Сирек кездесетін қой тұқымдарының хромосомалық аберрациясының кездесу жиілігі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1. Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4.14
1.1 Қойдың әр түрлі тұқымдары мен популяцияларының цитогенетикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4.10
1.2 Қазақстанның әр түрлі табиғи.экологиялық аймақтарында өсірілетін қой тұқымдары мен популяцияларының салыстырмалы цитогенетикалық сипаттамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10.12
1.3 Қойлардың эмбриондарының, ұрықтарының, даму сатысының соңғы айларындағы іштегі қозыларының және өлі туылған қозыларының цитогенетикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 13
1.4 Тұқымдық және өсімталдық қасиеттері бұзылған және әр түрлі аурулары бар қойлардың цитогенетикалық сипаттамалары ... ... ... . 14
2. Зерттеу материалдары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14.18
2.1 Қазақстандағы сирек кездесетін және жоғалып бара жатқан қой тұқымдарының иммуногенетикалық және цитогенетикалық ерекшеліктерін зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14.15
2.2 Қойлардың, тумыстан болған аномалиялары бар қозылардың, эмбриондардың, ұрықтардың, өлі туған қозылардың клеткаларынан хромосома препараттарын дайындау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15.17
2.2.1 Хромомосома препараттарын бояу және тұрақты препараттар дайындау жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17.18
3. Зерттеу нәтижелері мен оларды талқылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18.21
4. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 22
5. Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23.25
1. Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4.14
1.1 Қойдың әр түрлі тұқымдары мен популяцияларының цитогенетикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4.10
1.2 Қазақстанның әр түрлі табиғи.экологиялық аймақтарында өсірілетін қой тұқымдары мен популяцияларының салыстырмалы цитогенетикалық сипаттамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10.12
1.3 Қойлардың эмбриондарының, ұрықтарының, даму сатысының соңғы айларындағы іштегі қозыларының және өлі туылған қозыларының цитогенетикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 13
1.4 Тұқымдық және өсімталдық қасиеттері бұзылған және әр түрлі аурулары бар қойлардың цитогенетикалық сипаттамалары ... ... ... . 14
2. Зерттеу материалдары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14.18
2.1 Қазақстандағы сирек кездесетін және жоғалып бара жатқан қой тұқымдарының иммуногенетикалық және цитогенетикалық ерекшеліктерін зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14.15
2.2 Қойлардың, тумыстан болған аномалиялары бар қозылардың, эмбриондардың, ұрықтардың, өлі туған қозылардың клеткаларынан хромосома препараттарын дайындау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15.17
2.2.1 Хромомосома препараттарын бояу және тұрақты препараттар дайындау жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17.18
3. Зерттеу нәтижелері мен оларды талқылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18.21
4. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 22
5. Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23.25
Хромосомалар – жасуша ядросында құрылымы жіпше тәрізді орналасқан нуклеопротеиндер. Олар митоз және мейоз кезінде бояу арқылы анықталады. Хромосоманың негізгі компоненті –дезоксирибонуклеин қышқылдары (ДНҚ) және ядролық протеин – гистон, оларда гендер жиынтығы болады. Олор организмнің өсіп-өнуі, дамуы және онтогенездің жалпы ағымына қажетті генетикалық информациямен қамтамасыз ететін, жануарлардың белгілері мен қасиеттерінің тұқым қуалаушылығы мен өзгергіштігіне генетикалық бақылау жасайтын құрылымдар. Хромосома геномның үзік-үзікті жеке бөлігі болып саналады.
Мутация дегеніміз – организм генотипінің, яғни хромосомалар мен олардың құрамды бөліктері – гендердің өзгеруіне байланысты кездейсоқ пайда болатын, тұқым қуалайтын өзгергіштік. Мутация барлық организмдерге тән, ол пайдалы да, зиянды да болады. Бірақ, көбінесе адам мен жануарлар үшін зиянды болады. Ол химиялық, физикалық, биологиялық және т.б факторлардың әсерінен болады.
Хромосомалық мутация түрлі хромосомалық өзгерістерге байланысты болады.Бұл жағдайда хромосомалардың құрылымы өзгереді. Ондай өзгерістер хромосомаішілік және хромосомааралық долып келеді. Хромосомаішілік өзгерістерге дефишенсия – хромосома ұштарының жетіспеушілігі; делеция – хромосоманың бір бөлігінің үзіліп түсіп қалуы; инверсия – хромосома хромосома бөлігігің 180º-қа бұрылуына байланысты гендердің орналасу ретінің өзгеруі; дупликация – хромосоманың белгілі бір бөлігінің екі еселенуі.Хромосомааралық өзгерістерге хромосоманың бір бөлігінің оған ұқсас емес басқа бір хромосомамен ауысып кетуі жатады, оны транслокация дейді.
Сондықтан жұмыстың мақсаты – қойды цитогенетикалық әдістің көмегімен зерттеу немесе клеткалардағы хромосомалардың жалпы санын анықтау, жеке хромосоманың құрылысын – морфологиясын сипаттау, олардың абсолютті және салыстырмалы ұзындықтарын өлшеу, хромосомалардың ұзын және қысқа иықтарының ара қатынастық мөлшерін – центромерлік индексін есептеу, ядрошық ұйымдастырушы аудандардың қандай хромосомада орналасқанын көрсету, гомологты хромосомалардың бір-біріне ұқсастық деңгейін тексеру, хромосомолардың ұзына бойында эухроматиндік және гетерохроматиндік аудандардың қалыпты орналасуын айқындап, нақты белгілеу. Соның нәтижесінде сирек кездесетін қой тұқымдарындағы хромосомалық аберрациялардың (хромосомалық мутациялардың) кездесу жиілігін анықтау. Осыған байланысты қойлардың жалпы онтогенезі кезеңінде немесе ерте эмбриондық кезеңнен бастап жастарының үлкею сатыларына байланысты олардың клеткаларындағы хромосомалардың өзгеру деңгейін зерттеу.
Жұмысты іске асыру ішін келесі міндеттер алға қойылды:
- Цитогенетикалық зерттеулер жүргізу үшін малды таңдап алу;
- Хромосома препараттарын дайындау үшін клкткаларды организмнен бөліп алу;
- Хромасома препараттарын дайындау;
- Цитогенетикалық сипаттама жасау.
Мутация дегеніміз – организм генотипінің, яғни хромосомалар мен олардың құрамды бөліктері – гендердің өзгеруіне байланысты кездейсоқ пайда болатын, тұқым қуалайтын өзгергіштік. Мутация барлық организмдерге тән, ол пайдалы да, зиянды да болады. Бірақ, көбінесе адам мен жануарлар үшін зиянды болады. Ол химиялық, физикалық, биологиялық және т.б факторлардың әсерінен болады.
Хромосомалық мутация түрлі хромосомалық өзгерістерге байланысты болады.Бұл жағдайда хромосомалардың құрылымы өзгереді. Ондай өзгерістер хромосомаішілік және хромосомааралық долып келеді. Хромосомаішілік өзгерістерге дефишенсия – хромосома ұштарының жетіспеушілігі; делеция – хромосоманың бір бөлігінің үзіліп түсіп қалуы; инверсия – хромосома хромосома бөлігігің 180º-қа бұрылуына байланысты гендердің орналасу ретінің өзгеруі; дупликация – хромосоманың белгілі бір бөлігінің екі еселенуі.Хромосомааралық өзгерістерге хромосоманың бір бөлігінің оған ұқсас емес басқа бір хромосомамен ауысып кетуі жатады, оны транслокация дейді.
Сондықтан жұмыстың мақсаты – қойды цитогенетикалық әдістің көмегімен зерттеу немесе клеткалардағы хромосомалардың жалпы санын анықтау, жеке хромосоманың құрылысын – морфологиясын сипаттау, олардың абсолютті және салыстырмалы ұзындықтарын өлшеу, хромосомалардың ұзын және қысқа иықтарының ара қатынастық мөлшерін – центромерлік индексін есептеу, ядрошық ұйымдастырушы аудандардың қандай хромосомада орналасқанын көрсету, гомологты хромосомалардың бір-біріне ұқсастық деңгейін тексеру, хромосомолардың ұзына бойында эухроматиндік және гетерохроматиндік аудандардың қалыпты орналасуын айқындап, нақты белгілеу. Соның нәтижесінде сирек кездесетін қой тұқымдарындағы хромосомалық аберрациялардың (хромосомалық мутациялардың) кездесу жиілігін анықтау. Осыған байланысты қойлардың жалпы онтогенезі кезеңінде немесе ерте эмбриондық кезеңнен бастап жастарының үлкею сатыларына байланысты олардың клеткаларындағы хромосомалардың өзгеру деңгейін зерттеу.
Жұмысты іске асыру ішін келесі міндеттер алға қойылды:
- Цитогенетикалық зерттеулер жүргізу үшін малды таңдап алу;
- Хромосома препараттарын дайындау үшін клкткаларды организмнен бөліп алу;
- Хромасома препараттарын дайындау;
- Цитогенетикалық сипаттама жасау.
1. Вермель Е.М. История учения о клетке. Москва: Наука, 1970. 259 с.
2. Жапбасов Рахимбек. Қойдың цитогенетикасы және тератологиясы. Алматы-2006: Бастау
3. Конюшко С.И. Предварительные цитогенетические параметры первичных культур печек ембрионов овец, культивируемых клеток животных и человека // В сб.: Материалы Всесоюзн. Совещ. Пущино, 1985. С. 233.
4. Жапбасов Р. Характеристика кариотипа овец и спонтанная изменчивость хромосомного набора в клетках их костного мозга: Автореф. Дисс... канд. Биол. Наук. Москва, 1976. 18 с.
5. Мухамедгалиев Ф.М., Савицкий В.Ф., Бигалиев А.Б., Абишев Б., Жапбасов Р. Кариотип новых пород животных Казахстана // В. сб.: Материалы ׀׀ съезда Всесоюзного общества генетиков и селекционеров им. Н.И. Вавилова. Генетика, селекция и гибридизация с.-х. Животных. Москва, 1972. С. 176.
6. Укбаев Х.И., Жапбасов Р. Исследование хромосомного набора каракульских овец Гурьевского зоводского типа // В. сб.: Научно-технический прогресс в каракулеводстве. Алма-Ата, КУайнар. 1988. С. 55-60.
7. Кусмолданов К.С., Жапбасов Р., Ауелбаев А. С., Таджиев К.П. Иммуногенетический и цитогенетический моноторинг сельсохозяиственных животных Казахстана. Алматы, 2005. 195 с.
8. Гольдман И.Л., и др. Цитогенетическая лоборатория для исследования хромосом животных и птиц // Вестник сельскохозяйственной науки, 1970. №3. С. 96-100.
9. Bruere A.N., Mc Laren R.D7 The ideogram of sheep with particular reference to secondary constrictions // Canat J. Genet. And Cytol., 1967. V. 9, N 3. P. 543-547.
10. Шарипои И.К. Кариотип домашних и диких овец. Алма-Ата: Наука, 1989. 141с.Монахов М.А. Гатерохрамотиновая система интерфазного ядра в цитогенетическом мониторинге // В. сб.: Материалы Всесоюзн. Конф. По цитогенетике с.-х. Животных. Москва, 1985. С. 59-60.
11. Тойшибеков М.М., Батталханов Е., Оразалиев Б., Перекалин Ю.А., Даминов Б. Теоритические и практические аспекты трансплантации зигот в племенном овцеводстве // В. сб.: Генетика и селекция сельскохозяйственных животных. Алма-Ата, Наука. 1986. С.53-56.
12. Тойшибеков М.М., Батырханов М.С. Использование метода трансплантации эмбрионов для ускоренного размножения австрализированных мериносов и получение трансгенных животных // В. сб.: Материалы Всесоюзн. симп. «Трансплантация эмбрионов с.-х. животных». Алма-ата, Наука, 1989. С.53.
13. Кракосевич А., Гавриков А., Цочев И., Маслев Ц. Цитогенетична оценка на донори за получаване на ембриони Животновъд. науки, 1988. Т.25, №6. С.76-79.
14. Чернева Ф.С. Ассоциативная способность хромосом у коров-доноров эмбрионов В сб.: Актуальн. вопр. селекци.-племен. работы в животноводстве. Москва, 1989. С. 20-22.
15. Тоишибеков М.М., Адырбеков И.А., Даминов Б. Трансплантация эмбрионов в каракулеводстве // В. сб.: Материалы 2 Всесоюзн. совещ. «Генетика развития». Ташкент, 1990. С. 259-260.
16. Дубинин Н.П. Мутагены среды и наследственность человека // В. сб.: Генетические последствия загрязнения окружающей среды. Москва, 1977. С.3-13.
17. Мутагены среды и наследственность человека // Успехи современной генетики, 1984. № 12. С. 3-29.
18. Жапбасов Р. Частото хромосомных нарушений у кроссбредных и каракульских ягнят с вражденными пороками развития // В. сб.: Материалы 2 Всесоюзн. конф. « Цитогенетика и биотехнология» . Ленинград, Пушкин, 1989. С. 86-87.
19. а) Жапбасов Р. Перспективы развития цитогенетических исследований овец // В. сб.: Материалы Всесоюзн. совещания «Трансплантация эмбрионов сельскохозяйственных животных». Алма-Ата, Ғылым. 1991 а. С. 143-148.
б) Жапбасов Р. Использование цитогенетических достижений в овцеводстве // В. сб.: Биотехнология. Приложение к экспресс-информации «Новости науки Казахстана». Алма-Ата, 1991. б. С.91-93.
20. Воит Г., Семиошкина Н., Карабалин Б., Мукушева М., Кислухин А., Кайрамбаев С., Мукушева А., Кадырова Н., Жапбасов Р., Абильдинова Г., Святова Г. Экологические пути миграций радионуклеотидов. Связанных с ядерными испытаниями на Семипалатинском полигоне. Курчатов: 2000. 95 с.
21. Алексахин Р.М. Сельскохозяйственная радиоэкология: результаты, актуальные задачи, перспективы ( к итогам 10-летних исследований в регионе аварии на Чернобыльской АЭС). Радиация и риск, 1997. Вып.9. С. 44-47.
22. Исамов Н.Н., Козьмин Г.В., Кругликов В.П., Иванов В.Л., Грудин Н.С., Шесченко А.С., Грудина Н.В., Ульяненко Л.И., Саруханов В.Я., Сарапульцев И.А., Шевченко Т.С Илисеева И.В. Состояние здоровья сельскохозяйственных животных на территориях, подвергшихся радиоактивному загрязнению в результате аварии на Чернобыльской АЭС Радиация и риск, 1997. Вып.9. с. 48-45.
23. Сейсебаев А.Т., Смагулов С.Г., Тулеубаев Б.А., Токаев З.К. Современные проблемы радиоэкологии бывшего Семипалатинского испытательного полигона. Павлодар: 1997. 21 с.
24. Берикболов Б.Р., Шашков И.А., Бахур А.Е., Малышев В.И., Добинчук В.Т., Березина Л.А., Мануилова Л.И, Формы нахождения и осебенности определения техногенных долгоживущих радионуклеотидов в почвах Семипалатинского ядерного полигона // Геология Казахстана, 1998. № 2. С. 107-116.
25. Кругликов Б.П. Транспорт Сs в желудочно- кишечном тракте жвачных животных. // Сельскохозяйственная биология, 1990. № 6. С. 196-198.
26. Жапбасов Р. Цитогенетический тератологический скрининг некоторых популяций овец Казахстана: Автореф.дисс....докт. биол. наук. Ташкент, 1995. 39 с.
27. Шарипов И.К. Методы анализа хромосом у млекапитающих. Методическое руководство. Алматы, Қазақ университеті, 1998. 57 с.
28. М.М. Тойшибеков, Р. Жапбасов, А.А. Абдулина, Р.Ж. Джусупова, А.Т. Жолдыбаева. Изучение иммуногенетических и цитогенетических особенностей аборигенных, редких и исчезающих пород овец Казахстана. Вестник КазНУ, серия биологическая, № 1 (36), 2008. с. 71-74.
2. Жапбасов Рахимбек. Қойдың цитогенетикасы және тератологиясы. Алматы-2006: Бастау
3. Конюшко С.И. Предварительные цитогенетические параметры первичных культур печек ембрионов овец, культивируемых клеток животных и человека // В сб.: Материалы Всесоюзн. Совещ. Пущино, 1985. С. 233.
4. Жапбасов Р. Характеристика кариотипа овец и спонтанная изменчивость хромосомного набора в клетках их костного мозга: Автореф. Дисс... канд. Биол. Наук. Москва, 1976. 18 с.
5. Мухамедгалиев Ф.М., Савицкий В.Ф., Бигалиев А.Б., Абишев Б., Жапбасов Р. Кариотип новых пород животных Казахстана // В. сб.: Материалы ׀׀ съезда Всесоюзного общества генетиков и селекционеров им. Н.И. Вавилова. Генетика, селекция и гибридизация с.-х. Животных. Москва, 1972. С. 176.
6. Укбаев Х.И., Жапбасов Р. Исследование хромосомного набора каракульских овец Гурьевского зоводского типа // В. сб.: Научно-технический прогресс в каракулеводстве. Алма-Ата, КУайнар. 1988. С. 55-60.
7. Кусмолданов К.С., Жапбасов Р., Ауелбаев А. С., Таджиев К.П. Иммуногенетический и цитогенетический моноторинг сельсохозяиственных животных Казахстана. Алматы, 2005. 195 с.
8. Гольдман И.Л., и др. Цитогенетическая лоборатория для исследования хромосом животных и птиц // Вестник сельскохозяйственной науки, 1970. №3. С. 96-100.
9. Bruere A.N., Mc Laren R.D7 The ideogram of sheep with particular reference to secondary constrictions // Canat J. Genet. And Cytol., 1967. V. 9, N 3. P. 543-547.
10. Шарипои И.К. Кариотип домашних и диких овец. Алма-Ата: Наука, 1989. 141с.Монахов М.А. Гатерохрамотиновая система интерфазного ядра в цитогенетическом мониторинге // В. сб.: Материалы Всесоюзн. Конф. По цитогенетике с.-х. Животных. Москва, 1985. С. 59-60.
11. Тойшибеков М.М., Батталханов Е., Оразалиев Б., Перекалин Ю.А., Даминов Б. Теоритические и практические аспекты трансплантации зигот в племенном овцеводстве // В. сб.: Генетика и селекция сельскохозяйственных животных. Алма-Ата, Наука. 1986. С.53-56.
12. Тойшибеков М.М., Батырханов М.С. Использование метода трансплантации эмбрионов для ускоренного размножения австрализированных мериносов и получение трансгенных животных // В. сб.: Материалы Всесоюзн. симп. «Трансплантация эмбрионов с.-х. животных». Алма-ата, Наука, 1989. С.53.
13. Кракосевич А., Гавриков А., Цочев И., Маслев Ц. Цитогенетична оценка на донори за получаване на ембриони Животновъд. науки, 1988. Т.25, №6. С.76-79.
14. Чернева Ф.С. Ассоциативная способность хромосом у коров-доноров эмбрионов В сб.: Актуальн. вопр. селекци.-племен. работы в животноводстве. Москва, 1989. С. 20-22.
15. Тоишибеков М.М., Адырбеков И.А., Даминов Б. Трансплантация эмбрионов в каракулеводстве // В. сб.: Материалы 2 Всесоюзн. совещ. «Генетика развития». Ташкент, 1990. С. 259-260.
16. Дубинин Н.П. Мутагены среды и наследственность человека // В. сб.: Генетические последствия загрязнения окружающей среды. Москва, 1977. С.3-13.
17. Мутагены среды и наследственность человека // Успехи современной генетики, 1984. № 12. С. 3-29.
18. Жапбасов Р. Частото хромосомных нарушений у кроссбредных и каракульских ягнят с вражденными пороками развития // В. сб.: Материалы 2 Всесоюзн. конф. « Цитогенетика и биотехнология» . Ленинград, Пушкин, 1989. С. 86-87.
19. а) Жапбасов Р. Перспективы развития цитогенетических исследований овец // В. сб.: Материалы Всесоюзн. совещания «Трансплантация эмбрионов сельскохозяйственных животных». Алма-Ата, Ғылым. 1991 а. С. 143-148.
б) Жапбасов Р. Использование цитогенетических достижений в овцеводстве // В. сб.: Биотехнология. Приложение к экспресс-информации «Новости науки Казахстана». Алма-Ата, 1991. б. С.91-93.
20. Воит Г., Семиошкина Н., Карабалин Б., Мукушева М., Кислухин А., Кайрамбаев С., Мукушева А., Кадырова Н., Жапбасов Р., Абильдинова Г., Святова Г. Экологические пути миграций радионуклеотидов. Связанных с ядерными испытаниями на Семипалатинском полигоне. Курчатов: 2000. 95 с.
21. Алексахин Р.М. Сельскохозяйственная радиоэкология: результаты, актуальные задачи, перспективы ( к итогам 10-летних исследований в регионе аварии на Чернобыльской АЭС). Радиация и риск, 1997. Вып.9. С. 44-47.
22. Исамов Н.Н., Козьмин Г.В., Кругликов В.П., Иванов В.Л., Грудин Н.С., Шесченко А.С., Грудина Н.В., Ульяненко Л.И., Саруханов В.Я., Сарапульцев И.А., Шевченко Т.С Илисеева И.В. Состояние здоровья сельскохозяйственных животных на территориях, подвергшихся радиоактивному загрязнению в результате аварии на Чернобыльской АЭС Радиация и риск, 1997. Вып.9. с. 48-45.
23. Сейсебаев А.Т., Смагулов С.Г., Тулеубаев Б.А., Токаев З.К. Современные проблемы радиоэкологии бывшего Семипалатинского испытательного полигона. Павлодар: 1997. 21 с.
24. Берикболов Б.Р., Шашков И.А., Бахур А.Е., Малышев В.И., Добинчук В.Т., Березина Л.А., Мануилова Л.И, Формы нахождения и осебенности определения техногенных долгоживущих радионуклеотидов в почвах Семипалатинского ядерного полигона // Геология Казахстана, 1998. № 2. С. 107-116.
25. Кругликов Б.П. Транспорт Сs в желудочно- кишечном тракте жвачных животных. // Сельскохозяйственная биология, 1990. № 6. С. 196-198.
26. Жапбасов Р. Цитогенетический тератологический скрининг некоторых популяций овец Казахстана: Автореф.дисс....докт. биол. наук. Ташкент, 1995. 39 с.
27. Шарипов И.К. Методы анализа хромосом у млекапитающих. Методическое руководство. Алматы, Қазақ университеті, 1998. 57 с.
28. М.М. Тойшибеков, Р. Жапбасов, А.А. Абдулина, Р.Ж. Джусупова, А.Т. Жолдыбаева. Изучение иммуногенетических и цитогенетических особенностей аборигенных, редких и исчезающих пород овец Казахстана. Вестник КазНУ, серия биологическая, № 1 (36), 2008. с. 71-74.
әл- Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің
Биология факультеті
Цитология және гистология кафедрасы
Биотехнология мамандығының 4 курс студенті
КурсТық жұмыс
Сирек кездесетін қой тұқымдарының хромосомалық аберрациясының кездесу
жиілігі
Орындаған: Елубаева Гульшат.
(күні, қолы)
Ғылыми жетекші:
Всеволодов Э.Б.
(күні, қолы)
Кафедра меңгерушісі,
б.ғ.д., профессор ___________________________________ _ Нуртазин С.Т.
(күні, қолы)
Алматы- 2008
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1. Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 4-14
1.1 Қойдың әр түрлі тұқымдары мен популяцияларының
цитогенетикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... . 4-10
1.2 Қазақстанның әр түрлі табиғи-экологиялық аймақтарында
өсірілетін қой тұқымдары мен популяцияларының салыстырмалы
цитогенетикалық сипаттамалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 10-12
1.3 Қойлардың эмбриондарының, ұрықтарының, даму сатысының соңғы
айларындағы іштегі қозыларының және өлі туылған қозыларының
цитогенетикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. 13
1.4 Тұқымдық және өсімталдық қасиеттері бұзылған және әр түрлі
аурулары бар қойлардың цитогенетикалық сипаттамалары ... ... ... .
14
2. Зерттеу материалдары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14-18
2.1 Қазақстандағы сирек кездесетін және жоғалып бара жатқан қой
тұқымдарының иммуногенетикалық және цитогенетикалық ерекшеліктерін
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 14-15
2.2 Қойлардың, тумыстан болған аномалиялары бар қозылардың,
эмбриондардың, ұрықтардың, өлі туған қозылардың клеткаларынан хромосома
препараттарын дайындау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
15-17
2.2.1 Хромомосома препараттарын бояу және тұрақты препараттар
дайындау
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 17-18
3. Зерттеу нәтижелері мен оларды
талқылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18-21
4.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .. 22
5. Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23-25
Кіріспе
Хромосомалар – жасуша ядросында құрылымы жіпше тәрізді орналасқан
нуклеопротеиндер. Олар митоз және мейоз кезінде бояу арқылы
анықталады. Хромосоманың негізгі компоненті –дезоксирибонуклеин қышқылдары
(ДНҚ) және ядролық протеин – гистон, оларда гендер жиынтығы болады. Олор
организмнің өсіп-өнуі, дамуы және онтогенездің жалпы ағымына қажетті
генетикалық информациямен қамтамасыз ететін, жануарлардың белгілері мен
қасиеттерінің тұқым қуалаушылығы мен өзгергіштігіне генетикалық бақылау
жасайтын құрылымдар. Хромосома геномның үзік-үзікті жеке бөлігі болып
саналады.
Мутация дегеніміз – организм генотипінің, яғни хромосомалар мен
олардың құрамды бөліктері – гендердің өзгеруіне байланысты кездейсоқ пайда
болатын, тұқым қуалайтын өзгергіштік. Мутация барлық организмдерге тән, ол
пайдалы да, зиянды да болады. Бірақ, көбінесе адам мен жануарлар үшін
зиянды болады. Ол химиялық, физикалық, биологиялық және т.б факторлардың
әсерінен болады.
Хромосомалық мутация түрлі хромосомалық өзгерістерге байланысты
болады.Бұл жағдайда хромосомалардың құрылымы өзгереді. Ондай өзгерістер
хромосомаішілік және хромосомааралық долып келеді. Хромосомаішілік
өзгерістерге дефишенсия – хромосома ұштарының жетіспеушілігі; делеция –
хромосоманың бір бөлігінің үзіліп түсіп қалуы; инверсия – хромосома
хромосома бөлігігің 180º-қа бұрылуына байланысты гендердің орналасу ретінің
өзгеруі; дупликация – хромосоманың белгілі бір бөлігінің екі
еселенуі.Хромосомааралық өзгерістерге хромосоманың бір бөлігінің оған ұқсас
емес басқа бір хромосомамен ауысып кетуі жатады, оны транслокация дейді.
Сондықтан жұмыстың мақсаты – қойды цитогенетикалық әдістің көмегімен
зерттеу немесе клеткалардағы хромосомалардың жалпы санын анықтау, жеке
хромосоманың құрылысын – морфологиясын сипаттау, олардың абсолютті және
салыстырмалы ұзындықтарын өлшеу, хромосомалардың ұзын және қысқа иықтарының
ара қатынастық мөлшерін – центромерлік индексін есептеу, ядрошық
ұйымдастырушы аудандардың қандай хромосомада орналасқанын көрсету,
гомологты хромосомалардың бір-біріне ұқсастық деңгейін тексеру,
хромосомолардың ұзына бойында эухроматиндік және гетерохроматиндік
аудандардың қалыпты орналасуын айқындап, нақты белгілеу. Соның нәтижесінде
сирек кездесетін қой тұқымдарындағы хромосомалық аберрациялардың
(хромосомалық мутациялардың) кездесу жиілігін анықтау. Осыған байланысты
қойлардың жалпы онтогенезі кезеңінде немесе ерте эмбриондық кезеңнен бастап
жастарының үлкею сатыларына байланысты олардың клеткаларындағы
хромосомалардың өзгеру деңгейін зерттеу.
Жұмысты іске асыру ішін келесі міндеттер алға қойылды:
- Цитогенетикалық зерттеулер жүргізу үшін малды таңдап алу;
- Хромосома препараттарын дайындау үшін клкткаларды организмнен
бөліп алу;
- Хромасома препараттарын дайындау;
- Цитогенетикалық сипаттама жасау.
1. Әдебиетке шолу
1.1. Қойдың әр түрлі тұқымдары мен популяцияларының
цитогенетикасы
20 ғасырдың алғашқы кезеңінде малдың клеткаларының
хромосомаларын зерттеуге арналған алғашқы жұмыстар басталды. Бұл
зерттеулердің дамуына осыған дейін жүргізілген клеткалардың бөліну
сатыларын айқындауға арналған А.Шнайдердің, Э.Страсбургердің және
П.М.Перемежконың жұмыстары көп септігін тигізді. Сонымен қатар
В.Флемингоның, Э.Страсбургердің, К.Рабльдің және басқа зерттеушілердің
клеткалардың бөлінуінің заңдылығын және хромосомалардың жалпы құрылымын
сипаттауға арналған жұмыстары да пайдалы болды. 1903 жылы В.Сэттон
хромосомаларда тұқымдық факторлардың (гендердің) болатындығы туралы
болжам айтты. Бұдан кейінгі зерттеулер организмнің тұқымдық және
өзгергіштік қасиеттері хромосомалармен байланысты болатынын көрсетті [ 1
].
1940-жылдарға дейін қойлардың хромосомаларының негізгі саны
анықталмаған. Кейіннен I.Ahmed (1940), R.Berry (1941), S.Makino (1943)
қойлардың аталық сперматогониальдық ұрық клеткаларында, ал J.Melander
(1959) эмбриондық ұлпаларда хромосомалардың диплоидты саны 54 екенін
анықтады. Қой хромосомаларының саны мен құрылымын терең зерттеу кейінірек,
20 ғасырдың 60-жылдарында ғана жүргізіле бастады [ 2 ].
Адам хромосомаларын зерттеуде қолданылатын цитологиялық негізгі
әдістер (клеткаларды жасанды жағдайда өсіру, клеткаларға колхицинмен және
гипотоникалық ерітінділермен әсер ету) жануарлар цитогенетикасының жылдам
дамуына мүмкіндік жасады. Осы әдістердің көмегімен ауыл шаруашылығы
малының, оның ішінде қойлардың хромосомаларының құрылымы және саны жайлы
толық мәлімет алуға мүмкіндік туды. Хромосомаларды көбінесе өздігінен жиі
бөлінетін сүйек майының клеткалары мен қанның лейкоциттерін жасанды
жағдайда өсіру арқылы зерттейді. Хромосома препараттарын дайындау үшін
организмнің пролиферация процесстері қарқынды жүретін басқа мүшелер мен
ұлпаларының клеткаларын, мысалы қой эмбрионының бүйректерінің клеткаларын
жасанды жағдайда өсірегенде алынатын клеткаларды пайдалануға болады [ 3,
2].
Бірнеше ғалымдардың жүргізген цитогенетикалық зерттеулерінің
нәтижесінде қойдың әр түрлі тұқымдарының хромосома саны анықталды.
Қойлардың цитогенетикасы туралы толық ғылыми әдебиеттер 1970 жылдары
жинақталды [4,9]. Меринос, саутдаун, бордер-лейстер, ромни-марш, ройленд,
дорзет-хорн, шевиот (Borland, 1976), лейстерлік (Ahmed, 1940), рамбулье
(Berri, 1941), қаракөл (Makino, 1943), суффольк (McFee e.a., 1965;
Bruere, McLaren, 1967), клан-форест (Dain, 1970), шотландық қара және сұр
тұмсықты, таулы уэльстік, соуэй (Вruere, McLaren, 1967), болгарлық және
меринос қойының будандары (Добрианов, Константинов,1972), драйсдел,
перендейл (Bruere, Mills, 1971), иранның құйрықты (Воронцев және т.б.,
1972), азербайжанның таулы мериносы, бозах, балбас (Кулиев, Мамедов,
1975), монғолдық майлы құйрықты (Орлов және т.б., 1975; 1980), финдік
ландрас (Розикова, 1984), имерети, тушин, андий, лезгин, алван
(Рчеулишивили, Джохадзе, 1985; 1988), абиссин және ұзын құйрықты (Орлов,
Булатова, 1985), поляктық таулық, ұзын құйрықты және қара басты (Slota
e.a., 1985), альтамуран (Gallo e.a., 1988), испандық меринос (Moreno-
Millan, Rodero-Frandanillo, 1990), сұр және қара қаракөл (Арипов,
Бадалбаева, 1991) және қалмақтың еділбай тұқымды қойлары цитогенетикалық
әдіспен зерттеліп, олардың хромосомаларының сандық және құрылымдық
сипаттамалары толық көрсетілді [ 2 ].
Архар мен үй қойларынан түр аралық шағылыстыру арқылы алынған
архармеринос тұқымды қойдың кариотипі анықталды. Еділбай қойы мен
қазақтың биязы жүнді қойларының саулықтарын ағылшынның линкольн, рони-
марш қошқарларымен шағылыстырғанда алынған кроссберд тектес қазақтың
биязылау жүнді қойларының хромосомалары бірінші рет зерттеліп, олардың
кариотиптері құрастырылды және хромосомалардың аберрациялары мен геномдық
мутациялардың әр түрлі топтағы және әр жастағы малда кездесу жиілігі
анықталды [ 5, 4].
Сонымен қатар дегерестік, қарғалылық, қазақтың етті-жүнді қойларының
тұқымдық топтарының және қазақтың оңтүстік және солтүстік меринос қой
тұқымдарының, қаракөл қойларының кейбір популяцияларының хромосомалары да
зерттелінді [ 6, 2 ].
Цитогенетикалық зерттеулер нәтижелерін үй қойларының шығу тарихын
айқындау үшін пайдалануға болады [ 2 ]. Бұл туралы ғылыми әдебиеттерді
топтастырып, сұрыптау нәтижесінде үй қойларының шығу тегі мен олардың
эволюциялық өзгеруінің екі түрлі жорамалы бар екені анықталды [ 4, 2 ].
Бірінші – монофилетикалық жорамал бойынша барлық қой тұқымдары тек қана
жалғыз тектен, олардың акроцентрлі хромосомаларында болған Робертсондық
транслокацияның салдарынан хромосомалар сандарының бірте-бірте азаюынан
немесе – 2n=58 →2n=56→ 2n=54 болуынан шыққан деп есептеледі. Ал, екінші –
полифилетикалық жорамал бойынша осындай хромосомалардың
транслокациясынан болған сандық өзгерістер бір-бірімен ешқандай байланысы
жоқ әр түрлі популяцияларда да болуы мүмкін деген пікір айтылады [ 2 ].
Соңғы жылдардағы зерттеулер нәтижесінді барлық үй қойларының тұқымдары
жалпы тектен – жабайы муфлоннан шыққаны, осы монофилетикалық жорамалдың
дұрыс екенін дәлелдеді [ 11, 12 ].
Қойлардың әр түрлі тұқымдарының клеткаларындағы метацентрлі
хромосомалардың салыстырмалы ұзындықтарында айырмашылықтар бар (1-
кесте). Хромосомалардағы осындай жалпылама жауап жоқ [ 4 ]. Дегенмен
кейбір зерттеулерде өлшеуге алынған хромосомалардың шиыршықтану
деңгейлері ескерілмегендігін айтып өту керек. Хромосомалардың абсалюттік
және салыстырмалы ұзындықтарын дұрыс өлшеу үшін шиыршықтану деңгейлері
бірдей метафазалық пластинкаларды алады [ 4, 13, 14 ].
Бірдей әдістемелік ұсыныстар болмағандықтан, зерттеушілердің әр
түрлі қой тұқымдарынан алынған цитогенетикалық статистикалық
мағлұматтарын бір-бірімен салыстыруға болмайды. Соңғы жылдары бұл
кемшіліктер жойылып, қой цитогенетикасында препараттарды дайындау, оларды
бояудың әр түрімен бояу, жеке хромосомаларға сипаттама беру жұмыстары бір
жүйеге келтірілді. Соның нәтижесінде Халықаралық комиссияның шешімімен
қойдың қалыпты кариотипі сипатталып, олардың стандарттары белгіленді. Тек
осыдан кейін ғана қойлардың әр түрлі популяцияларының клеткаларынан
алынған метафазалық хромосомалардың марфометриялық өлшемдерін салыстыруға
және сол нәтижелерді тумыстан болған кемістіктерді – аномалиялары бар
дарабастардың хромосомаларымен салыстыруға мүмкіндік туды.
1-кесте. Қой тұқымдарының хромосомаларының абсалютті (мкм) және
салыстырмалы (Х-хромосомасы бар гаплоидты жиынтыққа есептегенде,
промильмен ‰ ) ұзындықтары [ 2 ].
Қазақтың Еділбай қойыҚазақтың Абсолютті,Салыстыр-
биязы жүнді жарты-лай мкм малы, ‰
қойы биязы жүнді
кроссбрет
тектес
қойы
М±m M±m M±m
1 7,04±0,40 7,15±0,29 7,08±0,43 7,09 117,85
2 6,210,35 6,33±0,31 6,190,49 6,42 103,72
3 5,50±0,59 5,57±0,27 5,49±0,32 5,52 91,76
4 2,69±013 2,71±0,15 2,65±0,17 2,68 44,55
5 2,46±0,12 2,41±0,10 2,50±0,12 2,46 40,89
6 2,39±0,12 2,37±0,10 2,41±0,13 2,39 39,73
7 2,15±0,10 2,20±0,11 2,13±0,10 2,16 35,90
8 2,05±0,15 2,04±0,13 2,09±0,11 2,06 34,24
9 2,03±0,10 2,00±0,09 1,98±0,10 2,00 33,25
10 1,88±0,09 1,97±0,10 1,83±0,10 1,89 31,42
11 1,58±0,07 1,80±0,09 1,79±0,09 1,80 29,92
12 1,63±0,09 1,75±0,09 1,70±0,08 1,72 28,59
13 1,58±0,07 1,71±0,08 1,68±0,07 1,70 28,26
14 1,57±0,07 1,60±0,08 1,61±0,09 1,61 26,76
15 1,58±0,07 1,57±0,07 1,55±0,08 1,57 26,09
16 1,57±0,07 1,54±0,08 1,52±0,07 1,55 25,77
17 1,52±0,07 1,52±0,07 1,50±0,06 1,51 25,10
18 1,49±0,07 1,48±0,06 1,46±0,05 1,48 24,60
19 1,43±0,06 1,40±0,05 1,44±0,05 1,42 23,59
20 1,37±0,06 1,38±0,06 1,40±0,06 1,38 22,94
21 1,32±0,06 1,30±0,06 1,35±0,05 1,32 21,95
22 1,28±0,05 1,22±0,08 1,30±0,06 1,27 21,11
23 1,17±0,05 1,19±0,06 1,21±0,05 1,19 19,78
24 1,10±0,05 1,12±0,05 1,13±0,05 1,12 18,62
25 1,04±0,04 1,06±0,04 1,01±0,05 1,04 17,29
26 0,93±0,05 0,97±0,04 0,96±0,05 0,95 15,79
Х 3,02±0,14 3,11±0,17 3,00±0,15 3,04 50,53
У 0,65±0,03 0,61±0,02 0,67±0,03 0,64 10,63
Қойдың хромосома жиынтығын үш топқа бөлуге болады. Бірінші топқа
морфологиялық құрылымдарына байланысты нақтылы анықталатын, центромерлері
хромосоманың ортасында орналасқан үш жұп метацентрлі хромосомалар
жатады.Бұл жұптарды бір-бірінен жекелеп ажыратуға болады [
4].Екінші топқа 23 жұп акоцентрлі хромосомалар біріктірілді. Бұлардан
нақты анықталатыны ең ұзын 4 -жұп пен ең қысқа 23-жұптағы хромосомалар.
Ал, қатар жатқан жұптың хромосомаларының бір-бірінен айырмашылығы шамалы
болғандықтан, акоцентрлі хромосомаларды жұптап бөлуде олардың
морфологиялық өлшемдерін салыстырып зерттеу керек. Жабайы және үй қойлары
кариотиптеріндегі өзгешеліктер олардың клеткаларында кездесетін
метацентрлі және акоцентрлі хромосомалардың санына байланысты. Ал,
бұлардың барлығының кариотиптеріндегі аутосомалардың иық саны 58-ге тең
екенін ерекше атап өтуге болады. Жыныстық Х – және У – хромосомалар
қойдың кариотипінің үшінші тобын құрады. Жабайы және үй қой тұқымдарының
барлығында жыныс хромосомаларының морфологиялық құрылымдары бірдей. У-
хромосоманың морфологиясы субметацентрлі және оның марфометриялық
өлшемдері де кішкентай болғандықтан, ол еркек малдың метафазалық
клеткаларында нақтылы, бірден анықталады (1-сурет). Сонымен қатар
цитогенетикалық әдіспен зерттелген қошқарлар клеткаларының 64,92%-да У-
хромосома метафазалық пластинкалардың шеткі аймақтарында орналасады [
4 ]. У-хромосоманың клетка ядросының архитектоникасында осындай орналасуы
адамның және кейбір малдың метафазалық пластинкаларын зерттегенде де
анықталды [ 6 ]. Қойдың Х-хромосомасын нақтылы анықтау қиын, себебі бұл
хромосоманың ең үлкен акоцентрлі аутрсомадан морфологиялық өзгешелігі
жоқ. Тек қана Х - хромосоманың ұзындығы келесі жұптағы аутосоиадан
артық. Сонымен қоса кейбір метафазалық пластинкаларда Х – хромосоманың
екінші қысқа иығы ұзынырақ болады да, 4-жұптағы аутосомадан өзгеше болып
көрінеді (2-сурет).
1-сурет. Қошқардың метафазалық клеткасының хромосомалары:
1- метацентрлі; 2-акоцентрлі хромосомалар.
2-сурет.Қойлардың метафазалық клеткаларынан көріністер [ 9 ]
Әр түрлі қой тұқымдарының хромосомаларын салыстырмалы зерттегенде
және олардың кариотипі мен идиограммасын құрастырғанда бірқалыпты бояу
әдістерімен қатар арнайы бояулар мен бояу әдістері қолданылады [ 9, 4 ].
Хромосомаларды арнайы G - әдісімен бояғанда пайда болатын жіктелген
аудандарды қойдың әр түрлі тұқымдарында зерттеуге өте үлкен үміт артылған
болатын. Бұл әдісті қолданудың арқасында қойдың хромосомаларына жеке
сипаттама беруге болады. Бірақ бұл бояу әдісі қойлардың хромосомаларында
болуы мүмкін тұқымаралық айырмашылықтарды көрсете алмайды. Хромосомаларды
дифференциалды бояудың нәтижелілігін қосымша әдістің көмегімен арттыруға
болады. Мысалы, клеткалардан хромосома препаратын дайынау кезінде белгілі
бір уақытта оларға этидиум бромид қосса, препараттарда прометафаза
сатысындағы хромосомалары бар көптеген метафазалық пластинкалар табылады.
Прометафазадағы хромосомалар метафазалық хромосомалардан ұзынырақ
болатындықтан олардың ұзына бойынан жіктелген көп аймақтар анықталып,
хромосомаларды жұптау жұмыстарының сапасы артады [ 4, 2 ].
Қой хромосомаларының гетерохроматиндік аудандарын айқындауға
арналған С - әдісімен бояудың көмегімен метацентрлі және жыныстық
хромосомаларды нақтылы айқындауға болады, ал басқа акроцентрлі
хромосомаларға бұл әдіспен жеке сипаттама беруге болмайды [ 10 ].
Хромосомалардың С – гетерохроматиндік сегменттерінің саны мен
мөлшері көптеген жан-жануарларда тұрақты көрсеткіштер есебінде
қабылданады және белгілі бір фенотиптің қалыпты жағдайындағы генотипінің
бір варианты ретінде белгілі [ 11 ].
Хромосомаларды арнайы әдіспен бояудың үшінші түрі – азот қышқылды
күміспен бояу әдісі ғылыми әдебиетте Ag – бояуы деген атпен белгілі. Бұл
әдіспен бояғаннан кейін күмістің ұсақ түйіршіктері хромосомалардың
ядрошықтарды ұйымдастырушы арнайы аудандарында шоғырланады. Күміс
түйіршіктерінің қойдың жеке хромосомаларының бойында шоғырлану сипатын
зерттегенде олар 1- жұп хромосомаларынның қысқа иығында, 2- мен 3-
метацентрлі хромосомалардың ұзын иықтарында және де 4- мен 25-
акроцентрлі хромосомалардың белгілі бір аймақтарында жиналатыны анықталды
[ 10 ]. Осындай зерттеулердің нәтижесін пайдаланғанда қойлардың жоғарыда
көрсетілген 5 жұп хромосомалары дәлме-дәл анықталады және осы алынған
цитогенетикалық деректерге сүйене отырып, осы хромосомаларды Мендельдің
заңына байланысты тұқым қуалайтын қойдың таңбалы (маркерлі)
хромосомалары ретінде арнайы генетикалық жұмыстарда да пайдалануға болады
[ 2 ].
Хромосомаларды арнайы бояу әдістері цитогенетикаға біраз жетістіктер
әкелді. Бірақ қойлардың көптеген тұқымдары мен популяцияларына
цитогенетикалық зерттеулер жүргізгенде және шаруашылық жағдайында дені
сау қойлар мен тумыстан болған кемістіктері мен аномалиялары бар
төлдерден жасалған хромосома препараттарын бір-бірімен салыстырғанда
хромосомаларды бояудың бірқалыпты – рутинді әдістерін пайдалану тиімді.
Егер хромосома препараттарын жылдамдатылған экспресс - әдіспен дайындап,
орсеинмен немесе Гимзамен бірқалыпты бояса, онда жүргізілген жұмыстың
нәтижесін қысқа уақытта алып, қой популяциясына цитогенетикалық
сипаттаманы 1-2 күн аралығында беруге болады. Сондықтан асыл тұқымды мал
шаруашылығында мал клеткаларының хромосомаларын жан-жақты зерттейтін
арнайы цитогенетикалық зертханалар ұйымдастыру қажет [ 2 ].
Ауылшаруашылығы малын, соның ішінде қойларды генетикалық үлгі
ретінде пайдаланудың маңызы өте зор. Біріншіден, күнде шөп жеп, су
ішетіндіктен қоршаған ортада болған экологиялық бұзылыстар қойдың
фенотипі мен генотипіне әсерін тигізеді. Екіншіден қойды генетикалық үлгі
ретінде пайдаланудың нәтижелерін осындай эксперименттерді зертханалық
жануарларға (тышқандарға) жүргізгенде алынатын мағлұматтармен салыстырып,
қойдың салмағы мен түрлеріне байланысты арнайы қайта есептеулер жүргізбей-
ақ бірден тәжірибеде қолдану уақыты қысқарады. Сондықтан қойдың құнының
қымбаттығына қарамай оларды цитогенетикалық зерттеулерде генетикалық үлгі
ретінде пайдалану тиімді.
Қой цитогенетикасының маңызды саласы – асыл тұқымды қойлардың
хромосомаларын зерттеу. А.Ф: Яковлевтің (1985) айтуынша, қазіргі биология
және ауыл шаруашылығы ғылымының негізгі міндеті генетикалық жасырын
кемістіктері бар тұқымдық малды басқа малдан сұрыптап алу болып табылады.
Себебі қолдан ұрықтандыруды пайдаланғанда жағымсыз рецессивтік гені бар
бір қошқардың көптеген саулық ұрықтандырылады да, генетикалық кемістік
бүкіл популяцияға тез арада тарап кету қаупі туады. Сонымен қатар қошқар
мен саулықта болатын хромосомалардың кейбір аномалиялары олардың
төлдеріне де беріледі [ 2 ].
Соңғы жылдары қой шаруашылығында асыл тұқымды, жоғарыөнім беретін
мал тұқымдарын жаңа биотехнологиялық әдіс – эмбриондарды трансплантация
жасау жиі қолданылуда [ 12, 16 ]. Қой организмдеріне басқа гендерді
көшіріп орналастыру салаларында да көптеген ғылыми-тәжірибелік жұмыстар
жүргізіліп жатыр [ 13 ]. Гендік инженерия әдісімен трансгенді қой да
алынды. Осы жұмыстардың тиімділігін арттыру үшін қолданылатын әдістерді
жетілдіріп, тәжірибеде пайдаланылатын аналық – донор, аталық – донор,
аналық – реципиенттердің генетикалық құндылығын анықтау қажет. Эмбрион
алынатын донор саулықтар мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Биология факультеті
Цитология және гистология кафедрасы
Биотехнология мамандығының 4 курс студенті
КурсТық жұмыс
Сирек кездесетін қой тұқымдарының хромосомалық аберрациясының кездесу
жиілігі
Орындаған: Елубаева Гульшат.
(күні, қолы)
Ғылыми жетекші:
Всеволодов Э.Б.
(күні, қолы)
Кафедра меңгерушісі,
б.ғ.д., профессор ___________________________________ _ Нуртазин С.Т.
(күні, қолы)
Алматы- 2008
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1. Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 4-14
1.1 Қойдың әр түрлі тұқымдары мен популяцияларының
цитогенетикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... . 4-10
1.2 Қазақстанның әр түрлі табиғи-экологиялық аймақтарында
өсірілетін қой тұқымдары мен популяцияларының салыстырмалы
цитогенетикалық сипаттамалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 10-12
1.3 Қойлардың эмбриондарының, ұрықтарының, даму сатысының соңғы
айларындағы іштегі қозыларының және өлі туылған қозыларының
цитогенетикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. 13
1.4 Тұқымдық және өсімталдық қасиеттері бұзылған және әр түрлі
аурулары бар қойлардың цитогенетикалық сипаттамалары ... ... ... .
14
2. Зерттеу материалдары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14-18
2.1 Қазақстандағы сирек кездесетін және жоғалып бара жатқан қой
тұқымдарының иммуногенетикалық және цитогенетикалық ерекшеліктерін
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 14-15
2.2 Қойлардың, тумыстан болған аномалиялары бар қозылардың,
эмбриондардың, ұрықтардың, өлі туған қозылардың клеткаларынан хромосома
препараттарын дайындау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
15-17
2.2.1 Хромомосома препараттарын бояу және тұрақты препараттар
дайындау
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 17-18
3. Зерттеу нәтижелері мен оларды
талқылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18-21
4.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .. 22
5. Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23-25
Кіріспе
Хромосомалар – жасуша ядросында құрылымы жіпше тәрізді орналасқан
нуклеопротеиндер. Олар митоз және мейоз кезінде бояу арқылы
анықталады. Хромосоманың негізгі компоненті –дезоксирибонуклеин қышқылдары
(ДНҚ) және ядролық протеин – гистон, оларда гендер жиынтығы болады. Олор
организмнің өсіп-өнуі, дамуы және онтогенездің жалпы ағымына қажетті
генетикалық информациямен қамтамасыз ететін, жануарлардың белгілері мен
қасиеттерінің тұқым қуалаушылығы мен өзгергіштігіне генетикалық бақылау
жасайтын құрылымдар. Хромосома геномның үзік-үзікті жеке бөлігі болып
саналады.
Мутация дегеніміз – организм генотипінің, яғни хромосомалар мен
олардың құрамды бөліктері – гендердің өзгеруіне байланысты кездейсоқ пайда
болатын, тұқым қуалайтын өзгергіштік. Мутация барлық организмдерге тән, ол
пайдалы да, зиянды да болады. Бірақ, көбінесе адам мен жануарлар үшін
зиянды болады. Ол химиялық, физикалық, биологиялық және т.б факторлардың
әсерінен болады.
Хромосомалық мутация түрлі хромосомалық өзгерістерге байланысты
болады.Бұл жағдайда хромосомалардың құрылымы өзгереді. Ондай өзгерістер
хромосомаішілік және хромосомааралық долып келеді. Хромосомаішілік
өзгерістерге дефишенсия – хромосома ұштарының жетіспеушілігі; делеция –
хромосоманың бір бөлігінің үзіліп түсіп қалуы; инверсия – хромосома
хромосома бөлігігің 180º-қа бұрылуына байланысты гендердің орналасу ретінің
өзгеруі; дупликация – хромосоманың белгілі бір бөлігінің екі
еселенуі.Хромосомааралық өзгерістерге хромосоманың бір бөлігінің оған ұқсас
емес басқа бір хромосомамен ауысып кетуі жатады, оны транслокация дейді.
Сондықтан жұмыстың мақсаты – қойды цитогенетикалық әдістің көмегімен
зерттеу немесе клеткалардағы хромосомалардың жалпы санын анықтау, жеке
хромосоманың құрылысын – морфологиясын сипаттау, олардың абсолютті және
салыстырмалы ұзындықтарын өлшеу, хромосомалардың ұзын және қысқа иықтарының
ара қатынастық мөлшерін – центромерлік индексін есептеу, ядрошық
ұйымдастырушы аудандардың қандай хромосомада орналасқанын көрсету,
гомологты хромосомалардың бір-біріне ұқсастық деңгейін тексеру,
хромосомолардың ұзына бойында эухроматиндік және гетерохроматиндік
аудандардың қалыпты орналасуын айқындап, нақты белгілеу. Соның нәтижесінде
сирек кездесетін қой тұқымдарындағы хромосомалық аберрациялардың
(хромосомалық мутациялардың) кездесу жиілігін анықтау. Осыған байланысты
қойлардың жалпы онтогенезі кезеңінде немесе ерте эмбриондық кезеңнен бастап
жастарының үлкею сатыларына байланысты олардың клеткаларындағы
хромосомалардың өзгеру деңгейін зерттеу.
Жұмысты іске асыру ішін келесі міндеттер алға қойылды:
- Цитогенетикалық зерттеулер жүргізу үшін малды таңдап алу;
- Хромосома препараттарын дайындау үшін клкткаларды организмнен
бөліп алу;
- Хромасома препараттарын дайындау;
- Цитогенетикалық сипаттама жасау.
1. Әдебиетке шолу
1.1. Қойдың әр түрлі тұқымдары мен популяцияларының
цитогенетикасы
20 ғасырдың алғашқы кезеңінде малдың клеткаларының
хромосомаларын зерттеуге арналған алғашқы жұмыстар басталды. Бұл
зерттеулердің дамуына осыған дейін жүргізілген клеткалардың бөліну
сатыларын айқындауға арналған А.Шнайдердің, Э.Страсбургердің және
П.М.Перемежконың жұмыстары көп септігін тигізді. Сонымен қатар
В.Флемингоның, Э.Страсбургердің, К.Рабльдің және басқа зерттеушілердің
клеткалардың бөлінуінің заңдылығын және хромосомалардың жалпы құрылымын
сипаттауға арналған жұмыстары да пайдалы болды. 1903 жылы В.Сэттон
хромосомаларда тұқымдық факторлардың (гендердің) болатындығы туралы
болжам айтты. Бұдан кейінгі зерттеулер организмнің тұқымдық және
өзгергіштік қасиеттері хромосомалармен байланысты болатынын көрсетті [ 1
].
1940-жылдарға дейін қойлардың хромосомаларының негізгі саны
анықталмаған. Кейіннен I.Ahmed (1940), R.Berry (1941), S.Makino (1943)
қойлардың аталық сперматогониальдық ұрық клеткаларында, ал J.Melander
(1959) эмбриондық ұлпаларда хромосомалардың диплоидты саны 54 екенін
анықтады. Қой хромосомаларының саны мен құрылымын терең зерттеу кейінірек,
20 ғасырдың 60-жылдарында ғана жүргізіле бастады [ 2 ].
Адам хромосомаларын зерттеуде қолданылатын цитологиялық негізгі
әдістер (клеткаларды жасанды жағдайда өсіру, клеткаларға колхицинмен және
гипотоникалық ерітінділермен әсер ету) жануарлар цитогенетикасының жылдам
дамуына мүмкіндік жасады. Осы әдістердің көмегімен ауыл шаруашылығы
малының, оның ішінде қойлардың хромосомаларының құрылымы және саны жайлы
толық мәлімет алуға мүмкіндік туды. Хромосомаларды көбінесе өздігінен жиі
бөлінетін сүйек майының клеткалары мен қанның лейкоциттерін жасанды
жағдайда өсіру арқылы зерттейді. Хромосома препараттарын дайындау үшін
организмнің пролиферация процесстері қарқынды жүретін басқа мүшелер мен
ұлпаларының клеткаларын, мысалы қой эмбрионының бүйректерінің клеткаларын
жасанды жағдайда өсірегенде алынатын клеткаларды пайдалануға болады [ 3,
2].
Бірнеше ғалымдардың жүргізген цитогенетикалық зерттеулерінің
нәтижесінде қойдың әр түрлі тұқымдарының хромосома саны анықталды.
Қойлардың цитогенетикасы туралы толық ғылыми әдебиеттер 1970 жылдары
жинақталды [4,9]. Меринос, саутдаун, бордер-лейстер, ромни-марш, ройленд,
дорзет-хорн, шевиот (Borland, 1976), лейстерлік (Ahmed, 1940), рамбулье
(Berri, 1941), қаракөл (Makino, 1943), суффольк (McFee e.a., 1965;
Bruere, McLaren, 1967), клан-форест (Dain, 1970), шотландық қара және сұр
тұмсықты, таулы уэльстік, соуэй (Вruere, McLaren, 1967), болгарлық және
меринос қойының будандары (Добрианов, Константинов,1972), драйсдел,
перендейл (Bruere, Mills, 1971), иранның құйрықты (Воронцев және т.б.,
1972), азербайжанның таулы мериносы, бозах, балбас (Кулиев, Мамедов,
1975), монғолдық майлы құйрықты (Орлов және т.б., 1975; 1980), финдік
ландрас (Розикова, 1984), имерети, тушин, андий, лезгин, алван
(Рчеулишивили, Джохадзе, 1985; 1988), абиссин және ұзын құйрықты (Орлов,
Булатова, 1985), поляктық таулық, ұзын құйрықты және қара басты (Slota
e.a., 1985), альтамуран (Gallo e.a., 1988), испандық меринос (Moreno-
Millan, Rodero-Frandanillo, 1990), сұр және қара қаракөл (Арипов,
Бадалбаева, 1991) және қалмақтың еділбай тұқымды қойлары цитогенетикалық
әдіспен зерттеліп, олардың хромосомаларының сандық және құрылымдық
сипаттамалары толық көрсетілді [ 2 ].
Архар мен үй қойларынан түр аралық шағылыстыру арқылы алынған
архармеринос тұқымды қойдың кариотипі анықталды. Еділбай қойы мен
қазақтың биязы жүнді қойларының саулықтарын ағылшынның линкольн, рони-
марш қошқарларымен шағылыстырғанда алынған кроссберд тектес қазақтың
биязылау жүнді қойларының хромосомалары бірінші рет зерттеліп, олардың
кариотиптері құрастырылды және хромосомалардың аберрациялары мен геномдық
мутациялардың әр түрлі топтағы және әр жастағы малда кездесу жиілігі
анықталды [ 5, 4].
Сонымен қатар дегерестік, қарғалылық, қазақтың етті-жүнді қойларының
тұқымдық топтарының және қазақтың оңтүстік және солтүстік меринос қой
тұқымдарының, қаракөл қойларының кейбір популяцияларының хромосомалары да
зерттелінді [ 6, 2 ].
Цитогенетикалық зерттеулер нәтижелерін үй қойларының шығу тарихын
айқындау үшін пайдалануға болады [ 2 ]. Бұл туралы ғылыми әдебиеттерді
топтастырып, сұрыптау нәтижесінде үй қойларының шығу тегі мен олардың
эволюциялық өзгеруінің екі түрлі жорамалы бар екені анықталды [ 4, 2 ].
Бірінші – монофилетикалық жорамал бойынша барлық қой тұқымдары тек қана
жалғыз тектен, олардың акроцентрлі хромосомаларында болған Робертсондық
транслокацияның салдарынан хромосомалар сандарының бірте-бірте азаюынан
немесе – 2n=58 →2n=56→ 2n=54 болуынан шыққан деп есептеледі. Ал, екінші –
полифилетикалық жорамал бойынша осындай хромосомалардың
транслокациясынан болған сандық өзгерістер бір-бірімен ешқандай байланысы
жоқ әр түрлі популяцияларда да болуы мүмкін деген пікір айтылады [ 2 ].
Соңғы жылдардағы зерттеулер нәтижесінді барлық үй қойларының тұқымдары
жалпы тектен – жабайы муфлоннан шыққаны, осы монофилетикалық жорамалдың
дұрыс екенін дәлелдеді [ 11, 12 ].
Қойлардың әр түрлі тұқымдарының клеткаларындағы метацентрлі
хромосомалардың салыстырмалы ұзындықтарында айырмашылықтар бар (1-
кесте). Хромосомалардағы осындай жалпылама жауап жоқ [ 4 ]. Дегенмен
кейбір зерттеулерде өлшеуге алынған хромосомалардың шиыршықтану
деңгейлері ескерілмегендігін айтып өту керек. Хромосомалардың абсалюттік
және салыстырмалы ұзындықтарын дұрыс өлшеу үшін шиыршықтану деңгейлері
бірдей метафазалық пластинкаларды алады [ 4, 13, 14 ].
Бірдей әдістемелік ұсыныстар болмағандықтан, зерттеушілердің әр
түрлі қой тұқымдарынан алынған цитогенетикалық статистикалық
мағлұматтарын бір-бірімен салыстыруға болмайды. Соңғы жылдары бұл
кемшіліктер жойылып, қой цитогенетикасында препараттарды дайындау, оларды
бояудың әр түрімен бояу, жеке хромосомаларға сипаттама беру жұмыстары бір
жүйеге келтірілді. Соның нәтижесінде Халықаралық комиссияның шешімімен
қойдың қалыпты кариотипі сипатталып, олардың стандарттары белгіленді. Тек
осыдан кейін ғана қойлардың әр түрлі популяцияларының клеткаларынан
алынған метафазалық хромосомалардың марфометриялық өлшемдерін салыстыруға
және сол нәтижелерді тумыстан болған кемістіктерді – аномалиялары бар
дарабастардың хромосомаларымен салыстыруға мүмкіндік туды.
1-кесте. Қой тұқымдарының хромосомаларының абсалютті (мкм) және
салыстырмалы (Х-хромосомасы бар гаплоидты жиынтыққа есептегенде,
промильмен ‰ ) ұзындықтары [ 2 ].
Қазақтың Еділбай қойыҚазақтың Абсолютті,Салыстыр-
биязы жүнді жарты-лай мкм малы, ‰
қойы биязы жүнді
кроссбрет
тектес
қойы
М±m M±m M±m
1 7,04±0,40 7,15±0,29 7,08±0,43 7,09 117,85
2 6,210,35 6,33±0,31 6,190,49 6,42 103,72
3 5,50±0,59 5,57±0,27 5,49±0,32 5,52 91,76
4 2,69±013 2,71±0,15 2,65±0,17 2,68 44,55
5 2,46±0,12 2,41±0,10 2,50±0,12 2,46 40,89
6 2,39±0,12 2,37±0,10 2,41±0,13 2,39 39,73
7 2,15±0,10 2,20±0,11 2,13±0,10 2,16 35,90
8 2,05±0,15 2,04±0,13 2,09±0,11 2,06 34,24
9 2,03±0,10 2,00±0,09 1,98±0,10 2,00 33,25
10 1,88±0,09 1,97±0,10 1,83±0,10 1,89 31,42
11 1,58±0,07 1,80±0,09 1,79±0,09 1,80 29,92
12 1,63±0,09 1,75±0,09 1,70±0,08 1,72 28,59
13 1,58±0,07 1,71±0,08 1,68±0,07 1,70 28,26
14 1,57±0,07 1,60±0,08 1,61±0,09 1,61 26,76
15 1,58±0,07 1,57±0,07 1,55±0,08 1,57 26,09
16 1,57±0,07 1,54±0,08 1,52±0,07 1,55 25,77
17 1,52±0,07 1,52±0,07 1,50±0,06 1,51 25,10
18 1,49±0,07 1,48±0,06 1,46±0,05 1,48 24,60
19 1,43±0,06 1,40±0,05 1,44±0,05 1,42 23,59
20 1,37±0,06 1,38±0,06 1,40±0,06 1,38 22,94
21 1,32±0,06 1,30±0,06 1,35±0,05 1,32 21,95
22 1,28±0,05 1,22±0,08 1,30±0,06 1,27 21,11
23 1,17±0,05 1,19±0,06 1,21±0,05 1,19 19,78
24 1,10±0,05 1,12±0,05 1,13±0,05 1,12 18,62
25 1,04±0,04 1,06±0,04 1,01±0,05 1,04 17,29
26 0,93±0,05 0,97±0,04 0,96±0,05 0,95 15,79
Х 3,02±0,14 3,11±0,17 3,00±0,15 3,04 50,53
У 0,65±0,03 0,61±0,02 0,67±0,03 0,64 10,63
Қойдың хромосома жиынтығын үш топқа бөлуге болады. Бірінші топқа
морфологиялық құрылымдарына байланысты нақтылы анықталатын, центромерлері
хромосоманың ортасында орналасқан үш жұп метацентрлі хромосомалар
жатады.Бұл жұптарды бір-бірінен жекелеп ажыратуға болады [
4].Екінші топқа 23 жұп акоцентрлі хромосомалар біріктірілді. Бұлардан
нақты анықталатыны ең ұзын 4 -жұп пен ең қысқа 23-жұптағы хромосомалар.
Ал, қатар жатқан жұптың хромосомаларының бір-бірінен айырмашылығы шамалы
болғандықтан, акоцентрлі хромосомаларды жұптап бөлуде олардың
морфологиялық өлшемдерін салыстырып зерттеу керек. Жабайы және үй қойлары
кариотиптеріндегі өзгешеліктер олардың клеткаларында кездесетін
метацентрлі және акоцентрлі хромосомалардың санына байланысты. Ал,
бұлардың барлығының кариотиптеріндегі аутосомалардың иық саны 58-ге тең
екенін ерекше атап өтуге болады. Жыныстық Х – және У – хромосомалар
қойдың кариотипінің үшінші тобын құрады. Жабайы және үй қой тұқымдарының
барлығында жыныс хромосомаларының морфологиялық құрылымдары бірдей. У-
хромосоманың морфологиясы субметацентрлі және оның марфометриялық
өлшемдері де кішкентай болғандықтан, ол еркек малдың метафазалық
клеткаларында нақтылы, бірден анықталады (1-сурет). Сонымен қатар
цитогенетикалық әдіспен зерттелген қошқарлар клеткаларының 64,92%-да У-
хромосома метафазалық пластинкалардың шеткі аймақтарында орналасады [
4 ]. У-хромосоманың клетка ядросының архитектоникасында осындай орналасуы
адамның және кейбір малдың метафазалық пластинкаларын зерттегенде де
анықталды [ 6 ]. Қойдың Х-хромосомасын нақтылы анықтау қиын, себебі бұл
хромосоманың ең үлкен акоцентрлі аутрсомадан морфологиялық өзгешелігі
жоқ. Тек қана Х - хромосоманың ұзындығы келесі жұптағы аутосоиадан
артық. Сонымен қоса кейбір метафазалық пластинкаларда Х – хромосоманың
екінші қысқа иығы ұзынырақ болады да, 4-жұптағы аутосомадан өзгеше болып
көрінеді (2-сурет).
1-сурет. Қошқардың метафазалық клеткасының хромосомалары:
1- метацентрлі; 2-акоцентрлі хромосомалар.
2-сурет.Қойлардың метафазалық клеткаларынан көріністер [ 9 ]
Әр түрлі қой тұқымдарының хромосомаларын салыстырмалы зерттегенде
және олардың кариотипі мен идиограммасын құрастырғанда бірқалыпты бояу
әдістерімен қатар арнайы бояулар мен бояу әдістері қолданылады [ 9, 4 ].
Хромосомаларды арнайы G - әдісімен бояғанда пайда болатын жіктелген
аудандарды қойдың әр түрлі тұқымдарында зерттеуге өте үлкен үміт артылған
болатын. Бұл әдісті қолданудың арқасында қойдың хромосомаларына жеке
сипаттама беруге болады. Бірақ бұл бояу әдісі қойлардың хромосомаларында
болуы мүмкін тұқымаралық айырмашылықтарды көрсете алмайды. Хромосомаларды
дифференциалды бояудың нәтижелілігін қосымша әдістің көмегімен арттыруға
болады. Мысалы, клеткалардан хромосома препаратын дайынау кезінде белгілі
бір уақытта оларға этидиум бромид қосса, препараттарда прометафаза
сатысындағы хромосомалары бар көптеген метафазалық пластинкалар табылады.
Прометафазадағы хромосомалар метафазалық хромосомалардан ұзынырақ
болатындықтан олардың ұзына бойынан жіктелген көп аймақтар анықталып,
хромосомаларды жұптау жұмыстарының сапасы артады [ 4, 2 ].
Қой хромосомаларының гетерохроматиндік аудандарын айқындауға
арналған С - әдісімен бояудың көмегімен метацентрлі және жыныстық
хромосомаларды нақтылы айқындауға болады, ал басқа акроцентрлі
хромосомаларға бұл әдіспен жеке сипаттама беруге болмайды [ 10 ].
Хромосомалардың С – гетерохроматиндік сегменттерінің саны мен
мөлшері көптеген жан-жануарларда тұрақты көрсеткіштер есебінде
қабылданады және белгілі бір фенотиптің қалыпты жағдайындағы генотипінің
бір варианты ретінде белгілі [ 11 ].
Хромосомаларды арнайы әдіспен бояудың үшінші түрі – азот қышқылды
күміспен бояу әдісі ғылыми әдебиетте Ag – бояуы деген атпен белгілі. Бұл
әдіспен бояғаннан кейін күмістің ұсақ түйіршіктері хромосомалардың
ядрошықтарды ұйымдастырушы арнайы аудандарында шоғырланады. Күміс
түйіршіктерінің қойдың жеке хромосомаларының бойында шоғырлану сипатын
зерттегенде олар 1- жұп хромосомаларынның қысқа иығында, 2- мен 3-
метацентрлі хромосомалардың ұзын иықтарында және де 4- мен 25-
акроцентрлі хромосомалардың белгілі бір аймақтарында жиналатыны анықталды
[ 10 ]. Осындай зерттеулердің нәтижесін пайдаланғанда қойлардың жоғарыда
көрсетілген 5 жұп хромосомалары дәлме-дәл анықталады және осы алынған
цитогенетикалық деректерге сүйене отырып, осы хромосомаларды Мендельдің
заңына байланысты тұқым қуалайтын қойдың таңбалы (маркерлі)
хромосомалары ретінде арнайы генетикалық жұмыстарда да пайдалануға болады
[ 2 ].
Хромосомаларды арнайы бояу әдістері цитогенетикаға біраз жетістіктер
әкелді. Бірақ қойлардың көптеген тұқымдары мен популяцияларына
цитогенетикалық зерттеулер жүргізгенде және шаруашылық жағдайында дені
сау қойлар мен тумыстан болған кемістіктері мен аномалиялары бар
төлдерден жасалған хромосома препараттарын бір-бірімен салыстырғанда
хромосомаларды бояудың бірқалыпты – рутинді әдістерін пайдалану тиімді.
Егер хромосома препараттарын жылдамдатылған экспресс - әдіспен дайындап,
орсеинмен немесе Гимзамен бірқалыпты бояса, онда жүргізілген жұмыстың
нәтижесін қысқа уақытта алып, қой популяциясына цитогенетикалық
сипаттаманы 1-2 күн аралығында беруге болады. Сондықтан асыл тұқымды мал
шаруашылығында мал клеткаларының хромосомаларын жан-жақты зерттейтін
арнайы цитогенетикалық зертханалар ұйымдастыру қажет [ 2 ].
Ауылшаруашылығы малын, соның ішінде қойларды генетикалық үлгі
ретінде пайдаланудың маңызы өте зор. Біріншіден, күнде шөп жеп, су
ішетіндіктен қоршаған ортада болған экологиялық бұзылыстар қойдың
фенотипі мен генотипіне әсерін тигізеді. Екіншіден қойды генетикалық үлгі
ретінде пайдаланудың нәтижелерін осындай эксперименттерді зертханалық
жануарларға (тышқандарға) жүргізгенде алынатын мағлұматтармен салыстырып,
қойдың салмағы мен түрлеріне байланысты арнайы қайта есептеулер жүргізбей-
ақ бірден тәжірибеде қолдану уақыты қысқарады. Сондықтан қойдың құнының
қымбаттығына қарамай оларды цитогенетикалық зерттеулерде генетикалық үлгі
ретінде пайдалану тиімді.
Қой цитогенетикасының маңызды саласы – асыл тұқымды қойлардың
хромосомаларын зерттеу. А.Ф: Яковлевтің (1985) айтуынша, қазіргі биология
және ауыл шаруашылығы ғылымының негізгі міндеті генетикалық жасырын
кемістіктері бар тұқымдық малды басқа малдан сұрыптап алу болып табылады.
Себебі қолдан ұрықтандыруды пайдаланғанда жағымсыз рецессивтік гені бар
бір қошқардың көптеген саулық ұрықтандырылады да, генетикалық кемістік
бүкіл популяцияға тез арада тарап кету қаупі туады. Сонымен қатар қошқар
мен саулықта болатын хромосомалардың кейбір аномалиялары олардың
төлдеріне де беріледі [ 2 ].
Соңғы жылдары қой шаруашылығында асыл тұқымды, жоғарыөнім беретін
мал тұқымдарын жаңа биотехнологиялық әдіс – эмбриондарды трансплантация
жасау жиі қолданылуда [ 12, 16 ]. Қой организмдеріне басқа гендерді
көшіріп орналастыру салаларында да көптеген ғылыми-тәжірибелік жұмыстар
жүргізіліп жатыр [ 13 ]. Гендік инженерия әдісімен трансгенді қой да
алынды. Осы жұмыстардың тиімділігін арттыру үшін қолданылатын әдістерді
жетілдіріп, тәжірибеде пайдаланылатын аналық – донор, аталық – донор,
аналық – реципиенттердің генетикалық құндылығын анықтау қажет. Эмбрион
алынатын донор саулықтар мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz