салтқа негізделген; ал бюрократтық деп ресми
қызметтегі адамдардың, азаматтардың мүддесіне нұқсан келтіріп, өз
міндеттерін формальды түрде атқаратын үстем ету формасы. Осыдан барып,
бюрократизм деген ұнамсыз ұғым пайда болды. Бюрократизм - істің мәніне
немқұрайлы формальды қарау, істі көпке созу. Екінші жағынан, мұның өзі
бюрократтардың кәсіби деңгейі мен адамгершілік қасиеттерінің төмендігін,
қызмет тәжірибесінің кемдігін дәлелдейді.[4, б.52] Осыдан келіп қазіргі
қоғамды ортада ұлттық әдет-ғұрыптарды пайдалану ескіліктің қалдығы, оны
жаңғырту, іске асыру мардымсыз деген шорқақ оймен ғана шектелетін
оқымыстылар мен чиновниктар арасында бюрократтану дәстүрінің қалыптасу
қаупі бар екен ескертіміз келеді. Уақыт көрсеткендей харизматикалық
биліктегі қатынас тұрпайы болғандықтан ондағы биліктің келе келе жойыла
бастады да, ондағы кейбір дәстүрлік пен бюрократтық биліктегі қатынас күні
бүгінге дейін сыртқы формасын өзгерткенімен, ішкі әлеуметтік билік қатынасы
әлі де сақталуда.
П.А. Сорокин әлеуметтанудың ірі тұжырымдамасын жасап, дүние жүзіндегі
өзгерістердің болашағын түсіндірді. Оның бұл жөнінде екі тұжырымдамасы
болды. Олардың біріншісі, әлеуметтік-мәдени динамика, екіншісі – қоғамның
тұтастық тұрпаты. [5, б.27] Бірінші тұжырымдамасына қандай да бір тарихи
өзгеріс болмасын, оны мәдени типтердің дамуы ретінде қарады. Ал, мұндағы
әрбір мәдени тип бір бүтін ерекше құбылыс ретінде көрінеді. Неміс философы
Гегель Философия право атты еңбегінде әлеуметтік қатынас жайлы терең және
жан-жақты ұғым берді. Әлеуметтік қарым-қатынастың ойлар жөніндегі негізгі
қағидалар Платонның, Аристотельдің, Гегельдің, Фейрбахтың және ертедегі
басқа да ойшылдардың, философтардың көзқарасынан бастау алады. Бұл ұғымдар
Маркс пен Энгельс енбектерінде ары қарай дамыды. Тарихи дамудың барысында
әуел бастан қосылып кететін қатынас адамдардың өз тіршілігін күн сайын
қайтадан өндіретіндігінде, басқа адамдарды өндіре бастап, үнемі өсіп-өніп
отыратындығында: бұл ерлі-зайыптағылар арасындағы, ата-аналармен балалар
арасындағы қатынас-отбасы. Алғашқында бірден-бір әлеуметтік қатынас болған
бұл отбасы кейін, көбейе түскен қажеттер жаңа қоғамдық қатынастар туғызған
кезде, ал көбейіп алған халық жаңа қажеттерді туғызған кезде бағынышты
қатынасқа айналады.[6, б.26] Жаңа әлемнің табиғаты мен әлем дамуының
болашақ бағдарлары туралы мәселе көтерілгенде, көптеген белгілі де беделді
әлеуметтанушылар жаһандануды ауызға алады, соны талдайды. Бұл ғасырлар
тоғысындағы ең көп талқыланған, сонымен бірге әлі де болса ең жеткіліксіз
зерттелген, барлық құпия қырлары ашылмаған беймәлімдеу, күрделі құбылыс.
Қоғамдық болмыстың, соның ішінде ұлттық қатынастардың барлық салаларына
кірігу процесі тарихи оъективті заңдылық, еңбек бөлінісі негізінде
халықтар арасындағы материалдық қажетілікпен және рухани идеяларды іске
асырудағы әлеуметтік болжам жұмысы қажет болып отыр.
Елімізде жаһандану үрдісінен кенже қалмас үшін, еңбек ресустарының және
тауарлардың әлемдік базарларының талабына сәйкес жаңа технологиялық
ілгерілеу мен инновациялық өзгерістердің қарқынды дамуы қуантады. Дегенмен
жергілікті тауарлардың модельдерін ұлттық өрнекпен ұштастырып, бүкіләлемдік
талғамға сай жасалып, әлеуметтік қажетліктерді туғызып, материалдық және
рухани өндіріс нәтижелерімен алмасу арқылы сұранысты көбейту, әлеуметтік
болжам жұмыстарын жоспарлау, Шығыс және Батыс өркениятарының диалогын
жандандыруды қолға алу, әлеуметтік бақылау мен қадағалау арқылы әлеуметтік
институттың функцияларын орындаймыз.
Әлеуметтік қарым-қатынастың дамуы- социология ғылымдарының басты
мәселелердің бірі. Оның толық көрінісіне және мән-мазмұнын терең түсіну
үшін салыстырмалық талдауда жүргізу керек. Әлеуметтік қарым-қатынас
факторларын табиғи факторлармен салыстырғанда біркелкі емес, өзі де іштей
реттелетін жүйе. Әлеуметтік қарым-қатынас заңы бұқаралық іс-әрекеттің,
сондай-ақ адамдардың қызметі арқылы жүзеге асатын әлеуметтік құбылыстардың,
процестердің, қоғамдық өмірдің сан алуан салаларының арасындағы объективті
қайталанатын тұрақты және себеп-салдарына байланысты. К. Маркс пен Ф.
Энгельстің пікірінше: Әлеуметтік қарым-қатынас қоғамдағы диалектикалық
қайшылықтар дамуының ең жоғарғы сатысы, ол әлеуметтік қауым және
индивидтердің мүдделерінің қарым-қатынас тенденцияларының үндеуімен
сипатталады. Адамдардың түсініктердің пайда болуы, ойлауы, рухани қарым-
қатынасы мұнда әлі де олардың материалдық іс-әректінің тікелей туындысы
болып табылады. Белгілі бір халықтың саясат, заң, мораль, дін, метафизика
т.б. тілінен көрінетін рухани өндіріс жөнінен де осыны айту керек. Адамдар
өздерінің түсініктерін, идеяларын т.т. жасаушылар болып табылады. [6,
б.19]
Әлеуметтік жалпы заң жеке ерекше, сондай-ақ атқаратын қызметіне орай
даму және өмір сүру заңдары болып бөлінеді, заңдар жүйесі қоғамның
қаңқасы десек, осы қаңқада қоғамдық организмнің тәні тіршілік етіп,
өзгеріп отырады. Әлеуметтік қарым-қатынас заңы әлеуметтік жүйе дамуының
негізгі бағытын көрсеткенімен кездейсоқтықтар мен ауытқушылықтарды болжай
алмайды. Әлеуметтік заңның объективтілігі оның адамдар еркіне
бағынбайтындығында. Әлеуметтік қарым-қатынас заңын танып-білудің арқасында
адам оны саналы түрде өз игілігіне пайдалана алады. Әр алуан топтардың,
таптардың бір-біріне деген қарым-қатынастарын, жақындығын, қарама-
қайшылығын, қоғамдағы орнын білдіреді. Әлеуметтік қарым-қатынасты анықтауда
ұлттық элиталық т.б. топтардың әлеуметтік қатынастар жүйесіндегі орнына
байланысты туатын әлеуметтік ерекшеліктері де ескеріледі. Әлеуметтік қарым-
қатынастар жоғары төменді және бір деңгейлі болып бөлінеді. Мысалы белгілі-
бір топтар иерархияның бір сатысында тұрғанымен өзіндік ерекшеліктері бар
болса онда олардың арасындағы бір деңгейлі әлеуметтік қарым-қатынас, ал
әртүрлі әлеуметтік сатылардағы топтардың ерекшеліктері жоғары төменді
әлеуметтік қарым-қатынас болып табылады. Әлеуметтік қарым-қатынас билік,
мәртебе, бедел ұғымдармен де байланысты. Сан алуан әлеуметтік экономикалық
жүйелер және әлеуметтік институттар әлеуметтік қарым-қатынастың сипаты мен
әлеуметтік рөлдерінің жүзеге асуы жағынан бір-бірімен ерекшеленіп тұратын
патриархальды-дәстүрлі қоғамда касталар, сословиелер арасындағы әлеуметтік
қарым-қатынастың әскердегі әлеуметтік қарым-қатынастың белгілі бір
ережелерге, қатаң тәртіпке бағындыруынан көруге болады.
Мысалы, белгілі-бір елдің әлеуметтік қарым-қатынасынан дамуын ашу үшін
оның бүгінгі жағдайын, қатар өмір сүріп отырған басқа елдің жағдайымен
салыстыруға болатын болса, екінші жағынан, сол елдің өзінің өткен кезеңімен
де салыстыруға болады. Бірақ мұндай салыстырмаларды зиялылықпен, терең
талдаулардың негізінде жүзеге асырған орынды. Онсыз кейде, басқа елдің бір
жақтарының сырт көріністері жетістік болып көрінгенімен, ол жетістіктің
сол елге ғана тән себеп-салдарлық тарихи тағдырлары болады. Сондықтан, сол
ерекшеліктерден шықпай, әртүрлі сырт көріністерді өзара теңестіру зерттеліп
отырған елдің қалай дамып келе жатқандығын дұрыс түсінуге көмектеспейді.
Әлеуметтік қарым-қатынастың дамуы күрделі түрде мөлшерлеп көрсетуге, көмек
көрсетуге алатын ғылыми ұғымдарға өмір салты, әділеттілік сияқты
ұғымдар жақын болып есептеледі. Әлеуметтік қарым-қатынас түрлері
интенсивтігі мен оның шиеленісуінің дамуы экономикалық саяси идеологиялық
факторларға тәуелді. Бұқара халықтың қоғамның дамуы заңдарын түсінуі мен
оның бостандығының дамуы тікелей байланысты. Әлеуметтік қарым-қатынас жасай
білу – қоғамдық еңбек бөлінісіне өндіріс күштерінің және өндірістік
қатынастардың деңгейіне байланысты қалыптасқан қауымдардың тұтастығы және
олардың өзара тұрақты қатынастары. Жеке адамның ішкі рухани құрылымын
дәлелдеу және бағдарлау жүйесінің әлеуметтік қарым-қатынас жағдайларына
қоғамдық бейімделудің әсерін зерттеудің тәжірибелік әдістері қарым-қатынас
жасау. Әлеуметтік субъектілердің қоғамдағы жағдайы мен қоғамдық өмірдегі
роліне байланысты туатын, олардың өзара қатынас, қызметін білдіретін,
салыстырмалы түрде анықталатын тәуелсіз, ерекше қарым-қатынастардың бір
түрі. Әлеуметтік қарым-қатынастар мәні мен қоғамдық қатынастардағы орны
бүгінгі күнге дейін біржақты анықталмаған күрделі мәселе болып келеді. Сол
себепті, ғылымда әлеуметтік қарым-қатынастар туралы төрт түрлі пікір орын
алып отыр:
1) әлеуметтік қарым-қатынастар мен қоғамдық қатынастар өзара тең;
2) әлеуметтік қарым-қатынастар басқа қатынас түрлерінің бір түрі;
3) әлеуметтік қарым-қатынастар-әлеуметтік қауымдастықтардың арасындағы
әр түрлі қатынастардың жиынтығы;
4) әлеуметтік қарым-қатынастар қоғамдық қарым-қатынастардың тәуелсіз
жеке түрі – олар экономикалық қарым-қатынастар мен қондырмалық қарым-
қатынастардың арасындағы аралық қарым-қатынастарды құрайды. Жалпы алғанда
әлеуметтік қарым-қатынастар социология ғылымының негізгі объектісі, басты
зерттеу мәселесі болып есептеледі.[7, б.27]
Әлеуметтік қарым – қатынасқа әсер ететін әлеуметтік- мәдени фактордың
бірі –дәстүр. Дәстүр қазіргі қоғамда әлеуметтік қарым – қатынастың бір
арнасы бола отырып, адамдардың әдет-ғұрып арқылы бір-біріне ықпал етуіне,
олардың әлеуметтік нормаларын сақталуына, қоғамдық ортада мінез-құлқының
қалыптасуына әсерін тигізеді. Мәдени-этикалық құндылықтарды жинақтайтын,
адамда әлеуметтендіруге елеулі ықпал қоғамдық болмыстың бір қыры.
Социология ғылымының негізін салушы, француз әлеуметтанушы О. Конт
социологияны екі бөлімге бөліп қарастырды: әлеуметтік статика және
әлеуметтік динамика. Алғашқысы қоғамның құрлысын зерттеу және құрылымдық
элементтерін зерттесе, екіншісі әлеуметтік жүйенің өмір сүру жағдайының
заңдылығын зерттейді. О. Конт әлеуметтік статика көлемінде басты әлеуметтік
институттардың негізгі түрлерін, яғни отбасын, мемлекетті, дінді алып
қарайды. Олардың қоғамдағы атқаратын қызметін және адамдардың арасындағы
ынтымақтастағы нығайтудың рөлін көрсетеді, әлеуметтік институттар-
әлеуметтік нормалар қоғамдық қызметі мен қоғамдық бірлікті қалыптастырудағы
рөлі болады деп көрсетеді. [8, б.19]
Ағылшын әлеуметтанушысы, Герберт Спенсер әлеуметтану ғылымында
әлеуметтік институт терминин алғаш ұсынған адам. Оның пікірінше,
институттар қоғам өмірін реттеу мен жайластыру және адамдардың мінез-
құлқына ықпал ету ісінде маңызды рөл атқаратынын атап өткен. Ол әлеуметтік
инситуттардың алты түрін сипаттап, талдаған: өнеркәсіптік, кәсіптік,
саяси, әдет-ғұрыптық, діни және отбасылық.[9, б.59] Институт сөзінің
түсінігі латын тілінен (institutum) аударылғанда орнату, жайластыру деген
мағананы білдіреді.[10] Ағылшын социологы Э. Гидденстің пікірінше,
әлеуметтік институт адам өмірінің негізі үлгісі болып қарастырылады.
Әлеуметтік инситуттар қоғамдық өмірдегі құндылықтар мен нормаларды сақтай
отырып, адам өмірімен оның өміршеңдігімен қамтамасыз етеді. Әлеуметтік
қызметтің негізгі үлгілері бола отырып, қай уақытта, қай кезеңде болмасын
белгілі тәртіпті қатаң сақтайды, қоғамның скелеті іспеттес болғандықтан
белгілі бір ережелерге бағынады. [11, б.263] Белгілі социолог Питер Бергер
мен Томас Лукман әлеуметтік институт туралы мынадай ойды білдірген:
Адамдардың тәртібіне бақылау жасау, күнделікті жағдайдағы да әлеуметтік
рөлдерді орындау деп көрсеткен. [12, б.124] Американ социологы Талкотт
Парсонс көп еңбектерінің ішінде біздің назарымызды өзіне аударған оның
әлеуметтік іс-әрекет қимыл және құрылымды функционалдық туралы ілімі. Бізге
керегі әрбір әрекет, қимылдың өзін-өзі ұйымдастыратын белгілі жүйесі, оның
шартты белгілері (символикалары) болады. Олар: іс-әрекеттің белгілі бір
нормативті ережеге сәйкес әлеуметтік заңдылықтардың, әлеуметтік
нормалардың, тіл, символдар мен құндылықтарға тәуелді болуының өзі
әлеуметтік институт теориясының анықтамасы болып табылады. Қазіргі
кезеңдегі әлеуметтанушы ғалымдар аталған белгілі классик социологтардың
идеяларын қолдап, өздерінің пікірлерін білдіруде. Атап айтқанда Ресей
әлеуметтанушысы С.С. Фроловтың тұжырымы бойынша, әлеуметтік институт-
әлеуметтік нормаларды сақтаумен қатар, қоғамдық құндылықтарды біріктіріп,
әлеуметтік қажеттілікті қанағаттандырады. [13, б.143] Ал, Ресейлік А.И.
Кравченко болса, әлеуметтік институттар - қоғамның фундаментальды
қажеттілігін қанағаттандыра алатын мекемелер деп атайды. [14, б.27.]
Қазақстандық әлеуметтанушылар іргелі әлеуметтанушылық идеяларды қолдай
отырып төмендегідей тұжырым жасайды: әлеуметтік институт әлеуметтік
жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ететін қоғамдық байланыстар мен
қатынастардың кез келген тәртіптелуі, ресмиленуі дегенді білдіреді. [15,
б.73] Жоғарыдағы теориялық ойларды қорыта келе мынадай тұжырымға
тоқталамыз:
Әлеуметтік институт- адамдардың іс-әрекеттерін реттеу, қоғамдық қарым-
қатынастарды және әлеуметтік заңдылықтар мен әлеуметтік нормаларды
стандарттау және оған бақылау жүргізе отырып, әлеуметтік ортадағы
қажеттіліктерді белгілеу арқылы әлеуметтік рөлдер мен статаустар жүйесін
ұтымды ұйымдастыру.
Әлеуметтік қарым-қатынастың әртүрлі элементтері арасында істестік,
қайшылық және топтың күрес қатынастары болуы мүмкін. Адамның бүкіл
рухани дүниесі, оның адамдардың қарым-қатынасында ғана пайда болады. Қарым-
қатынас процесінде адамның тек қана жеке басы ғана жетілмей, олардың
санасының қалыптасуына гуманистік салт-сананың әсері де тиіп (жылу жинау,
асар, еші беру, ерулік) қатынасын қалыптастырумен қатар әдептілік-
имандылық қатынастағы салт-сана сәлем беру, сәлем салу, үлкеннің жолын
кеспеу, сөзді бөлмеу, әлеуметтік нормалардың талаптарына сәйкес келіп
отырған. Ұлттық дәстүрдің әлеуметтік институт ретінде позитивті қатынастың
әлеуметтік нормалары мен заңдылықтары бола тұра, оның орындалуына
әлеуметтік бақылау және реттеу арқылы қадағалап отыратынын теориялық талдау
арқылы зерттелді.

1.2 Ұлттық дәстүрдің мазмұны мен әлеуметтік мәніне талдау.
Дәстүр ұғымына берілген анықтамалары қарастырсақ дәстүр - әдетке
сіңген салт – дәстүр, ғұрып мирас. Дәстүр ұрпақтан-ұрпаққа берілу немесе
қалдыру, мұра деген ұғымды білдіреді екен. Келе келе берілудің,
қалдырудың қасиеттері мен сипаттары – күрделі қоғамдық құбылысты –
дәстүр деген ұғымды туғызады. [16, б.64] Халықтық салт-дәстүрдің қай
уақытта қалыптасқандығы белгісіз, бірақ, әр халықтың салт-дәстүрі өзінше
қайталанбас, ерекше айшықты да өрнекті әлем. Халықтың атадан балаға көшіп,
жалғасып және дамып отыратын тарихи әлеуметтік, мәдени-тұрмыстық, кәсіптік,
салт-сана, әдет-ғұрып, мінез-құлық тәлім-тәрбие және рухани іс-әрекеттің
көрнісі дәстүр арқылы танылады. [1, б.74] Адамзат тарихы талай-талай рет
астан-кестен боп өзгерді, талай түрлі төңкерістер, әлеуметтік-экономикалық
толқулар болды, бір формацияның орнына келесі бір формация келіп, бір
мемлекет күйреп, орнына жаңа мемлекет тұрып жатты. Халықтың тұрмыстық
өзгешеліктері, салт-дәстүрлерінің негізі әлі де бұзылмай, өзінің біртуар
бітімін сақтап келеді.
Салт-әр ұлттың, халықтың діні мен сеніміне, тұрмыс-тіршілігіне, ұлттық
құрылым ерекшелігіне сәйкес ғасырлар бойы жинақталып, өмірдің өзі туғызған
ғұрыптар тұғырының негізі- салт ретінде қалыптасқан. Ол ұлт үшін өмір,
қоғам заңы болып негізделіп сана, құндылық, тәрбие, тіршілік ережесі
ретінде ел зердесіне рухани байлық, құндылық, тағылым, өнеге тәжірибесін
құрған. Бұл талаптар мен ережелерді халық бұлжытпай орындаумен бірге оны
құрметтемеген, сақтамаған адамдарды сол халықтық заң негізінде жазалап та
отырған. Демек, салт-дәстүр қазақ үшін бұлжымас заң десек те болады.
Мысалы: той, наурызкөже, қыз ұзату, қонақасы, шашу, ерулік т.б. ата
салтымыз болып саналады. Оны қолдану мен дәріптеуді ғұрып дейміз. [1, б.75]
Қазақтың өмір салты, өнер салты, тарихы, мәдени мұрасы оның ел арасындағы
тәлімдік, өнегелік, гумандық халықтық қызметі де әлеуметтік қатынас
принципі және құралы бола алады. Ұлттық дәстүр сол ұлттың құрамына
кірген халықтардың салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын бойынша сіңіре отырып,
өзіне тән ерекшелікпен дамып, сол ұлттың негізіне, моральдық-этикалық
болмасына айналады. Оның ұлттық дәстүр аталуының мәні де осында.
Бұл ретте оны, яғни ұлттық дәстүрді белгілі бір ірі құрылыстың
іргесінің суға шайылып, желге мүжіліп, небір дауыл соққысына шыдап,
құламауын қамтамассыз ететін берік іргетаспен салыстыруға болады.
Өйткені, кез келген ұлттың замана дауылдарына төтеп беріп, кезеңдік
саясат ағымдарының иіріміне түсіп кетпей, халықтық бірлігін, ұлттық
тұтастығын сақтап қалуы үшін де ұлттық дәстүр қажет болса, дәл қазіргі
жаһандану саясаты кезіндегі ұлттың ұлттығын дәйектеп тұрар белгілерін
айқындайтын ұлттық дәстүр тағыда қажет. Адамның адамшылығын сақтап қалған
да салт-дәстүр. Ұлттың өткен тарихы мен дәстүрлі рухани – дүниетанымдық
тұғырларын жаппай қалпына келтіру қазіргі заманға сай озық
батыстық өркениеттік құндылықтар мен жаңашылдықтарды жаппай жөн –
жосықсыз қабылдау үрдісімен қатар жүреді. Әдет –ғұрып қазақ халқының
өмір бойы қалыптасқан таным, ұғым, әдеп, әдет, салт – дәстүрлерінің
айқындалған, заңды күші бар ел таныған, мойындаған жолы ерте
жасалған. Ол ұлттық болмысы мен мінезінде, жадында ата – баба ұлы
істерінің жақсы үрдісін сақтау және оны дамытуды көздеген, мақсат
еткен. Мұны ғұрып дейміз. [1, б.75] Халқымыз оны қадірлеп құрмет
тұтқан. Бұл әдеттен айнығандарды түзейтін де жол тапқан. Сөйтіп
халқымыздың өзі ұлттық тәлім, үлгінің осындай бірегей заңын жасап
қалдырған. Мұндай ғұрыптың адам санасы мен тәрбиесіне қосқан үлесі,
ықпалы өте зор болды. Жалпы халық та, ұлт та өзара туыстық, этникалық,
психологиялық және әдет-ғұрып ерекшеліктерімен белгіленіп, айшықталатындығы
белгілі. Ел ішінде мұны сақтап ұрпақ санасына сіңіріп отыратын
ақсақалдар мен билер, ел ағалары, қажы, білгірлері, шешендері
болған. Қазақтың осы кең даласына Абай, Ыбырай, Құнанбай, Шыңғыс,
Ноғайбай, Кебекбай және тағы басқалар көптеген білімді, беделді
кісілер ұлт әдет – ғұрпын ғұмырлы ұстануға көп еңбек сіңірген.
Біздің заманымызда ел намысын, ұлт мәдениетін сақтауда айтарлықтай
еңбек еткен ер-азаматтарымыз аз болған жоқ. Олардың алдыңғы тобында
Төле би, Әйтеке би, Қазыбек би айтпасқа болмас. Кеңес үкіметі кезінде
өзгелер өз дәстүрлерін күштеп кіргізуге жандарын салады. Мәдени-
этикалық әдеп-ғұрпымыз да жоқ кейбір, өлікте арақ-шарап ішу, ана тілін
менсінбеу, үлкеннің жол бермек түгілі жағасынан ала түсу сияқты әдеттер
біртіндеп санамызға сіңіп алып, оны жаңа дәстүрге айнала бастаған шақта
ес жиып, уақытында селт еткізген сексен алтыншы жылғы оқиға санамызға жаңа
серпіліс әкелді. Қазіргі кезеңде халық мемлекеттік әлеуметтік құндылықтар
арқылы қоғамдық көзқарастарды қалыптастырса, ұлттық мәдениетіміздің
озықты үлгілерін игеріп, ұлттық дәстүріміз қайтадан жаңғыртып, қоғамдық
ортадағы, трансформацялау кезеңіндегі келеңсіз жайттардың алдын алу.
Сонымен, ұлттық салт-сананың қалыптасуының екі негізі бар: игі әдеттер көп
қолданыста әдет-ғұрыпқа, яғни өмір қолданылысына айналады да ол ұлттық әдеп
болып қалыптасады. Бұл халықтың рухани өміріндегі мәдени негіз болып
табылады. Халық қалыптастырған әдеп ұлттық қолданысқа айналады да дәстүр
болып қалыптасады. Яғни әдеп халықтың мәдени ерекшелігі болып, өмір
қолданысына заңды түрде енеді де, оның орындалмауы заңсыздық, өмірге
кереғар болып көрінеді. Ондай заңдылықты бұзу-кінә, айып, қылмыс ретінде
танылады. Сөйтіп дәстүр салтқа айналады. Оны салт-дәстүр дейміз. Салт
дәстүрлердің ұлттық санаға айналған биігі - салт-сана деп аталады. [17,
б.35] Әр адамның мінез-құлқы, дүниетанымдылығы, психологиясының бір-біріне
ұқсай бермейтіндігі түсінікті. Әрбір халықтың мінез-құлқының,
психологиясының өзіндік ерекшелігі, басқа бірде-бір халыққа ұқсамайтындығы
оның ұлттық дәстүрінің әр түрлігі ғажап та қызықтылығында.
Ежелгі қазақ жерін қоныс еткен түркі тілдес тайпалар арасында діни
наным-сенімдер сақталған, уақыт өте кейбірінің өзгеріске ұшырап жаңа мән-
мағынаға ие болған, сөйтіп осы тайпалардан сұрыпталып шыққан қазақ халқының
бүгінгі рухани болмысының сол бір алыста, артта қалған замандармен
сабақтастығын дәлелдейтін салт-дәстүрлер, наным-сенімдер аз емес. Бүгінгі
діндер қалыптасып, олар әлеуметтік идеологиялық санаға айналғанға дейін
адамдар әр түрлі сенім-нанымдарға тәуелді болған. Олардың шығуына, дамып
өріс алуына алғашқы адамдардың табиғаттың таңғажайып сырларын, ондағы қым-
қиғаш құбылыстардың қандай күштер арқылы болып жатқанын түсініп оны
пайымдап, ақылмен қорыта алмауы себеп болды. Күннің күркіреуі, аспанда
найзағайдың жарқылдауы, өзен, көлдердің жағасынан шығып тасуы, дамылсыз
соққан дауылдар, зілзала болып жердің сілкінуі, от шашқан таулар, алапат
апаттар осының бәрі қоршаған ортадан, табиғаттан тыс құдіретті күштердің
бар екеніне адамдардың наным-сенімдерін туғызды. Осы сенімдер негізінде
әртүрлі дін, діни ұғым, түсінік уағыздар пайда болды. Олардың өмірге келуі,
таралуы, адамдардың ақыл-санасын баурауы бірден іске асқан жоқ, ұзақ сонар
жолдан өтті. Олар наным-сенім жүйесі ретінде қалыптасып, адамдар санасына
орныққанша күнге, айға, отқа, суға табыну, оларға тәңір ретінде қарап,
құлшылық ету, жаппар иемдеп жалбырануы орын алды. Әйтесе де олар тәңір
туралы теріс түсініктердің мәнін білмеген. Сондықтан да табиғаттың тылсым
күштерін жанды деп түсіну, оларға адам қасиетін телу дәстүрлері келіп
шыққан.
Дәстүр, салт-дәстүр, салт-сана ұлттық болмыстың мәдени көрнісі болады.
Демек, ұлттың салт-санасы сол ұлттың мәдениетінің жоғары деңгейін
көрсетеді. Мысылы, қонақ күту-игі әдет, ол көп отбасының қолданысында
әдет-ғұрып болып қалыптасады да, жалпы ұлттық қолданысында әдеп болады,
ал ұлттық қолданыс өмірлік заңдылыққа айналып, дәстүр болады, ұлттық дәстүр
санаға сіңіп, салт-сана болады. Қазіргі қоғамдық формацияға байланысты
халықтың дүниетанымдылығы, идеологиясы, ой-өрісі, менталитеті, тіпті
мәдени құндылықтары сол заманға сай өзгеріп отырды. Халықтың дана да, бір
туар тұлғаларын айтуға, ұрпаққа үлгі етіп жариялауда жасқаншақтық таныттық,
дегенмен қандай саясат, идеология болмасын, тоталитарлық кезеңнің өзінде
халықтық төл әдет-ғұрыпы, дәстүрі өзгеремеді, сыртқы формасы өзгермегенмен
ішкі мән-мазмұны сол қалпы сақталып атадан балаға мирас болды. Белгілі
қазақ ғылымы Б. Абылқасымов салт, тұрмыс –салт, әдет – ғұрып,
ғұрып деген әртүрлі қолданылып келген обряд ұғымын ғұрып
сөзіне әкеліп тұрақтатқан. Сонда ғалым қазақ халқының ғұрпын үш
бөлімге бөлген׃ біріншіден, отбасылық ғұрып, екіншіден, маусымдық ғұрып,
үшіншіден, наным – сенімдер ғұрпы. Отбасылық ғұрып іштей бала
тәрбиелеу, үйлену ғұрпы мен өлік жөнелту ғұрыптарына қатысына қарай
үш жүкке жіктелетіні белгілі. Екінші саланы ғылымдар түрліше атап
келеді (қыз ұзату салт өлеңдері - М. Әуезов, Үйлену - салт өлеңдері
- М. Сильченко, Б. Уахатов. Зерттеуші Б. Абылхасымовтың ғұрып терминін
обрядтің тікелей баламасы ретінде кеңірек ұғымда қолдану жөніндегі
ұсынысын құптағанмен салтты белгілі бір нақты ғұрыптық кешендерге
қатысты пайдаланған ұтымдылау деп ойлаймыз. Отбасы ғұрыптарын
фольклор бойынша топтастырсақ: үйлену салтының жырлары, өлік
жөнелту салтының жырлары, бала өсіру салтының жырлары деп
қарастырамыз. Біздіңше, салт - обычай, рәсім - ритуал, ырым -
примета, әдет- привычка сөздерінің баламысында қолданылған жөн.
Сонымен қазақ отбасылық ғұрыпы үлкен 3 саладан тұрады: 1. сәбилік
ғұрып; 2. үйлену ғұрыпы; 3. азалау ғұрыпы. Халықтық әдет-ғұрып елдің
тұрмысына, кәсібіне, халықты қасиеттеріне байланысты қалыптасты.
Игіліктерді әдеттердің ғұрыпқа, тұрмысқа еніп, қалыптасуы әдет-ғұрып
көріністері болып табылады. Әдет, әдеп, рәсім, әдет-ғұрыптар
ғасырлар бойы қалыптасып, толысып салт-санаға сіңген. Ол мүлтіксіз
орындалатын заңдылыққа айналып, халық санасына сіңіп, қастерлі
қасиетке айналған. Халықтың әдет-ғұрпы оның мәдениеттілік
ерекшеліктері болып табылды. Қалыптасқан әдет - ғұрыпқа айналып,
халықтың санасына сіңіп, салт-сана пайда болған. [18, б.71]
Дәстүр-ұлттық ғұрып. Дәстүр мәдениеттілік белгісі. Дәстүр байлығы-
мәдениет байлығы. Ол ел өмірімен біте қайнасып кеткен рухани байлық. Мысалы
ата-ананы, үлкенді құрметтеу, байғазы, көрімдік, сүйінші, кәде сұрау,
құрдастық қалжың, сәлем беру, ат тергеу т.б. дәстүрге жатады. Бір
таңқаларлық жай қазақ халқы салт пен дәстүрге өте бай. Әдет, ғұрып, ишара,
ырым, тиым, дағды, ым бәрі де осы салт-дәстүр мұхитының салалары мен
тармақ, тамшылары болып саналады. [1, б.74 бет] Қазақ халқының салтында
баланың дүниеге келуін ерекше бағалап, қуанышпен атап өту дәстүрі
қалыптасқан. Тіпті балаға қамқорлық ол тумай тұрып-ақ жасалған. Мысалы,
аяғы ауыр әйелге жүк көтертпеу, оның сүйеген жерік асын тауып беру, жас
босанған әйелді сорпа беріп қалжаулау, оның күтімін қадағалау нәресте
тәрбиесіне ата-ананың тікелей араласуы, денесін май мен сылауы – жас
отбасына деген қамқорлығы, жас отаудың шаңырағы шайқалмасын деген оймен аса
жауапты кезеңдерде үлкендер араласып, ақыл кеңес беріп араласып отыратын.
Әлеуметтік ортада адамның адамшылығын сақтап қалған да, оған әлеуметтік
бақылау жүргізіп отыратын да салт-дәстүр. Имандылық, инабаттылық, кісілік,
тазалық, адамгершілік қасиеттерді біз дінмен байланыстырамыз. Әйткенмен,
қазақтың дінге қатты бет бұрып, фанатизмге беріле қоймағаны, оның үстіне
қазақ жеріне мұсылмандықтың кеш келгені тарихтан белгілі, сондықтан
қазақтың қазақ бола бастағанынан оның ой-өрісі, дүниетанымдығы, кісілігі
тектілігінде, қанында ұлттық салт-санасында болса керек. Жаугершілік
заманында кейбір елдердегідей қас жауының, тұтқын қыздарына зорлық-
зомбылық жасап, арын төгіп, мазақ қылмай оны тоқалдыққа алып, баласының
анасы еткеніндей әлгі - жігіттік, мәрттілік өзге елердің тарихында жоқтың
қасы. Ұлттық дәстүріміздегі біреуге қинат жасамау, обал-сауаптылықтың салт-
санасының тереңінде жатқан сияқты. Мысалы, Әмеңгерлік - халқымыздың
бұрынғы салты бойынша күйеуі қайтыс болғанда оның жесірі ерден кетсе де,
елден кетпек жоқ, аға өлсе, іні мұра деген қағидамен әмеңгерлік жолмен
күйеуінің аға не інісінің біреуіне өзінің таңдауы бойынша тұрмысқа
шығады. Жесірді басқаға жібермеудің бірнеше әлеуметтік мәні мен маңызы бар.
Біріншіден, әйел де, оның балалары да, туғанынан бөлінбейді, ру, ел
қауымдастығында бірге тәрбие алады. Өмірде, тұрмыста қағажу, қиындық
көрмейді. Екіншіден, жесірдің кетуі сол елге үлкен мін саланған. [1, б.78]
Осы салтты кезінде феодализмның қалдығы, ескіліктің сарқыншағы деп қаралды,
бірақ оның төркіне әлеуметтік құндылығы мен мәнісін біле тұра айта алмадық,
сол кездегі саясат солай болды, айтатын да, іске асыратында уақыт пен заман
келген сияқты. Көршілес өзбек, қырғыздар арасында кездесе бермейтін салт
екеніне зерттеу жұмысымызда сұраунама әдісі арқылы көз жеткіздік.
Сұраунамадағы Әмеңгерлік деген салты естуіңіз бар ма, ол қандай салт?
деген сауалға Қазақстанда тұратын ұлты өзбек азаматы 95 пайызы естуі бар,
бірақ қандай салт екенін айтуға қиналатындарын көрсетті. Әмеңгерліктің мәні
әйел алуда емес, аталық ұрпақта баланың әлеуметтендіру құқығында.
Бауырының баласы жатбауыр болмасын, туысынан, тегінен көзжазбасын десе,
екінші жағынан біреу–міреу басынбасын, жетім-жесірді көзге ұшқымасын, бала
жалтақ болмасын дей отырғандығы болса, тағы бір себебі табиғи заңдылықтан
аса алмайтын жесір әйелдің әлде біреуге қолжаулық болмасын деген аталық
әдеп-ғұрып, әлеуметтік бақылау арқылы тәртіптің реттелуін қадағалайтын әдет-
ғұрыптарды әлеуметтану ғылымында дәлелдей алатындай зерттеу жұмыстары
жетерлік. Мұндағы алдыңғы орында тұрған әйел мәселесі емес, баланың
тәрібін қадағалаудан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.