Кәсіпорынның айналым қаражаттары мен қысқа мерзімді міндеттемелерін басқару
Кіріспе
I бөлім. Айналым капиталының экономикалық мәні және ұйымдастыру негіздері
1.1 Кәсіпорынның айналым активтерінің мәні мен жіктелуі
1.2 Айналым активтерінің қалыптасу көздері
II бөлім. Кәсіпорынның таза айналым капиталын басқару саясатын бағалау және талдау
2.1 "Еуро.Азия Эйр" ААҚ.ның алматылық филиалына жалпы сипаттама
2.2 "Еуро.Азия Эйр" ААҚ.ның алматылық филиалының жалпы қаржылық жағдайын талдау
2.3 Кәсіпорынның ағымдағы активтері мен пассивтерін басқару саясатының негізгі типтерінің сипаттамасы
2.4 "Еуро.Азия Эйр" ААҚ.ның алматылық филиалының айналым капиталының жылдардығы өзгеру динамикасын талдау және ақшалай активтерін басқару
III бөлім. Кәсіпорынның айналым активтерінің негізгі элементтерін тиімді басқаруды жетілдіру механизмі
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымша
I бөлім. Айналым капиталының экономикалық мәні және ұйымдастыру негіздері
1.1 Кәсіпорынның айналым активтерінің мәні мен жіктелуі
1.2 Айналым активтерінің қалыптасу көздері
II бөлім. Кәсіпорынның таза айналым капиталын басқару саясатын бағалау және талдау
2.1 "Еуро.Азия Эйр" ААҚ.ның алматылық филиалына жалпы сипаттама
2.2 "Еуро.Азия Эйр" ААҚ.ның алматылық филиалының жалпы қаржылық жағдайын талдау
2.3 Кәсіпорынның ағымдағы активтері мен пассивтерін басқару саясатының негізгі типтерінің сипаттамасы
2.4 "Еуро.Азия Эйр" ААҚ.ның алматылық филиалының айналым капиталының жылдардығы өзгеру динамикасын талдау және ақшалай активтерін басқару
III бөлім. Кәсіпорынның айналым активтерінің негізгі элементтерін тиімді басқаруды жетілдіру механизмі
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымша
Нарықтық экономика, оның модельдерінің әртүрлілігіне қарамастан, мемлекеттік реттеуді міндетті түрде қажет ететін, әлеуметтік-бағытталған шаруашылық ретінде сипатталады. Нарықтық қатынастар құрылымында үлкен ролді қаржы атқарады. Қазақстан Республикасында жүргізілетін экономиканы жандандырудың стратегиялық курсы шаруашылық субъектілерінің қызметтерінің нәтижелілігі, қаржы жағдайының тұрақтылығы үшін жауапкершіліктерін жоғарлатуды болжамдайды.
Алғашқы жаңақұру жылдарында байқалған қаржы бақылауы мен ұйымдастырылуының ролін дұрыс бағаламау кәсіпорындардың қаржылық жағдайына теріс әсер етті. Реформа жылдарында шаруашылық субъектілерінің айналым қаражаттарының жетіспеушілігі екі топ факторлардың әсерінен пайда болды.
Бірінші топтың пайда болуына макродеңгейдегі шешім қабылдау мен туатын жағдайлар шарт болды. Олардың қатарына мыналарды қосуға болады: өнімнің өзіндік құнының өсуі мен айналым қаражаттарының жетіспеушлігіне әкелген еңбек ақы қорына салынатын салық салу; шикізат, материалдар, құрал-жабдықтарды сатып алуға кететін айналым қаражаттарына деген кәсіпорындардың қажеттілігін өсірген қосымша құнына салығы енгізілді; кәсіпорындардың айналым қаражаттарына қосымша салымдарды қажет еткен айналымға салынан тағы бірқатар салықтар енгізілді; нақты өндірушілерді қолдауға бағытталмаған банктік жүйенің дамымауы кәсіпорындарға уақытында айналым қаражаттарының орнын толтыруға мүмкіндік берген жоқ; инфляцияның жоғары деңгейі; табысқа салынатын салық, қосымша құн салығы, т.б. салықтар бойынша аванстық төлемдердің бюджетке жіберілуі.
Факторлардың екінші тобы кәсіпорындардың қызметімен байланысты: айналым қаражаттарының ұйымдастырылуына, ең алдымен олардың нормалануына, жеткіліксіз көңіл бөлушілігі; айналым қаражаттырының мақсатсыз қолданылуы; өндіріс процесінен айналым қаражатарының шығарылуы; жабдықтаушылардың, мердігерледің және товар мен қызметтерді тұтынушылардың дұрыс таңдалмауы; дебиторлық және кредиторлық қарыздарды басқарудың төмен деңгейде болуы; банкроттық жүйесінің аз тиімділігі, кәсіпорындардағы қаржы бақылаушыларының төмен дайындығы.
Алғашқы жаңақұру жылдарында байқалған қаржы бақылауы мен ұйымдастырылуының ролін дұрыс бағаламау кәсіпорындардың қаржылық жағдайына теріс әсер етті. Реформа жылдарында шаруашылық субъектілерінің айналым қаражаттарының жетіспеушілігі екі топ факторлардың әсерінен пайда болды.
Бірінші топтың пайда болуына макродеңгейдегі шешім қабылдау мен туатын жағдайлар шарт болды. Олардың қатарына мыналарды қосуға болады: өнімнің өзіндік құнының өсуі мен айналым қаражаттарының жетіспеушлігіне әкелген еңбек ақы қорына салынатын салық салу; шикізат, материалдар, құрал-жабдықтарды сатып алуға кететін айналым қаражаттарына деген кәсіпорындардың қажеттілігін өсірген қосымша құнына салығы енгізілді; кәсіпорындардың айналым қаражаттарына қосымша салымдарды қажет еткен айналымға салынан тағы бірқатар салықтар енгізілді; нақты өндірушілерді қолдауға бағытталмаған банктік жүйенің дамымауы кәсіпорындарға уақытында айналым қаражаттарының орнын толтыруға мүмкіндік берген жоқ; инфляцияның жоғары деңгейі; табысқа салынатын салық, қосымша құн салығы, т.б. салықтар бойынша аванстық төлемдердің бюджетке жіберілуі.
Факторлардың екінші тобы кәсіпорындардың қызметімен байланысты: айналым қаражаттарының ұйымдастырылуына, ең алдымен олардың нормалануына, жеткіліксіз көңіл бөлушілігі; айналым қаражаттырының мақсатсыз қолданылуы; өндіріс процесінен айналым қаражатарының шығарылуы; жабдықтаушылардың, мердігерледің және товар мен қызметтерді тұтынушылардың дұрыс таңдалмауы; дебиторлық және кредиторлық қарыздарды басқарудың төмен деңгейде болуы; банкроттық жүйесінің аз тиімділігі, кәсіпорындардағы қаржы бақылаушыларының төмен дайындығы.
1. Бланк И.А. Финансовый менеджмент:Учебный курс. – К.: Ника-Центр, 1999.
2. Ковалев В.В. Введение в финансовый менеджмент. – Москва:Финансы и статистика, 2000.
3. Финансовый менедмент: теория и практика: Учебник/Под ред.Е.С.Стояновой. – 3-е издание, перер. и доп. – Москва:Издательство "Перспектива", 1998.
4. Финансовый менеджмент:Учебник для вузов/Г.Б.Поляк, И.А. Акодис, Т.А. Краева и др.; Под ред. Проф. Г.Б. Поляка. – Москва: Финансы, ЮНИТИ, 1997.
5. Әмірқанов Р.Ә., Тұрғұлова А.Қ. Қаржы менеджменті:Оқу құралы. – Алматы: Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті, 2002.
6. Павлова Л.Н. Финансы предприятий: Учебник для вузов. – Москва: Финансы, ЮНИТИ, 1998.
7. Ван Хорн Дж.К. Основы управления финансами: Пер.с англ./Гл.ред. серии Я.В. Соколов. – Москва: Финансы и статистика, 1997.
8. Финансовый менеджмент:Учебник для вузов /Н.Ф.Самсонов, Н.П.Баранникова, А.А. Самсонова. – Москва: Финасы, ЮНИТИ, 1999.
9. Шеремет А.Д., Сайфуллин Р.С. Финансы предприятий. – Москва, ИНФРА. – М,1998.
10. 1997,1985, 1990 жж "СССР халық шаруашылығы" Орталық Статитика Басқармасының жинағы
11. 1993 ж Республикалық Статистика Басқармасының жинағы
2. Ковалев В.В. Введение в финансовый менеджмент. – Москва:Финансы и статистика, 2000.
3. Финансовый менедмент: теория и практика: Учебник/Под ред.Е.С.Стояновой. – 3-е издание, перер. и доп. – Москва:Издательство "Перспектива", 1998.
4. Финансовый менеджмент:Учебник для вузов/Г.Б.Поляк, И.А. Акодис, Т.А. Краева и др.; Под ред. Проф. Г.Б. Поляка. – Москва: Финансы, ЮНИТИ, 1997.
5. Әмірқанов Р.Ә., Тұрғұлова А.Қ. Қаржы менеджменті:Оқу құралы. – Алматы: Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті, 2002.
6. Павлова Л.Н. Финансы предприятий: Учебник для вузов. – Москва: Финансы, ЮНИТИ, 1998.
7. Ван Хорн Дж.К. Основы управления финансами: Пер.с англ./Гл.ред. серии Я.В. Соколов. – Москва: Финансы и статистика, 1997.
8. Финансовый менеджмент:Учебник для вузов /Н.Ф.Самсонов, Н.П.Баранникова, А.А. Самсонова. – Москва: Финасы, ЮНИТИ, 1999.
9. Шеремет А.Д., Сайфуллин Р.С. Финансы предприятий. – Москва, ИНФРА. – М,1998.
10. 1997,1985, 1990 жж "СССР халық шаруашылығы" Орталық Статитика Басқармасының жинағы
11. 1993 ж Республикалық Статистика Басқармасының жинағы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ БЕРУ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Т.РЫСҚҰЛОВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
"ҚАРЖЫ" КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Кәсіпорынның айналым қаражаттары мен қысқа мерзімді
міндеттемелерін басқару
"Қаржы және несие" факультетінің "Қаржы менеджменті" мамандығының IV курс
студенті Лайықова А.Т.
Ғылыми жетекшісі: э.ғ.к.,
доцент Әмірқанов Р.Ә.
Рецензент: "Еуро-Азия Эйр"
ААҚ-ның алматылық
филиалының басшысы
Жауханов К.К.
Жұмыс Мемлекеттік аттестациялық коммисия алдына
кафедра шешімімен"____" _____2002 ж, №____протоколымен
қорғауға жіберілді
"Қаржы" кафедрасының
меңгерушісі профессор
Ильясов К.К.
Алматы 2003 ж.
Жоспар
Кіріспе
I бөлім. Айналым капиталының экономикалық мәні және ұйымдастыру негіздері
1.1 Кәсіпорынның айналым активтерінің мәні мен жіктелуі
1.2 Айналым активтерінің қалыптасу көздері
II бөлім. Кәсіпорынның таза айналым капиталын басқару саясатын бағалау және
талдау
2.1 "Еуро-Азия Эйр" ААҚ-ның алматылық филиалына жалпы сипаттама
2.2 "Еуро-Азия Эйр" ААҚ-ның алматылық филиалының жалпы қаржылық жағдайын
талдау
2.3 Кәсіпорынның ағымдағы активтері мен пассивтерін басқару саясатының
негізгі типтерінің сипаттамасы
4. "Еуро-Азия Эйр" ААҚ-ның алматылық филиалының айналым капиталының
жылдардығы өзгеру динамикасын талдау және ақшалай активтерін басқару
III бөлім. Кәсіпорынның айналым активтерінің негізгі элементтерін тиімді
басқаруды жетілдіру механизмі
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымша
Кіріспе
Нарықтық экономика, оның модельдерінің әртүрлілігіне қарамастан,
мемлекеттік реттеуді міндетті түрде қажет ететін, әлеуметтік-бағытталған
шаруашылық ретінде сипатталады. Нарықтық қатынастар құрылымында үлкен ролді
қаржы атқарады. Қазақстан Республикасында жүргізілетін экономиканы
жандандырудың стратегиялық курсы шаруашылық субъектілерінің қызметтерінің
нәтижелілігі, қаржы жағдайының тұрақтылығы үшін жауапкершіліктерін
жоғарлатуды болжамдайды.
Алғашқы жаңақұру жылдарында байқалған қаржы бақылауы мен
ұйымдастырылуының ролін дұрыс бағаламау кәсіпорындардың қаржылық жағдайына
теріс әсер етті. Реформа жылдарында шаруашылық субъектілерінің айналым
қаражаттарының жетіспеушілігі екі топ факторлардың әсерінен пайда болды.
Бірінші топтың пайда болуына макродеңгейдегі шешім қабылдау мен туатын
жағдайлар шарт болды. Олардың қатарына мыналарды қосуға болады: өнімнің
өзіндік құнының өсуі мен айналым қаражаттарының жетіспеушлігіне әкелген
еңбек ақы қорына салынатын салық салу; шикізат, материалдар, құрал-
жабдықтарды сатып алуға кететін айналым қаражаттарына деген кәсіпорындардың
қажеттілігін өсірген қосымша құнына салығы енгізілді; кәсіпорындардың
айналым қаражаттарына қосымша салымдарды қажет еткен айналымға салынан
тағы бірқатар салықтар енгізілді; нақты өндірушілерді қолдауға
бағытталмаған банктік жүйенің дамымауы кәсіпорындарға уақытында айналым
қаражаттарының орнын толтыруға мүмкіндік берген жоқ; инфляцияның жоғары
деңгейі; табысқа салынатын салық, қосымша құн салығы, т.б. салықтар бойынша
аванстық төлемдердің бюджетке жіберілуі.
Факторлардың екінші тобы кәсіпорындардың қызметімен байланысты: айналым
қаражаттарының ұйымдастырылуына, ең алдымен олардың нормалануына,
жеткіліксіз көңіл бөлушілігі; айналым қаражаттырының мақсатсыз қолданылуы;
өндіріс процесінен айналым қаражатарының шығарылуы; жабдықтаушылардың,
мердігерледің және товар мен қызметтерді тұтынушылардың дұрыс таңдалмауы;
дебиторлық және кредиторлық қарыздарды басқарудың төмен деңгейде болуы;
банкроттық жүйесінің аз тиімділігі, кәсіпорындардағы қаржы бақылаушыларының
төмен дайындығы.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының орта
мерзімдік (2002-2004 жж( бағдарламасының мақсаты ұзақ мерзімді динамикалық
өсу потенциалы бар, жергілікті халықтың әл-ауқатының бірқалыпты көтеруін,
өндіріс аппаратының тиімді жаңартылуын, елдің қамтамасыздығын және бәсеке
қабілеттілігінің нығаюын қамтамасыз ететін қазақстандық экономиканың
моделін жасау.
Қазақстан экономикасы мен әр шаруашылық субъектісінің алдына бұл
бағдарламамен қойылатын басты міндетінің бірі – қаржылық жандандыру болып
табылады. Бұл міндеттің орындалуы нарық шаруашылығы субъектілерінің негізгі
және айналым қаражаттарының қолданылуының тиімділігін жоғарлатуынсыз мүмкін
емес. Қаржы-несие механизмі кәсіпорындардың айналым қаржаттарының
жеткіліктілігі жағадайында ғана тиіміді қызмет етуі мүмкін.
Әрбір кәсіпорынның табысты жұмыс істеуі бірқатар шарттарға байланысты,
оның ішінде ең маңыздыларының бірі айналым қаражаттарынң қажетті көлемінің
бар болуы. Бәсеке ортасы жағдайында өндіріс тиімділігі кәсіпорынның
нарықтық инфрақұрылымдағы алдыңғы қатарларында болуына негізгі шарт болып
табылады. Сондықтан, айналым қаражаттарының тиімді ұйымдастырылуы мен
оларды қолданудың тиімділігін жоғарлату мәселелері кәсіпорындар алдында
өткір түрде тұрады, себебі бұлардың шешілуі өндірістік процесің
үздіксіздігін қамтамасыз ететін және өндіріс рентабельділігінің негізгі
шарты болып табылады.
Қазіргі кезде ғылыми қызметкерлер айналым қаражаттарына, оларды
жоспарлау және қолдану тиімділігі мәселелеріне жеткілісіз көңіл бөледі.
Айналым қаражаттарының теориясы бойынша батыс экономистері еңбектерінің
аудармалары санының өсуіне байланысты белгілі терминологиялық
айырмашылықтар туындады. Бұрын жасалған зерттеулерді, жарыққа шығарылаған
монографияларды және оқулықтарды талдай келе, көпшілік кездерде
авторлардың айналым капиталы, айналым қаражаттары және айналым активтері
түсініктерінің бір мағынада көрсететінін байқауға болады. Айналым
қаражаттарын бақылау мәселелері ашылғанда, оларды ұйымдастырудың
принциптері көрсетілмейді. Нормалауды жетілдіру сұрақтары терең түрде
қарастырылмайды. Бұның бәрі тәжірибелік қызметте кері әсерлерге әкеліп
соқтырады.
Жеңіл, тамақ, машина жасау салалары кәсіпорындарының ерекшеліктері
олардың активтеріндегі айналым қаражаттарының көлеміне байланысты.
Сондықтан бұл салалар кәсіпорындарының айналым қаражаттарын ұйымдастыру мен
тиімді қолдану мәселелері қор сыйымдылықты салаларға қарағанда жоғары. Бұл
салалар кәсіпорындарда айналым қаражаттарын жоспарлау мен қолдану
мәселелеріне көңіл бөлінбейді. Айналым қаражаттарының нормалануы барлық
кәсіпорындарда бірдей жүргізілмейді, ал нормативтердің есептелуі мен
түзетілуі жүргізілсе де, тұрақты түрде емес және тек өндірістік қорлар
бойынша ғана. Ескірген әдістерді қолдану есептеулердің нақтылығын барлық
кезде қамтамасыз етпейді. Бұның бәрі кәсіпорынның қаржы қызметкерлерінің
көңілін айналым қаражаттарын нормалау мәселесіне, нормалауды жетілдірудің
нақты бағыттарына аудартуға тура келеді.
Қазіргі экономикалық әдебиеттерде айналым қаражаттарының қалыптасу
көздерінің ұйымдастырылуы көп қаралғанымен, тәжірибе жүзінде қолдау
таппайды. Қаражат көзінің бағасы түсінігін қазір барлығы да қолданады.
Дегенмен, бір ғана қаржыландыру көзі қолданылмай, бұл көздің бағасын
түсіндіру қындыққа соғады. Көп кезде, қаражатты қалыпты мөлшернеме бойынша
тартып, кәсіпорындар тәуекел деңгейін бағаламайды, бұл кері әсерге әкеліп
соқтырады. Сондықтан, баға мен тәуекел бірқалыпты қатынаста болатын айналым
қаражаттарын қаржыландырудың көзін таңдауға мүмкіндік беретін моделді
қолданудың мәселесі актуалды болып табылады.
Дебиторлық қарызды басқаруда кәсіпорындардың оны төмендетудегі маңызды
талпыныстар жасауын байқауға болады. Сонымен бірге, дебиторлық қарыз
бойынша шекті мәндерін есептеудегі әдістеменің жоқтығы қаражаттардың шектен
тыс шығарылуы байқалады.
Кәіспорындардың айналым қаражаттарын қолдаун тиімділігін талдау
көптеген шаруашылық субъектілері жүргізеді. Бірақ, көптеген жағдайда,
есептеулер салыстырылмайтын көрсеткіштерді қолданумен, өзіндік құнды
есептеудің ерекшелігі мен инфляцияны ескермеуінсіз жүргізіледі. Бұның бәрі
айналым қаражаттарын қолдану тиімділігі көрсеткіштерінің бұрмалануына
әкеледі.
Өнідірістегі ресурстардың айналымдылығы бойынша, әсіресе, айналым
қаражаттарының мәні, оларды ұйымдастыруды, оларды қолдану тиімділігін
жоғарлатуды терең талдау бойынша теориялық зерттеулерді жалпылау қажеттігі
бұл жұмыстың тақырыбын анықтады.
I бөлім. Айналым капиталының экономикалық мәні және ұйымдастыру негіздері
1.1 Кәсіпорынның айналым активтерінің мәні мен жіктелуі
Айналым қаражаттары кәсіпорын мүлкінің бірден бір құрылымдық бөлігі
болып табылады. Оларды қолданудың жағдайы мен тиімділігі – кәсіпорынның
табысты қызмет істеуінің басты шарты. Нарық қатынастырының дамуы оларды
ұйымдастырудың жаңа алғышарттарын анықтайды. Жоғары деңгейдегі инфляция,
төлемқабілетсіздік және тағы басқа дағдарыстық көріністер кәсіпорындарды
айналым қаражаттарын басқару саясатын өзгертуге, оларды толықтырудың жаңа
көздерін іздестіруге, оларды тиімді қолдану мәселесіне жаңа көзқараспен
қарауға мәжбүр етеді.
Өндірісті тоқтатпаудың бірден бір шарты – оның материалдық негізін,
яғни өндіріс құралдарын үнемі жаңартып отыру. Өз кезегінде, бұл өндіріс
құралдарының айналым ретіндегі үздіксіз қозғалуына жағдай жасайды.
Өзінің айналысында айналым қорлары кезектесе ақша, өндіріс және тауар
түріндегі формасына өзгереді, бұл олардың өндіріс қорлары және айнналыс
қорларына бөлінуге сәйкес келеді.
Өндіріс қорларының материалдық негіздері өндіріс құралдары болып
табылады, ал бұлар еңбек заттары мен еңбек құралдарына бөлінеді. Дайын
өнім ақша құралдары және есептегі құралдармен бірге айналыс қорларын
түзеді.
Кәсіпорын қорларының айналысы шикізат, материалдар, жанар-жағар май,
отын және т.б. өндіріс құралдарын аванстық құнмен ақшалай нысанда сатып
алудан басталады – бұл айналысның бірінші сатысы. Нәтижесінде ақша
құралдары өндірістік құралдар нысанына өзгеріп, айналыс аясынан өндіріс
аясына ауысуды сипаттайды. Мұнда құн шығындалмай, тек қана авансталады,
себебі айналыс біткеннен кейін ол қайтарылады. Бірінші сатыда тауар ауысу
аяқталады, бірақ айналыс аяқталмайды.
Айналыстың екінші сатысы өндіріс процесінде жүргізіледі, мұнда жұмыс
күші жаңадан құрылған және әкелінген құны бар жаңа өнім жасап, өндіріс
құралдарының өндірістік тұтынуын жүзеге асырады. Аванстық құн қайтадан
өзінің нысанын ауыстырады – өндірістік нысаннан ол тауарлыға ауысады.
Айналыстың үшінші сатысы шығарылған дайын өнімді сатып, ақша құралдарын
алудан тұрады. Бұл сатыда айнлым қаражаттары қайтадан өнддіріс аясынан
айналыс аясына ауысады. Тоқтатылған тауарлы айналыс жалғастырылып, құн
тауарлы нысаннан ақшалай нысанға көшеді. Өнімді шығаруға, сатуға кеткен
және шығарылған өнімді сатудан түскен ақша қаражаттары сомасы арасындағы
айырма кәсіпорынның ақшалай қорларын түзеді.
Бір айналысты бітіргеннен кейін айналым қаражаттары жаңа айналысқа
түсіп,үздіксіз айналысты құрайды. Тек осы айналым қражаттарының үздіксіз
қозғалысы өндіріс және айналыс процесінің негізін құрайды. Кәсіпорын
қорлары айналысының талдауы аванстық құнның кезектесе әртүрлі нысанға
ауысып отыруын ғана емес, бірақ әруақытта белгілі мөлшерде бұл нысандарда
болып отыруын көрсетеді. Басқа сөзбен айтқанда, аванстық құн айналыстың
әрбір мезетінде әр түрлі жақтарымен біруақытта ақшалай да, өнідірістік те,
тауарлы нысанда да болып отырады.
Кәсіпорын қорларының айналысы тек белгілі бір аванстық құнның ақшалай
нысанда болу шартымен ғана жүзеге асырылады. Айналысқа түскенде, ол енді
оны жоғалтпайды, тек қана өзінің қызметтік нысандарын ғана өзгертіп
отырады. Көрсетілген ақшалай нысандағы құн кәсіпорынның айналым қаражаты
болып табылады.
Айналым қаражаттары ең алдымен құндық категория ретінде болады. Олар
материалдық негіз болып табылады, себебі олардан дайын өнім алуға болмайды.
Ақшалай нысанында айналым қаражаттары айналыс процесінде өндірістік қорлар,
аяқталмаған өндіріс, дайын өнім нысанына ауысады. Тауарлы-материалдық
құндылықтарға қарағанда айналым құралдары шығындалмайды, шығырылмайды,
тұтынылмайды, тек қана айналыс аяқталғаннан кейін қайтарылып, келесі
айналысқа түскенде авансталады.
Авансталу мезеті айналым қаражаттарының ең маңызды және ерекшелікті
мінездемесі болып табылады, себебі ол экономикалық шектеулерді орнатқанда
маңызды рөл атқарады. Айналым қаражаттарының уақытша сипаттамасы болып
қорлардың тоқсандық немесе жылдық көлемі емесе, ал бір айналысы ғана
табылуы қажет.
3-саты
1-саты
2-
саты
1.1.1 сызба. Айналым қаражаттарының айналысы
Кәсіпорындардың тиімді жұмыс жасауы үшін өндірістік бағдарламаға сәйкес
шикізат, материалдар, жанармай, тез тозатын құралдар болуы қажет. Нарық
қажеттігін толығымен қамтамасыз етуде әрбір кәсіпорын дайын өнімдер қорын
да қалыптастыруға міндетті. Әр түрлі шарттарға сәйкес дайын өнімді
жеткізуде және есеп айырысуда кәсіпорын елеулі қаржыны дебиторлық
қарыздарға жатқызады. Өз кезегінде мерімді түрде өз қарыздарын тез арада
өтеу үшін кәсіпорын кассасында, есеп айырысу шотында немесе басқа шоттарда
ақша қаражаттарын ұстау қажет. Еркін, яғни бос ақша қаражаттары құнсыздап
кетпеуі үшін және қосымша пайда алу үшін қаржының бір бөлігін құнды
қағаздарға орналыстыруға мүдделі. Бұның барлығы капиталдың бір бөлігін
айналым активтеріне салымды жасау керектігін қажет етеді.
Кәсіпорынның айналым активтерін мақсатты түрде басқару үшін олардың
жіктелуі қажет. Қаржы менеджменті тұрғысынан айналым активтерінің жіктелуі
келесі белгілер бойынша жүргізіледі: айналым активтерінің қаржылық
қалыптасу көздерінің мінездемесі; айналым активтерінің түрлері; айналым
активтерінің операциялық процеске қатысу мінездемесі; айналым активтерінің
қызмет ету кезеңі бойынша[1].
Қаржылық қалыптасу көздерінің мінездемесі бойынша айналым активтері
келесідей жіктеледі:
Кәсіпорынның жалпы айналым активтері– меншік және қарыз капиталы
негізінде құрылған айналым активтерінің бөлігі. Кәсіпорынның
қорытынды балансында олар активтің II (екінші) және III (үшінші)
бөлімдерінің сомасы ретінде көрсетіледі;
Кәсіпорынның таза айналым активтері (таза жұмыс капиталы) – меншік
және ұзақ мерзімді қарыз капитал негізінде құрылады.
Таза актив сомасы келесі формула бойынша есептеледі:
ТАА = АА – ҚҚМ ,
мұндағы ТАА – кәсіпорынның таза активтерінің сомасы;
АА – кәсіпорынның жалпы айналым активтерінің
сомасы;
ҚҚМ – кәсіпорынның ғымдағы қысқа мерзімді қаржылық
міндеттемелері.
Меншік айналым активтері – кәсіпорынның меншік капиталының
негізінде құрылған айналым активтерінің бөлігі. Кәсіпорын меншік
айналым активтерінің сомасын келесі формула бойынша есептейді:
МАА = АА – ҰҚК – ҚҚМ ,
мұндағы МАА – кәсіпорынның меншік айналым активтерінің сомасы;
АА – кәсіпорынның жалпы айналым активтерінің
сомасы;
ҰҚК – кәсіпорынның айналым активтеріне
инвстицияланған ұзақ мерзімді қарыз капиталы;
ҚҚМ – кәсіпорынның қысқа мерзімді қаржы
міндеттемелері.
Егер кәсіпорын айналым қорларын қаржыландыру үшін ұзақ мерзімді
қарыз капиталын қолданса, онда өзіндік және таза айналым
активтерінің сомалары сәйкес болады.
Айналым активтерінің түрлері белгісі бойынша айналым активтері былай
жіктеледі:
Шикізат, материалдар және жартылай фабрикаттар қорлары. Айналым
активтерінің бұл түрі кәсіпорынның өндірістік қызметін қамтамасыз
ететін материалды ағымдарын мінездейді;
Дайын өнім қорлары. Бұл айналым активтері сатуға арналған қор
формасындағы дайын өнімді көрсетеді. Қаржы менеджменті
тәжірибесінде айналым активтерінің бұл түріне аяқталмаған өндіріс
көлемін де жатқызады;
Дебиторлық қарыз. Ол тауар, жұмыс, қызмет, берілген аванс есебі
бойынша жеке және заңды тұлғалардың кәсіпорынға деген қаржылық
міндеттемелерін көрсетеді;
Ақша қаражаттары. Қаржы менеджменті тәжірибесінде оларға ұлттық
және шетел валютасындағы ақша қаражаттарының қалдығы ғана емес,
қысқа мерзімді қаржылық салымдар сомасы да жатады;
Айналым активтерінің басқа да түрлері. Оларға жоғарыда көрсетілген
түрлерге енбейтін, жалпы сомасында көрсетілетін айналым активтері
жатады. Мысалы: болашақ кезең шығындары.
Операциялық процеске қатысу мінездемесі бойынша айналым активтерінің
жіктелуі былай болады:
Кәсіпорынның өндірістік циклін қамтамасыз ететін айналым активтері;
кәсіпорынның қаржылық циклін қамтамасыз ететін айналым активтері
болып жіктеледі.
Кәсіпорынның өндірістік циклін қамтамасыз ететін айналым активтеріне
шикізат, материалдар және жартылай фабрикаттар қорлары, аяқталмаған өндіріс
көлемі және дайын өнім қорлары жатады.
Кәсіпорынның қаржылық (ақшалай( циклін қамтамасыз ететін айналым
активтеріне дебиторлық қарыздар жатқызылды.
Айналым активтері қызмет ету кезеңі бойынша келесідей жіктеледі:
Айналым активтерінің тұрақты бөлігі;
Айналым активтерінің айнымалы бөлігі.
Айналым активтерінің тұрақты бөлігі – бұл активтердің көлемі
кәсіпорынның қызметінің маусымдық және басқадай ауытқуларына байланыссыз
болатын бөлігі. Басқаша айтқанда, кәсіпорынның операциялық қызметін іске
асыру үшін қажетті айналым активтерінің төмендемейтін минимумы.
Айналым активтерінің айнымалы бөлігі – бұл айналым активтерінің өндіріс
көлемі мен өнім сатудың маусымдық өсуімен, бөлек кезеңдегі тауарлы-
материалды қорларды маусымдық сату үшін кәсіпорынның шаруашылық қызметін
ұйымдастыру қажеттігімен байланысты бөлігі. Ол айналым активтерінің жоғары
және орташа бөлігін құрайды.
Айналым активтерінің жіктелуінің бейнелік көрінісі 1.1.2-сызбада
көрсетілген.
Айналым
активтерінің Айналым активтерінің түрі
жіктелуінің
белгісі
Айналым Шикізат, Дайын өнім Дебитор-лық Ақша Басқа
активтерінің материалдар,жартқорлары қарыздар қаражат-тада
түрлері ылай фабрикаттар ры айна-лы
қорлары м
актив-т
ер
Қаржылық Жалпы айналым Таза айналымМеншік
қалыптасу активтері активтері айналым
көздерінің активтері
мінездемесі
Айналым Өндірістік Қаржы-лық
активтерінң циклді циклді
операциялық қамтамасыз қамтама-сыз
процеске қатысуететін
мінездемесі
Айналым Айналым Айналым
активтерінің активтерінің активтері-ні
қызмет ету тұрақты бөлігі ң айнымалы
кезеңіне бөлігі
байланысты
2. сызба. Негізгі белгілері бойынша кәсіпорын айналым
активтерінің жіктелуі
Айналым қаражаттары тек материалды ғана емес, ақшалай ресурстарды да
құрайтындықтан, оларды ұйымдастыру мен қолдану тиімділігіне материалдық
өндіріс процесі ғана емес, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы да байланысты
болады.
2. Айналым активтерінің қалыптасу көздері
Кәсіпорынның айналым қаражаттары айналыстың барлық сатысында олардың
үздіксіз қозғалысын қамтамасыз ету үшін, өндірістің қажеттіліктерін ақшалай
және материалды ресурстрамен қамтамасыз ету үшін, есептердің уақтылығын
және толықтылығын, айналым қаражаттарының қолдану тиімділігін қаматамсыз
ету үшін қажет.
Айналым қаражаттарының барлық қаржыландыру көздері былай бөлінеді:
меншік қаражаттары( қарыз қаражаттары( тартылған қаражаттар.
Меншік қаражаттар айналысты ұйымдастыруда басты рөл атқарады, себебі
жұмыс рентабельді болу үшін және қабылданған шешім үшін жауапкершілігі болу
үшін коммерциялық есептесу негізінде жұмыс істейтін кәсіпорындардың
мүліктік және оперативті тәуелсіздігі болу керек.
Айналым қаражаттары қалыптасуы кәсіпорын ұйымдасқан кезде, оның
жарғылық қоры қалыптасқан кезде өтеді. Бұл кезде айналым қаражаттарының
қалыптасу көзі кәсіпорын құрылтайшыларының инвестициялық қаражаттары болып
табылады. Жұмыс процесінде айналым қаражаттарының толықтыру көзі алынған
пайда және айналым қаражаттарына теңестірілген тұрақты пассивтер. Бұл
қаражаттар кәсіпорын мүлкіне жатпайды, бірақ үнемі оның айналысына
қатысады. Бұндай қаражаттар айналым қаражаттарының сомасының минималды
қалдығы ретінде қалыптасу көзі болып табылады. Оларға жататындар: кәсіпорын
жұмысшыларына еңбекақы бойынша айдан айға өтетін минималды қарызы, болашақ
шығындарды жабуға арналған резервтер, бюджет алдында және бюджеттен тыс
қорлар алдындағы минималды өтетін қарыз, тауар үшін алдын ала төлемақы
ретінде алынған несиегерлердің қаражаттары, қайтарымды тара үшін кепілдер
бойынша төлеушілердің қаражаттары, тұтыну қорының өтемелі қалдықтары және
т.б.
Шаруашылықтың айналым қаражаттарына деген жалпы қажеттілікті қысқарту
үшін және оларды тиімді қолдануды ынталандыру үшін қарыз қаражаттарын
тартқан жөн. Қарыз қаражаттары айналым қаражаттарына деген уақытша қосымша
қажеттілікті қанағаттандыратын банктің қысқа мерзімді несиелері.
Айналым қаражаттарын қалыптастыру үшін қажетті несиелерді тартудың
негізгі бағыттары мыналар: өндірістің маусымдық процесімен байланысты
шикізат, материалдардың маусымдық қорларын және шығындарын несиелеу( меншік
айналым қаражаттарының жетіспеушілігін уақытша толықтыру( есептеулерді
жүргізу.
Экономиканы әкімшілік-әміршілдік басқару жүйесі жағдайында қарыз
қаражаттары айналым қаражаттарын қаржыландыру көздері ішінде үлкен үлесте
болды. Осылайша, 1965 жылы айналым қаражаттарын құру көдері құрылымында
несие үлесіне 42,6%, 1975 жылы – 47,3, 1977 жылы – 47,1, 1988 жылы – 47,6%
тиді. 1988 жылдан айналым қаражаттарын құру көздеріндегі несие үлесі
төмендей бастады. Осылайша, 1989 жылы ол 40,5%, 1990 жылы – 24,2% болды.
Келесі жылдары несие үлесі қайтадан жоғарылай бастады да, 1993 жылы ол
40,3%-ке жетті[2].
Бұл көрсеткіш динамикасы сипатының алғышарты – объективті экономикалық
процестер. 80-жылдардың басындағы несие үлесінің азаюын коммерциялық
несиенің дамымаған жүйесіндегі кәсіпорындардың орталықтандырылған
несиелеуінің қысқаруымен түсіндіруге болады.
Коммерциялық банктер жүйесінің тұрақтануымен, коммерциялық несие
көлемінің өсуімен бірге кәсіпорындар айналым қаражаттарының қалыптасу
көздерінің құрылымдағы несие ресурстарының үлесі де жоғарлады.
Сонымен, экономиканы басқарудың нарықтық жүйесіне көшкенде несиенің
айналым қаражаттарының көзі ретіндегі ролі азайған жоқ. Кәсіпорындардың
айналым қаражаттарына деген шектен тыс мұқтаждығын жабу қажеттілігімен
бірге банктік несиенің мәнін шарттайтын жаңа факторлар пайда болды. Бұл
факторлар ең алдымен отандық экономиканың өтпелі даму сатысымен байланысты.
Олардың бірі инфляция болды. Кәсіпорынның айналым қаражаттарына
инфляцияның деген әсері көп жақты болды: ол тура және жанама әсер етті.
Тура әсер айналым қаражаттарының айналыс ішіндегі құнсыздануымен
сипатталады, яғни айналыстан кейін кәсіпорын шығарылған өнім үшін алған
пайданың құрылымында айналым қаражаттарының авансталған сомасын қайтарып
алмайды.
Жанама әсер инфляция себебінен болған ақы төленбеу дағдарысына
байланысты қаражаттар айналысының баяулауымен сипатталады. Ақы төленбеу
дағдарысы туындауына тағы да мыналар себеп болады: еңбек өнімділігінің
төмендеуі( өндірістің шекті тиімсіздігі( кейбір басшылардың жаңа
жағдайларға бейімделе алмауы: жаңа шешімдер іздестіру, тауар ассортиментін
өзгерту, артық және керексіз активтерді сатып, өндірістің материал және
энергия сыйымдылығын төмендету( қарыздарды төлемеуге жағдай жасайтын
заңдылықтардың кемшілігі.
Ақы төлемеумен күресу және қаржылық қолдау мақсатында кәсіпорындардың
айналым қаражаттарын толықтыру үшін көп қаражаттар бөлінеді. Бірақ барлық
кезде бірдей бөлінген қаражаттар қажетті мақсатта қолданбайды, бұның қатты
инфляциялық әсері бар.
Көрсетілген себептер кәсіпорындардың ұзақ мерзімді дебиторлық қарыз
ретінде сақталатын айналым қаражаттарының көзі болатын қарыз қаражатына
деген қызығушылығына шарт болады. Бұл жағдайда айналым қаражаттарынң көзі
болатын несие қолданудың шектері туралы сұрақ туындайды. Бұл сұрақ екі
жақты – несие қолданудың кәсіпорынның қаржылық жағдайына жалпы, соның
ішінде айналым қаражаттарының жағдайына ықпалмен жүреді.
Бір жағынан, меншік қаражаттарының тапшылығы жағдайында айналысқа
несиелік ресурстарын тартусыз кәсіпорынға өндірісті қысқартуға немесе толық
тоқтатуға тура келеді, ал бұл қаржылық қиындықтарға немесе тіптен
банкроттыққа да әкелуі мүмкін. Екінші жағынан, туындаған мәселелерді тек
несиелік ресурстар арқылы шешу ссудалық қарыздың үлкеюінен кәсіпорынның
несиелік ресурстардан тәуелділігін жоғарлатады. Бұл қаржылық жағдайдың
тұрақсыздығына әкеледі, меншік айналым қаражаттары банктің меншігіне көшіп
жоғалтылады, себебі кәсіпорындар банктік пайыз арқылы белгіленген салынған
капиталдың табыс нормасын қамтамасыз етпейді. Кредиторлық қарыз айналым
қаражаттарының жоспарланбаған тартылған көзіне жатады. Оның бар болуы
кәсіпорынның айналысында басқа кәсіпорындар мен мекемелердің қаражаттары
қатысуын сипаттайды. Кредиторлық қарыздың бір бөлігі заңды, себебі жүзеге
асатын есептеме ережелеріне сәйкес. Сонымен қатар, кредиторлық қарыз
төлемақы тәртібінің бұзылуы нәтижесінде де туындауы мүмкін.
Кәсіпорындардың кредиторлық қарызы тауар бойынша жабдықтаушыларға,
жасалған жұмыс үшін мердігерлерге, салықтар және алымдар бойынша салық
инспекциясына, бюджеттен тыс қорларға төлем аударудан пайда болуы мүмкін.
Айналым қаражаттарының басқа да қалыптасу көздерін айтып кету қажет.
Оларға мыналар жатады: кәсіпорынның мақсатты түрде уақытша қолданбайтын
(қорлар, резервтер, т.б.(.
Айналым қаражаттарының меншік, қарыз және тартылған қалыптасу
көздерінің арасындағы дұрыс қатынас кәсіпорынның қаржылық жағдайын
нығайтуда маңызды рөл атқарады.
II бөлім. Кәсіпорынның таза айналым капиталын басқару саясатын бағалау және
талдау
2.1 "Еуро-Азия Эйр" ААҚ-ның алматылық филиалына жалпы сипаттама
1997 жылдың шілдесінде "Қазақстан әуе жолы" ұлттық әуе компаниясы
банкрот болп жарияланды. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 ж 14 шілде
№1080 Қаулысы бойынша "Қазақстан әуе жолы" ұлттық әуе компаниясы негізінде
Еуро-Азия Эйр вертолетті әуе компаниясы құрылды. Еуро-Азия Эйр әуе
компаниясының бас офисі Алматы қаласы, Сейфуллин көшесі,521 мекен-жайы
бойынша орналасты. Әуе компаниясының филиалдары Ақтөбе, Атырау, Ақтау,
Жезқазған, Қызылорда қалаларында болды. Әуе компанияның алғашқы Президенті
болып Джантасов Б.К. болып сайланды, қазіргі кезде – Бекмухамбетов А.А.
Еуро-Азия Эйр әуе компаниясының Ми-8, Ми-2 вертолеттері, Аи-2, Л-
410, Як-40 ұшақтары бар.
2000 жылы әуекомпанияның бас офисі Ақтөбе қаласына, 2001 жылы Атырау
қаласына көшірілді. Қазіргі кезде Атырау қаласында орналасқан.
2000 жылы Еуро-Азия Эйр ашық акционерлік қоғамының Алматылық филиалын
Жарғылық міндеттерге сәйкес Еуро-Азия Эйр әуе компаниясы ашық
акционерлік қоғамы құрды. Филиал Еуро-Азия Эйр әуе компаниясы ААҚ-ның
жеке құрылымдық бөлімшесі болып табылады. Филиал өз қызметін Қазақстан
Ресупбликасы Заңнамаларына, Еуро-Азия Эйр әуе компаниясы ААҚ
Жарғысына, акционерлердің жалпы мәжілісінің шешімдеріне, директорлар
Кеңесі мен Қоғамның басқармасы, Қоғам президенті мен Филиал директорының
бұйрықтарына, нұсқауларына және өкілдеріне сәйкес жүзеге асырады.
Еуро-Азия Эйр ашық акционерлік қоғамының Алматылық филиалы заңды
тұлға болып саналмайды, Еуро-Азия Эйр әуе компаниясы ААҚ балансына
кіретін өзінің жеке балансы, жекелеген қаржылық операцияларды және еңбекақы
төлеуді жүзеге асыруға арналған ағымдық және транзиттік банктік
есепшоттары, өз атауы көрсетілген мөрі, фирмалық бланкі және өзге
деректемелері бар.
Еуро-Азия Эйр ашық акционерлік қоғамының Алматылық филиалы қызметінің
мақсаты: өз қызметі нәтижесінде мейлінше үлкен табыстарға қол жеткізу,
Қазақстан Республикасы аймақтарының әуе транспортына деген қажеттіліктерін
қанағаттандыру, Еуро-Азия Эйр әуе компаниясы ААҚ басқармасы белгілеген
міндеттерді атқару.
Еуро-Азия Эйр ашық акционерлік қоғамының Алматылық филиалы қызметінің
негізгі түрлері:
1. заңды және жеке тұлғаларға әуе тасымалдары бойынша қызмет көрсету;
2. пайдалы қазбалар кенін дамыту және өңдеу, мұнай және газ құбырлары
мен электр желілеріне қызмет көрсету бойынша ұшуларды ұйымдастыру;
3. төтенше оқиғаларда апаттық-құтқару жұмыстарын орындау;
4. баруы қиын және түкпірлерде орналасқан аудандарға санитарлық
жұмыстар бойынша, геолог, энергетик, сейсмолог, глянциолог
(мұздықтарды зерттеуші), өрт қызметтері мен мемлекеттік шекара
қорғау қызметтерінің жұмыстарын қамтмасыз ету бойынша ұшулар;
5. табиғатты қорғау бойынша ұшулар;
6. ішкі экономикалық және саяхатшылық қызмет;
7. жүк және кезектік сапарлар;
8. ретті және чартерлік (тапсырыстық) сапарлар;
9. әуе тасымалдарын сату;
10. өндірістік-ұйымдастырулық қызмет;
11. Еуро-Азия Эйр әуе компаниясы ААҚ басқармасы органдары
белгіленген және қолданыстағы заңнамаларға қайшы келмейтін
ақпараттық-техникалық, сауда-делдалдық, жарнамалық және өзге де
қызметтер[3].
Еуро-Азия Эйр ашық акционерлік қоғамының Алматылық филиалында 62
қызметкер жұмыс істейді. Олардың ішінде әуе ұшағының командирлері, штурман-
инструкторлар, әуе инженерлері, экономистер, бухгалтерлер, менеджерлер
бар.
2001 жылдың соңында Еуро-Азия Эйр ашық акционерлік қоғамының 100 %
акциялары “Стандарт Ойл" ЖАҚ-ның басқаруына берілді. Әуе компания
қызметінің негізгі бағыттары мұнай-газ құбырларына, мұнай орындарына ұшуды,
Атырау, Ақтөбе, Ақтау қалаларының еліміздің астанасы Астана арасындағы әуе
жолдарын қамтамысз ету.
2.2 "Еуро-Азия Эйр" ААҚ-ның алматылық филиалының жалпы қаржылық жағдайын
талдау
2000-2002 жж. "Еуро-Азия Эйр" ААҚ-ның алматылық филиалының балансын талдау,
мың теңге
Атауы Ауытқу
2002ж үлесі
2002 ж 2001 ж 2000 ж 2002-20012001-2000
ж ж
Өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден407657 254330 19791 153327 234539
түскен табыс
Өткізілген өнімнің (жұмыстың, 376866 242543 19525 134323 223018
қызметтің) өзіндік құны
Жалпы табыс 30791 11787 266 19004 11521
Кезең шығындары, с.і.: 20088 61071 3602 -10983 57469
жалпы және әкімшілік шығындар 20088 61071 3602 -10983 57469
Негізгі қызметтен түскен табыс 1070 -49284 3336 50354 -52584
Негізгі емес қызметтен түскен -179 6 16 -185 -10
табыс
Салық салуға дейінгі негізгі 10524 -49278 3321 59802 45966
қызметтен түскен табыс
Заңды тұлғалардан табыс салығы 3040 7677 582 -4637 7095
бойынша шығындар
Салық салудан кейінгі негізгі 7484 -56955 3903 64439 -60858
қызметен түскен табыс
Таза табыс 7484 -56955 3903 64439 -60858
Есептелінген дивидендтерді алып 7484 -56955 3903 64439 -60858
тастағаннан кейінгі таза табыс
2000-2002 жж. "Еуро-Азия Эйр" ААҚ-ның алматылық филиалының
ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп берулерді талдау, мың теңге
Атауы Кезең Абсолютті
артуыкемуі
2002 ж 2001 ж 2000 ж 2002-202001-2000
01 ж ж
1. Операциялық қызметтен ақша
қаражаттарының қоғалысы
1. Ақша түсімдері: 462334 343617 10687 118717 332930
өнімді өткізуден түскен түсім 407153 219653 8964 187500 210689
алынған аванстар 11660 53921 -2887 -42261 56808
басқа да түсімдер 43521 70042 16 -26521 70026
2. Ақша шығыны: 456448 337203 10022 119245 327181
жабдықтаушылар мен 313546 200304 3134 113242 197170
мердігерлердің шоттары б-ша
берілген аванстар 42679 4950 50 37729 4900
еңбекақы б-ша 41097 28171 990 12926 27181
салық б-ша 16605 13595 288 3010 13671
табыстарды төлеу 4979 59 4979 -59
басқа төлемдер 37542 90183 5501 -52641 84682
3. Операциялық қызмет 665
нәтижесіндегі ақшаның
артуыкемуі
2. Инвестициялық қызметтен ақша
қаражаттарының қозғалысы
1. Ақша түсімдері
2. Ақша шығындары: 10000 10000
негізгі құралдарды сатып алу 10000 10000
3. Қаржылық қызметтен ақша
қаражаттарының қозғалысы
1. Ақша түсімдері
2. Ақша шығындағы
3. Қаржылық қызмет нәтижесінде
ақшаның артуыкемуі
Қорытынды: ақшаның артуыкемуі -5886 6414 665 -12300 5749
Есепті кезең соңындағы ақша 2965 7079 665 -4114 6414
сомасы
2000-2002 жж. "Еуро-Азия Эйр" ААҚ-ның алматылық филиалының
қаржылық-шаруашылық қызметінің негізгі көрсеткіштерін талдау
№ Көрсеткіштер 2002 ж 2001 ж 2000 ж Норматив Ескерту
2001-2002
I Төлемқабілеттілік көрсетіштері
1 Ағымдағы өтімділік 0.46 0.28 0.61 2.5 Жақсарды
2 Тез өтімділік 0.45 0.26 0.6 1.1 Жақсарды
II Активтердің айналымдылығы, активтерді басқару көрсеткіштері
3 Қор айналымдылығы 215.1 171.6 271.4 9.3 Нашарла-ды
коэффициенті
4 Дебиторлық қарыздың 111.1 24.6 91.6 36.2 Нашарла-ды
күндердегі айналымдылығы
5 Қор қайтарымдылығы 5.3 56.4 38.4 3.1 Жақсарды
коэффициенті
6 Ресурс қайтарымдылығы 1.8 8.1 3.4 1.8 Жақсарды
коэффициенті
IIIҚаражат көздерін басқару көрсеткіштері
7 Қарыз қаражаты коэффициенті1.35 2.9 1.4 40.1 Нашарла-ды
8 Қарыз қаражатының меншік -3.8 -1.5 -3.3 1.0 Нашарла-ды
капиталына қатынасы
коэффициенті
IV Рентабельділік көрсеткіштері
9 Өткізілген өнім 0.19 -0.22 0.02 5.1 Жақсарды
рентабельдігі
10 Активтер рентабельдігі 0.36 -1.8 0.06 9.0 Жақсарды
"Еуро-Азия Эйр" ААҚ-ның алматылық филиалының меншік айналым
қаражаттарын қарастырайық. Біз білетіміздей, МАҚ-ң шамасына қарап
кәсіпорынның тұрақты активтерін қаржыландыруға кететін тұрақты ресурстардың
барын анықтауға болады.
2002 жылдағы МАҚ-н (меншік айналым қаражаттары) есептейік:
(-53373+0)-15223=- 68596
Ал енді ағымдағы қаржы қажеттіліктеріне келсек, олар 2002 жылда былай
болады: 107691-2965-174498- (-69772)-68596-(-69772)=1176, бұл сан нолден
жоғары болып тұр, яғни біздің фирманың сырттан қаржыландыруға қажеттігі
жоқ.
3. Кәсіпорынның ағымдағы активтері мен пассивтерін басқару саясатының
негізгі типтерінің сипаттамасы
"Айналым капиталы" термині (оның отандық есептемелеріндегі атауы –
айналым қаражаттары) кәсіпорынның ақша қаражаттары немесе бір жылда немесе
бір өндірстік циклда айналатын мобильді активтеріне жатады. Таза айналым
капиталы ағымдағы активтер (айналым қаражаттары) мен ағымдағы
міндеттемелерінің (кредиторлық қарыздар) арасындағы айырма ретінде
анықталады және ағымдағы активтерді ұзақ мерзімді қаражат көздері
қаншалықты жабу деңгейін көрсетеді. Отандық тәжірибедегі бұл көрсеткіш –
меншік айналым қаражаттарының деңгейі.
Айналым қаражаттары әр түрлі позициядан мінезделуі мүмкін, бірақ
негізгі сипаттамалары олардың өтімділігі, көлемі және құрылымы болып
табылады.
Өндірістік қызмет процесінде айналым қаражаттарының бөлек
элементтерінің өзгерісі болып тұрады. Кәсіпорын шикізат және материалдар
сатып алады, өнім шығарады, оны сатады, көбінесе несие түрінде, нәтижесінде
дебиторлық қарыз пайда болады, ол біраз уақыттан кейін ақша қаражаттарына
айналады.
Ағымдағы активтердің циркуляциялық табиғаты айналым капиталын басқаруда
негізгі орын алады. Ағымдағы активтер өтімділік дәрежесі бойынша
ерекшеленеді, яғни олардың ақша қаражаттарына өзгеру қабілеті бойынша. Ақша
эквиваленттері өтімділік дәрежесі бойынша ақша қаражаттарына неғұрлым жақын
болып табылады. Дебиторлық қарыз өтімділігі өзгермелі болып тұруы мүмкін.
Өтімділігі ең төмен – материалды-өндірістік қорлар, олардың ішінен ең
өтімдісі шикізат пен материалдарға қарағанда – дайын өнім.
Айналым қаражаттарының деңгейі өндірістік процестің қажеттіліктеріне
ғана байланысты анықталмайды, бірақ кездейсоқ факторларға да байланысты.
Сондықтан айналым капиталын тұрақты және өзгермелі капиталға бөлген жөн.
Қаржы менеджменті теориясында тұрақты айналым капиталы ұғымының екі
негізгі түсіндірмесі бар. Бірінші түсіндірмеге сәйкес тұрақты айналым
капиталы (ағымдағы активтердің жүйелі бөлігі) ақша қаражаттарының,
дебиторлық қарыздың және өндірістік қорлардың операциялық цикл кезіндегі
қажеттілігі тұрақты бөлігі болып табылады. Бұл, мысалы уақыт патаметрі
бойынша орташаландырылған, кәсіпорынның тұрақты тіркеуінде болатын ағымдағы
активтердің шамасы. Екінші түсіндірмеге байлансты тұрақты айналым капиталы
өндірістік қызметті жүзеге асыруға қажетті ағымдағы активтердің минимумы.
Бұл тәсіл кәсіпорын өзінің қызметін жүзеге асыру үшін айналым
қаражаттарының белгілі бір минимумы, мысалы ақша қаражаттарының тұрақты
қалдығы есеп айырысу шотында, қалып отыру екенін білдіреді. Төменде біз
екінші түсіндірмеге сүйеніп отырамыз.
Өзгермелі айналым капиталының категориясы (немесе ағымдағы активтердің
өзгермелі бөлігі) дағдарыс кезеңдерінде немесе сақтандыру қоры ретінде
қажетті қосымша ағымдағы активтер. Мысалы, өндірістік-материалды қорларға
қосымша қажеттілігі маусымдық өткізу кезіндегі сатудың жоғары деңгейін
ұстап тұруға байланысты. Сол кезде өткізуді жүзеге асыру кезінде дебиторлық
қарыз да өседі. Қосымша ақша қаражаттары шикізат пен материалдарды төлеу
үшін, сонымен қатар жоғары белсенділік кезеңі алдындағы еңбек қызметі үшін
қажет.
Айналым капиталын басқару саясатының негізгі мақсаты ағымдағы
активтердің көлемі мен құрылымын, оларды жабу көздерін және кәсіпорынның
ұзақ мерзімді өндірістік және тиімді қаржы қызметін қамтамасыз ететін
олардың арасындағы қатынасты анықтау. Бұл факторлардың және нәтижелік
көрсеткіштердің байланысы анық. Несигерлер алдындағы міндеттемелерді
орыдамау экономикалық байланыстарды үзуге және оның салдарына алып келуі
мүмкін.
Нысандалған мақсаттың стратегиялық мінездемесі бар, ағымдағы қызметті
басқаруды жетілдіретін айналым қаражаттарының деңгейін ұстап тұрудың да
мәні бар. Күнделікті қызмет тұрғысынан кәсіпорынның маңызды қаржы-
шаруашылық мінездемесі оның өтімділіг болып табылады, яғни қысқа мерзімді
қарыздарын мерзімінде жабу қабілеті. Кез келген кәсіпорын үшін өтімділіктің
белгілі деңгейі шаруашылық қызметтің тұрақтылығының маңызды мінездемесі
болып табылады. Өтімділікті жоғалту дың салдары тек қосымша шығындарға ғана
емес, кейбір кездерде өндіріс процесінің тоқтатылуына да әкелуі мүмкін.
Егер ақша қаражаттары, дебиторлық қарыз және өндірістік-материалдық
қорлар біршама төмен деңгейлерде қолданып отырса, онда
төлемқабілетсіздіктің мүмкіндігі немесе рентабельді қызметті жүзеге асыруға
қаражаттардың жетіспеушілік мүмкіндігі бар. Таза айналым капиталының
деңгейі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым өтімділік тәуекелі азаяды. Әрине,
бұл байланыстың түрі неғұрлым күрделірек, себебі ағымдағы активтердің
барлығы бірдей дәрежеде өтімділік деңгейіне әсер етпейді. Бірақ өімділікті
жоғалту тәуекелін минимумға шығаратын айналым қаражаттарын басқарудың ең
қарапайым вариантын жасауға болады: ағымдағы активтер ағымдағы
міндеттемелерден неғұрлым көп болса, соғұрлым тәуекел дәрежесі төмен
болады; сонымен таза айналым капиталын өсіруге ұмтылу керек.
Пайда мен айналым капиталы деңгейінің арасындағы тәуелділік тым басқа.
Айналым капиталының төменгі дәрежесіндегі өндірістік қызмет дұрыс деңгейде
қамтамасыз етілмейді, бұдан шығатыны - өтімділікті жоғалту мүмкіндігі,
жұмыстың оқтын-оқтын тоқтатылуы және төмен түсім. Айналым қаражаттары
шамасының келесі жоғарлауы кәсіпорынның уақытша еркін, жұмыссыз ағымдық
активтерінің бар болуына және қаржыландырудың артық шығындалуына әкеледі,
ал бұл өз кезегінде пайданың төмендеуіне әкеледі. Осыған байланысты,
айналым қаражаттарын басқарудың жоғарыда көрсетілген тәсілі онша дұрыс
емес.
Сонымен, айналым қаражаттарын басқару саясаты өтімділікті жоғалту
тәуекелі мен жұмыс тиімділігінің арасындағы компроммисті қамтамасыз ету
керек. Бұл екі маңызды мәселені шешуге түйінделеді:
Біріншіден, төлем қабілеттілікті қамтамасыз ету. Егер кәсіпорын өз
шоттарын төлей алмағанда, міндеттемелерін орындамағанда және мүмкін
банкроттықты жариялағанда бұл шарттың бар болуы мүмкін.
Екіншіден, активтердің қажетті көлемін, құрылымын және рентабельділігін
қамтамасыз ету. Ағымдағы активтердің әр түрлі деңгейінің пайдаға әр түрлі
әсер ететіні белгілі. Мысалы, өндірістік-материалды қорлардың жоғары
дәрежесі сәйкесінше ағымдағы шығындарды талап етеді, бірақ сонымен қатар
дайын өнімнің кең көлемі келесіде өткізу көлемі мен табыстардың көбеюіне
әкелуі мүмкін. Ақша қаражаттарының, дебиторлық қарыздың және өндірістік
қорлардың дәрежесін анықтаумен байланысты әрбір шешім, белгілі актив
түрінің рентабельділігі жағынан да, айналым қаражаттарының құрылымының
оптималды жағынан да қарастырылуы тиіс.
Жоғарыда көрсетілгендей, ағымдағы активтердің өтімділігі және қолайлы
тиімділігі көп жағдайда таза айналым капиталының деңгейімен анықталады.
Егер қысқа мерзімді қарыз айналым қаражаттарын жабудың көзі бола алмайды
деген түсіндірмеге сүйенсек, онда бұл көрсеткіш шамасы нолден макималды
шамаға өзгеретіні белгілі. Таза айналым капиталының нолдік шамасында
өтімділікті жоғалту тәуекелі максималды шамасына жетеді; бұл көрсеткіш
шамасының өсуіне қарай тәуекел азаяды. Теориялық тұрғыдан таза айналым
капиталы максималды шамасына қысқа мерзімді кредиторлық қарыз жоқ кезде
жете алады.Бұл жағдайда максималды шама
Ағымдағы активтедің құнына тең, ал өтімділікті жоғалту тәуекелі нолге
тең болады.
Қаржы менеджменті теориясында ағымдағы активтерді қаржыландырудың түрлі
стратегияларын анықтауға болады. Бұл менеджердің ағымдағы активтердің
өзгермелі бөлігін, яғни таза айналым капиталының салыстырмалы шамасыны,
жабу көзін таңдауына байланысты. Активтерді басқарудың төрт моделі белгілі:
идеалды модель; агрессивті модель; консервативті модель; келісімді модель.
Қаржыландару стратегиясының моделін таңдау ұзақ мерзімді пассивтердің
шамасын анықтауға және ұзақ мерзімді пассивтер мен айналыстан тыс
активтердің арасындағы айырма болып табылатын таза айналым капиталының
шамасын есептеу негізіне сүйенеді (АтК=ҰмП-АтА). Сондықтан, әр стратегияға
базалық баланстық теңдей сәйкес келеді.
Есептеуге ыңғайлы болу үшін келесі шамалар енгізіледі:
АтА – айналымнан тыс активтер;
АА – ағымдағы активтер (АА=ЖБ-ӨБ);
ЖБ – ағымдағы активтердің жүйелі бөлігі;
ӨБ – ағымдағы активтердің өзгермелі бөлігі;
ҚмКқ – қысқа мерзімді кредиторлық қарыз;
ҰмҚк – ұзақ мерзімді қарыз капиталы;
МК – меншік капитал;
ҰмП – ұзақ мерзімді пассивтер (ҰмП= МК - ҰмҚк);
АтК – таза айналым капиталы (АтК = АА - ҚмКқ).
Идеалды модель ағымдағы активтер және ағымдағы міндеттемелер
категориясының мәнінде және олардың сәйкестілігінде құрылады. "Идеалды"
ұғымы бұл жағдайда оған ұмтылу керек бір идеалдың ұғымын білдірмейді, ал
тек экономикалық мағына тұрғысынан активтер мен оларды жабу көзінің
жиынтығын білдіреді. Модель ағымдағы активтер шамасы бойынша қысқа мерзімді
міндеттемелермен сәйкес келетінін, яғни таза айналым капиталы нолге тең
екенін білдіреді. Күнделікті өмірде бұл модель кездеспейді. Өтімділк
тұрғысынан ол ең тәуекелді болып табылады, себебі қолайсыз жағдайларда
кәсіпорын кредиторлық қарызды жабу үшін негізгі қаражаттардың бір бөлігін
сатуға мәжбүр болады. Бұл стртегияның мәні, ұзақ мерзімді пассивтер
айналымнан тыс активтер дәрежесінде тұрғызылуында, яғни базалық баланстық
теңдеу мынанадай болады:
ҰмП= АтА
Нақты кәсіпорын үшін айналым қаражаттарын қаржылық басқару
страьегиясының келесі үш моделі ең шындықты, жүзеге асырылатын болып
табылады. Олардың негізінде мынадай түсініктеме жатыр: өтімділкті
қамтамасыз ету үшін айналымнан тыс активтерді және ағымдағы активтердің
жүйелі бөлігін ұзақ мерзімді пассивтер жабу керек. Сонымен, бұл
модельдердің айырмашылығы ағымдағы активтердің өзгрмелі бөлігін қандай
қаржыландыру көздері таңдалатынында жатыр.
Агрессивті модель, яғни ұзақ мерзімді пассивтер айналымнан тыс активтер
мен ағымдағы активтердің жүйелі бөлігінің жабу көзі болып табылады. Бұл
жағдайда таза айналым капиталы дәл осы минимумға тең болады (АтК=ӨБ).
Ағымдағы активтердің өзгермелі бөлігі толық көлемде қысқа мерзімді
кредиторлық қарызбен жабылады. Өтімділік тұрғысынан бұл стратегия да
тәуекелді. Себебі нақты өмірде ағымдағы активтердің минимумымен шектелу
мүмкін емес. Базалық баланстық теңдеу мынандай түрде болады:
ҰмП= АтА+ ӨБ.
Консервативті модель ағымдағы аткивтердің өзгермелі бөлігі тағы да ұзақ
мерзімді пассивтермен жабатынын анықтайды. Бұд жағдайда қысқа мерзімді
кредиторлық қарыз жоқ, өтімділікті жоғалту тәуекелі жоқ. Таза айналым
капиталы шамасы жағынан ағымдағы активтерге тең (АтК=АА). Әрине, бұл модель
жасанды мінездемеде болады. Бұл стратегия ұзақ мерзімді пассивтердің келесі
берліген базалық баланстық теңдеу деңгейінде орнатылатынын мақұлдайды:
ҰмП= АтА+ЖБ+ӨБ.
Келісімді модель ең шындықты, жүзеге асырылуға мүмкіндігі бар. Бұл
жағдайда айналымнан тыс активтер, ағымдағы активтердің жүйелі бөлігі және
ағымдағы активтердің өзгермелі бөлігінің жартысы ұзақ мерзімді пассивтермен
жабылады. Таза айналым капиталы шамасы жағынан ағымдағы активтердің жүйелі
бөлігіне және өзгермелі бөлігінің жартысына тең болады (АтК=ЖБ+0.5*ӨБ).
Жеке кездерде кәсіпорын артық ағымдағы активтерге ие болуы мүмкін, бұл
пайдаға кері әсер етеді, бірақ бұл қажетті дәрежеде өтімділкті жоғалту
тәуекелін ұстап тұру үшін төлем болып табылады. Стратегия ұзақ мерзімді
пассивтердің келесі базалық баланстық теңдеумен қойылатын дәрежеде
болатынын талап етеді:
ҰмП= АтА+ЖБ+0.5*ӨБ.
5. "Еуро-Азия Эйр" ААҚ-ның алматылық филиалының айналым капиталының
жылдардығы өзгеру динамикасын талдау және ақшалай активтерін басқару
Айналым капиталының элементтері шаруашылық операциялар үздіксіз
ағымының ажырамас бір бөлігі болып табылады. Сатып алу өндірістік қорлар
мен кредиторлық қарыздың өсуіне аоып келеді, өндіріс дайын өнімнің өсуіне
алып келеді, өткізу дебиторлық қарыздың, есеп шоттағы және кассадағы ақща
қаражаттарының өсуіне алып келеді. Бұл операциялар көп рет қайталанып,
нәтижесінде ақшалай түсімдерге және ақшалай төлемдерге алып келеді.
Айналым капиталының элементтері өндіріс аясынан айналыс аясына қарай
және керісінше үздіксіз ауысып отырады. Айналым капиталының бөлігі үнемі
өндіріс аясында (өндірістік қорлар, аяқталмаған өндіріс, складтағы дайын
өнім, т.б.), ал екінші бөлігі – айналыс аясында (тиелген өнім, дебиторлық
қарыз, ақша қаражаттары, құнды қағаздар, т.б.) үнемі болып отырады.
Сондықтан кәсіпорынның айналым капиталының құрамы мен мөлшері тек өндіріс
аясы қажеттіліктеріне ғана емес, айналыс қажеттіліктеріне де шарт болады.
Өндіріс және айналыс аясының айналым капиталына деген қажеттілігі
әртүрлі шаруашылық әрекеттерінің түрлеріне ғана әртүрлі болмайды, тіпті
бір саланың әр кәсіпорынына әртүрлі болады. Бұл қажеттілік айналым
қаражаттарының заттық мазмұны мен айналыс жылдамдығына, өндіріс көлеміне,
өндіріс ұйымдастырылуы мен технологиясына, өнімді өткізу, шикізат пен
материалды сатып алу тәртібіне және т.б. факторларға байланысты.
Кәсіпорын балансында көрсетілу әдісіне қарай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Т.РЫСҚҰЛОВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
"ҚАРЖЫ" КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Кәсіпорынның айналым қаражаттары мен қысқа мерзімді
міндеттемелерін басқару
"Қаржы және несие" факультетінің "Қаржы менеджменті" мамандығының IV курс
студенті Лайықова А.Т.
Ғылыми жетекшісі: э.ғ.к.,
доцент Әмірқанов Р.Ә.
Рецензент: "Еуро-Азия Эйр"
ААҚ-ның алматылық
филиалының басшысы
Жауханов К.К.
Жұмыс Мемлекеттік аттестациялық коммисия алдына
кафедра шешімімен"____" _____2002 ж, №____протоколымен
қорғауға жіберілді
"Қаржы" кафедрасының
меңгерушісі профессор
Ильясов К.К.
Алматы 2003 ж.
Жоспар
Кіріспе
I бөлім. Айналым капиталының экономикалық мәні және ұйымдастыру негіздері
1.1 Кәсіпорынның айналым активтерінің мәні мен жіктелуі
1.2 Айналым активтерінің қалыптасу көздері
II бөлім. Кәсіпорынның таза айналым капиталын басқару саясатын бағалау және
талдау
2.1 "Еуро-Азия Эйр" ААҚ-ның алматылық филиалына жалпы сипаттама
2.2 "Еуро-Азия Эйр" ААҚ-ның алматылық филиалының жалпы қаржылық жағдайын
талдау
2.3 Кәсіпорынның ағымдағы активтері мен пассивтерін басқару саясатының
негізгі типтерінің сипаттамасы
4. "Еуро-Азия Эйр" ААҚ-ның алматылық филиалының айналым капиталының
жылдардығы өзгеру динамикасын талдау және ақшалай активтерін басқару
III бөлім. Кәсіпорынның айналым активтерінің негізгі элементтерін тиімді
басқаруды жетілдіру механизмі
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымша
Кіріспе
Нарықтық экономика, оның модельдерінің әртүрлілігіне қарамастан,
мемлекеттік реттеуді міндетті түрде қажет ететін, әлеуметтік-бағытталған
шаруашылық ретінде сипатталады. Нарықтық қатынастар құрылымында үлкен ролді
қаржы атқарады. Қазақстан Республикасында жүргізілетін экономиканы
жандандырудың стратегиялық курсы шаруашылық субъектілерінің қызметтерінің
нәтижелілігі, қаржы жағдайының тұрақтылығы үшін жауапкершіліктерін
жоғарлатуды болжамдайды.
Алғашқы жаңақұру жылдарында байқалған қаржы бақылауы мен
ұйымдастырылуының ролін дұрыс бағаламау кәсіпорындардың қаржылық жағдайына
теріс әсер етті. Реформа жылдарында шаруашылық субъектілерінің айналым
қаражаттарының жетіспеушілігі екі топ факторлардың әсерінен пайда болды.
Бірінші топтың пайда болуына макродеңгейдегі шешім қабылдау мен туатын
жағдайлар шарт болды. Олардың қатарына мыналарды қосуға болады: өнімнің
өзіндік құнының өсуі мен айналым қаражаттарының жетіспеушлігіне әкелген
еңбек ақы қорына салынатын салық салу; шикізат, материалдар, құрал-
жабдықтарды сатып алуға кететін айналым қаражаттарына деген кәсіпорындардың
қажеттілігін өсірген қосымша құнына салығы енгізілді; кәсіпорындардың
айналым қаражаттарына қосымша салымдарды қажет еткен айналымға салынан
тағы бірқатар салықтар енгізілді; нақты өндірушілерді қолдауға
бағытталмаған банктік жүйенің дамымауы кәсіпорындарға уақытында айналым
қаражаттарының орнын толтыруға мүмкіндік берген жоқ; инфляцияның жоғары
деңгейі; табысқа салынатын салық, қосымша құн салығы, т.б. салықтар бойынша
аванстық төлемдердің бюджетке жіберілуі.
Факторлардың екінші тобы кәсіпорындардың қызметімен байланысты: айналым
қаражаттарының ұйымдастырылуына, ең алдымен олардың нормалануына,
жеткіліксіз көңіл бөлушілігі; айналым қаражаттырының мақсатсыз қолданылуы;
өндіріс процесінен айналым қаражатарының шығарылуы; жабдықтаушылардың,
мердігерледің және товар мен қызметтерді тұтынушылардың дұрыс таңдалмауы;
дебиторлық және кредиторлық қарыздарды басқарудың төмен деңгейде болуы;
банкроттық жүйесінің аз тиімділігі, кәсіпорындардағы қаржы бақылаушыларының
төмен дайындығы.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының орта
мерзімдік (2002-2004 жж( бағдарламасының мақсаты ұзақ мерзімді динамикалық
өсу потенциалы бар, жергілікті халықтың әл-ауқатының бірқалыпты көтеруін,
өндіріс аппаратының тиімді жаңартылуын, елдің қамтамасыздығын және бәсеке
қабілеттілігінің нығаюын қамтамасыз ететін қазақстандық экономиканың
моделін жасау.
Қазақстан экономикасы мен әр шаруашылық субъектісінің алдына бұл
бағдарламамен қойылатын басты міндетінің бірі – қаржылық жандандыру болып
табылады. Бұл міндеттің орындалуы нарық шаруашылығы субъектілерінің негізгі
және айналым қаражаттарының қолданылуының тиімділігін жоғарлатуынсыз мүмкін
емес. Қаржы-несие механизмі кәсіпорындардың айналым қаржаттарының
жеткіліктілігі жағадайында ғана тиіміді қызмет етуі мүмкін.
Әрбір кәсіпорынның табысты жұмыс істеуі бірқатар шарттарға байланысты,
оның ішінде ең маңыздыларының бірі айналым қаражаттарынң қажетті көлемінің
бар болуы. Бәсеке ортасы жағдайында өндіріс тиімділігі кәсіпорынның
нарықтық инфрақұрылымдағы алдыңғы қатарларында болуына негізгі шарт болып
табылады. Сондықтан, айналым қаражаттарының тиімді ұйымдастырылуы мен
оларды қолданудың тиімділігін жоғарлату мәселелері кәсіпорындар алдында
өткір түрде тұрады, себебі бұлардың шешілуі өндірістік процесің
үздіксіздігін қамтамасыз ететін және өндіріс рентабельділігінің негізгі
шарты болып табылады.
Қазіргі кезде ғылыми қызметкерлер айналым қаражаттарына, оларды
жоспарлау және қолдану тиімділігі мәселелеріне жеткілісіз көңіл бөледі.
Айналым қаражаттарының теориясы бойынша батыс экономистері еңбектерінің
аудармалары санының өсуіне байланысты белгілі терминологиялық
айырмашылықтар туындады. Бұрын жасалған зерттеулерді, жарыққа шығарылаған
монографияларды және оқулықтарды талдай келе, көпшілік кездерде
авторлардың айналым капиталы, айналым қаражаттары және айналым активтері
түсініктерінің бір мағынада көрсететінін байқауға болады. Айналым
қаражаттарын бақылау мәселелері ашылғанда, оларды ұйымдастырудың
принциптері көрсетілмейді. Нормалауды жетілдіру сұрақтары терең түрде
қарастырылмайды. Бұның бәрі тәжірибелік қызметте кері әсерлерге әкеліп
соқтырады.
Жеңіл, тамақ, машина жасау салалары кәсіпорындарының ерекшеліктері
олардың активтеріндегі айналым қаражаттарының көлеміне байланысты.
Сондықтан бұл салалар кәсіпорындарының айналым қаражаттарын ұйымдастыру мен
тиімді қолдану мәселелері қор сыйымдылықты салаларға қарағанда жоғары. Бұл
салалар кәсіпорындарда айналым қаражаттарын жоспарлау мен қолдану
мәселелеріне көңіл бөлінбейді. Айналым қаражаттарының нормалануы барлық
кәсіпорындарда бірдей жүргізілмейді, ал нормативтердің есептелуі мен
түзетілуі жүргізілсе де, тұрақты түрде емес және тек өндірістік қорлар
бойынша ғана. Ескірген әдістерді қолдану есептеулердің нақтылығын барлық
кезде қамтамасыз етпейді. Бұның бәрі кәсіпорынның қаржы қызметкерлерінің
көңілін айналым қаражаттарын нормалау мәселесіне, нормалауды жетілдірудің
нақты бағыттарына аудартуға тура келеді.
Қазіргі экономикалық әдебиеттерде айналым қаражаттарының қалыптасу
көздерінің ұйымдастырылуы көп қаралғанымен, тәжірибе жүзінде қолдау
таппайды. Қаражат көзінің бағасы түсінігін қазір барлығы да қолданады.
Дегенмен, бір ғана қаржыландыру көзі қолданылмай, бұл көздің бағасын
түсіндіру қындыққа соғады. Көп кезде, қаражатты қалыпты мөлшернеме бойынша
тартып, кәсіпорындар тәуекел деңгейін бағаламайды, бұл кері әсерге әкеліп
соқтырады. Сондықтан, баға мен тәуекел бірқалыпты қатынаста болатын айналым
қаражаттарын қаржыландырудың көзін таңдауға мүмкіндік беретін моделді
қолданудың мәселесі актуалды болып табылады.
Дебиторлық қарызды басқаруда кәсіпорындардың оны төмендетудегі маңызды
талпыныстар жасауын байқауға болады. Сонымен бірге, дебиторлық қарыз
бойынша шекті мәндерін есептеудегі әдістеменің жоқтығы қаражаттардың шектен
тыс шығарылуы байқалады.
Кәіспорындардың айналым қаражаттарын қолдаун тиімділігін талдау
көптеген шаруашылық субъектілері жүргізеді. Бірақ, көптеген жағдайда,
есептеулер салыстырылмайтын көрсеткіштерді қолданумен, өзіндік құнды
есептеудің ерекшелігі мен инфляцияны ескермеуінсіз жүргізіледі. Бұның бәрі
айналым қаражаттарын қолдану тиімділігі көрсеткіштерінің бұрмалануына
әкеледі.
Өнідірістегі ресурстардың айналымдылығы бойынша, әсіресе, айналым
қаражаттарының мәні, оларды ұйымдастыруды, оларды қолдану тиімділігін
жоғарлатуды терең талдау бойынша теориялық зерттеулерді жалпылау қажеттігі
бұл жұмыстың тақырыбын анықтады.
I бөлім. Айналым капиталының экономикалық мәні және ұйымдастыру негіздері
1.1 Кәсіпорынның айналым активтерінің мәні мен жіктелуі
Айналым қаражаттары кәсіпорын мүлкінің бірден бір құрылымдық бөлігі
болып табылады. Оларды қолданудың жағдайы мен тиімділігі – кәсіпорынның
табысты қызмет істеуінің басты шарты. Нарық қатынастырының дамуы оларды
ұйымдастырудың жаңа алғышарттарын анықтайды. Жоғары деңгейдегі инфляция,
төлемқабілетсіздік және тағы басқа дағдарыстық көріністер кәсіпорындарды
айналым қаражаттарын басқару саясатын өзгертуге, оларды толықтырудың жаңа
көздерін іздестіруге, оларды тиімді қолдану мәселесіне жаңа көзқараспен
қарауға мәжбүр етеді.
Өндірісті тоқтатпаудың бірден бір шарты – оның материалдық негізін,
яғни өндіріс құралдарын үнемі жаңартып отыру. Өз кезегінде, бұл өндіріс
құралдарының айналым ретіндегі үздіксіз қозғалуына жағдай жасайды.
Өзінің айналысында айналым қорлары кезектесе ақша, өндіріс және тауар
түріндегі формасына өзгереді, бұл олардың өндіріс қорлары және айнналыс
қорларына бөлінуге сәйкес келеді.
Өндіріс қорларының материалдық негіздері өндіріс құралдары болып
табылады, ал бұлар еңбек заттары мен еңбек құралдарына бөлінеді. Дайын
өнім ақша құралдары және есептегі құралдармен бірге айналыс қорларын
түзеді.
Кәсіпорын қорларының айналысы шикізат, материалдар, жанар-жағар май,
отын және т.б. өндіріс құралдарын аванстық құнмен ақшалай нысанда сатып
алудан басталады – бұл айналысның бірінші сатысы. Нәтижесінде ақша
құралдары өндірістік құралдар нысанына өзгеріп, айналыс аясынан өндіріс
аясына ауысуды сипаттайды. Мұнда құн шығындалмай, тек қана авансталады,
себебі айналыс біткеннен кейін ол қайтарылады. Бірінші сатыда тауар ауысу
аяқталады, бірақ айналыс аяқталмайды.
Айналыстың екінші сатысы өндіріс процесінде жүргізіледі, мұнда жұмыс
күші жаңадан құрылған және әкелінген құны бар жаңа өнім жасап, өндіріс
құралдарының өндірістік тұтынуын жүзеге асырады. Аванстық құн қайтадан
өзінің нысанын ауыстырады – өндірістік нысаннан ол тауарлыға ауысады.
Айналыстың үшінші сатысы шығарылған дайын өнімді сатып, ақша құралдарын
алудан тұрады. Бұл сатыда айнлым қаражаттары қайтадан өнддіріс аясынан
айналыс аясына ауысады. Тоқтатылған тауарлы айналыс жалғастырылып, құн
тауарлы нысаннан ақшалай нысанға көшеді. Өнімді шығаруға, сатуға кеткен
және шығарылған өнімді сатудан түскен ақша қаражаттары сомасы арасындағы
айырма кәсіпорынның ақшалай қорларын түзеді.
Бір айналысты бітіргеннен кейін айналым қаражаттары жаңа айналысқа
түсіп,үздіксіз айналысты құрайды. Тек осы айналым қражаттарының үздіксіз
қозғалысы өндіріс және айналыс процесінің негізін құрайды. Кәсіпорын
қорлары айналысының талдауы аванстық құнның кезектесе әртүрлі нысанға
ауысып отыруын ғана емес, бірақ әруақытта белгілі мөлшерде бұл нысандарда
болып отыруын көрсетеді. Басқа сөзбен айтқанда, аванстық құн айналыстың
әрбір мезетінде әр түрлі жақтарымен біруақытта ақшалай да, өнідірістік те,
тауарлы нысанда да болып отырады.
Кәсіпорын қорларының айналысы тек белгілі бір аванстық құнның ақшалай
нысанда болу шартымен ғана жүзеге асырылады. Айналысқа түскенде, ол енді
оны жоғалтпайды, тек қана өзінің қызметтік нысандарын ғана өзгертіп
отырады. Көрсетілген ақшалай нысандағы құн кәсіпорынның айналым қаражаты
болып табылады.
Айналым қаражаттары ең алдымен құндық категория ретінде болады. Олар
материалдық негіз болып табылады, себебі олардан дайын өнім алуға болмайды.
Ақшалай нысанында айналым қаражаттары айналыс процесінде өндірістік қорлар,
аяқталмаған өндіріс, дайын өнім нысанына ауысады. Тауарлы-материалдық
құндылықтарға қарағанда айналым құралдары шығындалмайды, шығырылмайды,
тұтынылмайды, тек қана айналыс аяқталғаннан кейін қайтарылып, келесі
айналысқа түскенде авансталады.
Авансталу мезеті айналым қаражаттарының ең маңызды және ерекшелікті
мінездемесі болып табылады, себебі ол экономикалық шектеулерді орнатқанда
маңызды рөл атқарады. Айналым қаражаттарының уақытша сипаттамасы болып
қорлардың тоқсандық немесе жылдық көлемі емесе, ал бір айналысы ғана
табылуы қажет.
3-саты
1-саты
2-
саты
1.1.1 сызба. Айналым қаражаттарының айналысы
Кәсіпорындардың тиімді жұмыс жасауы үшін өндірістік бағдарламаға сәйкес
шикізат, материалдар, жанармай, тез тозатын құралдар болуы қажет. Нарық
қажеттігін толығымен қамтамасыз етуде әрбір кәсіпорын дайын өнімдер қорын
да қалыптастыруға міндетті. Әр түрлі шарттарға сәйкес дайын өнімді
жеткізуде және есеп айырысуда кәсіпорын елеулі қаржыны дебиторлық
қарыздарға жатқызады. Өз кезегінде мерімді түрде өз қарыздарын тез арада
өтеу үшін кәсіпорын кассасында, есеп айырысу шотында немесе басқа шоттарда
ақша қаражаттарын ұстау қажет. Еркін, яғни бос ақша қаражаттары құнсыздап
кетпеуі үшін және қосымша пайда алу үшін қаржының бір бөлігін құнды
қағаздарға орналыстыруға мүдделі. Бұның барлығы капиталдың бір бөлігін
айналым активтеріне салымды жасау керектігін қажет етеді.
Кәсіпорынның айналым активтерін мақсатты түрде басқару үшін олардың
жіктелуі қажет. Қаржы менеджменті тұрғысынан айналым активтерінің жіктелуі
келесі белгілер бойынша жүргізіледі: айналым активтерінің қаржылық
қалыптасу көздерінің мінездемесі; айналым активтерінің түрлері; айналым
активтерінің операциялық процеске қатысу мінездемесі; айналым активтерінің
қызмет ету кезеңі бойынша[1].
Қаржылық қалыптасу көздерінің мінездемесі бойынша айналым активтері
келесідей жіктеледі:
Кәсіпорынның жалпы айналым активтері– меншік және қарыз капиталы
негізінде құрылған айналым активтерінің бөлігі. Кәсіпорынның
қорытынды балансында олар активтің II (екінші) және III (үшінші)
бөлімдерінің сомасы ретінде көрсетіледі;
Кәсіпорынның таза айналым активтері (таза жұмыс капиталы) – меншік
және ұзақ мерзімді қарыз капитал негізінде құрылады.
Таза актив сомасы келесі формула бойынша есептеледі:
ТАА = АА – ҚҚМ ,
мұндағы ТАА – кәсіпорынның таза активтерінің сомасы;
АА – кәсіпорынның жалпы айналым активтерінің
сомасы;
ҚҚМ – кәсіпорынның ғымдағы қысқа мерзімді қаржылық
міндеттемелері.
Меншік айналым активтері – кәсіпорынның меншік капиталының
негізінде құрылған айналым активтерінің бөлігі. Кәсіпорын меншік
айналым активтерінің сомасын келесі формула бойынша есептейді:
МАА = АА – ҰҚК – ҚҚМ ,
мұндағы МАА – кәсіпорынның меншік айналым активтерінің сомасы;
АА – кәсіпорынның жалпы айналым активтерінің
сомасы;
ҰҚК – кәсіпорынның айналым активтеріне
инвстицияланған ұзақ мерзімді қарыз капиталы;
ҚҚМ – кәсіпорынның қысқа мерзімді қаржы
міндеттемелері.
Егер кәсіпорын айналым қорларын қаржыландыру үшін ұзақ мерзімді
қарыз капиталын қолданса, онда өзіндік және таза айналым
активтерінің сомалары сәйкес болады.
Айналым активтерінің түрлері белгісі бойынша айналым активтері былай
жіктеледі:
Шикізат, материалдар және жартылай фабрикаттар қорлары. Айналым
активтерінің бұл түрі кәсіпорынның өндірістік қызметін қамтамасыз
ететін материалды ағымдарын мінездейді;
Дайын өнім қорлары. Бұл айналым активтері сатуға арналған қор
формасындағы дайын өнімді көрсетеді. Қаржы менеджменті
тәжірибесінде айналым активтерінің бұл түріне аяқталмаған өндіріс
көлемін де жатқызады;
Дебиторлық қарыз. Ол тауар, жұмыс, қызмет, берілген аванс есебі
бойынша жеке және заңды тұлғалардың кәсіпорынға деген қаржылық
міндеттемелерін көрсетеді;
Ақша қаражаттары. Қаржы менеджменті тәжірибесінде оларға ұлттық
және шетел валютасындағы ақша қаражаттарының қалдығы ғана емес,
қысқа мерзімді қаржылық салымдар сомасы да жатады;
Айналым активтерінің басқа да түрлері. Оларға жоғарыда көрсетілген
түрлерге енбейтін, жалпы сомасында көрсетілетін айналым активтері
жатады. Мысалы: болашақ кезең шығындары.
Операциялық процеске қатысу мінездемесі бойынша айналым активтерінің
жіктелуі былай болады:
Кәсіпорынның өндірістік циклін қамтамасыз ететін айналым активтері;
кәсіпорынның қаржылық циклін қамтамасыз ететін айналым активтері
болып жіктеледі.
Кәсіпорынның өндірістік циклін қамтамасыз ететін айналым активтеріне
шикізат, материалдар және жартылай фабрикаттар қорлары, аяқталмаған өндіріс
көлемі және дайын өнім қорлары жатады.
Кәсіпорынның қаржылық (ақшалай( циклін қамтамасыз ететін айналым
активтеріне дебиторлық қарыздар жатқызылды.
Айналым активтері қызмет ету кезеңі бойынша келесідей жіктеледі:
Айналым активтерінің тұрақты бөлігі;
Айналым активтерінің айнымалы бөлігі.
Айналым активтерінің тұрақты бөлігі – бұл активтердің көлемі
кәсіпорынның қызметінің маусымдық және басқадай ауытқуларына байланыссыз
болатын бөлігі. Басқаша айтқанда, кәсіпорынның операциялық қызметін іске
асыру үшін қажетті айналым активтерінің төмендемейтін минимумы.
Айналым активтерінің айнымалы бөлігі – бұл айналым активтерінің өндіріс
көлемі мен өнім сатудың маусымдық өсуімен, бөлек кезеңдегі тауарлы-
материалды қорларды маусымдық сату үшін кәсіпорынның шаруашылық қызметін
ұйымдастыру қажеттігімен байланысты бөлігі. Ол айналым активтерінің жоғары
және орташа бөлігін құрайды.
Айналым активтерінің жіктелуінің бейнелік көрінісі 1.1.2-сызбада
көрсетілген.
Айналым
активтерінің Айналым активтерінің түрі
жіктелуінің
белгісі
Айналым Шикізат, Дайын өнім Дебитор-лық Ақша Басқа
активтерінің материалдар,жартқорлары қарыздар қаражат-тада
түрлері ылай фабрикаттар ры айна-лы
қорлары м
актив-т
ер
Қаржылық Жалпы айналым Таза айналымМеншік
қалыптасу активтері активтері айналым
көздерінің активтері
мінездемесі
Айналым Өндірістік Қаржы-лық
активтерінң циклді циклді
операциялық қамтамасыз қамтама-сыз
процеске қатысуететін
мінездемесі
Айналым Айналым Айналым
активтерінің активтерінің активтері-ні
қызмет ету тұрақты бөлігі ң айнымалы
кезеңіне бөлігі
байланысты
2. сызба. Негізгі белгілері бойынша кәсіпорын айналым
активтерінің жіктелуі
Айналым қаражаттары тек материалды ғана емес, ақшалай ресурстарды да
құрайтындықтан, оларды ұйымдастыру мен қолдану тиімділігіне материалдық
өндіріс процесі ғана емес, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы да байланысты
болады.
2. Айналым активтерінің қалыптасу көздері
Кәсіпорынның айналым қаражаттары айналыстың барлық сатысында олардың
үздіксіз қозғалысын қамтамасыз ету үшін, өндірістің қажеттіліктерін ақшалай
және материалды ресурстрамен қамтамасыз ету үшін, есептердің уақтылығын
және толықтылығын, айналым қаражаттарының қолдану тиімділігін қаматамсыз
ету үшін қажет.
Айналым қаражаттарының барлық қаржыландыру көздері былай бөлінеді:
меншік қаражаттары( қарыз қаражаттары( тартылған қаражаттар.
Меншік қаражаттар айналысты ұйымдастыруда басты рөл атқарады, себебі
жұмыс рентабельді болу үшін және қабылданған шешім үшін жауапкершілігі болу
үшін коммерциялық есептесу негізінде жұмыс істейтін кәсіпорындардың
мүліктік және оперативті тәуелсіздігі болу керек.
Айналым қаражаттары қалыптасуы кәсіпорын ұйымдасқан кезде, оның
жарғылық қоры қалыптасқан кезде өтеді. Бұл кезде айналым қаражаттарының
қалыптасу көзі кәсіпорын құрылтайшыларының инвестициялық қаражаттары болып
табылады. Жұмыс процесінде айналым қаражаттарының толықтыру көзі алынған
пайда және айналым қаражаттарына теңестірілген тұрақты пассивтер. Бұл
қаражаттар кәсіпорын мүлкіне жатпайды, бірақ үнемі оның айналысына
қатысады. Бұндай қаражаттар айналым қаражаттарының сомасының минималды
қалдығы ретінде қалыптасу көзі болып табылады. Оларға жататындар: кәсіпорын
жұмысшыларына еңбекақы бойынша айдан айға өтетін минималды қарызы, болашақ
шығындарды жабуға арналған резервтер, бюджет алдында және бюджеттен тыс
қорлар алдындағы минималды өтетін қарыз, тауар үшін алдын ала төлемақы
ретінде алынған несиегерлердің қаражаттары, қайтарымды тара үшін кепілдер
бойынша төлеушілердің қаражаттары, тұтыну қорының өтемелі қалдықтары және
т.б.
Шаруашылықтың айналым қаражаттарына деген жалпы қажеттілікті қысқарту
үшін және оларды тиімді қолдануды ынталандыру үшін қарыз қаражаттарын
тартқан жөн. Қарыз қаражаттары айналым қаражаттарына деген уақытша қосымша
қажеттілікті қанағаттандыратын банктің қысқа мерзімді несиелері.
Айналым қаражаттарын қалыптастыру үшін қажетті несиелерді тартудың
негізгі бағыттары мыналар: өндірістің маусымдық процесімен байланысты
шикізат, материалдардың маусымдық қорларын және шығындарын несиелеу( меншік
айналым қаражаттарының жетіспеушілігін уақытша толықтыру( есептеулерді
жүргізу.
Экономиканы әкімшілік-әміршілдік басқару жүйесі жағдайында қарыз
қаражаттары айналым қаражаттарын қаржыландыру көздері ішінде үлкен үлесте
болды. Осылайша, 1965 жылы айналым қаражаттарын құру көдері құрылымында
несие үлесіне 42,6%, 1975 жылы – 47,3, 1977 жылы – 47,1, 1988 жылы – 47,6%
тиді. 1988 жылдан айналым қаражаттарын құру көздеріндегі несие үлесі
төмендей бастады. Осылайша, 1989 жылы ол 40,5%, 1990 жылы – 24,2% болды.
Келесі жылдары несие үлесі қайтадан жоғарылай бастады да, 1993 жылы ол
40,3%-ке жетті[2].
Бұл көрсеткіш динамикасы сипатының алғышарты – объективті экономикалық
процестер. 80-жылдардың басындағы несие үлесінің азаюын коммерциялық
несиенің дамымаған жүйесіндегі кәсіпорындардың орталықтандырылған
несиелеуінің қысқаруымен түсіндіруге болады.
Коммерциялық банктер жүйесінің тұрақтануымен, коммерциялық несие
көлемінің өсуімен бірге кәсіпорындар айналым қаражаттарының қалыптасу
көздерінің құрылымдағы несие ресурстарының үлесі де жоғарлады.
Сонымен, экономиканы басқарудың нарықтық жүйесіне көшкенде несиенің
айналым қаражаттарының көзі ретіндегі ролі азайған жоқ. Кәсіпорындардың
айналым қаражаттарына деген шектен тыс мұқтаждығын жабу қажеттілігімен
бірге банктік несиенің мәнін шарттайтын жаңа факторлар пайда болды. Бұл
факторлар ең алдымен отандық экономиканың өтпелі даму сатысымен байланысты.
Олардың бірі инфляция болды. Кәсіпорынның айналым қаражаттарына
инфляцияның деген әсері көп жақты болды: ол тура және жанама әсер етті.
Тура әсер айналым қаражаттарының айналыс ішіндегі құнсыздануымен
сипатталады, яғни айналыстан кейін кәсіпорын шығарылған өнім үшін алған
пайданың құрылымында айналым қаражаттарының авансталған сомасын қайтарып
алмайды.
Жанама әсер инфляция себебінен болған ақы төленбеу дағдарысына
байланысты қаражаттар айналысының баяулауымен сипатталады. Ақы төленбеу
дағдарысы туындауына тағы да мыналар себеп болады: еңбек өнімділігінің
төмендеуі( өндірістің шекті тиімсіздігі( кейбір басшылардың жаңа
жағдайларға бейімделе алмауы: жаңа шешімдер іздестіру, тауар ассортиментін
өзгерту, артық және керексіз активтерді сатып, өндірістің материал және
энергия сыйымдылығын төмендету( қарыздарды төлемеуге жағдай жасайтын
заңдылықтардың кемшілігі.
Ақы төлемеумен күресу және қаржылық қолдау мақсатында кәсіпорындардың
айналым қаражаттарын толықтыру үшін көп қаражаттар бөлінеді. Бірақ барлық
кезде бірдей бөлінген қаражаттар қажетті мақсатта қолданбайды, бұның қатты
инфляциялық әсері бар.
Көрсетілген себептер кәсіпорындардың ұзақ мерзімді дебиторлық қарыз
ретінде сақталатын айналым қаражаттарының көзі болатын қарыз қаражатына
деген қызығушылығына шарт болады. Бұл жағдайда айналым қаражаттарынң көзі
болатын несие қолданудың шектері туралы сұрақ туындайды. Бұл сұрақ екі
жақты – несие қолданудың кәсіпорынның қаржылық жағдайына жалпы, соның
ішінде айналым қаражаттарының жағдайына ықпалмен жүреді.
Бір жағынан, меншік қаражаттарының тапшылығы жағдайында айналысқа
несиелік ресурстарын тартусыз кәсіпорынға өндірісті қысқартуға немесе толық
тоқтатуға тура келеді, ал бұл қаржылық қиындықтарға немесе тіптен
банкроттыққа да әкелуі мүмкін. Екінші жағынан, туындаған мәселелерді тек
несиелік ресурстар арқылы шешу ссудалық қарыздың үлкеюінен кәсіпорынның
несиелік ресурстардан тәуелділігін жоғарлатады. Бұл қаржылық жағдайдың
тұрақсыздығына әкеледі, меншік айналым қаражаттары банктің меншігіне көшіп
жоғалтылады, себебі кәсіпорындар банктік пайыз арқылы белгіленген салынған
капиталдың табыс нормасын қамтамасыз етпейді. Кредиторлық қарыз айналым
қаражаттарының жоспарланбаған тартылған көзіне жатады. Оның бар болуы
кәсіпорынның айналысында басқа кәсіпорындар мен мекемелердің қаражаттары
қатысуын сипаттайды. Кредиторлық қарыздың бір бөлігі заңды, себебі жүзеге
асатын есептеме ережелеріне сәйкес. Сонымен қатар, кредиторлық қарыз
төлемақы тәртібінің бұзылуы нәтижесінде де туындауы мүмкін.
Кәсіпорындардың кредиторлық қарызы тауар бойынша жабдықтаушыларға,
жасалған жұмыс үшін мердігерлерге, салықтар және алымдар бойынша салық
инспекциясына, бюджеттен тыс қорларға төлем аударудан пайда болуы мүмкін.
Айналым қаражаттарының басқа да қалыптасу көздерін айтып кету қажет.
Оларға мыналар жатады: кәсіпорынның мақсатты түрде уақытша қолданбайтын
(қорлар, резервтер, т.б.(.
Айналым қаражаттарының меншік, қарыз және тартылған қалыптасу
көздерінің арасындағы дұрыс қатынас кәсіпорынның қаржылық жағдайын
нығайтуда маңызды рөл атқарады.
II бөлім. Кәсіпорынның таза айналым капиталын басқару саясатын бағалау және
талдау
2.1 "Еуро-Азия Эйр" ААҚ-ның алматылық филиалына жалпы сипаттама
1997 жылдың шілдесінде "Қазақстан әуе жолы" ұлттық әуе компаниясы
банкрот болп жарияланды. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 ж 14 шілде
№1080 Қаулысы бойынша "Қазақстан әуе жолы" ұлттық әуе компаниясы негізінде
Еуро-Азия Эйр вертолетті әуе компаниясы құрылды. Еуро-Азия Эйр әуе
компаниясының бас офисі Алматы қаласы, Сейфуллин көшесі,521 мекен-жайы
бойынша орналасты. Әуе компаниясының филиалдары Ақтөбе, Атырау, Ақтау,
Жезқазған, Қызылорда қалаларында болды. Әуе компанияның алғашқы Президенті
болып Джантасов Б.К. болып сайланды, қазіргі кезде – Бекмухамбетов А.А.
Еуро-Азия Эйр әуе компаниясының Ми-8, Ми-2 вертолеттері, Аи-2, Л-
410, Як-40 ұшақтары бар.
2000 жылы әуекомпанияның бас офисі Ақтөбе қаласына, 2001 жылы Атырау
қаласына көшірілді. Қазіргі кезде Атырау қаласында орналасқан.
2000 жылы Еуро-Азия Эйр ашық акционерлік қоғамының Алматылық филиалын
Жарғылық міндеттерге сәйкес Еуро-Азия Эйр әуе компаниясы ашық
акционерлік қоғамы құрды. Филиал Еуро-Азия Эйр әуе компаниясы ААҚ-ның
жеке құрылымдық бөлімшесі болып табылады. Филиал өз қызметін Қазақстан
Ресупбликасы Заңнамаларына, Еуро-Азия Эйр әуе компаниясы ААҚ
Жарғысына, акционерлердің жалпы мәжілісінің шешімдеріне, директорлар
Кеңесі мен Қоғамның басқармасы, Қоғам президенті мен Филиал директорының
бұйрықтарына, нұсқауларына және өкілдеріне сәйкес жүзеге асырады.
Еуро-Азия Эйр ашық акционерлік қоғамының Алматылық филиалы заңды
тұлға болып саналмайды, Еуро-Азия Эйр әуе компаниясы ААҚ балансына
кіретін өзінің жеке балансы, жекелеген қаржылық операцияларды және еңбекақы
төлеуді жүзеге асыруға арналған ағымдық және транзиттік банктік
есепшоттары, өз атауы көрсетілген мөрі, фирмалық бланкі және өзге
деректемелері бар.
Еуро-Азия Эйр ашық акционерлік қоғамының Алматылық филиалы қызметінің
мақсаты: өз қызметі нәтижесінде мейлінше үлкен табыстарға қол жеткізу,
Қазақстан Республикасы аймақтарының әуе транспортына деген қажеттіліктерін
қанағаттандыру, Еуро-Азия Эйр әуе компаниясы ААҚ басқармасы белгілеген
міндеттерді атқару.
Еуро-Азия Эйр ашық акционерлік қоғамының Алматылық филиалы қызметінің
негізгі түрлері:
1. заңды және жеке тұлғаларға әуе тасымалдары бойынша қызмет көрсету;
2. пайдалы қазбалар кенін дамыту және өңдеу, мұнай және газ құбырлары
мен электр желілеріне қызмет көрсету бойынша ұшуларды ұйымдастыру;
3. төтенше оқиғаларда апаттық-құтқару жұмыстарын орындау;
4. баруы қиын және түкпірлерде орналасқан аудандарға санитарлық
жұмыстар бойынша, геолог, энергетик, сейсмолог, глянциолог
(мұздықтарды зерттеуші), өрт қызметтері мен мемлекеттік шекара
қорғау қызметтерінің жұмыстарын қамтмасыз ету бойынша ұшулар;
5. табиғатты қорғау бойынша ұшулар;
6. ішкі экономикалық және саяхатшылық қызмет;
7. жүк және кезектік сапарлар;
8. ретті және чартерлік (тапсырыстық) сапарлар;
9. әуе тасымалдарын сату;
10. өндірістік-ұйымдастырулық қызмет;
11. Еуро-Азия Эйр әуе компаниясы ААҚ басқармасы органдары
белгіленген және қолданыстағы заңнамаларға қайшы келмейтін
ақпараттық-техникалық, сауда-делдалдық, жарнамалық және өзге де
қызметтер[3].
Еуро-Азия Эйр ашық акционерлік қоғамының Алматылық филиалында 62
қызметкер жұмыс істейді. Олардың ішінде әуе ұшағының командирлері, штурман-
инструкторлар, әуе инженерлері, экономистер, бухгалтерлер, менеджерлер
бар.
2001 жылдың соңында Еуро-Азия Эйр ашық акционерлік қоғамының 100 %
акциялары “Стандарт Ойл" ЖАҚ-ның басқаруына берілді. Әуе компания
қызметінің негізгі бағыттары мұнай-газ құбырларына, мұнай орындарына ұшуды,
Атырау, Ақтөбе, Ақтау қалаларының еліміздің астанасы Астана арасындағы әуе
жолдарын қамтамысз ету.
2.2 "Еуро-Азия Эйр" ААҚ-ның алматылық филиалының жалпы қаржылық жағдайын
талдау
2000-2002 жж. "Еуро-Азия Эйр" ААҚ-ның алматылық филиалының балансын талдау,
мың теңге
Атауы Ауытқу
2002ж үлесі
2002 ж 2001 ж 2000 ж 2002-20012001-2000
ж ж
Өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден407657 254330 19791 153327 234539
түскен табыс
Өткізілген өнімнің (жұмыстың, 376866 242543 19525 134323 223018
қызметтің) өзіндік құны
Жалпы табыс 30791 11787 266 19004 11521
Кезең шығындары, с.і.: 20088 61071 3602 -10983 57469
жалпы және әкімшілік шығындар 20088 61071 3602 -10983 57469
Негізгі қызметтен түскен табыс 1070 -49284 3336 50354 -52584
Негізгі емес қызметтен түскен -179 6 16 -185 -10
табыс
Салық салуға дейінгі негізгі 10524 -49278 3321 59802 45966
қызметтен түскен табыс
Заңды тұлғалардан табыс салығы 3040 7677 582 -4637 7095
бойынша шығындар
Салық салудан кейінгі негізгі 7484 -56955 3903 64439 -60858
қызметен түскен табыс
Таза табыс 7484 -56955 3903 64439 -60858
Есептелінген дивидендтерді алып 7484 -56955 3903 64439 -60858
тастағаннан кейінгі таза табыс
2000-2002 жж. "Еуро-Азия Эйр" ААҚ-ның алматылық филиалының
ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп берулерді талдау, мың теңге
Атауы Кезең Абсолютті
артуыкемуі
2002 ж 2001 ж 2000 ж 2002-202001-2000
01 ж ж
1. Операциялық қызметтен ақша
қаражаттарының қоғалысы
1. Ақша түсімдері: 462334 343617 10687 118717 332930
өнімді өткізуден түскен түсім 407153 219653 8964 187500 210689
алынған аванстар 11660 53921 -2887 -42261 56808
басқа да түсімдер 43521 70042 16 -26521 70026
2. Ақша шығыны: 456448 337203 10022 119245 327181
жабдықтаушылар мен 313546 200304 3134 113242 197170
мердігерлердің шоттары б-ша
берілген аванстар 42679 4950 50 37729 4900
еңбекақы б-ша 41097 28171 990 12926 27181
салық б-ша 16605 13595 288 3010 13671
табыстарды төлеу 4979 59 4979 -59
басқа төлемдер 37542 90183 5501 -52641 84682
3. Операциялық қызмет 665
нәтижесіндегі ақшаның
артуыкемуі
2. Инвестициялық қызметтен ақша
қаражаттарының қозғалысы
1. Ақша түсімдері
2. Ақша шығындары: 10000 10000
негізгі құралдарды сатып алу 10000 10000
3. Қаржылық қызметтен ақша
қаражаттарының қозғалысы
1. Ақша түсімдері
2. Ақша шығындағы
3. Қаржылық қызмет нәтижесінде
ақшаның артуыкемуі
Қорытынды: ақшаның артуыкемуі -5886 6414 665 -12300 5749
Есепті кезең соңындағы ақша 2965 7079 665 -4114 6414
сомасы
2000-2002 жж. "Еуро-Азия Эйр" ААҚ-ның алматылық филиалының
қаржылық-шаруашылық қызметінің негізгі көрсеткіштерін талдау
№ Көрсеткіштер 2002 ж 2001 ж 2000 ж Норматив Ескерту
2001-2002
I Төлемқабілеттілік көрсетіштері
1 Ағымдағы өтімділік 0.46 0.28 0.61 2.5 Жақсарды
2 Тез өтімділік 0.45 0.26 0.6 1.1 Жақсарды
II Активтердің айналымдылығы, активтерді басқару көрсеткіштері
3 Қор айналымдылығы 215.1 171.6 271.4 9.3 Нашарла-ды
коэффициенті
4 Дебиторлық қарыздың 111.1 24.6 91.6 36.2 Нашарла-ды
күндердегі айналымдылығы
5 Қор қайтарымдылығы 5.3 56.4 38.4 3.1 Жақсарды
коэффициенті
6 Ресурс қайтарымдылығы 1.8 8.1 3.4 1.8 Жақсарды
коэффициенті
IIIҚаражат көздерін басқару көрсеткіштері
7 Қарыз қаражаты коэффициенті1.35 2.9 1.4 40.1 Нашарла-ды
8 Қарыз қаражатының меншік -3.8 -1.5 -3.3 1.0 Нашарла-ды
капиталына қатынасы
коэффициенті
IV Рентабельділік көрсеткіштері
9 Өткізілген өнім 0.19 -0.22 0.02 5.1 Жақсарды
рентабельдігі
10 Активтер рентабельдігі 0.36 -1.8 0.06 9.0 Жақсарды
"Еуро-Азия Эйр" ААҚ-ның алматылық филиалының меншік айналым
қаражаттарын қарастырайық. Біз білетіміздей, МАҚ-ң шамасына қарап
кәсіпорынның тұрақты активтерін қаржыландыруға кететін тұрақты ресурстардың
барын анықтауға болады.
2002 жылдағы МАҚ-н (меншік айналым қаражаттары) есептейік:
(-53373+0)-15223=- 68596
Ал енді ағымдағы қаржы қажеттіліктеріне келсек, олар 2002 жылда былай
болады: 107691-2965-174498- (-69772)-68596-(-69772)=1176, бұл сан нолден
жоғары болып тұр, яғни біздің фирманың сырттан қаржыландыруға қажеттігі
жоқ.
3. Кәсіпорынның ағымдағы активтері мен пассивтерін басқару саясатының
негізгі типтерінің сипаттамасы
"Айналым капиталы" термині (оның отандық есептемелеріндегі атауы –
айналым қаражаттары) кәсіпорынның ақша қаражаттары немесе бір жылда немесе
бір өндірстік циклда айналатын мобильді активтеріне жатады. Таза айналым
капиталы ағымдағы активтер (айналым қаражаттары) мен ағымдағы
міндеттемелерінің (кредиторлық қарыздар) арасындағы айырма ретінде
анықталады және ағымдағы активтерді ұзақ мерзімді қаражат көздері
қаншалықты жабу деңгейін көрсетеді. Отандық тәжірибедегі бұл көрсеткіш –
меншік айналым қаражаттарының деңгейі.
Айналым қаражаттары әр түрлі позициядан мінезделуі мүмкін, бірақ
негізгі сипаттамалары олардың өтімділігі, көлемі және құрылымы болып
табылады.
Өндірістік қызмет процесінде айналым қаражаттарының бөлек
элементтерінің өзгерісі болып тұрады. Кәсіпорын шикізат және материалдар
сатып алады, өнім шығарады, оны сатады, көбінесе несие түрінде, нәтижесінде
дебиторлық қарыз пайда болады, ол біраз уақыттан кейін ақша қаражаттарына
айналады.
Ағымдағы активтердің циркуляциялық табиғаты айналым капиталын басқаруда
негізгі орын алады. Ағымдағы активтер өтімділік дәрежесі бойынша
ерекшеленеді, яғни олардың ақша қаражаттарына өзгеру қабілеті бойынша. Ақша
эквиваленттері өтімділік дәрежесі бойынша ақша қаражаттарына неғұрлым жақын
болып табылады. Дебиторлық қарыз өтімділігі өзгермелі болып тұруы мүмкін.
Өтімділігі ең төмен – материалды-өндірістік қорлар, олардың ішінен ең
өтімдісі шикізат пен материалдарға қарағанда – дайын өнім.
Айналым қаражаттарының деңгейі өндірістік процестің қажеттіліктеріне
ғана байланысты анықталмайды, бірақ кездейсоқ факторларға да байланысты.
Сондықтан айналым капиталын тұрақты және өзгермелі капиталға бөлген жөн.
Қаржы менеджменті теориясында тұрақты айналым капиталы ұғымының екі
негізгі түсіндірмесі бар. Бірінші түсіндірмеге сәйкес тұрақты айналым
капиталы (ағымдағы активтердің жүйелі бөлігі) ақша қаражаттарының,
дебиторлық қарыздың және өндірістік қорлардың операциялық цикл кезіндегі
қажеттілігі тұрақты бөлігі болып табылады. Бұл, мысалы уақыт патаметрі
бойынша орташаландырылған, кәсіпорынның тұрақты тіркеуінде болатын ағымдағы
активтердің шамасы. Екінші түсіндірмеге байлансты тұрақты айналым капиталы
өндірістік қызметті жүзеге асыруға қажетті ағымдағы активтердің минимумы.
Бұл тәсіл кәсіпорын өзінің қызметін жүзеге асыру үшін айналым
қаражаттарының белгілі бір минимумы, мысалы ақша қаражаттарының тұрақты
қалдығы есеп айырысу шотында, қалып отыру екенін білдіреді. Төменде біз
екінші түсіндірмеге сүйеніп отырамыз.
Өзгермелі айналым капиталының категориясы (немесе ағымдағы активтердің
өзгермелі бөлігі) дағдарыс кезеңдерінде немесе сақтандыру қоры ретінде
қажетті қосымша ағымдағы активтер. Мысалы, өндірістік-материалды қорларға
қосымша қажеттілігі маусымдық өткізу кезіндегі сатудың жоғары деңгейін
ұстап тұруға байланысты. Сол кезде өткізуді жүзеге асыру кезінде дебиторлық
қарыз да өседі. Қосымша ақша қаражаттары шикізат пен материалдарды төлеу
үшін, сонымен қатар жоғары белсенділік кезеңі алдындағы еңбек қызметі үшін
қажет.
Айналым капиталын басқару саясатының негізгі мақсаты ағымдағы
активтердің көлемі мен құрылымын, оларды жабу көздерін және кәсіпорынның
ұзақ мерзімді өндірістік және тиімді қаржы қызметін қамтамасыз ететін
олардың арасындағы қатынасты анықтау. Бұл факторлардың және нәтижелік
көрсеткіштердің байланысы анық. Несигерлер алдындағы міндеттемелерді
орыдамау экономикалық байланыстарды үзуге және оның салдарына алып келуі
мүмкін.
Нысандалған мақсаттың стратегиялық мінездемесі бар, ағымдағы қызметті
басқаруды жетілдіретін айналым қаражаттарының деңгейін ұстап тұрудың да
мәні бар. Күнделікті қызмет тұрғысынан кәсіпорынның маңызды қаржы-
шаруашылық мінездемесі оның өтімділіг болып табылады, яғни қысқа мерзімді
қарыздарын мерзімінде жабу қабілеті. Кез келген кәсіпорын үшін өтімділіктің
белгілі деңгейі шаруашылық қызметтің тұрақтылығының маңызды мінездемесі
болып табылады. Өтімділікті жоғалту дың салдары тек қосымша шығындарға ғана
емес, кейбір кездерде өндіріс процесінің тоқтатылуына да әкелуі мүмкін.
Егер ақша қаражаттары, дебиторлық қарыз және өндірістік-материалдық
қорлар біршама төмен деңгейлерде қолданып отырса, онда
төлемқабілетсіздіктің мүмкіндігі немесе рентабельді қызметті жүзеге асыруға
қаражаттардың жетіспеушілік мүмкіндігі бар. Таза айналым капиталының
деңгейі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым өтімділік тәуекелі азаяды. Әрине,
бұл байланыстың түрі неғұрлым күрделірек, себебі ағымдағы активтердің
барлығы бірдей дәрежеде өтімділік деңгейіне әсер етпейді. Бірақ өімділікті
жоғалту тәуекелін минимумға шығаратын айналым қаражаттарын басқарудың ең
қарапайым вариантын жасауға болады: ағымдағы активтер ағымдағы
міндеттемелерден неғұрлым көп болса, соғұрлым тәуекел дәрежесі төмен
болады; сонымен таза айналым капиталын өсіруге ұмтылу керек.
Пайда мен айналым капиталы деңгейінің арасындағы тәуелділік тым басқа.
Айналым капиталының төменгі дәрежесіндегі өндірістік қызмет дұрыс деңгейде
қамтамасыз етілмейді, бұдан шығатыны - өтімділікті жоғалту мүмкіндігі,
жұмыстың оқтын-оқтын тоқтатылуы және төмен түсім. Айналым қаражаттары
шамасының келесі жоғарлауы кәсіпорынның уақытша еркін, жұмыссыз ағымдық
активтерінің бар болуына және қаржыландырудың артық шығындалуына әкеледі,
ал бұл өз кезегінде пайданың төмендеуіне әкеледі. Осыған байланысты,
айналым қаражаттарын басқарудың жоғарыда көрсетілген тәсілі онша дұрыс
емес.
Сонымен, айналым қаражаттарын басқару саясаты өтімділікті жоғалту
тәуекелі мен жұмыс тиімділігінің арасындағы компроммисті қамтамасыз ету
керек. Бұл екі маңызды мәселені шешуге түйінделеді:
Біріншіден, төлем қабілеттілікті қамтамасыз ету. Егер кәсіпорын өз
шоттарын төлей алмағанда, міндеттемелерін орындамағанда және мүмкін
банкроттықты жариялағанда бұл шарттың бар болуы мүмкін.
Екіншіден, активтердің қажетті көлемін, құрылымын және рентабельділігін
қамтамасыз ету. Ағымдағы активтердің әр түрлі деңгейінің пайдаға әр түрлі
әсер ететіні белгілі. Мысалы, өндірістік-материалды қорлардың жоғары
дәрежесі сәйкесінше ағымдағы шығындарды талап етеді, бірақ сонымен қатар
дайын өнімнің кең көлемі келесіде өткізу көлемі мен табыстардың көбеюіне
әкелуі мүмкін. Ақша қаражаттарының, дебиторлық қарыздың және өндірістік
қорлардың дәрежесін анықтаумен байланысты әрбір шешім, белгілі актив
түрінің рентабельділігі жағынан да, айналым қаражаттарының құрылымының
оптималды жағынан да қарастырылуы тиіс.
Жоғарыда көрсетілгендей, ағымдағы активтердің өтімділігі және қолайлы
тиімділігі көп жағдайда таза айналым капиталының деңгейімен анықталады.
Егер қысқа мерзімді қарыз айналым қаражаттарын жабудың көзі бола алмайды
деген түсіндірмеге сүйенсек, онда бұл көрсеткіш шамасы нолден макималды
шамаға өзгеретіні белгілі. Таза айналым капиталының нолдік шамасында
өтімділікті жоғалту тәуекелі максималды шамасына жетеді; бұл көрсеткіш
шамасының өсуіне қарай тәуекел азаяды. Теориялық тұрғыдан таза айналым
капиталы максималды шамасына қысқа мерзімді кредиторлық қарыз жоқ кезде
жете алады.Бұл жағдайда максималды шама
Ағымдағы активтедің құнына тең, ал өтімділікті жоғалту тәуекелі нолге
тең болады.
Қаржы менеджменті теориясында ағымдағы активтерді қаржыландырудың түрлі
стратегияларын анықтауға болады. Бұл менеджердің ағымдағы активтердің
өзгермелі бөлігін, яғни таза айналым капиталының салыстырмалы шамасыны,
жабу көзін таңдауына байланысты. Активтерді басқарудың төрт моделі белгілі:
идеалды модель; агрессивті модель; консервативті модель; келісімді модель.
Қаржыландару стратегиясының моделін таңдау ұзақ мерзімді пассивтердің
шамасын анықтауға және ұзақ мерзімді пассивтер мен айналыстан тыс
активтердің арасындағы айырма болып табылатын таза айналым капиталының
шамасын есептеу негізіне сүйенеді (АтК=ҰмП-АтА). Сондықтан, әр стратегияға
базалық баланстық теңдей сәйкес келеді.
Есептеуге ыңғайлы болу үшін келесі шамалар енгізіледі:
АтА – айналымнан тыс активтер;
АА – ағымдағы активтер (АА=ЖБ-ӨБ);
ЖБ – ағымдағы активтердің жүйелі бөлігі;
ӨБ – ағымдағы активтердің өзгермелі бөлігі;
ҚмКқ – қысқа мерзімді кредиторлық қарыз;
ҰмҚк – ұзақ мерзімді қарыз капиталы;
МК – меншік капитал;
ҰмП – ұзақ мерзімді пассивтер (ҰмП= МК - ҰмҚк);
АтК – таза айналым капиталы (АтК = АА - ҚмКқ).
Идеалды модель ағымдағы активтер және ағымдағы міндеттемелер
категориясының мәнінде және олардың сәйкестілігінде құрылады. "Идеалды"
ұғымы бұл жағдайда оған ұмтылу керек бір идеалдың ұғымын білдірмейді, ал
тек экономикалық мағына тұрғысынан активтер мен оларды жабу көзінің
жиынтығын білдіреді. Модель ағымдағы активтер шамасы бойынша қысқа мерзімді
міндеттемелермен сәйкес келетінін, яғни таза айналым капиталы нолге тең
екенін білдіреді. Күнделікті өмірде бұл модель кездеспейді. Өтімділк
тұрғысынан ол ең тәуекелді болып табылады, себебі қолайсыз жағдайларда
кәсіпорын кредиторлық қарызды жабу үшін негізгі қаражаттардың бір бөлігін
сатуға мәжбүр болады. Бұл стртегияның мәні, ұзақ мерзімді пассивтер
айналымнан тыс активтер дәрежесінде тұрғызылуында, яғни базалық баланстық
теңдеу мынанадай болады:
ҰмП= АтА
Нақты кәсіпорын үшін айналым қаражаттарын қаржылық басқару
страьегиясының келесі үш моделі ең шындықты, жүзеге асырылатын болып
табылады. Олардың негізінде мынадай түсініктеме жатыр: өтімділкті
қамтамасыз ету үшін айналымнан тыс активтерді және ағымдағы активтердің
жүйелі бөлігін ұзақ мерзімді пассивтер жабу керек. Сонымен, бұл
модельдердің айырмашылығы ағымдағы активтердің өзгрмелі бөлігін қандай
қаржыландыру көздері таңдалатынында жатыр.
Агрессивті модель, яғни ұзақ мерзімді пассивтер айналымнан тыс активтер
мен ағымдағы активтердің жүйелі бөлігінің жабу көзі болып табылады. Бұл
жағдайда таза айналым капиталы дәл осы минимумға тең болады (АтК=ӨБ).
Ағымдағы активтердің өзгермелі бөлігі толық көлемде қысқа мерзімді
кредиторлық қарызбен жабылады. Өтімділік тұрғысынан бұл стратегия да
тәуекелді. Себебі нақты өмірде ағымдағы активтердің минимумымен шектелу
мүмкін емес. Базалық баланстық теңдеу мынандай түрде болады:
ҰмП= АтА+ ӨБ.
Консервативті модель ағымдағы аткивтердің өзгермелі бөлігі тағы да ұзақ
мерзімді пассивтермен жабатынын анықтайды. Бұд жағдайда қысқа мерзімді
кредиторлық қарыз жоқ, өтімділікті жоғалту тәуекелі жоқ. Таза айналым
капиталы шамасы жағынан ағымдағы активтерге тең (АтК=АА). Әрине, бұл модель
жасанды мінездемеде болады. Бұл стратегия ұзақ мерзімді пассивтердің келесі
берліген базалық баланстық теңдеу деңгейінде орнатылатынын мақұлдайды:
ҰмП= АтА+ЖБ+ӨБ.
Келісімді модель ең шындықты, жүзеге асырылуға мүмкіндігі бар. Бұл
жағдайда айналымнан тыс активтер, ағымдағы активтердің жүйелі бөлігі және
ағымдағы активтердің өзгермелі бөлігінің жартысы ұзақ мерзімді пассивтермен
жабылады. Таза айналым капиталы шамасы жағынан ағымдағы активтердің жүйелі
бөлігіне және өзгермелі бөлігінің жартысына тең болады (АтК=ЖБ+0.5*ӨБ).
Жеке кездерде кәсіпорын артық ағымдағы активтерге ие болуы мүмкін, бұл
пайдаға кері әсер етеді, бірақ бұл қажетті дәрежеде өтімділкті жоғалту
тәуекелін ұстап тұру үшін төлем болып табылады. Стратегия ұзақ мерзімді
пассивтердің келесі базалық баланстық теңдеумен қойылатын дәрежеде
болатынын талап етеді:
ҰмП= АтА+ЖБ+0.5*ӨБ.
5. "Еуро-Азия Эйр" ААҚ-ның алматылық филиалының айналым капиталының
жылдардығы өзгеру динамикасын талдау және ақшалай активтерін басқару
Айналым капиталының элементтері шаруашылық операциялар үздіксіз
ағымының ажырамас бір бөлігі болып табылады. Сатып алу өндірістік қорлар
мен кредиторлық қарыздың өсуіне аоып келеді, өндіріс дайын өнімнің өсуіне
алып келеді, өткізу дебиторлық қарыздың, есеп шоттағы және кассадағы ақща
қаражаттарының өсуіне алып келеді. Бұл операциялар көп рет қайталанып,
нәтижесінде ақшалай түсімдерге және ақшалай төлемдерге алып келеді.
Айналым капиталының элементтері өндіріс аясынан айналыс аясына қарай
және керісінше үздіксіз ауысып отырады. Айналым капиталының бөлігі үнемі
өндіріс аясында (өндірістік қорлар, аяқталмаған өндіріс, складтағы дайын
өнім, т.б.), ал екінші бөлігі – айналыс аясында (тиелген өнім, дебиторлық
қарыз, ақша қаражаттары, құнды қағаздар, т.б.) үнемі болып отырады.
Сондықтан кәсіпорынның айналым капиталының құрамы мен мөлшері тек өндіріс
аясы қажеттіліктеріне ғана емес, айналыс қажеттіліктеріне де шарт болады.
Өндіріс және айналыс аясының айналым капиталына деген қажеттілігі
әртүрлі шаруашылық әрекеттерінің түрлеріне ғана әртүрлі болмайды, тіпті
бір саланың әр кәсіпорынына әртүрлі болады. Бұл қажеттілік айналым
қаражаттарының заттық мазмұны мен айналыс жылдамдығына, өндіріс көлеміне,
өндіріс ұйымдастырылуы мен технологиясына, өнімді өткізу, шикізат пен
материалды сатып алу тәртібіне және т.б. факторларға байланысты.
Кәсіпорын балансында көрсетілу әдісіне қарай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz