Глютиноздық күріштің Отандық формалары мен линияларын жасау үшін қазақстандық және ресейлік күріш сорттарын белоктық паспортизациялау
РЕФЕРАТ
КІРІСПЕ
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Күріштің морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері
1.3 Күріш дәнінің және оның фракцияларының биохимиясы
Күріш белоктарының тағамдық құндылығы
1.4 Молекулярлық маркер түсінігі
1.5 Ауыл шаруашылығында қолданылатын белоктық маркерлер мен қор белоктар
1.6 Күріш сорттарын паспортизациялауда қолданылатын белоктық маркерлер
1.7 Проламиндердің күріш сортарын паспортизациялауда қолданылуы
1.8 Қазақстандық глютиноздық күріш сорттарын шығарудың қазіргі жағдайы мен болашағы
2 ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАР МЕН ӘДІСТЕРІ
2.1 Зерттеу объектісі
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Күріштің морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері
1.3 Күріш дәнінің және оның фракцияларының биохимиясы
Күріш белоктарының тағамдық құндылығы
1.4 Молекулярлық маркер түсінігі
1.5 Ауыл шаруашылығында қолданылатын белоктық маркерлер мен қор белоктар
1.6 Күріш сорттарын паспортизациялауда қолданылатын белоктық маркерлер
1.7 Проламиндердің күріш сортарын паспортизациялауда қолданылуы
1.8 Қазақстандық глютиноздық күріш сорттарын шығарудың қазіргі жағдайы мен болашағы
2 ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАР МЕН ӘДІСТЕРІ
2.1 Зерттеу объектісі
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Күріш – астық тұқымдасына жататын бір немесе көп жылдық өсімдік. Күрішті бағалы жармалық дақыл ретінде өндіру жылдан жылға ұлғайып келеді, оның бірнеше себептері бар. Біріншіден күріштің жармасы жоғары калориялы диетикалық азық, оның 1 килограмы 3590 калорияға тең. Жарманың абсолютті құрғақ затының құрамында 88% крахмал, 6-8% ақуыз, 0,5% май, 0,5% қант бар. Адам ағзасына сіңімділігі (96%) мен қорытылымдылығы (98%) бойынша әсіресе диетикалық және балалар тағамы ретінде азық-түліктік дақылдардың ішінде өте жоғары бағаланады. Екіншіден, күріш жер шары халықтарының (Қытай, Үндістан, Корея, Вьетнам, және басқа елдердің халықтары жартысынан астамының сүйіп жейтін тағамы [1].
Күріш Азияның оңтүстік-шығысынан тараған, сондықтан бұл дақыл егісінің көпшілігі – 83,4 млн гектары – Азияда орналасқан. Күріш Америкада 5,6 млн, Африкада – 9,3 млн, Европада – 0,6 млн гектардан астам жерге өсіріледі.Қазақстанда күріш Қызылорда, Алматы (Балқаш және Қаратал ауданы) және Оңтүстік Қазақстан облыстарында өсіріледі. Соңғы жылдары республикада күріш егісінің ауданы азайып кетті, егер 1991 жылы күріш 135 мың гектарға егілсе, 2007 жылы 75,7, ал 2009 жылы 85,3 мың гектарға себілді [2].
Күріш сорттарын құрамында амилозаның болуына байланысты мынадай классификацияға жіктейді: глютенозды (амилоза-0% ), өте төмен амилозды (амилоза-2-3%), төмен амилозды (амилоза 10-21%), орташа амилозды (21-25%), салыстырмалы жоғары амилозды (26-27%), жоғары амилозды (27%<). Амилозаның мөлшері глютенозды күріш сорттарында 0%, ал кейбір үнді күріштерінде 35-37%. Зерттеушілердің анықтауы бойынша ұзындәнді сорттарға Азия елдерінде өсетін күріштер жатады, оларда амилоза мөлшері 24-38%, қысқадәнді сорттарда 15-20%. Отандық күріш сорттарында амилоза мөлшері 15-21%. Дружный және Кумир сорттарында 23-24,5% [3].Глютеноздық күріш құрамында амилозасы жоқ, езілгіш күріш. 70-жылдар ортасында күріштің глютеноздық сорттарының селекциясы басталды. Олардың сұрыпталуы не үшін қолданылатынына байланысты жүргізілді. Күріштің глютенозды дәнін арнайы диетикалық және балалар тағамдарын өндіру мақсатында қолданылады [4].
Дүниежүзілік тәжірибе көрсеткендей, күріштің өнімділігін жалпы арттыруда әр түрлі елдерде сорттың үлесіне 50%-дан 70%-ға дейін келеді. Дегенмен де, әрбір өндіріс құрал жабдығы сияқты сорттар да “сапалық” және “физикалық” ескіреді, тұқым шаруашылығының жеткілікті тиімділігі жүйесі жағдайында да өзінің бастапқы биологиялық және шаруашылық қасиеттерін тез жоғалтады.
Қазіргі таңда күріштің жаңа сорттарын шығару кезінде, дәннің және жарманың сапалық көрсеткішін (белок және амилозаның мөлшері), технологиялық қасиетін (эндоспермнің сынғыштығы, шыны тәрізділігі, дәннің мөлшері мен формасы, жарманың жалпы шығуы және бүтін ядроның шығуы), күріштің тағамдық құндылығын жоғарылату үшін бағытталған селекцияға аса мән береді [5].
Күріш сорттарын алудың қарқындылығын жоғарылату үшін селекцияны жүргізуде қолданылатын әдістерді толықтыру, жаңарту, жаңа селекциондық материалдарды жасау, зерттеу керек.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Глютиноздық күріштің Отандық формалары мен линияларын жасау үшін қазақстандық және ресейлік күріш сорттарын белоктық паспортизациялау.
Күріш Азияның оңтүстік-шығысынан тараған, сондықтан бұл дақыл егісінің көпшілігі – 83,4 млн гектары – Азияда орналасқан. Күріш Америкада 5,6 млн, Африкада – 9,3 млн, Европада – 0,6 млн гектардан астам жерге өсіріледі.Қазақстанда күріш Қызылорда, Алматы (Балқаш және Қаратал ауданы) және Оңтүстік Қазақстан облыстарында өсіріледі. Соңғы жылдары республикада күріш егісінің ауданы азайып кетті, егер 1991 жылы күріш 135 мың гектарға егілсе, 2007 жылы 75,7, ал 2009 жылы 85,3 мың гектарға себілді [2].
Күріш сорттарын құрамында амилозаның болуына байланысты мынадай классификацияға жіктейді: глютенозды (амилоза-0% ), өте төмен амилозды (амилоза-2-3%), төмен амилозды (амилоза 10-21%), орташа амилозды (21-25%), салыстырмалы жоғары амилозды (26-27%), жоғары амилозды (27%<). Амилозаның мөлшері глютенозды күріш сорттарында 0%, ал кейбір үнді күріштерінде 35-37%. Зерттеушілердің анықтауы бойынша ұзындәнді сорттарға Азия елдерінде өсетін күріштер жатады, оларда амилоза мөлшері 24-38%, қысқадәнді сорттарда 15-20%. Отандық күріш сорттарында амилоза мөлшері 15-21%. Дружный және Кумир сорттарында 23-24,5% [3].Глютеноздық күріш құрамында амилозасы жоқ, езілгіш күріш. 70-жылдар ортасында күріштің глютеноздық сорттарының селекциясы басталды. Олардың сұрыпталуы не үшін қолданылатынына байланысты жүргізілді. Күріштің глютенозды дәнін арнайы диетикалық және балалар тағамдарын өндіру мақсатында қолданылады [4].
Дүниежүзілік тәжірибе көрсеткендей, күріштің өнімділігін жалпы арттыруда әр түрлі елдерде сорттың үлесіне 50%-дан 70%-ға дейін келеді. Дегенмен де, әрбір өндіріс құрал жабдығы сияқты сорттар да “сапалық” және “физикалық” ескіреді, тұқым шаруашылығының жеткілікті тиімділігі жүйесі жағдайында да өзінің бастапқы биологиялық және шаруашылық қасиеттерін тез жоғалтады.
Қазіргі таңда күріштің жаңа сорттарын шығару кезінде, дәннің және жарманың сапалық көрсеткішін (белок және амилозаның мөлшері), технологиялық қасиетін (эндоспермнің сынғыштығы, шыны тәрізділігі, дәннің мөлшері мен формасы, жарманың жалпы шығуы және бүтін ядроның шығуы), күріштің тағамдық құндылығын жоғарылату үшін бағытталған селекцияға аса мән береді [5].
Күріш сорттарын алудың қарқындылығын жоғарылату үшін селекцияны жүргізуде қолданылатын әдістерді толықтыру, жаңарту, жаңа селекциондық материалдарды жасау, зерттеу керек.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Глютиноздық күріштің Отандық формалары мен линияларын жасау үшін қазақстандық және ресейлік күріш сорттарын белоктық паспортизациялау.
1. Жайлыбай К.Н. Күріш өсірудің сорттық технологиясы және агроэкологиялық негіздері. Қ.-О., 2001. - 124 б.
2. Өсімдік шаруашылығы. / Қ.К. Әрінов, Қ.М. Мұсынов, А.Қ. Апушев, т.б. Алматы: ЖШС РПБК «Дәуір», 2011 – 331-334 б.
3. Дзюба В.А., Лоточникова Т.Н. Содержание белка и амилозы у риса // Материалы ХІІІ Международного симпозиума "Нетрадиционное растениеводство Эниология. Экология и здоровье". – Алтуша, 2004. – Книга І. – С. 421.
4. Н.Г. Туманьян, Т.Н. Лоточникова, С.С. Костина, С.В. Лоточников, Г.Л. Зеленский, Е.М. Харитонов. Виолла и Виолетта – сорта риса специального назначения (для диетического и детского питания). Материалы международной научно-практической конференции "Хлебобулочные, кондитерские и макаронные изделия ХХІ века". Краснодар, 2009г., - 17-19 сентября. – С. 135-140
5. Петибская В.С., Наливко Г.В. Аминокислотный состав зерна, крупы и мучка риса различных сортов // Бюллетень научно-технической информации ВНИИ риса. – 1975. – Вып. 16. – С. 43-45.
6. Қодаров Б.Р., Ережепов Ә.Е. Техникалық биохимия (дәнді, жармалық және техникалық дақылдардың биохимиясы бойынша оқу құралы). – Алматы, 2010. – 100-104 б.
7. Өсімдік шаруашылығы. / Қ.К. Әрінов, Қ.М. Мұсынов, А.Қ. Апушев, т.б. Алматы: ЖШС РПБК «Дәуір», 2011 – 334-338 б.
8. Конарев В.Г. Белки растений как генетические маркеры. М., 1983.- 245 с.
9. Созинов А.А. Полиморфизм белков и его значение в генетике и селекции. М., 1985.- 245с.
10. Weising K., Nybom H., Wolff K. e.a. DNA fingerprinting in plants and fungi. CRC Press, 1995.
11. Конарев В.Г. Морфогенез и молекулярно – биологический анализ растений. С – Пб, 1998.- 357 с.
12. Hayward m.D., Balls T. Isozyme polimorphism in natural populations of lolium perenne. Rep. Welsh plant Breed Sta., 1978.- Р. 43 – 45.
13. Kennedy S.J., Gardiner S.J., Gilliland T.J. e.a. the use of electrophoretic techniques to distinguish perennial ryegrass cultivars when sown in mixtures. J. gric. Sci., 1985.- №104.- Р. 1 – 9.
14. Weising K., Nybom H., Wolff K. e.a. DNA fingerprinting in plants and fungi. CRC Press, 1995.
15. Du Cros D.L., Wrigley C.W. Identificaton of recently registered wheat cultivars.- J. Austral. Inst. Agr. Sci., 1978.- №44.- Р. 125 – 128.
16. Mandae B.E., Juliano B.O. Properties of prolamine in mature and developing rice grain. Phytochemistry, 1978.- №17, 4.- Р.611 – 614.
17. Tanaka K., Sugimoto T., Ogawa M. e.a. Isolation and characterization of two types of protein bodies in the rice endosperm. Agr. Biol., Chem., 1980.- № 44.- Р. 1633 – 1639.
18. Kennedy S.J., Gardiner S.J., Gilliland T.J. e.a. the use of electrophoretic techniques to distinguish perennial ryegrass cultivars when sown in mixtures. J. gric. Sci., 1985.- №104.- Р. 1 – 9.
19. Баранов О. К. Иммунохимический анализ эволюции белков. //Усп. совр. биол., 1972.- № 4 (6).- С. 420 – 438.
20. Hussein K.R.F., Stegamann H. Comparison of proteins from wheat kernels by various electrophoretic methods in polyacrylamide.- Ztschr. Acker Pflanzenbau, 1978.- №. 146.- Р. 68 – 78.
21. Конарев В.Г. Проблема пищевой и кормовой ценности растительных белков. Растительные белки и их биосинтез. М.- Наука, 1975.- С. 5 – 20.
22. Иванова Д. И. Идентификация геномов, субгеномов и подвидов риса по водорастворимым белкам зерновки. С.–х. биология, 1987а.- №2.- С.27– 34.
23. Иванова Д. И. Идентификация геномов, субгеномов и подвидов риса по щелочерастворимым белкам зерновки. С.–х. биология, 1987в.- №3.- С. 13- 18.
24. Иванова Д. И. Идентификация геномов, субгеномов и подвидов риса по солерастворимым белкам зерновки. С. – х. биология, , 1988а.- №2.- С. 8-11.
25. Иванова Д. И., Репьев С. И. Глобулины зерновки риса и подвидовая дифференциация Oryza sativa L. Физиол. и биохим. культ. раст., 1981.-том 13.-, №4.- С. 394 – 398.
26. Kreis M., Shewry P.R., Forde B.G., Miflin B.J. Structure and evolution of seed storage proteins and their genes with particular reference to those of wheat, barley and rye// Oxford surveys of plant molecular and biology, 1985.- № 2.- Р. 253 – 317.
27. Osborne T.B. The proteins of the wheat kernels. Wash. (D.C.): Carnegie Inst., 1907.
28. Osborne T.B. The vegetable proteins. 2nd ed. L.: Longmans, Green and Co, 1924.
29. Иванова Д. И. Идентификация геномов, субгеномов и подвидов риса по белкам зерновки. С. – х. биология, 1986.- №7.- С. 3- 9
30. Иванова Д. И. Полипептидный состав проламина и глютелина в изучении генофонда культурного риса. С. – х. биология, 1992.- №3.- С. 71 – 79.
31. Иванова Д. И., Репьев С. И. Глобулины зерновки риса и подвидовая дифференциация Oryza sativa L. Физиол. и биохим. культ. раст., 1981.-том 13.-, №4.- С. 394 – 398.
32. Hibiko K., Kizu T. Amino asid composition of rice prolamin polypeptides. Agr. Biol. Chem., 1989.- №53.- Р. 513 – 518
33. Kumamaru T., Saton H., Iwata N. e.a. Mutans for rice storage proteins. I. Screening of mutans for rice storage proteins of protein bodies in the starch endosperm. Theor. Appl. Genet., 1988.- № 76, 1.- Р. 11 – 16.
34. Monod M., Marie R., Feillet P. Fractionnement des proteins de quelgues varieties de riz par electrophorese en gel de polyacrylamide. C.R. Acad. Sci. Paris, 1972.- № 274, 13.- Р.1957 – 1960.
35. Савич И.М. Состав проламина зерна риса. Физиол. и биохим. культурных раст., 1980.- № 12, 4.- С. 404 – 408.
36. Tanaka K., Sugimoto T., Ogawa M. e.a. Isolation and characterization of two types of protein bodies in the rice endosperm. Agr. Biol., Chem., 1980.- № 44.- Р.1633 – 1639.
37. Palanichamy K., Sidding E.A. Study of interrelationship among A – genome species of the genus Oryza through isoenzyme variation. Theoret. Appl. Genetics, 1977.- №50, 5.- Р. 201 – 210.
38. Kim T.K., Okita T.W. Structure, expression and heterogeneity of the rice seed prolamines. Plant Physiol., 1988.- № 88, 3.- Р.: 649 – 655.
39. Иванова Д.И. Полиморфизм спирторастворимого белка зерновки риса и перспективы его использование в оценке внутривидового разнообразия Oryza sativa L. С. – х. биология, 1983.- №4.- С. 41 – 45.
40. Конарев В.Г., Гаврилюк И.П., Губарева Н.К., Пенева Т.И. Белки растений как генетические маркеры в решении проблем прикладной ботанике, генетики и селекции. Вест. с. – х. науки, 1986.- №12.- С. 45 – 50.
41. Mandae B.E., Juliano B.O. Properties of prolamine in mature and developing rice grain. Phytochemistry, 1978.- №17, 4.- Р.611 – 614.
2. Өсімдік шаруашылығы. / Қ.К. Әрінов, Қ.М. Мұсынов, А.Қ. Апушев, т.б. Алматы: ЖШС РПБК «Дәуір», 2011 – 331-334 б.
3. Дзюба В.А., Лоточникова Т.Н. Содержание белка и амилозы у риса // Материалы ХІІІ Международного симпозиума "Нетрадиционное растениеводство Эниология. Экология и здоровье". – Алтуша, 2004. – Книга І. – С. 421.
4. Н.Г. Туманьян, Т.Н. Лоточникова, С.С. Костина, С.В. Лоточников, Г.Л. Зеленский, Е.М. Харитонов. Виолла и Виолетта – сорта риса специального назначения (для диетического и детского питания). Материалы международной научно-практической конференции "Хлебобулочные, кондитерские и макаронные изделия ХХІ века". Краснодар, 2009г., - 17-19 сентября. – С. 135-140
5. Петибская В.С., Наливко Г.В. Аминокислотный состав зерна, крупы и мучка риса различных сортов // Бюллетень научно-технической информации ВНИИ риса. – 1975. – Вып. 16. – С. 43-45.
6. Қодаров Б.Р., Ережепов Ә.Е. Техникалық биохимия (дәнді, жармалық және техникалық дақылдардың биохимиясы бойынша оқу құралы). – Алматы, 2010. – 100-104 б.
7. Өсімдік шаруашылығы. / Қ.К. Әрінов, Қ.М. Мұсынов, А.Қ. Апушев, т.б. Алматы: ЖШС РПБК «Дәуір», 2011 – 334-338 б.
8. Конарев В.Г. Белки растений как генетические маркеры. М., 1983.- 245 с.
9. Созинов А.А. Полиморфизм белков и его значение в генетике и селекции. М., 1985.- 245с.
10. Weising K., Nybom H., Wolff K. e.a. DNA fingerprinting in plants and fungi. CRC Press, 1995.
11. Конарев В.Г. Морфогенез и молекулярно – биологический анализ растений. С – Пб, 1998.- 357 с.
12. Hayward m.D., Balls T. Isozyme polimorphism in natural populations of lolium perenne. Rep. Welsh plant Breed Sta., 1978.- Р. 43 – 45.
13. Kennedy S.J., Gardiner S.J., Gilliland T.J. e.a. the use of electrophoretic techniques to distinguish perennial ryegrass cultivars when sown in mixtures. J. gric. Sci., 1985.- №104.- Р. 1 – 9.
14. Weising K., Nybom H., Wolff K. e.a. DNA fingerprinting in plants and fungi. CRC Press, 1995.
15. Du Cros D.L., Wrigley C.W. Identificaton of recently registered wheat cultivars.- J. Austral. Inst. Agr. Sci., 1978.- №44.- Р. 125 – 128.
16. Mandae B.E., Juliano B.O. Properties of prolamine in mature and developing rice grain. Phytochemistry, 1978.- №17, 4.- Р.611 – 614.
17. Tanaka K., Sugimoto T., Ogawa M. e.a. Isolation and characterization of two types of protein bodies in the rice endosperm. Agr. Biol., Chem., 1980.- № 44.- Р. 1633 – 1639.
18. Kennedy S.J., Gardiner S.J., Gilliland T.J. e.a. the use of electrophoretic techniques to distinguish perennial ryegrass cultivars when sown in mixtures. J. gric. Sci., 1985.- №104.- Р. 1 – 9.
19. Баранов О. К. Иммунохимический анализ эволюции белков. //Усп. совр. биол., 1972.- № 4 (6).- С. 420 – 438.
20. Hussein K.R.F., Stegamann H. Comparison of proteins from wheat kernels by various electrophoretic methods in polyacrylamide.- Ztschr. Acker Pflanzenbau, 1978.- №. 146.- Р. 68 – 78.
21. Конарев В.Г. Проблема пищевой и кормовой ценности растительных белков. Растительные белки и их биосинтез. М.- Наука, 1975.- С. 5 – 20.
22. Иванова Д. И. Идентификация геномов, субгеномов и подвидов риса по водорастворимым белкам зерновки. С.–х. биология, 1987а.- №2.- С.27– 34.
23. Иванова Д. И. Идентификация геномов, субгеномов и подвидов риса по щелочерастворимым белкам зерновки. С.–х. биология, 1987в.- №3.- С. 13- 18.
24. Иванова Д. И. Идентификация геномов, субгеномов и подвидов риса по солерастворимым белкам зерновки. С. – х. биология, , 1988а.- №2.- С. 8-11.
25. Иванова Д. И., Репьев С. И. Глобулины зерновки риса и подвидовая дифференциация Oryza sativa L. Физиол. и биохим. культ. раст., 1981.-том 13.-, №4.- С. 394 – 398.
26. Kreis M., Shewry P.R., Forde B.G., Miflin B.J. Structure and evolution of seed storage proteins and their genes with particular reference to those of wheat, barley and rye// Oxford surveys of plant molecular and biology, 1985.- № 2.- Р. 253 – 317.
27. Osborne T.B. The proteins of the wheat kernels. Wash. (D.C.): Carnegie Inst., 1907.
28. Osborne T.B. The vegetable proteins. 2nd ed. L.: Longmans, Green and Co, 1924.
29. Иванова Д. И. Идентификация геномов, субгеномов и подвидов риса по белкам зерновки. С. – х. биология, 1986.- №7.- С. 3- 9
30. Иванова Д. И. Полипептидный состав проламина и глютелина в изучении генофонда культурного риса. С. – х. биология, 1992.- №3.- С. 71 – 79.
31. Иванова Д. И., Репьев С. И. Глобулины зерновки риса и подвидовая дифференциация Oryza sativa L. Физиол. и биохим. культ. раст., 1981.-том 13.-, №4.- С. 394 – 398.
32. Hibiko K., Kizu T. Amino asid composition of rice prolamin polypeptides. Agr. Biol. Chem., 1989.- №53.- Р. 513 – 518
33. Kumamaru T., Saton H., Iwata N. e.a. Mutans for rice storage proteins. I. Screening of mutans for rice storage proteins of protein bodies in the starch endosperm. Theor. Appl. Genet., 1988.- № 76, 1.- Р. 11 – 16.
34. Monod M., Marie R., Feillet P. Fractionnement des proteins de quelgues varieties de riz par electrophorese en gel de polyacrylamide. C.R. Acad. Sci. Paris, 1972.- № 274, 13.- Р.1957 – 1960.
35. Савич И.М. Состав проламина зерна риса. Физиол. и биохим. культурных раст., 1980.- № 12, 4.- С. 404 – 408.
36. Tanaka K., Sugimoto T., Ogawa M. e.a. Isolation and characterization of two types of protein bodies in the rice endosperm. Agr. Biol., Chem., 1980.- № 44.- Р.1633 – 1639.
37. Palanichamy K., Sidding E.A. Study of interrelationship among A – genome species of the genus Oryza through isoenzyme variation. Theoret. Appl. Genetics, 1977.- №50, 5.- Р. 201 – 210.
38. Kim T.K., Okita T.W. Structure, expression and heterogeneity of the rice seed prolamines. Plant Physiol., 1988.- № 88, 3.- Р.: 649 – 655.
39. Иванова Д.И. Полиморфизм спирторастворимого белка зерновки риса и перспективы его использование в оценке внутривидового разнообразия Oryza sativa L. С. – х. биология, 1983.- №4.- С. 41 – 45.
40. Конарев В.Г., Гаврилюк И.П., Губарева Н.К., Пенева Т.И. Белки растений как генетические маркеры в решении проблем прикладной ботанике, генетики и селекции. Вест. с. – х. науки, 1986.- №12.- С. 45 – 50.
41. Mandae B.E., Juliano B.O. Properties of prolamine in mature and developing rice grain. Phytochemistry, 1978.- №17, 4.- Р.611 – 614.
РЕФЕРАТ
КІРІСПЕ
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Күріштің морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері
1.2 Күріш дәнінің және оның фракцияларының биохимиясы
Күріш белоктарының тағамдық құндылығы
1.3
1.4 Молекулярлық маркер түсінігі
1.5 Ауыл шаруашылығында қолданылатын белоктық маркерлер мен қор
белоктар
1.6 Күріш сорттарын паспортизациялауда қолданылатын белоктық
маркерлер
1.7 Проламиндердің күріш сортарын паспортизациялауда қолданылуы
1.8 Қазақстандық глютиноздық күріш сорттарын шығарудың қазіргі
жағдайы мен болашағы
2 ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАР МЕН ӘДІСТЕРІ
2.1 Зерттеу объектісі
2.2
2.3
2.4
2.5
2.6
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ
3.1
3.2
3.3
3.3.1
3.3.2
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Күріш – астық тұқымдасына жататын бір немесе көп жылдық өсімдік.
Күрішті бағалы жармалық дақыл ретінде өндіру жылдан жылға ұлғайып келеді,
оның бірнеше себептері бар. Біріншіден күріштің жармасы жоғары калориялы
диетикалық азық, оның 1 килограмы 3590 калорияға тең. Жарманың абсолютті
құрғақ затының құрамында 88% крахмал, 6-8% ақуыз, 0,5% май, 0,5% қант бар.
Адам ағзасына сіңімділігі (96%) мен қорытылымдылығы (98%) бойынша әсіресе
диетикалық және балалар тағамы ретінде азық-түліктік дақылдардың ішінде өте
жоғары бағаланады. Екіншіден, күріш жер шары халықтарының (Қытай, Үндістан,
Корея, Вьетнам, және басқа елдердің халықтары жартысынан астамының сүйіп
жейтін тағамы [1].
Күріш Азияның оңтүстік-шығысынан тараған, сондықтан бұл дақыл егісінің
көпшілігі – 83,4 млн гектары – Азияда орналасқан. Күріш Америкада 5,6 млн,
Африкада – 9,3 млн, Европада – 0,6 млн гектардан астам жерге
өсіріледі.Қазақстанда күріш Қызылорда, Алматы (Балқаш және Қаратал ауданы)
және Оңтүстік Қазақстан облыстарында өсіріледі. Соңғы жылдары республикада
күріш егісінің ауданы азайып кетті, егер 1991 жылы күріш 135 мың гектарға
егілсе, 2007 жылы 75,7, ал 2009 жылы 85,3 мың гектарға себілді [2].
Күріш сорттарын құрамында амилозаның болуына байланысты мынадай
классификацияға жіктейді: глютенозды (амилоза-0% ), өте төмен амилозды
(амилоза-2-3%), төмен амилозды (амилоза 10-21%), орташа амилозды (21-25%),
салыстырмалы жоғары амилозды (26-27%), жоғары амилозды (27%). Амилозаның
мөлшері глютенозды күріш сорттарында 0%, ал кейбір үнді күріштерінде 35-
37%. Зерттеушілердің анықтауы бойынша ұзындәнді сорттарға Азия елдерінде
өсетін күріштер жатады, оларда амилоза мөлшері 24-38%, қысқадәнді сорттарда
15-20%. Отандық күріш сорттарында амилоза мөлшері 15-21%. Дружный және
Кумир сорттарында 23-24,5% [3].Глютеноздық күріш құрамында амилозасы жоқ,
езілгіш күріш. 70-жылдар ортасында күріштің глютеноздық сорттарының
селекциясы басталды. Олардың сұрыпталуы не үшін қолданылатынына байланысты
жүргізілді. Күріштің глютенозды дәнін арнайы диетикалық және балалар
тағамдарын өндіру мақсатында қолданылады [4].
Дүниежүзілік тәжірибе көрсеткендей, күріштің өнімділігін жалпы
арттыруда әр түрлі елдерде сорттың үлесіне 50%-дан 70%-ға дейін келеді.
Дегенмен де, әрбір өндіріс құрал жабдығы сияқты сорттар да “сапалық” және
“физикалық” ескіреді, тұқым шаруашылығының жеткілікті тиімділігі жүйесі
жағдайында да өзінің бастапқы биологиялық және шаруашылық қасиеттерін тез
жоғалтады.
Қазіргі таңда күріштің жаңа сорттарын шығару кезінде, дәннің және
жарманың сапалық көрсеткішін (белок және амилозаның мөлшері), технологиялық
қасиетін (эндоспермнің сынғыштығы, шыны тәрізділігі, дәннің мөлшері мен
формасы, жарманың жалпы шығуы және бүтін ядроның шығуы), күріштің тағамдық
құндылығын жоғарылату үшін бағытталған селекцияға аса мән береді [5].
Күріш сорттарын алудың қарқындылығын жоғарылату үшін селекцияны
жүргізуде қолданылатын әдістерді толықтыру, жаңарту, жаңа селекциондық
материалдарды жасау, зерттеу керек.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Глютиноздық күріштің Отандық формалары мен линияларын жасау үшін
қазақстандық және ресейлік күріш сорттарын белоктық паспортизациялау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Амилоздық және глютеноздық күріш сорттарындағы жалпы белоктың мөлшері.
2. Күріштің амилозалы және глютинозды сорттарындағы глютениндердің
спектрін анықтау;
3. Белок спектріне байланысты кластерлік талдау және белоктық формуласын
құру.
4. F1 ұрпақтартардағы жалған гибридтерді анықтау
Жұмыстың өзектілігі:
Қазақстанда глютеноздық күріштің отандық формалары мен линияларын
шығару үшін глютеноздық сорт түзетін күріш сорттарының белоктық құрамын
зерттеп, олардың глютеноздық сортты шығару қабілеттілігін анықтау және оны
селекцияға енгізу үшін зерттеу қажет.
Мақсаты
• Алғашқы отандық глютинозды күріштің формалары мен линияларын шығару
үшін қазақстандық (амилозалы) және ресейлік (глютинозды) күріш
сорттарының белоктық құрамы бойынша ерекшіліктерін анықтау.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1. Күріштің морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері
Күріш (Oryza sativa). Жер шары халқының жартысынан астамы күрішті тамақ
етеді. Бұл Азия халқы үшін тамақтық энергия мен белоктың басты көзі болып
табылады. Мысалы, Қытай күріш пен бұршақ есебінен жоғары калориялы тамақ
проблемасын ойдағыдай шешуде. Дәнді дақылдардың ішінде крахмалдың ең жоғары
мөлшері күріш дәнінде, ал бұршақ дақылы соя дәні белокқа және майға бай
келеді. Индияда, Индонезияда және Оңтүстік-Шығыс Азияның басқа елдерінде
күріш жылына 2-3 рет өнім береді [6].
Морфологиялық ерекшеліктері. Күріш Oryza тегіне қоңырбастар (Poaceae)
тұқымдастығына жатады және 25 түрді біріктіреді, оның ішінде кең тараған –
мәдени (егістік ) күріш - Oryza Sativa L . Ол екі түр тармаққа бөлінеді:
- Кәдімгі күріш
- Ұсақ күріш
Олардың бір-бірінен айырмашылығы – дәннің ұзындығында. Біріншісінің дәнінің
ұзындығы 5-7 мм және одан да ұзын болса, екіншісінікі – 4мм-ге жуық болады.
Кәдімгі күріш екі тармаққа бөлінеді:
- үнді (indica) – дәні ұзын және жіңішке. Ұзындығы мен енінің ара
қатынасы 3,0 -3,5:1 және одан да алшақ, гүл қауызы әлсіз түкті;
- қытай –жапон (sino-japonica) – дәні жуан және жалпақ, ұзындығы мен
енінің ара қатынасы 1,4-1,9:1. Қытай –жапон (sino-japonica) – гүл
қауызы қалың түкті.
Кәдімгі күріштің екі тармағының көптеген түршелері бар. Қытай – жапон
түр тармағының түршелері екі топқа бөлінеді:
а) кәдімгі күріш
б) желімді күріш
Олардың негізгі айырмашылығы, дән консистенциясы мен химиялық құрамының
әртүрлілігінде; кәдімгі күріштің өсіріліліп жүрген түршелері – үнді және
қытай – жапон тармақтарына жатады.
Түршелерді бір – бірінен ажыратудың негізгі белгілері:
* гүл қауызы төбесінің сипаты – тік немесе иілген;
* Қылтықтылық – қылтығы бар немесе жоқ;
* Гүл қауызының түсі – әртүрлі;
* Қылтық түсі – гүл қауызы түсіндей;
* Дән түсі – көбінесе ақ.
Кәдімгі күріш – бір жылдық өсімдік.Тамыр жүйесі шашақты, тереңге
бойламайды(0,2-0,25 м тереңдікке ғана), тамыр талшықтары әлсіз дамыған,
бірақ көп – 300-ге дейін. Тамырда арнайы ауа өткізгіш тканьдер (аэренхима)
барлығының арқасында күріш үнемі су жайылған жағдайда өсіп-жетілуге
бейімделген. Ондай тканьдер сабағында және жапырағында да болады. Сабағы –
биіктігі 0,8-1,2 м қуыс, түйін аралықтардан (9- 20-ға дейін) тұратын сабан.
Сабақтар күшті түптенеді, 3-5 өнімді сабақ қалыптастырады.Сабақтары-сызықты-
ланцетті, қырлы жүйкеленген, шеттері үшкірленіп біткен, ұзындығы 20-25 см,
ені 1,5-2,0 см. Негізгі түсі – жасыл, алайда қызыл, қызғылт, қоңыр-күлгін
де болады. Жапырақ саны - 10 -13дана. Гүл шоғыры – (20-30см) қырлы орталық
білігі бар, одан бірінші дәрежелі 2-3 бұтақшалар шығады, олардан екінші
дәрежелі бұтақшалар тарайды да ұштарында бір гүлді масақшалар орналасқан.
Масақ қауыздары қалың, ланцетті, гүл қауыздары қатты, тығыз, қабырғалары
мен қырлары болады, төменгілері қылтықты болуы мүмкін. Масақшалары- бір
гүлді. Гүл қауыздары сарғыш, қызыл, қоңыр, қоңыр-күлгін, қара болуы
мүмкін.Гүлдері басқа астық дақылдарынан алты аталықтарының барлығымен
ерекшеленеді. Күріш –өздігінен тозаңданады. Дәні қабықты [7].
Биологиялық ерекшеліктері. Күріш – жылу сүйгіш дақыл. Оның өнуіне
қолайлы температура 11-12°С, ал 14-15°С жылулықта ол тез және тегіс көктеп
шығады. Күріштің вегетация кезеңінде өсуі үшін оңтайлы температура 25-30°С
шамасында. Оның жаңа шыққан көгіне 0,5°С салқынның өзі қауіпті. Күріштің
толық жетілуі үшін 3000-3500°С белсенді температура жиынтығы қажет.
Барлық ауыл шаруашылық дақылдарының ішінде суды көп пайдаланатын дақыл
– күріш. Оның транспирациялық коэффициенті орта есеппен 500-600-ге тең
болады, бірақ танапта үнемі су қабаты болғандықтан, бұл көрсеткіш төмендеуі
мүмкін.
Вегетация кезеңінде күріштің суды қажет етуі әр түрлі. Суды өте қажет
ететін кезі түптенуден сіпсебас шығаруға дейінгі кезең. Ол кезеңдерде күріш
атызындағы қабаты 15 см-ден кем болмау керек.
Күріш дәні сүттеніп піскен кезде атызға су жіберу тоқтатылады, ал
қамырланып піскенде атыздағы су ағызылып танап құрғатылады.
Бір гектар күріш егістігіне 15-18 мың текше метр су жұмасалады.Күрішті
әр түрлі топырақта өсіруге болады, дегенмен оған механикалық құрамы ауыр
топырақтар оңтайлы, Қазақстанда күріш егістіктері сұр топырақты жерлерде
орналастырылған.
Қазақстанда өсіруге рұқсат етілген күріш сорттары: Авангард, Алтынай,
Арал 202, Златый, Қарақалпақстан, Кубань -3,Краснодарский 424, Лазурный,
Лиман, Мадина, Маржан, Опытное, Пак-Ли, Солнечный, Уз-Рос7-13, Уз-Рос-59,
Уштобинский [7].
Қазақстанда күріштің бірнеше сорттары бар. Қазақстанда көбірек
таралғаны –Алакөл және Үштөбе сорттары. Оларды Қазақ егіншілік ғылыми-
зерттеу институтының ғалымдары шығарған, негізінен Қаратал өзенінің бойында
өсіріледі. Алтынай сорты – ҚР БҒМ Өсімдіктер физиологиясы, генетикасы және
биоинженериясы институтында шығарылған. Бұл сорт Іле өзенінің бойындағы
Ақдала аймағында өсіріледі.
Қазақстанда күріш өсірілетін негізгі аймақтар Қызылорда облысының
Сырдария өзенінің бойында, сондай-ақ Балқаш өңірінің оңтүстік-батыс тұщы
сулы аймақтарында орналасқан. Қабықталған (обрушенный, удалены оболочки,
шелушенный) күріш дәнінде, 12 % ылғалдылықта, 8 % белок болады, ал
тазаланған күріш дәні (шлифованный, удалены зародыш и оболочка) 7 %
белоктан тұрады. Күріштің жоғары белокты сорттарында белок 12-13 %-ға дейін
жетеді. Күріштің жоғары белокты түрлерінің эндоспермінде белок біркелкілеу
орналасады. Мысалы, 11% белогы бар тазаланған күріш эндоспермінінің сыртқы
алейрондық қабаттарындағы белок құрамы 19 %-ға дейін жетсе, дәнінде 5%
белок болатын күріш дәнінің осы қабатындағы белок мөлшері, небәрі, 12%
ғана құрайды. Кебекте (алейрон қабаты + ұрық) крахмалды эндоспермге
қарағанда белок көбірек болады, себебі белоктың елеулі үлесі күрішті
өңдегенде және дәнді тазалағанда жоғалады. Жоғары белокты күріш тегістеп
(шлифовать) өңдеуге тұрақтырақ келеді және мұндай күріш кебекті және мучки
“кипакты” ұнтағын аз береді [6].
Күріш дәнінен ұнды өте сирек дайындайды, себебі одан нан пісірмейді.
Тағам мақсатында, мысалы, палау дайындау үшін дәндері пісіргенде ісінетін,
бірақ езіліп, тұтас бір массаға бірікпейтін сорттарын пайдаланады. Күріштің
ұндық (мучнистый) эндоспермі бар сорттары борпылдақ (үгілмелі)
эндоспермісімен және ондағы крахмал дәндерінің сиретілген, босаң
орналасуымен ерекшеленеді. Күріштің мұндай сорттарының эндоспермінде суда
ерігіш декстриндер көп болады. Ал эндоспермі шыны тәріздес сорттарында
протеин көбірек болады, олар крахмал түйіршіктері арасындағы кеңістіктерді
толтырады, эндоспермнің көміртекті қанқасын нығыздайды және бекітеді. Бұл
шыны тәріздес эндоспермі бар күріш дәнін пісірген кезде езілмеуін
қамтамасыз етеді [6].Шығыста күрішті тегістеп, кейін ысып жылтыратады
(полируют), ал кейде жылтыратады (глазируют) – күріш дәнін жұқа тағамдық
жылтыратқыш қосылыспен жабады. Бұдан басқа, күріштің – басмати (гималай),
жасминдік күріш (хош иісті, тайландтық) түрлері бар. Жоғары дамыған
технологиясы бар шетелдік ірі компаниялар күрішті өңдеумен қатар,
коммерциялық мақсатта, әртүрлі сортты күріштің аралас дәнді партияларын
шығарады. Мысалы, қабықталған ұзын дәнді (50%), гималай күріші (Индия)
күріші (25%) және солтүстік америкалық жабайы күріш (Selvagio) 25%. Бір
қызығы аталған кәсіпорындар өздері күріш өндірмейді. Қазқстанда күріштің
өңделген тауарлық дәні СТ РК 1020 – 2000 стандартының талаптарына сәйкес
келуі тиіс [6]
1.2 Күріш дәнінің және оның фракцияларының биохимиясы
Тегістелген күріштің жалпы белогының басқа дәнді дақылдардың
белоктарынан өзгеше бір ерекшелігі бар. Мысалы, бидаймен салыстырғанда,
күріш белоктарының фракциялық құрамы келесідей болып келеді:
Кесте 1 - Күріш пен бидай дәндеріндегі жалпы белоктардың мөлшері (Осборн
фракциясы), %
Дән Альбумин Глобулин Проламин Глютенин
Күріш 5 10 5 80
(шлифтелген)
Бидай 12 15 32 43
Глютенин күріштің басты белоктық фракциясы болып табылады. Күріш
глютенині – жоғары молекулалы белок, гетерогенді және ерігіштігі,
электрофоретикалық қозғалғыштығы және амин қышқылдық құрамы бойынша әр
түрлі болады. Күріш глютениніндегі азот мөлшерінің 16,8 % құрайтынын ескере
отырып, күріш дәніндегі ылғал протеиннің мөлшерін анықтау үшін Кьельдаль
әдісі бойынша анықталған азот құрамын 5,95 коэффициентіне көбейтеді.
Глютенин эндоспермнің сыртқы қабаттарының белоктық денешелерінде
шоғырланған. Альбуминдер, негізінен, ұрықта және эндоспермнің алейрон
қабатында болады. Сондықтан тазалаған күрішке қарағанда, кебек пен
қабықталған (шелушенном рисе) күріш белогының тағамдық құндылығы жоғары
болады. Күріш белоктарындағы лизиннің жоғары болып көрінетін себебін,
дәндегі проламиндік фракциясы – оризениннің өте төмен мөлшерімен, яғни
тағамдық тұрғыдан төмен сапалы белоктың болуымен түсіндіруге болады.
Сондықтан күріш дәні тұтастай басқа дәнді дақылдардағыдай, амин қышқылдық
құрамы бойынша теңестірілмеген, ал ондағы бірінші кезектегі лимиттелетін
(жетіспейтін) амин қышқылы лизин болып табылады. Бірақ басқа дәнді
дақылдармен салыстырғанда, күріш белогының сапасы жоғары болады. ФАО
деректері бойынша сүт казеині сапасының салыстырмалы көрсеткіші – 75
(эталон), ал күріштің жоғары белокты сорттарының дәніндегі белоктардың бұл
көрсеткіш 40-42 (эталон) құрайды.
Күріштің тағамдық құндылығының төмен болуының басты себебі күріш
белогының сапасында емес, дәндегі жалпы белок мөлшерінің төмен болуы болып
табылады. Күріш дәніндегі белок құрамының артуы осы бағалы азық-түлік
дақылының, белок қосылысының жоғары лизинді глютенинді фракциялар есебінен,
лизиннің тапшылық проблемасын толықтырады.
Орташа амилозды сорттан дайындалған күріш жармасын чипс, сүттен
жасалатын тағамдар даярлауда және палаудың бірнеше түрлерін дайындауда
қолданылады. Жоғары амилозды сорттар тағамдық өңдеу кезінде күріш ядросының
формасын еш өзгеріссіз сақтайды, бұл дайын тағамда қоректік заттардың
сақталуын қамтамасыз етеді. Оларды әр түрлі гарнирлер жасағанда қолдануға
ұсынылады. Қайнатылған түрінде күріш ядросының консистенциясы тығыз, қатты
және шашыраңқы болады. Неғұрлым амилозасы көп болған сайын, дәннің крахмалы
соғұрлым көп суды сіңіреді. Олардың көлемдері ұлғаяды және амилозаның
сутектік байланысты түзу қабілетіне байланысты езіліп кетпейді.
Кесте 2 – Шлифтелген күріштегі және оның өнімдеріндегі белок фракциялары,
%
Төмен белокты үлгілер Жоғары белокты үлгілер
Көрсеткіш Шлифтелген күріш, %
Амилоза, % Амилопектин, %
Күріш 17 83
Бидай 24 76
Жүгері 21-23 77-79
Картоп 19-22 78-81
Сонымен қатар, жоғарыда көрсетілгендей, күрішті басты белогы - глютенин
(80%) суда ерімейді (сілтіде ериді), сондықтан оның құрамы күрішті пісіру
кезінде тазартылған (шлифованный) күріштің крахмал дәндерінің суды сіңіру
жылдамдығы мен дәрежесіне елеулі әсер етеді.
Дәнді дақылдардың крахмалындағы амилоза мен амилопектиннің ара
қатынасындағы болатын айырмашылықтар, оларға амилазалардың әсер ету
дәрежесі барлық дерлік дәнді дақылдар дәндерінің, ұнының және жармаларының
наубайханалық және технологиялық қасиеттерінің негізінде жатыр. Мысалы,
әртүрлі күріш сорттарынан дайындалатын жармалардың пісіру кезіндегі
езілгіштік дәрежесі крахмал полисахариді фракцияларының ара қатынасына
байланысты болады.
Күріштің крахмалын гидролиздеуші ферменттерінің қатарына α- және β-
амилазалар, глюкозидазалар және фосфорилазалар жатады. Амилазалардың
негізгі бөлігі эндоспермнің шеткі жағында орналасқан белок денешіктері мен
гранулаларда шоғырланады. Крахмал түйіршіктері амилазалардың табиғи
субстраты болып табылады және құрамы мен мөлшері бойынша біркелкі емес.
Күріш α-амилазасының изоэнзимдік құрамы дәннің толысу (сүттену) кезеңінде
қалыптасады, ал пісудің соңғы сатыларында бұл топтың ферменттері белсенді
емес (латентті) күйге ауысады. Күріш дәнінің өніп-өсуі кезінде α-амилазаның
белсенділігі мен оның электрофоретикалық спектрінің гетерогенділігі қалпына
келеді.
Бидай және басқа да дәнді дақылдардағы сияқты күріш амилазасы дән
қалқаншасында синтезделеді де тұқымның өсуі кезінде эндоспермге
секреттеледі. Күріш дәнінің амилазалары, бір-бірінен физикалық, химиялық
қасиеттері бойынша, сондай-ақ катализдейтін реакциялар типі бойынша
ерекшеленеді. Крахмал гранулаларының ең алғашқы деградациясы тек α-
амилазаның есебінде жүреді. Гидролиз өнімдері – декстриндер β-амилазалардың
әсерінен, одан әрі, төмен молекулалы қанттар – мальтозаларға дейін
ыдырайды. Бірақ, бидайдан айырмашылығы, ферменттер күріш дәніндегі
крахмалдың ұсақ түйіршіктеріне белсенді әсер етеді [6].
1.3 Күріш белоктарының тағамдық құндылығы
Басқа нан дақылдарының белоктарымен салыстырғанда, күріш белогы жоғары
тағамдық құндылыққа ие, себебі оның құрамында лизиннің мөлшері жоғары
болады. Дегенмен лизин бірінші алмастырылмайтын аминқышқылы болып табылады
(екіншісі - треонин) [166, 179]. Треониннің аз мөлшерде сіңірілуі
анықталмаған (күріште треониннің мөлшері жеткілікті). Егеуқұйрықтарға әр
түрлі 3 әдіспен жасалынған тәжірибиеде көптеген амин қышқылдардың, соның
ішінде треониннің де жоғары сіңімділігі анықталды [51]. Жапондық
зерттеушілер келесі күріштің 7 аминқышқылының сіңімділік шегін анықтады:
лизин – 79-100%, треонин – 73-100%, метионин – 62-67%, изолейцин – 71-99%,
лейцин – 75-80%, фенилаланин – 74-76% және валин 71-100% [141.147.209.231].
Егеуқұйрықтармен жүргізілген анализ, күріш глютелинінің құрамына кіретін
лизиннің сіңімділігі 87% ал треониннің сіңімділігі 86% екенін көрсетті.
Күріш глютелиніні берілген тәжірибиедегі егеуқұйрықтардан, жапон ғалымдары
құрамында треонині бар пептидттерді тапты [160].
Лизин қосылған күрішті, оған сонымен бірге метионин, треонин және
триптофанды тағамдық рационға қосып берілген балаларда, азот балансының
жақсарғаны көрінді [20].
Күрішті қайнатқанда күріш белогындағы лизиннің эпсилен-аминтоптарының
сіңірілуін төмендемейтінін, алдын-ала жүргізілген тәжірибиенің нәтижесі
көрсетті.
Күріш белогының тағамдық құндылығын анықтайтын өлшемі болып, протеинді
қолдану көрсеткіші (PER – protein efficiency ratio) қызмет атқарады. Оны
негізінен егеуқұйрық, тышқанның рационында белок мөлшері 9-10% болғанда
анықтайды. Бұл көрсеткіштің ақталған күріште ауытқуышылығының көп болуы,
көптеген себептерге байланысты. Оларға тәжірибиеге алынған егеуқұйрықтардың
жас ерекшелігі, жыныс ерекшелігі, тамақтандыру ұзақтылығы, күріш рационының
белок мөлшерінің дәрежесінің әр түрлі болуы, әр түрлі зерттеушілердің
рационға дәруменді-минералды комплексті қосуы жатады.
Ақталған күріш белогының шлифтелген күріш белогына қарағанда сіңімділігі
төмен [102]. Күрішті қайнатқанда белоктың сіңімділігі артады [179, 229].
Протеинді қолдану көрсеткіші күріш рационындағы белок дәрежесіне қарай,
келесідей аралықта ауытқиды: күріш – 1,73 -1,93 [102-202], шлифтелген күріш
– 1,38-2,56 [19,21,102,202], кебек – 1,61-1,92 [101, 103], ұрық – 2,59
[100,102], ұнтақ – 1,84-1,88 [101, 102].
Алынған нәтижелер белок фракцияларының биологиялық құндылығы, ондағы
алмастырылмайтын аминқышқылдарының болуына байланысты (проламин
ең төмен, глобулин және глютелин – орташа, альбумин ең жоғарғы тағамдық
құндылықты сипаттайды).
Белоктың биологиялық құндылығы және протеинді қолдану көрсеткіші
рациондағы белоктың дәрежесіне байланысты.
Кларк және басқа да ғалымдар [32] жоғары белокты күріштің тағамдық
артықшылығын адамдағы азот балансын зерттеу арқылы тексерді. BPI-76-1 (14,5
% белок)және Блубеннет (7,9 % белок) шлифтелген күріш сортын қолданып, 7
ересек адамда көп мөлшерде азоттың жиналуы байқалды. Жоғары белокты
күріштің тағамдық құндылығы жоғары, себебі онда алмастырылмайтын
аминқышқылдарының мөлшері көп.
Белоктың сапасының аз мөлшерде төмендеуінің себебі, оның құрамындағы аз
бағалы проламиннің мөлшерінің көбеюіне байланысты. Бірақ бұндай ауытқу аз
болады, себебі күріш белогы құрамында проламин мөлшері аз. Күріш сорттары
белок амминограммасы бойынша ажыратылады.
Белоктың осындай қасиеттеріне байланысты, селекционерлер белоктың
сапасын арттыруға емес, белоктың сапалық құрамын сақтауға, барлық күш-
жігерлерін салады [79].
Астық дақылдардың дәніндегі белокты бағалау үшін, бояуларды байланыстыру
әдісі қолданылды. Алынған нәтижелер бояуларды байланыстыру әдісі, күріш
ұнынының құрамында сілтілі аминқышқылдардың жалпы кездесу көрсеткішін
анықтайтынын көрсетті. Белоктың құрамының өзгеруі күріштегі белоктың
құрамының, аргининнің, гистидиннің өзгеруіне әсер етпейді. Бояғыштарды
жоғары лизин немесе белогы бар күріш формасын іріктеу үшін қолданады [94].
Сорттағы белоктың мөлшері 7% шамасында болады. Ал жоғары белокты BPI-76
сортында ол 9%- дан 16%-ға дейін болады [25].
Буланған күріште крахмалсыз компоненттер кәдімгі күрішке қарағанда көп
болады. Себебі күрішті бумен өңдегенде, күріш дәнінінің қаттылығын
арттырады, сөйтіп ол буланбаған күрішке қарағанда аз шлифтеледі
(шлифуется).
Белоктық құрамы бойынша ерекшеленетін, төрт түрлі шлифтелген күріштің
аминограммасы және белок сапасының көрсеткіші
Аминқышқылы, г16,8
г азот Интан IR8 IR8 BPI-76-1 HCP 0,05
Аргинин 7,90 8,78 8,82 8,58 -
Гистидин 2,45 2,45 2,48 2,48 -
Изолейцин 4,89 5,10 4,78 5,34 -
Лейцин 7,84 8,32 8,20 9,64 0,92
Лизин 4,27 2,77 3,69 3,35 0,32
Метионин 3,45 3,02 2,44 1,80 0,36
Метионин, цистеин 5,26 4,83 3,89 3,22 0,63
Фенилаланин 5,55 5,74 5,66 6,25 0,41
Треонин 4,10 4,10 3,78 3,75 0,20
Триптофан 1,35 1,26 1,05 0,97 0,08
Валин 6,24 6,55 6,51 7,30 -
Анықталған азот 102,7 101,3 98,5 99,8
1.4 Молекулярлық маркер түсінігі
Биологияға Маркерлік технология" ертеректе енген болатын. Биохимияда
маркер- белгі, идентификация факторы ретінде қолданылады. Генетикалық
маркерлер деп геномдағы локализациясы белгілі генді айтады. Ол генді
анықтай отырып басқа гендерді де анықтауға болады. Алайда зерттеушілер ген-
маркердің өзімен емес, оның айқын байқалатын сандық белгі ретінде көрінетін
фенотиптік көрінісімен жұмыс жасайды. Бұндай белгі сәйкес генді және
сонымен тіркескен басқа да гендерді анықтау факторы ретінде пайдаланыла
алады [8].
Бірінші этапта маркерлік технология барлық химиялық субстанциялар
жиынтығына сүйенген.Солардың ішіндегі келешегі бары - нуклеин қышқылдарының
және белоктардың макромолекуласының анализі болды. Молекулалық маркерлеу
нуклеин қышқылдарының және белоктардың полиморфизміне негізделген.Бұндай
полиморфизм майларға,спирттерге, органикалық қышқылдарға, екінші реттік
қосылыстарға физико-химиялық әдіспен анализ жасағанда көрінеді.Бірақ бұл
полиморфизм бірқатар кемшілігінің болуына байланысты биологияның
фундаментальды мәселесін шешуде кең қолданысқа ие болмады.Осындай
кемшіліктің бірі –ДНҚ-ның тұқым қуалайтын ақпараты жүзеге асу үшін,
көптеген аралық кезеңнен өтеді.
Маркер болуға жарайтын кез келген субстанция, белгілі бір талаптарға
сай болуы керек.Бұл әр түрлі дәрежедегі генетикалық жүйе маркерлеріне де
қатысты. Маркерлерді белгілі бір мәселені шешу үшін қолданудан
бұрын,маркерлерге қойылатын міндетті шарт болып,олардың қолдану нақтылығы
биохимиялық және генетикалық жағынан дәлелдену керек [9].
Бірқатар зерттеушілердің пікірі бойынша, молекулярлық маркерлер
белгілі бір қасиеттерге ие болуы керек және келесідей талаптарға жауап
беруі қажет: полиморфизмнің жоғары деңгейі, тұқым қуалаудың кодоминанттық
ерекшелігі, нақтылы мәселені шешуде геномда оптималды деңгейде кездесетін
жиілік, геномда хромосома бойынша біркелкі таралуы, селективті нейтралды
болуы; маркер параметрлерінің оңай бағалануы,маркер параметрлерін бағалау
автоматизациясының мүмкіндігі, маркер параметрлерін бағалаудың жоғары
деңгейде жүргізілуі, лабаротория арасында мәліметтермен оңай алмасу
мүмкіндігі [10]. Осы айтылған талаптардың барлығына дерлік жауап беретін
молекулярлық маркерлердің болмайтынын айта кеткен жөн.
Белоктық және ДНҚ маркердің артықшылығы болып, олардың басқа
субстанцияларға қарағанда, тұқым қуалайтын ақпаратты сақтаушыға жақын
орналасуы немесе өздері сол ақпаратты сақтаушы болып табылады(мысалы ДНҚ).
Көп жағдайда белоктық және ДНҚ-маркерлерді (молекулярлық маркерлер-ММ)
белгілі бір гендік жүйенің - аллельдің, хромосоманың,геномда бар немесе
жоқ екенін анықтау үшін қолданады.
Молекулалық маркерлерді биологиялық және ең алдымен агрономиялық
белгілеріне анализ жасауда қолдану,әлдеқайда ауыр, талас тудыратын және
қиын іске асатын іс болып табылады.Себебі фенотип, генотиптің ортамен
байланысының нәтижесі болып табылады. Мұндай белгілерді маркерлеуде ММ-ді
тікелей қолдану тиімділігі,олардың сыртқы орта факторымен және белгіні
ұйымдастыру қиыншылығымен байланысты. ММ-ді мұндай белгілердің анализінде
қолдану,белгілі бір қиыншылыққа кездесіп отыр.Күрделі белгілердің шығуына
жауап беретін, барлық әрекет етуші факторлардың ішінен,қарапайым
элементтерді анықтауға мүмкіндіктің бар болуы - ерекше жағдай болып
табылады. Мысалы, амилоза спекторы бойынша генотипті сұрыптау, қара бидай
ұны мен жаздық бидайдың нан пісіру қасиетін жақсартады.Тағы осыған ұқсас
мысалдарға, бидайдағы жоғары және төмен молекулярлы глютенин
компоненттерін, соядағы трипсин тежегішін және т.б. мысалдарды келтіруге
болады. Бірақ бұл мысалдар әзірге көп емес [9].
Өсімдік шаруашылығында молекулалық маркер технологиясын қолдануды үш
бағытқа бөлуге болады: өсімдіктің әлемдік генетикалық қорымен жұмыс
жасағанда, селекциялық жұмыста, тұқым шаруашылығында және тұқымдық
бақылауда [11].
Изоферменттік жүйені көп қолданудың арқасында біраз тәжірибе
жинақталды. Мұндағы басты проблема - әдісті стандарттау. Изоферменттік
жүйенің басым көпшілігі маркерлер үшін өте қолайсыз онтогенетикалық,
ұлпалық немесе мүшелік ерекшелікке, сонымен қатар температураға, орта
қышқылдығына, тамақтану режиміне және т.б. өзгергіштікке ие. [9,12,13,14].
1.5 Ауыл шаруашылығында қолданылатын белоктық маркерлер мен қор
белоктары
Бастапқы және селекционды материалға анализ жүргізу үшін, жаңа
селекционды программалар тез, оңай және нақты анықтайтын әдістерді қажет
етеді, солардың ішінде белоктық маркер әдісіне ерекше мән беріледі [8].
Генетикалық маркер ретінде белоктарды қолданудың болашағын айтқанда,
бұл мәселенің екі бір-бірімен тығыз байланысты аспектісіне оралу ерек:
біріншіден белоктар тұқым қуалаушылықты жүзеге асыратын бастапқы материал,
екіншіден әр түрлі генетикалық жүйелерді және генетикалық өзгергіштік
дәрежесін маркерлеуді қамтамасыз ететін көптеген әр түрлі белоктар бар.
Белоктарды функционалдық қызметіне байланысты, мынадай мәселелерді шешу
үшін қолдануға болады: белгілерді маркерлеу, генетикалық қорды
идентификациялау, геномдық туыстық, популяциялық генетиканың мәселелері
[8,9,11].
Себебі белоктық маркерлер (изоферменттер, фермент ингибиторлары,
тұқымның қор белоктары және т.б.) кодоминантты түрде тұқым қуалайды.
Олардың көмегімен популяциялық-генетикалық зерттеулерді жүргізуге болады.
Популяция аралық және популяция ішілік генетикалық әртүрлілікке анализ
жасауға, гетерозиготалық дәрежесін зерттеуге болады.[ 15,16,17,18].
Әр түрлі биологиялық мәселелерді щещуде маркер ретінде белоктардың
негізгі 2 тобы кең қолданылады. Олар – изоферменттік жүйе және дәннің қор
белоктары [19].
Изоферменттер деп бір түрдің дарабастарынан бөлініп алынған
ферменттердің генетикалық детерминацияланған молекулалық көп формасын
атайды. Олар бірдей субстратты спецификалыққа ие, бірақ бір-бірінен
айырмашылығы өздерінің бірінші реттік құрылымы және физико-химиялық
қасиеттері бойынша болады: электр өрісіндегі қозғалғыштығы, субстрат мен
ингибитор молекулаларына туыстығы және температураға төзімділігі бойынша
[20].
Алайда пайда болу механизміне қарамастан дәннің изоферменттік спектрі
өсімдіктердің белгілі бір түр, сорт және линиялары үшін аса спецификалы
болып келеді.
Селекционды схемада изоферменттің спектрі бойынша бақыланатын геннің
гомо және гетерозиготалық жағдайын, ата-аналық формасын және олардың
гибридтерін анықтау изоферменттерді қолдануға негізделген.
Изоферменттермен қатар ауылшаруашылық дақылдарының қор белоктарын
генетика және селекциядағы қолданбалы және фундаментальды зерттеуде
пайдалануға ыңғайлы объект болып табылады.
Дәннің белоктары екі топқа бөлінеді: метаболиттік және қор белоктары
[21].
Дәндер – онтогенездің фиксирленген фазасы болып табылады [19]. Қор
белоктарының дәндері ұзақ жылдар бойы өзгеріссіз қалады.
Астық дақылдардың белоктары ерігіштігіне қарай төрт фракцияға бөлінеді
[22].
Белоктық фракциялар арасында ерекше орынды спиртте еритін дән белоктары
- проламиндер алады [11].
Проламиндер гетерогенді белоктардың күрделі тобы болып табылады.
Компоненттік құрамы шығарған жылына тәуелсіз және әр түрлі ауданда
өсіргенде өзгермейді.Бұл олардың генетикалық детерминирленгенінің дәлелі
болады. Оларда тіршілік полиморфизінің жоғары дәрежесі анықталды. Бұл күріш
генотипінің тіркелуін және идентификациясын жүргізуін және
изоэлектрофоретикалық спектрлерінің ерекшелігін қамтамасыз етеді [
22,23,24]. Проламиндер бірнеше ерекшелік дәрежесімен, сонымен қатар сорттық
ерекшелігімен сипатталады [25].
Проламиндер жоғарыда айтылғандай гетерогенді.Молекулалық массасына,
аминқышқылдық құрамына, молекулаларының структуралық құрылымына және
хромосомалық бақылануына қарай төрт топқа бөлінеді [26]
1. Бос немесе мономерлі, молекулалық массасы 20-44 кДа шамасында
болатын күкіртке бай (S- бай) проламиндер;
2. Агрегативті S- бай проламиндер, молекулалық массасы 20-44 кДа
шамасында;
3. Күкірті аз проламиндер, молекулалық массасы 45 -80 кДа;
4. Агрегативті жоғары молекулалы проламиндер, молекулалық массасы 90
-145 кДа (АВМП).
S- бай проламиндер цистеиннің көп мөлшерде болуымен сипатталады, S-аз
проламиндер - цистеиндері өте аз, лизин мөлшері де аз,бірақ глютамин,
пролин және фенилаланинге өте бай. Осы үш аминқышқыл қалдығының соммасы
80%. құрайды. Жоғары молекулалық пролиндерде глицин мөлшері көп.
Проламиндер - астық дақылдардың эндосперміндегі жоғары маманданған қор
белоктары. Олар құрамында пролиннің және глютаминнің жоғары дәрежеде
болуымен, бірақ негізгі амин қышқылдарының, соның ішінде лизиннің төмен
болуымен ерекшеленеді. Олардың зерттеу объектісі ретіндегі маңызы бірнеше
себептерге байланысты.Проламиндер көпкомпонентті және генетикалық
полиморфты. Көптеген агрономиялық маңызды астық дақылдарының проламиндері
тек қана үш мультигендік локустармен кодталатыны анықталды.
Күріш глютелині
Глютелин күріштің басқа фракцияларына қарағанда ең көп ЖММ(ОММ) –ға
ие.Оның аминограммасы шлифтелген күріш аминограммасына ұқсайды. Глютелинді
кезекті күйдіргіш натриймен редисперсия жолымен, тұз қышқылы арқылы
нейтрализациялау және натрий хлорымен тазартқанда,көмірсулардың мөлшері
азайып, азот мөлшері артады 16,9-дан 17,6%-ға дейін [186,215] . Глютелинді
4Б сефарозды хромотографиялау арқылы 6*105 [215] ЖММ (ОММ) анықталды. 2Б
сефарозада жасалған хромотографияда олардың молекулалық массасы бойынша
гетерогенді екенін көрсетті. ЖММ (ОММ) үш фракцияда 2*10 6-нан және 30*10
6-ге дейін және одан көп болды. ЖММ (ОММ) жоғары фракцияда 8,4% лизин
болды[206].Өте әлсіз күйдіргіш натрий ерітіндісінде экстракцияланған
шлифтелген күріштің глютелинінде лизиннің мөлшері кәдімгі глютелин
препаратына қарағанда жоғары болды[215].
Глютелиннің гетерогендігін құрамында бета-меркаптоэтанол, хлорлы
натрий,натрий бораты (рН 10) және натрий лаурилсульфаты бар 70 % этанолмен
фракцияға бөлу арқылы көрсетуге болады[125]. Фракциялар аминқышқылдық
құрамы бойынша, әсіресе лизин бойынша, электрофоретикалық қозғалғыштығы
бойынша ерекшеленді.
Глютелин рН 3-тен төмен болғанда және 10-нан жоғары болған жағдайда
ериді [207]. Крахмалдың белокпен әрекеттесуі ерітіндіде жүреді. Сілті
арқылы экстракциялап алынған глютелин препараттарының көбісінде құрамында
цистеиннің аз болуы, цистейннің сілтілі ортада диградацияға ұшырауынан
[215].
Шекаралық бос электрофорезде (свободный пограничный электрофорез)
глютелин 1 жолақ [96], ал қағаз электрофорезде (рН 10) – 3 жолақ болды
[163,164]. Ал крахмалды гель электрофорезінде глютелин негізінен үлгіде
орналасады [215].
Сефадекс G-200-дегі хроматография көрсеткендей, бета-
меркаптоэтанолмен глютелинді қалпына келтіру және акрилнитритпен алкилдеу
глютелиннің ЖММ(ОММ)-ін 6*10.4-ға дейін төмендетеді немесе нативті
глютелин ОММ-ін 10% -ға дейін төмендетеді[215]. Қалпына келген глютелин
карбоксиметилді С-50 сефедакс хроматографиясы бойынша 1 нейтралды басты
(80%) фракциядан және 2 кіші фракциядан тұрады[187]. Басты фракцияның N-
соңғы аминқышқылының ОММ-і анықталмаған, себебі оны анықтайтын қышқыл
алынбаған. 2 басқа фракциялары (әрқайсысы 10% -дан) N-соңы ретінде глицин
қышқылы болған. Олардың ОММ-і 35 000 және 43 000 құрады. Бұл белоктар
нуклеопротеиндер тобына жатады, олар негізінен глютелин препаратының
құрамдас бөлігі болып табылады [105]. Нативті глютелинде N-соңы глицин
қышқылы түрінде болуы, сілтілі белок қоспасының болуымен түсіндіріледі
S-цианоэтил глютелинін рН 4,3; 5,0 және 7,4 болатын полиакриламид
гелінде жүргізген электрофорезде тек 2 ғана жолақ анықталды [186]. Үлкен
нейтралды жолақ - басты глютелин субфракциясына сай келеді, ал кішісі – екі
сілтілі белокқа сай келеді.
Басты S-цианоэтил глютелин фракциясының және ОММ 43000 болатын бір
сілтілі белоктың аминқышқылдық құрамының өзара айырмашылығы анықталған
[191]. Нағыз глютелин құрамында жоғары дәрежеде глутамин қышқылы, цистин,
триптофан және глициннің болуымен, бірақ аз мөлшерде лизин және метионин
болуымен сипатталады.Барлық глютелиннің аминқышқылдық құрамы негізінен
басты нейтралды суббірлікпен анықталады(табл. 14). Глютелин жоғары мөлшерде
дикарбон қышқылының (аспаргин және глутамин) болуымен сипатталады. Олардың
60 % амидті формада болады.
Глютелиннің басты бөлігінің ОММ нақты анықтау қиын, себебі оның
сілтілі ерітіндіде еруі шектелген және N-соңды амин қышқылының анықталмауы
[191]. Негізгі фракцияны 8 М несепнәрде седиментациялық анализ жүргізу
нәтижесінде 1,4 S-те S 20. w болатын бір биік нүкте(пик) және
концентрациясы 0,92% болатын белок анықталды. Бұдан күріш глютелинінің ОММ
шамамен 20 000 құрайтын суббөліктен тұратыны анықталды.Бұл құрамы бойынша
анықталған, ең минимальды ОММ-ге сай келетін метионнинмен бірдей. Бұдан
жоғары шама (60 000) сефадекс G 200-де жүргізілген хроматография әдісімен
анықталған, мұнда 3М несепнар қолданылған [215].
Осыған байланысты бұл белоктарды көп жағдайда өсімдік генетикасының
және селекциясының теориялық және практикалық сұрақтарын шешу үшін
қолданады [8,9,26].
1.6 Күріш сорттарын паспортизациялауда қолданылатын белоктық маркерлер
Осборнның классификациясы [27,28] бойынша, дәннің белоктары: суда
еритін - альбуминдер, тұзда еритін - глобулиндер, спиртте еритін -
проламиндер, глютениндер - сілтілі ортада және склеропротеиндерде еритін,
спиртте, суда, тұзда ерімейтін болып бөлінеді.
Қор белоктарының негізгі массасы эндоспермде жиналады. Өсіп келе жатқан
тұқымға қоректік зат ретінде қызмет атқарады.
Oryza sativa L. сорттарын идентификациялау үшін генетикалық маркерлер
ретінде - күріш дәнінің глютенин, глобулин және альбуминдерін қолдануға
бірнеше әрекеттер жасалды. [29, 30,31].
Күріштің альбумин, глютенин және глобулинінің компоненттік құрамын
электрофоретикалық зерттеуде, белоктардың полиморфты табиғаты мен жоғары
гетерогендігі және көп компонентті екені анықталды. Бірақ глобулин,
глютенин және альбумин дақылының электрофоретикалық компоненттік құрамы О.
Sativa L. сортының түр ішілік дифференциациясын ғана көрсетеді [29,31].
Иванова Д.И және әріптестерімен [30] жүргізген тоғыз түрлі О. sativa L.
сортының глютенинін зерттегенде,тек қана үш түрлі спектр нұсқасын байқай
алды және олардың барлығы құрамындағы қышқылдық полипептидтердің
әртүрлілігімен ерекшеленді.Спектрдің екі нұсқасы минорлық компоненттерінің
орындарының әр түрлілігімен сипатталса, үшінші спектрде молекулалық массасы
шамамен 33 кД. болатын полипептид болмады. Сорттық деңгейде глютениндердің
полипептидтік құрамының өзгергіштігінің болмауы, О. sativa L. сортының
идентификациясында болашағы жоқ белоктық белгі болып табылады.
Иванова Д.И. және әріптестерімен (ВИР, лаборатория белка и нуклеиновых
кислот) жүргізген зерттеулері дақылдық күріштің глобулин, альбумин,
глютениндердің полипептидтік құрамының салыстырмалы консервативті екенін
көрсетті.
1.7 Проламиндердің күріш сортарын паспортизациялауда қолданылуы
Күріштің қор белоктары құрамы бір 10 kDa проламині бес 13 kDa A және
жеті 13 kDa B проламині және екі 16 kDa проламині [32] бар "жеті геннен"
тұрады [33]. Олар өзінде өндірілетін дақылдардың биотүрі, сорты, түрі мен
жабайы тұқымдастары жайлы генетикалық және филогенетикалық ақпарат
жинақтайды. Бұл белоктардың генетикасы мен биохимиясы жақсы зерттелген. Бұл
белоктар компонент тобы ретінде тұқым қуалайды. Олардың гендері жинақы
орналасқан.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Күріштің морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері
1.2 Күріш дәнінің және оның фракцияларының биохимиясы
Күріш белоктарының тағамдық құндылығы
1.3
1.4 Молекулярлық маркер түсінігі
1.5 Ауыл шаруашылығында қолданылатын белоктық маркерлер мен қор
белоктар
1.6 Күріш сорттарын паспортизациялауда қолданылатын белоктық
маркерлер
1.7 Проламиндердің күріш сортарын паспортизациялауда қолданылуы
1.8 Қазақстандық глютиноздық күріш сорттарын шығарудың қазіргі
жағдайы мен болашағы
2 ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАР МЕН ӘДІСТЕРІ
2.1 Зерттеу объектісі
2.2
2.3
2.4
2.5
2.6
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ
3.1
3.2
3.3
3.3.1
3.3.2
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Күріш – астық тұқымдасына жататын бір немесе көп жылдық өсімдік.
Күрішті бағалы жармалық дақыл ретінде өндіру жылдан жылға ұлғайып келеді,
оның бірнеше себептері бар. Біріншіден күріштің жармасы жоғары калориялы
диетикалық азық, оның 1 килограмы 3590 калорияға тең. Жарманың абсолютті
құрғақ затының құрамында 88% крахмал, 6-8% ақуыз, 0,5% май, 0,5% қант бар.
Адам ағзасына сіңімділігі (96%) мен қорытылымдылығы (98%) бойынша әсіресе
диетикалық және балалар тағамы ретінде азық-түліктік дақылдардың ішінде өте
жоғары бағаланады. Екіншіден, күріш жер шары халықтарының (Қытай, Үндістан,
Корея, Вьетнам, және басқа елдердің халықтары жартысынан астамының сүйіп
жейтін тағамы [1].
Күріш Азияның оңтүстік-шығысынан тараған, сондықтан бұл дақыл егісінің
көпшілігі – 83,4 млн гектары – Азияда орналасқан. Күріш Америкада 5,6 млн,
Африкада – 9,3 млн, Европада – 0,6 млн гектардан астам жерге
өсіріледі.Қазақстанда күріш Қызылорда, Алматы (Балқаш және Қаратал ауданы)
және Оңтүстік Қазақстан облыстарында өсіріледі. Соңғы жылдары республикада
күріш егісінің ауданы азайып кетті, егер 1991 жылы күріш 135 мың гектарға
егілсе, 2007 жылы 75,7, ал 2009 жылы 85,3 мың гектарға себілді [2].
Күріш сорттарын құрамында амилозаның болуына байланысты мынадай
классификацияға жіктейді: глютенозды (амилоза-0% ), өте төмен амилозды
(амилоза-2-3%), төмен амилозды (амилоза 10-21%), орташа амилозды (21-25%),
салыстырмалы жоғары амилозды (26-27%), жоғары амилозды (27%). Амилозаның
мөлшері глютенозды күріш сорттарында 0%, ал кейбір үнді күріштерінде 35-
37%. Зерттеушілердің анықтауы бойынша ұзындәнді сорттарға Азия елдерінде
өсетін күріштер жатады, оларда амилоза мөлшері 24-38%, қысқадәнді сорттарда
15-20%. Отандық күріш сорттарында амилоза мөлшері 15-21%. Дружный және
Кумир сорттарында 23-24,5% [3].Глютеноздық күріш құрамында амилозасы жоқ,
езілгіш күріш. 70-жылдар ортасында күріштің глютеноздық сорттарының
селекциясы басталды. Олардың сұрыпталуы не үшін қолданылатынына байланысты
жүргізілді. Күріштің глютенозды дәнін арнайы диетикалық және балалар
тағамдарын өндіру мақсатында қолданылады [4].
Дүниежүзілік тәжірибе көрсеткендей, күріштің өнімділігін жалпы
арттыруда әр түрлі елдерде сорттың үлесіне 50%-дан 70%-ға дейін келеді.
Дегенмен де, әрбір өндіріс құрал жабдығы сияқты сорттар да “сапалық” және
“физикалық” ескіреді, тұқым шаруашылығының жеткілікті тиімділігі жүйесі
жағдайында да өзінің бастапқы биологиялық және шаруашылық қасиеттерін тез
жоғалтады.
Қазіргі таңда күріштің жаңа сорттарын шығару кезінде, дәннің және
жарманың сапалық көрсеткішін (белок және амилозаның мөлшері), технологиялық
қасиетін (эндоспермнің сынғыштығы, шыны тәрізділігі, дәннің мөлшері мен
формасы, жарманың жалпы шығуы және бүтін ядроның шығуы), күріштің тағамдық
құндылығын жоғарылату үшін бағытталған селекцияға аса мән береді [5].
Күріш сорттарын алудың қарқындылығын жоғарылату үшін селекцияны
жүргізуде қолданылатын әдістерді толықтыру, жаңарту, жаңа селекциондық
материалдарды жасау, зерттеу керек.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Глютиноздық күріштің Отандық формалары мен линияларын жасау үшін
қазақстандық және ресейлік күріш сорттарын белоктық паспортизациялау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Амилоздық және глютеноздық күріш сорттарындағы жалпы белоктың мөлшері.
2. Күріштің амилозалы және глютинозды сорттарындағы глютениндердің
спектрін анықтау;
3. Белок спектріне байланысты кластерлік талдау және белоктық формуласын
құру.
4. F1 ұрпақтартардағы жалған гибридтерді анықтау
Жұмыстың өзектілігі:
Қазақстанда глютеноздық күріштің отандық формалары мен линияларын
шығару үшін глютеноздық сорт түзетін күріш сорттарының белоктық құрамын
зерттеп, олардың глютеноздық сортты шығару қабілеттілігін анықтау және оны
селекцияға енгізу үшін зерттеу қажет.
Мақсаты
• Алғашқы отандық глютинозды күріштің формалары мен линияларын шығару
үшін қазақстандық (амилозалы) және ресейлік (глютинозды) күріш
сорттарының белоктық құрамы бойынша ерекшіліктерін анықтау.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1. Күріштің морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері
Күріш (Oryza sativa). Жер шары халқының жартысынан астамы күрішті тамақ
етеді. Бұл Азия халқы үшін тамақтық энергия мен белоктың басты көзі болып
табылады. Мысалы, Қытай күріш пен бұршақ есебінен жоғары калориялы тамақ
проблемасын ойдағыдай шешуде. Дәнді дақылдардың ішінде крахмалдың ең жоғары
мөлшері күріш дәнінде, ал бұршақ дақылы соя дәні белокқа және майға бай
келеді. Индияда, Индонезияда және Оңтүстік-Шығыс Азияның басқа елдерінде
күріш жылына 2-3 рет өнім береді [6].
Морфологиялық ерекшеліктері. Күріш Oryza тегіне қоңырбастар (Poaceae)
тұқымдастығына жатады және 25 түрді біріктіреді, оның ішінде кең тараған –
мәдени (егістік ) күріш - Oryza Sativa L . Ол екі түр тармаққа бөлінеді:
- Кәдімгі күріш
- Ұсақ күріш
Олардың бір-бірінен айырмашылығы – дәннің ұзындығында. Біріншісінің дәнінің
ұзындығы 5-7 мм және одан да ұзын болса, екіншісінікі – 4мм-ге жуық болады.
Кәдімгі күріш екі тармаққа бөлінеді:
- үнді (indica) – дәні ұзын және жіңішке. Ұзындығы мен енінің ара
қатынасы 3,0 -3,5:1 және одан да алшақ, гүл қауызы әлсіз түкті;
- қытай –жапон (sino-japonica) – дәні жуан және жалпақ, ұзындығы мен
енінің ара қатынасы 1,4-1,9:1. Қытай –жапон (sino-japonica) – гүл
қауызы қалың түкті.
Кәдімгі күріштің екі тармағының көптеген түршелері бар. Қытай – жапон
түр тармағының түршелері екі топқа бөлінеді:
а) кәдімгі күріш
б) желімді күріш
Олардың негізгі айырмашылығы, дән консистенциясы мен химиялық құрамының
әртүрлілігінде; кәдімгі күріштің өсіріліліп жүрген түршелері – үнді және
қытай – жапон тармақтарына жатады.
Түршелерді бір – бірінен ажыратудың негізгі белгілері:
* гүл қауызы төбесінің сипаты – тік немесе иілген;
* Қылтықтылық – қылтығы бар немесе жоқ;
* Гүл қауызының түсі – әртүрлі;
* Қылтық түсі – гүл қауызы түсіндей;
* Дән түсі – көбінесе ақ.
Кәдімгі күріш – бір жылдық өсімдік.Тамыр жүйесі шашақты, тереңге
бойламайды(0,2-0,25 м тереңдікке ғана), тамыр талшықтары әлсіз дамыған,
бірақ көп – 300-ге дейін. Тамырда арнайы ауа өткізгіш тканьдер (аэренхима)
барлығының арқасында күріш үнемі су жайылған жағдайда өсіп-жетілуге
бейімделген. Ондай тканьдер сабағында және жапырағында да болады. Сабағы –
биіктігі 0,8-1,2 м қуыс, түйін аралықтардан (9- 20-ға дейін) тұратын сабан.
Сабақтар күшті түптенеді, 3-5 өнімді сабақ қалыптастырады.Сабақтары-сызықты-
ланцетті, қырлы жүйкеленген, шеттері үшкірленіп біткен, ұзындығы 20-25 см,
ені 1,5-2,0 см. Негізгі түсі – жасыл, алайда қызыл, қызғылт, қоңыр-күлгін
де болады. Жапырақ саны - 10 -13дана. Гүл шоғыры – (20-30см) қырлы орталық
білігі бар, одан бірінші дәрежелі 2-3 бұтақшалар шығады, олардан екінші
дәрежелі бұтақшалар тарайды да ұштарында бір гүлді масақшалар орналасқан.
Масақ қауыздары қалың, ланцетті, гүл қауыздары қатты, тығыз, қабырғалары
мен қырлары болады, төменгілері қылтықты болуы мүмкін. Масақшалары- бір
гүлді. Гүл қауыздары сарғыш, қызыл, қоңыр, қоңыр-күлгін, қара болуы
мүмкін.Гүлдері басқа астық дақылдарынан алты аталықтарының барлығымен
ерекшеленеді. Күріш –өздігінен тозаңданады. Дәні қабықты [7].
Биологиялық ерекшеліктері. Күріш – жылу сүйгіш дақыл. Оның өнуіне
қолайлы температура 11-12°С, ал 14-15°С жылулықта ол тез және тегіс көктеп
шығады. Күріштің вегетация кезеңінде өсуі үшін оңтайлы температура 25-30°С
шамасында. Оның жаңа шыққан көгіне 0,5°С салқынның өзі қауіпті. Күріштің
толық жетілуі үшін 3000-3500°С белсенді температура жиынтығы қажет.
Барлық ауыл шаруашылық дақылдарының ішінде суды көп пайдаланатын дақыл
– күріш. Оның транспирациялық коэффициенті орта есеппен 500-600-ге тең
болады, бірақ танапта үнемі су қабаты болғандықтан, бұл көрсеткіш төмендеуі
мүмкін.
Вегетация кезеңінде күріштің суды қажет етуі әр түрлі. Суды өте қажет
ететін кезі түптенуден сіпсебас шығаруға дейінгі кезең. Ол кезеңдерде күріш
атызындағы қабаты 15 см-ден кем болмау керек.
Күріш дәні сүттеніп піскен кезде атызға су жіберу тоқтатылады, ал
қамырланып піскенде атыздағы су ағызылып танап құрғатылады.
Бір гектар күріш егістігіне 15-18 мың текше метр су жұмасалады.Күрішті
әр түрлі топырақта өсіруге болады, дегенмен оған механикалық құрамы ауыр
топырақтар оңтайлы, Қазақстанда күріш егістіктері сұр топырақты жерлерде
орналастырылған.
Қазақстанда өсіруге рұқсат етілген күріш сорттары: Авангард, Алтынай,
Арал 202, Златый, Қарақалпақстан, Кубань -3,Краснодарский 424, Лазурный,
Лиман, Мадина, Маржан, Опытное, Пак-Ли, Солнечный, Уз-Рос7-13, Уз-Рос-59,
Уштобинский [7].
Қазақстанда күріштің бірнеше сорттары бар. Қазақстанда көбірек
таралғаны –Алакөл және Үштөбе сорттары. Оларды Қазақ егіншілік ғылыми-
зерттеу институтының ғалымдары шығарған, негізінен Қаратал өзенінің бойында
өсіріледі. Алтынай сорты – ҚР БҒМ Өсімдіктер физиологиясы, генетикасы және
биоинженериясы институтында шығарылған. Бұл сорт Іле өзенінің бойындағы
Ақдала аймағында өсіріледі.
Қазақстанда күріш өсірілетін негізгі аймақтар Қызылорда облысының
Сырдария өзенінің бойында, сондай-ақ Балқаш өңірінің оңтүстік-батыс тұщы
сулы аймақтарында орналасқан. Қабықталған (обрушенный, удалены оболочки,
шелушенный) күріш дәнінде, 12 % ылғалдылықта, 8 % белок болады, ал
тазаланған күріш дәні (шлифованный, удалены зародыш и оболочка) 7 %
белоктан тұрады. Күріштің жоғары белокты сорттарында белок 12-13 %-ға дейін
жетеді. Күріштің жоғары белокты түрлерінің эндоспермінде белок біркелкілеу
орналасады. Мысалы, 11% белогы бар тазаланған күріш эндоспермінінің сыртқы
алейрондық қабаттарындағы белок құрамы 19 %-ға дейін жетсе, дәнінде 5%
белок болатын күріш дәнінің осы қабатындағы белок мөлшері, небәрі, 12%
ғана құрайды. Кебекте (алейрон қабаты + ұрық) крахмалды эндоспермге
қарағанда белок көбірек болады, себебі белоктың елеулі үлесі күрішті
өңдегенде және дәнді тазалағанда жоғалады. Жоғары белокты күріш тегістеп
(шлифовать) өңдеуге тұрақтырақ келеді және мұндай күріш кебекті және мучки
“кипакты” ұнтағын аз береді [6].
Күріш дәнінен ұнды өте сирек дайындайды, себебі одан нан пісірмейді.
Тағам мақсатында, мысалы, палау дайындау үшін дәндері пісіргенде ісінетін,
бірақ езіліп, тұтас бір массаға бірікпейтін сорттарын пайдаланады. Күріштің
ұндық (мучнистый) эндоспермі бар сорттары борпылдақ (үгілмелі)
эндоспермісімен және ондағы крахмал дәндерінің сиретілген, босаң
орналасуымен ерекшеленеді. Күріштің мұндай сорттарының эндоспермінде суда
ерігіш декстриндер көп болады. Ал эндоспермі шыны тәріздес сорттарында
протеин көбірек болады, олар крахмал түйіршіктері арасындағы кеңістіктерді
толтырады, эндоспермнің көміртекті қанқасын нығыздайды және бекітеді. Бұл
шыны тәріздес эндоспермі бар күріш дәнін пісірген кезде езілмеуін
қамтамасыз етеді [6].Шығыста күрішті тегістеп, кейін ысып жылтыратады
(полируют), ал кейде жылтыратады (глазируют) – күріш дәнін жұқа тағамдық
жылтыратқыш қосылыспен жабады. Бұдан басқа, күріштің – басмати (гималай),
жасминдік күріш (хош иісті, тайландтық) түрлері бар. Жоғары дамыған
технологиясы бар шетелдік ірі компаниялар күрішті өңдеумен қатар,
коммерциялық мақсатта, әртүрлі сортты күріштің аралас дәнді партияларын
шығарады. Мысалы, қабықталған ұзын дәнді (50%), гималай күріші (Индия)
күріші (25%) және солтүстік америкалық жабайы күріш (Selvagio) 25%. Бір
қызығы аталған кәсіпорындар өздері күріш өндірмейді. Қазқстанда күріштің
өңделген тауарлық дәні СТ РК 1020 – 2000 стандартының талаптарына сәйкес
келуі тиіс [6]
1.2 Күріш дәнінің және оның фракцияларының биохимиясы
Тегістелген күріштің жалпы белогының басқа дәнді дақылдардың
белоктарынан өзгеше бір ерекшелігі бар. Мысалы, бидаймен салыстырғанда,
күріш белоктарының фракциялық құрамы келесідей болып келеді:
Кесте 1 - Күріш пен бидай дәндеріндегі жалпы белоктардың мөлшері (Осборн
фракциясы), %
Дән Альбумин Глобулин Проламин Глютенин
Күріш 5 10 5 80
(шлифтелген)
Бидай 12 15 32 43
Глютенин күріштің басты белоктық фракциясы болып табылады. Күріш
глютенині – жоғары молекулалы белок, гетерогенді және ерігіштігі,
электрофоретикалық қозғалғыштығы және амин қышқылдық құрамы бойынша әр
түрлі болады. Күріш глютениніндегі азот мөлшерінің 16,8 % құрайтынын ескере
отырып, күріш дәніндегі ылғал протеиннің мөлшерін анықтау үшін Кьельдаль
әдісі бойынша анықталған азот құрамын 5,95 коэффициентіне көбейтеді.
Глютенин эндоспермнің сыртқы қабаттарының белоктық денешелерінде
шоғырланған. Альбуминдер, негізінен, ұрықта және эндоспермнің алейрон
қабатында болады. Сондықтан тазалаған күрішке қарағанда, кебек пен
қабықталған (шелушенном рисе) күріш белогының тағамдық құндылығы жоғары
болады. Күріш белоктарындағы лизиннің жоғары болып көрінетін себебін,
дәндегі проламиндік фракциясы – оризениннің өте төмен мөлшерімен, яғни
тағамдық тұрғыдан төмен сапалы белоктың болуымен түсіндіруге болады.
Сондықтан күріш дәні тұтастай басқа дәнді дақылдардағыдай, амин қышқылдық
құрамы бойынша теңестірілмеген, ал ондағы бірінші кезектегі лимиттелетін
(жетіспейтін) амин қышқылы лизин болып табылады. Бірақ басқа дәнді
дақылдармен салыстырғанда, күріш белогының сапасы жоғары болады. ФАО
деректері бойынша сүт казеині сапасының салыстырмалы көрсеткіші – 75
(эталон), ал күріштің жоғары белокты сорттарының дәніндегі белоктардың бұл
көрсеткіш 40-42 (эталон) құрайды.
Күріштің тағамдық құндылығының төмен болуының басты себебі күріш
белогының сапасында емес, дәндегі жалпы белок мөлшерінің төмен болуы болып
табылады. Күріш дәніндегі белок құрамының артуы осы бағалы азық-түлік
дақылының, белок қосылысының жоғары лизинді глютенинді фракциялар есебінен,
лизиннің тапшылық проблемасын толықтырады.
Орташа амилозды сорттан дайындалған күріш жармасын чипс, сүттен
жасалатын тағамдар даярлауда және палаудың бірнеше түрлерін дайындауда
қолданылады. Жоғары амилозды сорттар тағамдық өңдеу кезінде күріш ядросының
формасын еш өзгеріссіз сақтайды, бұл дайын тағамда қоректік заттардың
сақталуын қамтамасыз етеді. Оларды әр түрлі гарнирлер жасағанда қолдануға
ұсынылады. Қайнатылған түрінде күріш ядросының консистенциясы тығыз, қатты
және шашыраңқы болады. Неғұрлым амилозасы көп болған сайын, дәннің крахмалы
соғұрлым көп суды сіңіреді. Олардың көлемдері ұлғаяды және амилозаның
сутектік байланысты түзу қабілетіне байланысты езіліп кетпейді.
Кесте 2 – Шлифтелген күріштегі және оның өнімдеріндегі белок фракциялары,
%
Төмен белокты үлгілер Жоғары белокты үлгілер
Көрсеткіш Шлифтелген күріш, %
Амилоза, % Амилопектин, %
Күріш 17 83
Бидай 24 76
Жүгері 21-23 77-79
Картоп 19-22 78-81
Сонымен қатар, жоғарыда көрсетілгендей, күрішті басты белогы - глютенин
(80%) суда ерімейді (сілтіде ериді), сондықтан оның құрамы күрішті пісіру
кезінде тазартылған (шлифованный) күріштің крахмал дәндерінің суды сіңіру
жылдамдығы мен дәрежесіне елеулі әсер етеді.
Дәнді дақылдардың крахмалындағы амилоза мен амилопектиннің ара
қатынасындағы болатын айырмашылықтар, оларға амилазалардың әсер ету
дәрежесі барлық дерлік дәнді дақылдар дәндерінің, ұнының және жармаларының
наубайханалық және технологиялық қасиеттерінің негізінде жатыр. Мысалы,
әртүрлі күріш сорттарынан дайындалатын жармалардың пісіру кезіндегі
езілгіштік дәрежесі крахмал полисахариді фракцияларының ара қатынасына
байланысты болады.
Күріштің крахмалын гидролиздеуші ферменттерінің қатарына α- және β-
амилазалар, глюкозидазалар және фосфорилазалар жатады. Амилазалардың
негізгі бөлігі эндоспермнің шеткі жағында орналасқан белок денешіктері мен
гранулаларда шоғырланады. Крахмал түйіршіктері амилазалардың табиғи
субстраты болып табылады және құрамы мен мөлшері бойынша біркелкі емес.
Күріш α-амилазасының изоэнзимдік құрамы дәннің толысу (сүттену) кезеңінде
қалыптасады, ал пісудің соңғы сатыларында бұл топтың ферменттері белсенді
емес (латентті) күйге ауысады. Күріш дәнінің өніп-өсуі кезінде α-амилазаның
белсенділігі мен оның электрофоретикалық спектрінің гетерогенділігі қалпына
келеді.
Бидай және басқа да дәнді дақылдардағы сияқты күріш амилазасы дән
қалқаншасында синтезделеді де тұқымның өсуі кезінде эндоспермге
секреттеледі. Күріш дәнінің амилазалары, бір-бірінен физикалық, химиялық
қасиеттері бойынша, сондай-ақ катализдейтін реакциялар типі бойынша
ерекшеленеді. Крахмал гранулаларының ең алғашқы деградациясы тек α-
амилазаның есебінде жүреді. Гидролиз өнімдері – декстриндер β-амилазалардың
әсерінен, одан әрі, төмен молекулалы қанттар – мальтозаларға дейін
ыдырайды. Бірақ, бидайдан айырмашылығы, ферменттер күріш дәніндегі
крахмалдың ұсақ түйіршіктеріне белсенді әсер етеді [6].
1.3 Күріш белоктарының тағамдық құндылығы
Басқа нан дақылдарының белоктарымен салыстырғанда, күріш белогы жоғары
тағамдық құндылыққа ие, себебі оның құрамында лизиннің мөлшері жоғары
болады. Дегенмен лизин бірінші алмастырылмайтын аминқышқылы болып табылады
(екіншісі - треонин) [166, 179]. Треониннің аз мөлшерде сіңірілуі
анықталмаған (күріште треониннің мөлшері жеткілікті). Егеуқұйрықтарға әр
түрлі 3 әдіспен жасалынған тәжірибиеде көптеген амин қышқылдардың, соның
ішінде треониннің де жоғары сіңімділігі анықталды [51]. Жапондық
зерттеушілер келесі күріштің 7 аминқышқылының сіңімділік шегін анықтады:
лизин – 79-100%, треонин – 73-100%, метионин – 62-67%, изолейцин – 71-99%,
лейцин – 75-80%, фенилаланин – 74-76% және валин 71-100% [141.147.209.231].
Егеуқұйрықтармен жүргізілген анализ, күріш глютелинінің құрамына кіретін
лизиннің сіңімділігі 87% ал треониннің сіңімділігі 86% екенін көрсетті.
Күріш глютелиніні берілген тәжірибиедегі егеуқұйрықтардан, жапон ғалымдары
құрамында треонині бар пептидттерді тапты [160].
Лизин қосылған күрішті, оған сонымен бірге метионин, треонин және
триптофанды тағамдық рационға қосып берілген балаларда, азот балансының
жақсарғаны көрінді [20].
Күрішті қайнатқанда күріш белогындағы лизиннің эпсилен-аминтоптарының
сіңірілуін төмендемейтінін, алдын-ала жүргізілген тәжірибиенің нәтижесі
көрсетті.
Күріш белогының тағамдық құндылығын анықтайтын өлшемі болып, протеинді
қолдану көрсеткіші (PER – protein efficiency ratio) қызмет атқарады. Оны
негізінен егеуқұйрық, тышқанның рационында белок мөлшері 9-10% болғанда
анықтайды. Бұл көрсеткіштің ақталған күріште ауытқуышылығының көп болуы,
көптеген себептерге байланысты. Оларға тәжірибиеге алынған егеуқұйрықтардың
жас ерекшелігі, жыныс ерекшелігі, тамақтандыру ұзақтылығы, күріш рационының
белок мөлшерінің дәрежесінің әр түрлі болуы, әр түрлі зерттеушілердің
рационға дәруменді-минералды комплексті қосуы жатады.
Ақталған күріш белогының шлифтелген күріш белогына қарағанда сіңімділігі
төмен [102]. Күрішті қайнатқанда белоктың сіңімділігі артады [179, 229].
Протеинді қолдану көрсеткіші күріш рационындағы белок дәрежесіне қарай,
келесідей аралықта ауытқиды: күріш – 1,73 -1,93 [102-202], шлифтелген күріш
– 1,38-2,56 [19,21,102,202], кебек – 1,61-1,92 [101, 103], ұрық – 2,59
[100,102], ұнтақ – 1,84-1,88 [101, 102].
Алынған нәтижелер белок фракцияларының биологиялық құндылығы, ондағы
алмастырылмайтын аминқышқылдарының болуына байланысты (проламин
ең төмен, глобулин және глютелин – орташа, альбумин ең жоғарғы тағамдық
құндылықты сипаттайды).
Белоктың биологиялық құндылығы және протеинді қолдану көрсеткіші
рациондағы белоктың дәрежесіне байланысты.
Кларк және басқа да ғалымдар [32] жоғары белокты күріштің тағамдық
артықшылығын адамдағы азот балансын зерттеу арқылы тексерді. BPI-76-1 (14,5
% белок)және Блубеннет (7,9 % белок) шлифтелген күріш сортын қолданып, 7
ересек адамда көп мөлшерде азоттың жиналуы байқалды. Жоғары белокты
күріштің тағамдық құндылығы жоғары, себебі онда алмастырылмайтын
аминқышқылдарының мөлшері көп.
Белоктың сапасының аз мөлшерде төмендеуінің себебі, оның құрамындағы аз
бағалы проламиннің мөлшерінің көбеюіне байланысты. Бірақ бұндай ауытқу аз
болады, себебі күріш белогы құрамында проламин мөлшері аз. Күріш сорттары
белок амминограммасы бойынша ажыратылады.
Белоктың осындай қасиеттеріне байланысты, селекционерлер белоктың
сапасын арттыруға емес, белоктың сапалық құрамын сақтауға, барлық күш-
жігерлерін салады [79].
Астық дақылдардың дәніндегі белокты бағалау үшін, бояуларды байланыстыру
әдісі қолданылды. Алынған нәтижелер бояуларды байланыстыру әдісі, күріш
ұнынының құрамында сілтілі аминқышқылдардың жалпы кездесу көрсеткішін
анықтайтынын көрсетті. Белоктың құрамының өзгеруі күріштегі белоктың
құрамының, аргининнің, гистидиннің өзгеруіне әсер етпейді. Бояғыштарды
жоғары лизин немесе белогы бар күріш формасын іріктеу үшін қолданады [94].
Сорттағы белоктың мөлшері 7% шамасында болады. Ал жоғары белокты BPI-76
сортында ол 9%- дан 16%-ға дейін болады [25].
Буланған күріште крахмалсыз компоненттер кәдімгі күрішке қарағанда көп
болады. Себебі күрішті бумен өңдегенде, күріш дәнінінің қаттылығын
арттырады, сөйтіп ол буланбаған күрішке қарағанда аз шлифтеледі
(шлифуется).
Белоктық құрамы бойынша ерекшеленетін, төрт түрлі шлифтелген күріштің
аминограммасы және белок сапасының көрсеткіші
Аминқышқылы, г16,8
г азот Интан IR8 IR8 BPI-76-1 HCP 0,05
Аргинин 7,90 8,78 8,82 8,58 -
Гистидин 2,45 2,45 2,48 2,48 -
Изолейцин 4,89 5,10 4,78 5,34 -
Лейцин 7,84 8,32 8,20 9,64 0,92
Лизин 4,27 2,77 3,69 3,35 0,32
Метионин 3,45 3,02 2,44 1,80 0,36
Метионин, цистеин 5,26 4,83 3,89 3,22 0,63
Фенилаланин 5,55 5,74 5,66 6,25 0,41
Треонин 4,10 4,10 3,78 3,75 0,20
Триптофан 1,35 1,26 1,05 0,97 0,08
Валин 6,24 6,55 6,51 7,30 -
Анықталған азот 102,7 101,3 98,5 99,8
1.4 Молекулярлық маркер түсінігі
Биологияға Маркерлік технология" ертеректе енген болатын. Биохимияда
маркер- белгі, идентификация факторы ретінде қолданылады. Генетикалық
маркерлер деп геномдағы локализациясы белгілі генді айтады. Ол генді
анықтай отырып басқа гендерді де анықтауға болады. Алайда зерттеушілер ген-
маркердің өзімен емес, оның айқын байқалатын сандық белгі ретінде көрінетін
фенотиптік көрінісімен жұмыс жасайды. Бұндай белгі сәйкес генді және
сонымен тіркескен басқа да гендерді анықтау факторы ретінде пайдаланыла
алады [8].
Бірінші этапта маркерлік технология барлық химиялық субстанциялар
жиынтығына сүйенген.Солардың ішіндегі келешегі бары - нуклеин қышқылдарының
және белоктардың макромолекуласының анализі болды. Молекулалық маркерлеу
нуклеин қышқылдарының және белоктардың полиморфизміне негізделген.Бұндай
полиморфизм майларға,спирттерге, органикалық қышқылдарға, екінші реттік
қосылыстарға физико-химиялық әдіспен анализ жасағанда көрінеді.Бірақ бұл
полиморфизм бірқатар кемшілігінің болуына байланысты биологияның
фундаментальды мәселесін шешуде кең қолданысқа ие болмады.Осындай
кемшіліктің бірі –ДНҚ-ның тұқым қуалайтын ақпараты жүзеге асу үшін,
көптеген аралық кезеңнен өтеді.
Маркер болуға жарайтын кез келген субстанция, белгілі бір талаптарға
сай болуы керек.Бұл әр түрлі дәрежедегі генетикалық жүйе маркерлеріне де
қатысты. Маркерлерді белгілі бір мәселені шешу үшін қолданудан
бұрын,маркерлерге қойылатын міндетті шарт болып,олардың қолдану нақтылығы
биохимиялық және генетикалық жағынан дәлелдену керек [9].
Бірқатар зерттеушілердің пікірі бойынша, молекулярлық маркерлер
белгілі бір қасиеттерге ие болуы керек және келесідей талаптарға жауап
беруі қажет: полиморфизмнің жоғары деңгейі, тұқым қуалаудың кодоминанттық
ерекшелігі, нақтылы мәселені шешуде геномда оптималды деңгейде кездесетін
жиілік, геномда хромосома бойынша біркелкі таралуы, селективті нейтралды
болуы; маркер параметрлерінің оңай бағалануы,маркер параметрлерін бағалау
автоматизациясының мүмкіндігі, маркер параметрлерін бағалаудың жоғары
деңгейде жүргізілуі, лабаротория арасында мәліметтермен оңай алмасу
мүмкіндігі [10]. Осы айтылған талаптардың барлығына дерлік жауап беретін
молекулярлық маркерлердің болмайтынын айта кеткен жөн.
Белоктық және ДНҚ маркердің артықшылығы болып, олардың басқа
субстанцияларға қарағанда, тұқым қуалайтын ақпаратты сақтаушыға жақын
орналасуы немесе өздері сол ақпаратты сақтаушы болып табылады(мысалы ДНҚ).
Көп жағдайда белоктық және ДНҚ-маркерлерді (молекулярлық маркерлер-ММ)
белгілі бір гендік жүйенің - аллельдің, хромосоманың,геномда бар немесе
жоқ екенін анықтау үшін қолданады.
Молекулалық маркерлерді биологиялық және ең алдымен агрономиялық
белгілеріне анализ жасауда қолдану,әлдеқайда ауыр, талас тудыратын және
қиын іске асатын іс болып табылады.Себебі фенотип, генотиптің ортамен
байланысының нәтижесі болып табылады. Мұндай белгілерді маркерлеуде ММ-ді
тікелей қолдану тиімділігі,олардың сыртқы орта факторымен және белгіні
ұйымдастыру қиыншылығымен байланысты. ММ-ді мұндай белгілердің анализінде
қолдану,белгілі бір қиыншылыққа кездесіп отыр.Күрделі белгілердің шығуына
жауап беретін, барлық әрекет етуші факторлардың ішінен,қарапайым
элементтерді анықтауға мүмкіндіктің бар болуы - ерекше жағдай болып
табылады. Мысалы, амилоза спекторы бойынша генотипті сұрыптау, қара бидай
ұны мен жаздық бидайдың нан пісіру қасиетін жақсартады.Тағы осыған ұқсас
мысалдарға, бидайдағы жоғары және төмен молекулярлы глютенин
компоненттерін, соядағы трипсин тежегішін және т.б. мысалдарды келтіруге
болады. Бірақ бұл мысалдар әзірге көп емес [9].
Өсімдік шаруашылығында молекулалық маркер технологиясын қолдануды үш
бағытқа бөлуге болады: өсімдіктің әлемдік генетикалық қорымен жұмыс
жасағанда, селекциялық жұмыста, тұқым шаруашылығында және тұқымдық
бақылауда [11].
Изоферменттік жүйені көп қолданудың арқасында біраз тәжірибе
жинақталды. Мұндағы басты проблема - әдісті стандарттау. Изоферменттік
жүйенің басым көпшілігі маркерлер үшін өте қолайсыз онтогенетикалық,
ұлпалық немесе мүшелік ерекшелікке, сонымен қатар температураға, орта
қышқылдығына, тамақтану режиміне және т.б. өзгергіштікке ие. [9,12,13,14].
1.5 Ауыл шаруашылығында қолданылатын белоктық маркерлер мен қор
белоктары
Бастапқы және селекционды материалға анализ жүргізу үшін, жаңа
селекционды программалар тез, оңай және нақты анықтайтын әдістерді қажет
етеді, солардың ішінде белоктық маркер әдісіне ерекше мән беріледі [8].
Генетикалық маркер ретінде белоктарды қолданудың болашағын айтқанда,
бұл мәселенің екі бір-бірімен тығыз байланысты аспектісіне оралу ерек:
біріншіден белоктар тұқым қуалаушылықты жүзеге асыратын бастапқы материал,
екіншіден әр түрлі генетикалық жүйелерді және генетикалық өзгергіштік
дәрежесін маркерлеуді қамтамасыз ететін көптеген әр түрлі белоктар бар.
Белоктарды функционалдық қызметіне байланысты, мынадай мәселелерді шешу
үшін қолдануға болады: белгілерді маркерлеу, генетикалық қорды
идентификациялау, геномдық туыстық, популяциялық генетиканың мәселелері
[8,9,11].
Себебі белоктық маркерлер (изоферменттер, фермент ингибиторлары,
тұқымның қор белоктары және т.б.) кодоминантты түрде тұқым қуалайды.
Олардың көмегімен популяциялық-генетикалық зерттеулерді жүргізуге болады.
Популяция аралық және популяция ішілік генетикалық әртүрлілікке анализ
жасауға, гетерозиготалық дәрежесін зерттеуге болады.[ 15,16,17,18].
Әр түрлі биологиялық мәселелерді щещуде маркер ретінде белоктардың
негізгі 2 тобы кең қолданылады. Олар – изоферменттік жүйе және дәннің қор
белоктары [19].
Изоферменттер деп бір түрдің дарабастарынан бөлініп алынған
ферменттердің генетикалық детерминацияланған молекулалық көп формасын
атайды. Олар бірдей субстратты спецификалыққа ие, бірақ бір-бірінен
айырмашылығы өздерінің бірінші реттік құрылымы және физико-химиялық
қасиеттері бойынша болады: электр өрісіндегі қозғалғыштығы, субстрат мен
ингибитор молекулаларына туыстығы және температураға төзімділігі бойынша
[20].
Алайда пайда болу механизміне қарамастан дәннің изоферменттік спектрі
өсімдіктердің белгілі бір түр, сорт және линиялары үшін аса спецификалы
болып келеді.
Селекционды схемада изоферменттің спектрі бойынша бақыланатын геннің
гомо және гетерозиготалық жағдайын, ата-аналық формасын және олардың
гибридтерін анықтау изоферменттерді қолдануға негізделген.
Изоферменттермен қатар ауылшаруашылық дақылдарының қор белоктарын
генетика және селекциядағы қолданбалы және фундаментальды зерттеуде
пайдалануға ыңғайлы объект болып табылады.
Дәннің белоктары екі топқа бөлінеді: метаболиттік және қор белоктары
[21].
Дәндер – онтогенездің фиксирленген фазасы болып табылады [19]. Қор
белоктарының дәндері ұзақ жылдар бойы өзгеріссіз қалады.
Астық дақылдардың белоктары ерігіштігіне қарай төрт фракцияға бөлінеді
[22].
Белоктық фракциялар арасында ерекше орынды спиртте еритін дән белоктары
- проламиндер алады [11].
Проламиндер гетерогенді белоктардың күрделі тобы болып табылады.
Компоненттік құрамы шығарған жылына тәуелсіз және әр түрлі ауданда
өсіргенде өзгермейді.Бұл олардың генетикалық детерминирленгенінің дәлелі
болады. Оларда тіршілік полиморфизінің жоғары дәрежесі анықталды. Бұл күріш
генотипінің тіркелуін және идентификациясын жүргізуін және
изоэлектрофоретикалық спектрлерінің ерекшелігін қамтамасыз етеді [
22,23,24]. Проламиндер бірнеше ерекшелік дәрежесімен, сонымен қатар сорттық
ерекшелігімен сипатталады [25].
Проламиндер жоғарыда айтылғандай гетерогенді.Молекулалық массасына,
аминқышқылдық құрамына, молекулаларының структуралық құрылымына және
хромосомалық бақылануына қарай төрт топқа бөлінеді [26]
1. Бос немесе мономерлі, молекулалық массасы 20-44 кДа шамасында
болатын күкіртке бай (S- бай) проламиндер;
2. Агрегативті S- бай проламиндер, молекулалық массасы 20-44 кДа
шамасында;
3. Күкірті аз проламиндер, молекулалық массасы 45 -80 кДа;
4. Агрегативті жоғары молекулалы проламиндер, молекулалық массасы 90
-145 кДа (АВМП).
S- бай проламиндер цистеиннің көп мөлшерде болуымен сипатталады, S-аз
проламиндер - цистеиндері өте аз, лизин мөлшері де аз,бірақ глютамин,
пролин және фенилаланинге өте бай. Осы үш аминқышқыл қалдығының соммасы
80%. құрайды. Жоғары молекулалық пролиндерде глицин мөлшері көп.
Проламиндер - астық дақылдардың эндосперміндегі жоғары маманданған қор
белоктары. Олар құрамында пролиннің және глютаминнің жоғары дәрежеде
болуымен, бірақ негізгі амин қышқылдарының, соның ішінде лизиннің төмен
болуымен ерекшеленеді. Олардың зерттеу объектісі ретіндегі маңызы бірнеше
себептерге байланысты.Проламиндер көпкомпонентті және генетикалық
полиморфты. Көптеген агрономиялық маңызды астық дақылдарының проламиндері
тек қана үш мультигендік локустармен кодталатыны анықталды.
Күріш глютелині
Глютелин күріштің басқа фракцияларына қарағанда ең көп ЖММ(ОММ) –ға
ие.Оның аминограммасы шлифтелген күріш аминограммасына ұқсайды. Глютелинді
кезекті күйдіргіш натриймен редисперсия жолымен, тұз қышқылы арқылы
нейтрализациялау және натрий хлорымен тазартқанда,көмірсулардың мөлшері
азайып, азот мөлшері артады 16,9-дан 17,6%-ға дейін [186,215] . Глютелинді
4Б сефарозды хромотографиялау арқылы 6*105 [215] ЖММ (ОММ) анықталды. 2Б
сефарозада жасалған хромотографияда олардың молекулалық массасы бойынша
гетерогенді екенін көрсетті. ЖММ (ОММ) үш фракцияда 2*10 6-нан және 30*10
6-ге дейін және одан көп болды. ЖММ (ОММ) жоғары фракцияда 8,4% лизин
болды[206].Өте әлсіз күйдіргіш натрий ерітіндісінде экстракцияланған
шлифтелген күріштің глютелинінде лизиннің мөлшері кәдімгі глютелин
препаратына қарағанда жоғары болды[215].
Глютелиннің гетерогендігін құрамында бета-меркаптоэтанол, хлорлы
натрий,натрий бораты (рН 10) және натрий лаурилсульфаты бар 70 % этанолмен
фракцияға бөлу арқылы көрсетуге болады[125]. Фракциялар аминқышқылдық
құрамы бойынша, әсіресе лизин бойынша, электрофоретикалық қозғалғыштығы
бойынша ерекшеленді.
Глютелин рН 3-тен төмен болғанда және 10-нан жоғары болған жағдайда
ериді [207]. Крахмалдың белокпен әрекеттесуі ерітіндіде жүреді. Сілті
арқылы экстракциялап алынған глютелин препараттарының көбісінде құрамында
цистеиннің аз болуы, цистейннің сілтілі ортада диградацияға ұшырауынан
[215].
Шекаралық бос электрофорезде (свободный пограничный электрофорез)
глютелин 1 жолақ [96], ал қағаз электрофорезде (рН 10) – 3 жолақ болды
[163,164]. Ал крахмалды гель электрофорезінде глютелин негізінен үлгіде
орналасады [215].
Сефадекс G-200-дегі хроматография көрсеткендей, бета-
меркаптоэтанолмен глютелинді қалпына келтіру және акрилнитритпен алкилдеу
глютелиннің ЖММ(ОММ)-ін 6*10.4-ға дейін төмендетеді немесе нативті
глютелин ОММ-ін 10% -ға дейін төмендетеді[215]. Қалпына келген глютелин
карбоксиметилді С-50 сефедакс хроматографиясы бойынша 1 нейтралды басты
(80%) фракциядан және 2 кіші фракциядан тұрады[187]. Басты фракцияның N-
соңғы аминқышқылының ОММ-і анықталмаған, себебі оны анықтайтын қышқыл
алынбаған. 2 басқа фракциялары (әрқайсысы 10% -дан) N-соңы ретінде глицин
қышқылы болған. Олардың ОММ-і 35 000 және 43 000 құрады. Бұл белоктар
нуклеопротеиндер тобына жатады, олар негізінен глютелин препаратының
құрамдас бөлігі болып табылады [105]. Нативті глютелинде N-соңы глицин
қышқылы түрінде болуы, сілтілі белок қоспасының болуымен түсіндіріледі
S-цианоэтил глютелинін рН 4,3; 5,0 және 7,4 болатын полиакриламид
гелінде жүргізген электрофорезде тек 2 ғана жолақ анықталды [186]. Үлкен
нейтралды жолақ - басты глютелин субфракциясына сай келеді, ал кішісі – екі
сілтілі белокқа сай келеді.
Басты S-цианоэтил глютелин фракциясының және ОММ 43000 болатын бір
сілтілі белоктың аминқышқылдық құрамының өзара айырмашылығы анықталған
[191]. Нағыз глютелин құрамында жоғары дәрежеде глутамин қышқылы, цистин,
триптофан және глициннің болуымен, бірақ аз мөлшерде лизин және метионин
болуымен сипатталады.Барлық глютелиннің аминқышқылдық құрамы негізінен
басты нейтралды суббірлікпен анықталады(табл. 14). Глютелин жоғары мөлшерде
дикарбон қышқылының (аспаргин және глутамин) болуымен сипатталады. Олардың
60 % амидті формада болады.
Глютелиннің басты бөлігінің ОММ нақты анықтау қиын, себебі оның
сілтілі ерітіндіде еруі шектелген және N-соңды амин қышқылының анықталмауы
[191]. Негізгі фракцияны 8 М несепнәрде седиментациялық анализ жүргізу
нәтижесінде 1,4 S-те S 20. w болатын бір биік нүкте(пик) және
концентрациясы 0,92% болатын белок анықталды. Бұдан күріш глютелинінің ОММ
шамамен 20 000 құрайтын суббөліктен тұратыны анықталды.Бұл құрамы бойынша
анықталған, ең минимальды ОММ-ге сай келетін метионнинмен бірдей. Бұдан
жоғары шама (60 000) сефадекс G 200-де жүргізілген хроматография әдісімен
анықталған, мұнда 3М несепнар қолданылған [215].
Осыған байланысты бұл белоктарды көп жағдайда өсімдік генетикасының
және селекциясының теориялық және практикалық сұрақтарын шешу үшін
қолданады [8,9,26].
1.6 Күріш сорттарын паспортизациялауда қолданылатын белоктық маркерлер
Осборнның классификациясы [27,28] бойынша, дәннің белоктары: суда
еритін - альбуминдер, тұзда еритін - глобулиндер, спиртте еритін -
проламиндер, глютениндер - сілтілі ортада және склеропротеиндерде еритін,
спиртте, суда, тұзда ерімейтін болып бөлінеді.
Қор белоктарының негізгі массасы эндоспермде жиналады. Өсіп келе жатқан
тұқымға қоректік зат ретінде қызмет атқарады.
Oryza sativa L. сорттарын идентификациялау үшін генетикалық маркерлер
ретінде - күріш дәнінің глютенин, глобулин және альбуминдерін қолдануға
бірнеше әрекеттер жасалды. [29, 30,31].
Күріштің альбумин, глютенин және глобулинінің компоненттік құрамын
электрофоретикалық зерттеуде, белоктардың полиморфты табиғаты мен жоғары
гетерогендігі және көп компонентті екені анықталды. Бірақ глобулин,
глютенин және альбумин дақылының электрофоретикалық компоненттік құрамы О.
Sativa L. сортының түр ішілік дифференциациясын ғана көрсетеді [29,31].
Иванова Д.И және әріптестерімен [30] жүргізген тоғыз түрлі О. sativa L.
сортының глютенинін зерттегенде,тек қана үш түрлі спектр нұсқасын байқай
алды және олардың барлығы құрамындағы қышқылдық полипептидтердің
әртүрлілігімен ерекшеленді.Спектрдің екі нұсқасы минорлық компоненттерінің
орындарының әр түрлілігімен сипатталса, үшінші спектрде молекулалық массасы
шамамен 33 кД. болатын полипептид болмады. Сорттық деңгейде глютениндердің
полипептидтік құрамының өзгергіштігінің болмауы, О. sativa L. сортының
идентификациясында болашағы жоқ белоктық белгі болып табылады.
Иванова Д.И. және әріптестерімен (ВИР, лаборатория белка и нуклеиновых
кислот) жүргізген зерттеулері дақылдық күріштің глобулин, альбумин,
глютениндердің полипептидтік құрамының салыстырмалы консервативті екенін
көрсетті.
1.7 Проламиндердің күріш сортарын паспортизациялауда қолданылуы
Күріштің қор белоктары құрамы бір 10 kDa проламині бес 13 kDa A және
жеті 13 kDa B проламині және екі 16 kDa проламині [32] бар "жеті геннен"
тұрады [33]. Олар өзінде өндірілетін дақылдардың биотүрі, сорты, түрі мен
жабайы тұқымдастары жайлы генетикалық және филогенетикалық ақпарат
жинақтайды. Бұл белоктардың генетикасы мен биохимиясы жақсы зерттелген. Бұл
белоктар компонент тобы ретінде тұқым қуалайды. Олардың гендері жинақы
орналасқан.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz