Корпоративтік басқару жайлы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 КОРПОРАТИВТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.ӘДІСТЕМЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Корпоративтік басқару теориясы: мәні, мақсаты және міндеттері ... ... ... ... ..7
1.2 Корпоративтік басқаруды ұйымдастыру қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Корпоративтік басқару тиімділігін бағалау әдістері мен көрсеткіштері ... ...19
2 «АЛЬЯНС БАНК» АҚ.НЫҢ КОРПОРАТИВТІК БАСҚАРУ ТИІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.1 «Альянс Банк» АҚ.ның ұйымдастырушылық.экономикалық сипаттамасы.27
2.2 «Альянс Банк» АҚ.ның корпоративтік басқару құрылымын талдау ... ... ... .39
2.3 Қазақстан Республикасың банктеріндегі корпоративтік басқару тиімділігін есептеу көрсеткіштері мен ішкі құрылымына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ БАНК СЕКТОРЫНДАҒЫ КОРПОРАТИВТІ БАСҚАРУ ЖАҒДАЙЫН ЖАҚСАРТУ ШАРАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
3.1 Коммерциялық банктердегі корпоративтік басқаруды жетілдіру шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
3.2 ҚР корпоративтік басқару аясындағы заңнамаларды жетілдіру бойынша ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
1 КОРПОРАТИВТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.ӘДІСТЕМЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Корпоративтік басқару теориясы: мәні, мақсаты және міндеттері ... ... ... ... ..7
1.2 Корпоративтік басқаруды ұйымдастыру қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Корпоративтік басқару тиімділігін бағалау әдістері мен көрсеткіштері ... ...19
2 «АЛЬЯНС БАНК» АҚ.НЫҢ КОРПОРАТИВТІК БАСҚАРУ ТИІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.1 «Альянс Банк» АҚ.ның ұйымдастырушылық.экономикалық сипаттамасы.27
2.2 «Альянс Банк» АҚ.ның корпоративтік басқару құрылымын талдау ... ... ... .39
2.3 Қазақстан Республикасың банктеріндегі корпоративтік басқару тиімділігін есептеу көрсеткіштері мен ішкі құрылымына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ БАНК СЕКТОРЫНДАҒЫ КОРПОРАТИВТІ БАСҚАРУ ЖАҒДАЙЫН ЖАҚСАРТУ ШАРАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
3.1 Коммерциялық банктердегі корпоративтік басқаруды жетілдіру шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
3.2 ҚР корпоративтік басқару аясындағы заңнамаларды жетілдіру бойынша ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
Адамс және Мехран өздерінің банктердегі және банк холдингтеріндегі корпоративті басқаруға арналған әйгілі жұмыстарында былай деген: «Қаржы ұйымдарының құрылымы, өндірістік компаниялармен салыстырғанда, мүлдем басқа. Сондықтан, корпоративті басқару бойынша кез келген ұсыныстарды жасауда, олардың қаржы институттары үшін қаншалықты тиімді болатын өлшеу қажет.
Бүгінгі күні корпоративті басқару аймағында жұмыс істейтін барлық мамандар банктер мен басқа да қаржы ұйымдарының корпоративті басқару жүйесін жасауда ерекше көңіл бөлінуі қажет дейді. Банктер мен қаржы ұйымдарына арнайы корпоративті басқару кодексін қабылдау керек десек артық болмас. Шын мәнінде қаржы ұйымдары, әсіресе банктер мүлдем басқа мәртебеге ие, бұл олардың корпоративті басқару жүйелеріне қатысты талаптарын жоғарылатады.
Әлем экономикасының жаһандануына байланысты оның негізгі қатысушыларына қойылатын талаптардың деңгейі де өседі. Қазақстандық компаниялар әлем экономикасының қатысушысы ретінде халықаралық аренаға шығарда бизнесті жүргізу стандарттары мен талаптарының деңгейінің өсуімен қақтығысады. Осындай талаптардың біріне халықаралық тәжірибеде қабылданған корпоративтік басқарудың жоғары стандарттарына сай келу жатады. Корпоративтік басқарудың негізгі мәселелерінің бірі барлық мүдделі топтардың: акционерлердің, менеджер мен қатардағы компания қызметкерлерінің, мемлекеттік басқару органдары мен несие берушілердің мүдделер теңдігін сақтау болып табылады. Дегенмен, қазіргі уақытта отандық компаниялардың көп бөлігі корпоративтік басқару қағидаларын ұстанады.
Қазақстанда корпоративті басқару түсінігі кеңінен таралғанымен, тәжірибе жүзінде әлі де бұл түсінік толығымен игерілмеген. Дегенмен, корпоративті басқару принциптерін көптеген компаниялар енгізу және соған сәйкес қызмет атқару үстінде. Бұл сферада жұмыс істейтін мамандар да өсіп келеді. Осыған байланысты корпоративті басқару мәселелерін талқылап, оның мүмкін жетілдіру жолдарын қарастыру, белгілі бір ұсыныстар енгізу өзекті мәселе болып келеді.
Корпоративті басқару принциптері бойынша қызмет атқару көбінесе акционерлік қоғамдарға тән. Қазақстан банктерінің барлығы дерлік акционерлік қоғам болып келгендіктен, бұл жұмыс «Альянс Банк» АҚ-ы мысалы ретінде қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың пәні болып ҚР кәсіпорындарын стратегиялық басқару қатынастары қарастырылады. Дипломдық жұмысты жазу барысында SWOT талдау әдісі қолданылды.
Бүгінгі күні корпоративті басқару аймағында жұмыс істейтін барлық мамандар банктер мен басқа да қаржы ұйымдарының корпоративті басқару жүйесін жасауда ерекше көңіл бөлінуі қажет дейді. Банктер мен қаржы ұйымдарына арнайы корпоративті басқару кодексін қабылдау керек десек артық болмас. Шын мәнінде қаржы ұйымдары, әсіресе банктер мүлдем басқа мәртебеге ие, бұл олардың корпоративті басқару жүйелеріне қатысты талаптарын жоғарылатады.
Әлем экономикасының жаһандануына байланысты оның негізгі қатысушыларына қойылатын талаптардың деңгейі де өседі. Қазақстандық компаниялар әлем экономикасының қатысушысы ретінде халықаралық аренаға шығарда бизнесті жүргізу стандарттары мен талаптарының деңгейінің өсуімен қақтығысады. Осындай талаптардың біріне халықаралық тәжірибеде қабылданған корпоративтік басқарудың жоғары стандарттарына сай келу жатады. Корпоративтік басқарудың негізгі мәселелерінің бірі барлық мүдделі топтардың: акционерлердің, менеджер мен қатардағы компания қызметкерлерінің, мемлекеттік басқару органдары мен несие берушілердің мүдделер теңдігін сақтау болып табылады. Дегенмен, қазіргі уақытта отандық компаниялардың көп бөлігі корпоративтік басқару қағидаларын ұстанады.
Қазақстанда корпоративті басқару түсінігі кеңінен таралғанымен, тәжірибе жүзінде әлі де бұл түсінік толығымен игерілмеген. Дегенмен, корпоративті басқару принциптерін көптеген компаниялар енгізу және соған сәйкес қызмет атқару үстінде. Бұл сферада жұмыс істейтін мамандар да өсіп келеді. Осыған байланысты корпоративті басқару мәселелерін талқылап, оның мүмкін жетілдіру жолдарын қарастыру, белгілі бір ұсыныстар енгізу өзекті мәселе болып келеді.
Корпоративті басқару принциптері бойынша қызмет атқару көбінесе акционерлік қоғамдарға тән. Қазақстан банктерінің барлығы дерлік акционерлік қоғам болып келгендіктен, бұл жұмыс «Альянс Банк» АҚ-ы мысалы ретінде қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың пәні болып ҚР кәсіпорындарын стратегиялық басқару қатынастары қарастырылады. Дипломдық жұмысты жазу барысында SWOT талдау әдісі қолданылды.
1 Қазақстан Республикасы. 1994 ж. 27 желтоқсанда қабылданған Заң. №409-Азаматтық Кодексі - Астана.: Ақорда,1994
2 Қазақстан Республикасы. 2003 ж. 13 мамырда қабылданған Заң. № 415-ІІ Акционерлік қоғамдар туралы.
3 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің корпоративті басқару принциптерін қолдану бойынша қазақстандық банктеріне берген кепілдемелері.Кодекс деловой этики / Национальный Совет по корпоративному управлению.
4 Глущецский А.А. Корпоративное управление в схемах. Курс линий. – М.: Изд-во «Центр деловой информации», 2003. – 142 С.
5 Сарсенов Н.Г. «Курс корпоративного управления» Проект IFC по корпоративному управлению в центральной Азии - Алматы, 2009
6 Corporate Governance: A Framework for implementation. – World Bank, 2006
7 Храброва И.А. Корпоративное управление: вопросы интеграции. М., 2000. - С.62
8 Положение Организации экономического сотрудничества и развития http://www.railways.kz/about/report.
9 OECD Principles of Corporate Governance (1999).
10 Mallin C. (2004). Corporate Governance, Oxford University Press, 217.
11 Кубаев К.Е Модели корпоративного управления и казахстанкие компании// Международная научно-практическая конференция // Конкурентоспособность экономики Казахстана: ускоренная модернизация национальной экономики и развитие корпоративных структур. – Алматы, 13-14 ноября. - 2008 г.
12 Корпоративное управление: учебное пособие/ Е. А.Иванова, Л.В.Шишикина; под ред.проф. В.Ю. Наливайского.- Ростов н/Д.: «Феникс», 2007. 256 с.- 134-150с.
13 GAMMA Рейтинг корпоративного управления Standard & Poor’s
14 Вестник корпоративного управ ления № 6 Проект IFC по корпоративному управлению в центральной Азии - Алматы, 2010
15 «Альянс Банк» АҚ-ның ресми сайты http://www.alb.kz
16 Ажмухамедова Асем Аскаровна. Развитие корпоративного управления в банковском секторе Республики Казахстан-Алматы, 2009
17 Алибекова Р. Альянс Банк: ситуация стабильная//Казахстанская правда
2009 16июль
18 «Альянс Банк» АҚ-ның Жарғысы http://www.alb.kz
19 Құрманова Л. Қазақстанның корпоративтік басқару моделін таңдау мәселесі// Қоғам мен дәуір-2008-№4- 48-55 бет
20 «Альянс Банк» АҚ-ның 2009 жыл 31 желтоқсанға арналған жылдық қаржылық есебі http://www.alb.kz
21 «Альянс Банк» АҚ-ның 2010 жыл 31 желтоқсанға арналған жылдық қаржылық есебі http://www.alb.kz
22 Банки Казахстана. № 10, 3. -2007
23 Банки Казахстана. № 2, 10. -2007
24 Қаржы-Қаражат-Финансы Казахстана. № 12, 2009 жыл.
25 «Альянс Банк» АҚ-ның Корпоративтік басқару Кодексі// http://www.alb.kz
26 Алибекова Р. Альянс Банк: ситуация стабильная//Казахстанская правда-2009 16 июль
27 Ажмухамедова Асем Аскаровна. Развитие корпоративного управления в банковском секторе Республики Казахстан-Алматы, 2009
28 Яновская О.А., Никифорова Н.В., Корпоративное управление. Учебник – Алматы: «Экономика» 2005-320с.
29 Сарсенов Н.Г. Актуальные вопросы корпоративного управления - Алматы 2008 – С.220
30 Вестник корпоративного управ ления № 7 Проект IFC по корпоративному управлению в центральной Азии - Алматы, 2010
31 Вестник корпоративного управ ления № 2 Проект IFC по корпоративному управлению в центральной Азии - Алматы, 2009 http://www.ifc.org/
32 Джерихов Н.В. Подходы и принципы оценки эффективности корпоративной структуры//Известия Санкт-Петербургского государственного аграрного университета. – 2007. – № 4. Кодекс корпоративного управления, одобренный Советом эмитентов 21 февраля 2005 года http://www.corpgov.kz/codex/
33 Обзор содержания кодексов корпоративного управления в регионе операций ЕБРР www.ebrd.com/country/sector/law/corpgov/codes/index.htm
34 ҚР Президентінің Жолдауы «Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» // Жетісу – Алматы 2010.- 30 қаңтар.
35 Жаманбали С., Алманова Р. «Отдельные вопросы совершенствования законодательства Республики Казахстан в сфере корпоративного управления» www.kmgc.kz/.../(1213345719)_Article_ ЮРИСТ_KMGC_Corp.Govern_
36 Иссык Т., Копытин А., Косолапов Г., Көкбасарова Г., Марусич И., Саматдин А., Филин С., Шалғымбаева Г. Корпоративті басқару: Қазақстандық мазмұн. Оқу құралы – Алматы, 2010. – 384б.
37 И.Н. Демчук. Эффективное корпоративное управление в банковском секторе Казахстана // Корпоративное управление 2007 ж.
38 ДЖАН-ПЬЕРО ЧИНЬЯ. Улучшение корпоративного управления в финансовых организациях // Корпоративное управление в банковском секторе 2009 ж.- С.30-39
2 Қазақстан Республикасы. 2003 ж. 13 мамырда қабылданған Заң. № 415-ІІ Акционерлік қоғамдар туралы.
3 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің корпоративті басқару принциптерін қолдану бойынша қазақстандық банктеріне берген кепілдемелері.Кодекс деловой этики / Национальный Совет по корпоративному управлению.
4 Глущецский А.А. Корпоративное управление в схемах. Курс линий. – М.: Изд-во «Центр деловой информации», 2003. – 142 С.
5 Сарсенов Н.Г. «Курс корпоративного управления» Проект IFC по корпоративному управлению в центральной Азии - Алматы, 2009
6 Corporate Governance: A Framework for implementation. – World Bank, 2006
7 Храброва И.А. Корпоративное управление: вопросы интеграции. М., 2000. - С.62
8 Положение Организации экономического сотрудничества и развития http://www.railways.kz/about/report.
9 OECD Principles of Corporate Governance (1999).
10 Mallin C. (2004). Corporate Governance, Oxford University Press, 217.
11 Кубаев К.Е Модели корпоративного управления и казахстанкие компании// Международная научно-практическая конференция // Конкурентоспособность экономики Казахстана: ускоренная модернизация национальной экономики и развитие корпоративных структур. – Алматы, 13-14 ноября. - 2008 г.
12 Корпоративное управление: учебное пособие/ Е. А.Иванова, Л.В.Шишикина; под ред.проф. В.Ю. Наливайского.- Ростов н/Д.: «Феникс», 2007. 256 с.- 134-150с.
13 GAMMA Рейтинг корпоративного управления Standard & Poor’s
14 Вестник корпоративного управ ления № 6 Проект IFC по корпоративному управлению в центральной Азии - Алматы, 2010
15 «Альянс Банк» АҚ-ның ресми сайты http://www.alb.kz
16 Ажмухамедова Асем Аскаровна. Развитие корпоративного управления в банковском секторе Республики Казахстан-Алматы, 2009
17 Алибекова Р. Альянс Банк: ситуация стабильная//Казахстанская правда
2009 16июль
18 «Альянс Банк» АҚ-ның Жарғысы http://www.alb.kz
19 Құрманова Л. Қазақстанның корпоративтік басқару моделін таңдау мәселесі// Қоғам мен дәуір-2008-№4- 48-55 бет
20 «Альянс Банк» АҚ-ның 2009 жыл 31 желтоқсанға арналған жылдық қаржылық есебі http://www.alb.kz
21 «Альянс Банк» АҚ-ның 2010 жыл 31 желтоқсанға арналған жылдық қаржылық есебі http://www.alb.kz
22 Банки Казахстана. № 10, 3. -2007
23 Банки Казахстана. № 2, 10. -2007
24 Қаржы-Қаражат-Финансы Казахстана. № 12, 2009 жыл.
25 «Альянс Банк» АҚ-ның Корпоративтік басқару Кодексі// http://www.alb.kz
26 Алибекова Р. Альянс Банк: ситуация стабильная//Казахстанская правда-2009 16 июль
27 Ажмухамедова Асем Аскаровна. Развитие корпоративного управления в банковском секторе Республики Казахстан-Алматы, 2009
28 Яновская О.А., Никифорова Н.В., Корпоративное управление. Учебник – Алматы: «Экономика» 2005-320с.
29 Сарсенов Н.Г. Актуальные вопросы корпоративного управления - Алматы 2008 – С.220
30 Вестник корпоративного управ ления № 7 Проект IFC по корпоративному управлению в центральной Азии - Алматы, 2010
31 Вестник корпоративного управ ления № 2 Проект IFC по корпоративному управлению в центральной Азии - Алматы, 2009 http://www.ifc.org/
32 Джерихов Н.В. Подходы и принципы оценки эффективности корпоративной структуры//Известия Санкт-Петербургского государственного аграрного университета. – 2007. – № 4. Кодекс корпоративного управления, одобренный Советом эмитентов 21 февраля 2005 года http://www.corpgov.kz/codex/
33 Обзор содержания кодексов корпоративного управления в регионе операций ЕБРР www.ebrd.com/country/sector/law/corpgov/codes/index.htm
34 ҚР Президентінің Жолдауы «Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» // Жетісу – Алматы 2010.- 30 қаңтар.
35 Жаманбали С., Алманова Р. «Отдельные вопросы совершенствования законодательства Республики Казахстан в сфере корпоративного управления» www.kmgc.kz/.../(1213345719)_Article_ ЮРИСТ_KMGC_Corp.Govern_
36 Иссык Т., Копытин А., Косолапов Г., Көкбасарова Г., Марусич И., Саматдин А., Филин С., Шалғымбаева Г. Корпоративті басқару: Қазақстандық мазмұн. Оқу құралы – Алматы, 2010. – 384б.
37 И.Н. Демчук. Эффективное корпоративное управление в банковском секторе Казахстана // Корпоративное управление 2007 ж.
38 ДЖАН-ПЬЕРО ЧИНЬЯ. Улучшение корпоративного управления в финансовых организациях // Корпоративное управление в банковском секторе 2009 ж.- С.30-39
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 КОРПОРАТИВТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Корпоративтік басқару теориясы: мәні, мақсаты және
міндеттері ... ... ... ... ..7
1.2 Корпоративтік басқаруды ұйымдастыру
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .12
1.3 Корпоративтік басқару тиімділігін бағалау әдістері мен
көрсеткіштері ... ...19
2 АЛЬЯНС БАНК АҚ-НЫҢ КОРПОРАТИВТІК БАСҚАРУ
ТИІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.1 Альянс Банк АҚ-ның ұйымдастырушылық-экономикалық сипаттамасы.27
2.2 Альянс Банк АҚ-ның корпоративтік басқару құрылымын
талдау ... ... ... .39
2.3 Қазақстан Республикасың банктеріндегі корпоративтік басқару тиімділігін
есептеу көрсеткіштері мен ішкі құрылымына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...49
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ БАНК СЕКТОРЫНДАҒЫ КОРПОРАТИВТІ БАСҚАРУ ЖАҒДАЙЫН ЖАҚСАРТУ
ШАРАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 58
3.1 Коммерциялық банктердегі корпоративтік басқаруды жетілдіру
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
58
3.2 ҚР корпоративтік басқару аясындағы заңнамаларды жетілдіру бойынша
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .74
КІРІСПЕ
Адамс және Мехран өздерінің банктердегі және банк холдингтеріндегі
корпоративті басқаруға арналған әйгілі жұмыстарында былай деген: Қаржы
ұйымдарының құрылымы, өндірістік компаниялармен салыстырғанда, мүлдем
басқа. Сондықтан, корпоративті басқару бойынша кез келген ұсыныстарды
жасауда, олардың қаржы институттары үшін қаншалықты тиімді болатын өлшеу
қажет.
Бүгінгі күні корпоративті басқару аймағында жұмыс істейтін барлық
мамандар банктер мен басқа да қаржы ұйымдарының корпоративті басқару
жүйесін жасауда ерекше көңіл бөлінуі қажет дейді. Банктер мен қаржы
ұйымдарына арнайы корпоративті басқару кодексін қабылдау керек десек артық
болмас. Шын мәнінде қаржы ұйымдары, әсіресе банктер мүлдем басқа мәртебеге
ие, бұл олардың корпоративті басқару жүйелеріне қатысты талаптарын
жоғарылатады.
Әлем экономикасының жаһандануына байланысты оның негізгі қатысушыларына
қойылатын талаптардың деңгейі де өседі. Қазақстандық компаниялар әлем
экономикасының қатысушысы ретінде халықаралық аренаға шығарда бизнесті
жүргізу стандарттары мен талаптарының деңгейінің өсуімен қақтығысады.
Осындай талаптардың біріне халықаралық тәжірибеде қабылданған корпоративтік
басқарудың жоғары стандарттарына сай келу жатады. Корпоративтік басқарудың
негізгі мәселелерінің бірі барлық мүдделі топтардың: акционерлердің,
менеджер мен қатардағы компания қызметкерлерінің, мемлекеттік басқару
органдары мен несие берушілердің мүдделер теңдігін сақтау болып табылады.
Дегенмен, қазіргі уақытта отандық компаниялардың көп бөлігі корпоративтік
басқару қағидаларын ұстанады.
Қазақстанда корпоративті басқару түсінігі кеңінен таралғанымен,
тәжірибе жүзінде әлі де бұл түсінік толығымен игерілмеген. Дегенмен,
корпоративті басқару принциптерін көптеген компаниялар енгізу және соған
сәйкес қызмет атқару үстінде. Бұл сферада жұмыс істейтін мамандар да өсіп
келеді. Осыған байланысты корпоративті басқару мәселелерін талқылап, оның
мүмкін жетілдіру жолдарын қарастыру, белгілі бір ұсыныстар енгізу өзекті
мәселе болып келеді.
Корпоративті басқару принциптері бойынша қызмет атқару көбінесе
акционерлік қоғамдарға тән. Қазақстан банктерінің барлығы дерлік
акционерлік қоғам болып келгендіктен, бұл жұмыс Альянс Банк АҚ-ы мысалы
ретінде қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың пәні болып ҚР кәсіпорындарын стратегиялық басқару
қатынастары қарастырылады. Дипломдық жұмысты жазу барысында SWOT талдау
әдісі қолданылды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Қамқор Вагон ЖШС-ін зерттеу объектісі
ретінде ала отырып, ұйымдардағы стратегиялық басқару тиімділігін бағалау
және оны жетілдіру жолдарын ұсыну. Осы мақсатқа жету үшін алға төмендегідей
міндеттер қойылды:
1) Корпоративтік басқару түсінігінің мәнін анықтау;
2) Корпоративтік басқару қағидаларын талдау;
3) Альянс Банк АҚ-ның ұйымдастырушылық - қаржылық жағдайын талдау;
4) Корпоративтік басқару тиімділігін бағалау көрсеткіштерін анықтау
5) Корпоративтік басқарудың құқықтық аспектілерін сипаттау негізінде
Қазақстан Республикасындағы заңнамаларды жетілдіру бойынша ұсыныстар беру.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде корпоративтік басқарудың даму
тарихы, түсінігі, корпоративтік басқару қағидалары сипатталады, сонымен
қатар корпоративтік басқару тиімділігін бағалау әдістері мен көрсеткіштері
аталып кетеді.
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімі маңызды болып келеді, онда нақты банк
мысалында корпоративтік басқару құрылымын бағалау және сол банктің
корпоративтік қаржылық жағдайын талдау жүргізіледі. Бұл бөлімде басшылар
мен қызметкерлер арасындағы корпоративтік қарым - қатынас, корпоративтік
басқару құрылымы беріледі.
Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде Қазақстан банктеріндегі
корпоративтік басқарудың тиімділігін көрсететін жүйе Standard & Poor's
рейтингтік агенттігінің әдістемесін қолдана отырып, талдау жасалынады.
Алдыңғы бөлімдерде аталып кеткен мәселелерді шешу бойынша шаралар мен
ұсыныстар келтіріледі. Яғни, нақты отандық заңнамаға өзгерістер енгізу
бойынша ұсыныстар мен банк жүйесінің корпоративтік басқару жағдайын
оңтайландыру бойынша шаралар ұсынылады.
1 КОРПОРАТИВТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ- ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1. Корпоративтік басқару теориясы: мәні, мақсаты және міндеттері
XIX - ХХ ғасыр аралығында әлемде ірі корпорациялар қалыптаса бастады
және сол кезде корпоративтік басқару мәселелері де шыға бастады, өйткені ол
компанияларда меншік құқығын бөлу және сол меншікті басқару процесстері
көріне бастады. Бизнесті дамыту мәселелері корпорация иелерін басқару
қызметтерін басқа адамдарға сеніп тапсыруға мәжбүр етті. Менеджмент пен
компаниялар акционерлерінің арасындағы мүдделер қақтығысы айқын көріне
бастады. Корпоративтік басқарудың теориясы мен практикасы ХХ ғасырдың 80
жылдары қалыптаса бастады. Қазіргі заманауи эпоха мен екі өткен кезеңдердің
артықшылықтарын талдай отырып, ғалымдар мынадай шешімге келді, XIX ғасырда
экономикалық дамудың қозғауышы кәсіпкерлік болды, ХХ ғасырда менеджмент
және XXI ғасырда корпоративті басқару болып отыр.
АҚШ-та, Канадада, Жапонияда, еуропалық мемлекеттерде корпоративтік
көріністің (спектакль) (акционерлер, менеджерлер, директорлар,
кредиторлар, қызметкерлер, жабдықтаушылар, сатып алушылар, мемлекеттік
чиновниктер, жергілікті қоғам тұрғындары, қоғамдық ұйымдар мен қозғалыс
мүшелері) басты тұлғалары арасындағы қарым-қатынас жүйесінің негізі нақты
анықталған. Мұндай жүйе корпорациялардың негізгі үш мәселесін шешуге
арналған: корпоративті басқарудың максималды тиімділігін қамтамасыз ету,
инвестицияларды тарту, заңды және әлеуметтік міндеттемелерді орындау.
Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ) мақұлдаған арнайы
құжатта былай делінген, Корпоративті басқару арнайы механизмдерді
анықтайды, олардың көмегімен компаниялардың мақсаты құрылады, оларға жету
құралдары анықталады және оның қызметін бақылау жүзеге асады. Онда тиісті
корпоративтік басқарудың бес негізгі принциптері жете жазылған.
Қазақстанда корпоративтік басқару экономиканың дамуына жаңа
мүмкіндіктер береді, инновациялық тәсілдер негізінде инвестициялық
ағымдарға жол ашады. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі мен ҚР
Акционерлік қоғамдар туралы Заңы қабылданды [1, 2]. ҚР Ұлттық Банкі
Қазақстандық акционерлік компаниялардың корпоративті басқару принциптерін
қолдану бойынша кепілдемені тағайындады [3]. Қазақстандық қаржыгерлер
Ассоциациясы маңында корпоративті басқару бойынша жұмысшылар тобы құрылды.
Модельді Іскерлік этика Кодексі құрылды, Корпоративті басқару бойынша
Қазақстанның Ұлттық Советі ұйымдастырылды [4]. Сонымен қатар, бірнеше
жылдардан бері өз қызметін Бүкіләлемдік банк тобының, Халықаралық қаржы
корпорациясының қолдауымен Орталық Азиядағы корпоративті басқару бойынша
IFC жобасы өз жұмысын жүзеге асырып келеді.
Ұлттық экономикалық жүйенің теңдестірілген әлеуметтік-экономикалық даму
механизмдерін анықтайтын Корпоративті басқаруды ұйымдастыру мен дамуының
Концепциясын жасау процессі әлі де бастапқы деңгейде. Осыған байланысты,
Альянс Банк АҚ-ының жүйесінде теоретико-методологиялық корпоративті
басқару жағдайын құру ғана емес, сонымен қатар әлемдік банк жүйесіне
интеграция жағдайында оған жету механизмдері мен басымдылықтарын анықтау
қажет.
Төмендегі 1-ші кестеде Қазақстанда және әлемдік тәжірибеде корпоративті
басқарудың дамуы мен құрылуының қысқаша тарихы келтірілген. [5]
Кесте 1.
Корпоративті басқарудың қысқаша тарихы
Жылы Мазмұны
1776 Адам Смит Исследовании о природе и причинах богатства народов
жұмысында менеджерлер қызметін бақылаудың әлсіз механизмдері жайлы
және басқарушылар үшін ынталандыру туралы ескертеді. (Ұлыбритания)
1844 Акционерлік компаниялар туралы алғашқы заң (Ұлыбритания)
1931 А. Берли и Г. Минз негіз қалайтын Современная корпорация и частная
собственность жұмысын жарыққа шығарады(АҚШ)
1933-191933 ж. бағалы қағаздар туралы Заң бағалы қағаздар нарығының
34 қызметін реттейтін бірінші заң болды. (сонымен қатар,тіркеу
мәліметтерін ашу талабы енгізілді).1934 ж. Заң құқықтық қолдану
функцияларын бағалы қағаздар мен биржалар Комиссиясына
делегирледі. (АҚШ)
1968 ЕО компаниялар туралы заңнама бойынша директива қабылдайды.
1987 Тредвей Комиссиясы қаржы есебін құрастыру барысында алаяқтық туралы
баяндама ұсынады, аудит бойынша комитеттердің ролі мен мәртебесін
растайды және ішкі бақылау негізін қалайды,( былайша айтқанда,
Тредвей Комиссиясының спонсорлық ұйымдар Комитетінің COSO моделі ),
1992 ж. жарыққа шыққан (АҚШ)
1990-19Мынадай кәсіпкерлік империялардың күйреуі, Polly Peck (1,3 млрд.
91 фунт стерлинг көлемінде шығындар), BCCI и Maxwell Communications
(480 млн. фунт стерлинг) корпорациялары, инвесторларды қорғау
мақсатында корпоративті басқару тәжірибесін жетілдірудің
маңыздылығын көрсетеді. (Ұлыбритания)
1992 Кэдбери Комитеті инвесторларды қорғау мақсатында корпоративті
басқарудың қаржы аспектілері бойынша алғашқы Кодексті жарыққа
шығарады (Ұлыбритания), және 1992 ж. бастап Ұлыбританяның қор
биржасының листингіне қосылған компаниялар, орында не түсіндір
принципі бойынша басқару жайлы ақпарат ашуы міндетті.
(Ұлыбритания)
1994 Кинг баяндамасы жарыққа шықты(Оңтүстік Африка)
1 - кестенің жалғасы
1994-19Мынадай баяндамалар жарыққа шықты: Гринбери О вознаграждении
95 должностных лиц и Хемпеля О корпоративном управлении
(Ұлыбритания)
1998 Бірегей(Объединенный) кодекс жарыққа шықты(Ұлыбритания)
1999 ЭЫДҰ Корпоративті басқару принциптерін басып шығарады, ол сол
бағыттағы алғашқы халықаралық құжат болып табылады.
1999 Ішкі бақылау бойынша Терибул қолданбалы материалы басып шығарылды.
(Ұлыбритания)
2001 АҚШ-тың листингіне қосылған, көлемі бойынша жетінші болған, Enron
корпорациясының банкротқа ұшырағаны жарияланды.
2002 Корпоративті басқару Кодексі жарыққа шықты (Германия)
2002 Корпоративті мінез-құлық Кодексі басылып шықты (РФ)
2002 Enron компаниясының күйреуі мен басқа да корпоративті жанжалдар
Сарбейнс-Оксли заңын қабылдауға әкеп соғады(АҚШ); компаниялар
туралы еуропалық реформа жайлы Винтердің баяндамасы жарыққа шығады.
(ЕО)
2003 Атқарушы емес директорлар жайлы Хиггс баяндамасы басылып шығады.
(Ұлыбритания)
2004 Parmalat компаниясының жанжалы Италияны дүр сілкіндірді.
Қазақстандағы корпоративті басқарудың қысқаша тарихы
1994 ҚР Азаматтық кодексі қабылданды
1998 Акционерлік қоғамдар туралы Заң қабылданды (күшін жоғалтты)
2002 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкімен Қазақстандық акционерлік
компаниялардың корпоративті басқару принциптерін қолдану бойынша
кепілдемелер бекітілді.
2003 Акционерлік қоғамдар туралы Заң қабылданды
2004 Қазақстан қаржыгерлері Ассоциациясы маңындағы корпоративті басқару
бойынша жұмысшы тобы құрылды.
2005 Қазақстан қаржыгерлері Ассоциациясы мен Эмитенттер Советі
корпоративті басқару Кодексін қабылдады.
2005 Биржалық Совет бекіткен листингтік талаптарға сәйкес,
эмитент-компанияларда корпоративті басқару Кодексі болуы тиіс.
2005 Эмитенттер советі Модельді Іскерлік этика Кодексі қабылданды.
2006 Корпоративті басқару бойынша қазақстанның Ұлттық советі құрылды.
Дерек көзі –корпоративті басқару тарихының буындары IFC.2006.- №1
1999 жылы сәуір айында Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы
(ЭЫДҰ) (29 дамыған нарықтық экономикасы бар мемлекеттерді біріктіреді)
келесідей анықтама құрастырды: Корпоративті басқару- корпорациялар
қызметін қамтамасыз ететін және бақылайтын ішкі құралдарға жатады..
Экономикалық тиімділікті жоғарылату үшін негізгі элементтердің бірі
корпоративті басқару болып табылады, бұл компанияның басқармасы
(менеджмент, администрация), оның директорлар кеңесі мен мүдделі тұлғалар
(стейкхолдерлер) арасындағы қарым-қатынастар кешенін қамтиды.[6]
1-ші кестеге сәйкес, корпоративті басқарудың толық теориясы өткен
жүзжылдықтың 80-ші жылдары қалыптаса бастады (сурет-1).
Сурет 1. Дамыған мемлекеттердегі корпоративті басқару жүйесінің құрылу
процесі
Тиімді басқарылатын компаниялардың ұлттық экономика мен жалпы қоғамға
айтарлықтай маңызы бар. Олар қаржы тұрғысынан тұрақты болып келеді,
акционерлер, қызметкерлер, жергілікті қауым мен түгел мемлекет үшін жоғары
құнды қамтамасыз етеді. Осылайша олар тиімсіз басқарылатын компаниялардан
ерекшелінеді. Корпоративті басқарудың тиімді жүйесін құру этаптары және
оның артықшылықтары 2-ші суретте келтірілген.
Сурет 2. Корпоративті басқарудың тиімді жүйесін құру этаптары және оның
артықшылықтары
2-ші суреттен көріп отырганымыздай, корпоративті басқарудың жоғары
стандарттарын ұстанған компаниялар, дұрыс емес басқарылатын
корпорациялармен салыстырғанда капиталға кең ауқымды доступ алады және ұзақ
мерзімді перспективада артықшылықты болады.
Корпоративті басқарудың тиісті стандарттарын ұстанған компаниялар өз
қызметінде қолданатын сыртқы қаржы ресурстары құнын төмендетуге қол
жеткізуі мүмкін, осыдан келе жалпы капитал құнының төмендеуі орын алады.
Бұл заңдылық Қазақстан сияқты мемлекеттерге тән, себебі құқықтық жүйе әлі
де нығаю барысында, ал сот ұйымдары инвесторларға, егер олардың құқықтары
бұзылатын болса, тиімді көмекті әрқашан көрсете алмайды.
Сонымен, корпоративті басқару бұл заманауи термин емес, бар
нақтылық.Корпоративті басқаруды корпоративті менеджментпен шатастырмау
керек. Корпоративті менеджмент іскерлік операцияларды жүргізу барысындағы
кәсіби мамандардың қызметін білдіреді. Басқаша айтқанда, менеджмент
бизнесті жүргізу механизмінде шоғырландырылған. Корпоративті басқару кең
мағыналы ұғым. Корпоративті басқару менеджментке қарағанда, компанияның
жоғарғы деңгейінде. Корпоративті басқару мен корпоративті менеджменттің
функциялары тек компанияның даму стратегиясын құру барысында қиылысады.
Корпоративті басқару жайлы барлық жағдайлар мен юрисдикцияларда
қолданысқа ие болатындай бірегей анықтама жоқ. Төменде корпоративті
басқарудың бірнеше анықтамалары келтіріледі [5]:
Корпоративті басқару-бұл компанияны басқару мен бақылау бойынша
процесстер мен құрылымдар сериясы (Сэр Кэдберидің есебі, желтоқсан 1992ж.)
Корпоративті басқару абстрактілі мақсат болып келмейді, бірақ ол
құрылымды ұсыну арқылы корпоративті тапсырмаларды орындауға бағытталған,
оның шеңберінде мүдделі тұлғалар (стейкхолдерлер, директорлар және
басқарушылар) компанияның тапсырмаларын тиімді орындауы мүмкін (Белая
книга по вопросам корпоративного управления, АҚШ-тың дөңгелек столында
1997 жылы қабылданған).
Корпоративті басқару қоғамдық компаниялар не істейтінін, оларды кім
бақылайтынын, мұндай бақылау қалай жүргізілетінін, және олар жүзеге
асыратын қызметтен тәуекелдер мен табыстар қалай бөлінетінін бекітетін
құқықтық, мәдени және институционалды іс-шаралар тізбегін қамтиды
(Маргарет Блаэр Собственость и контроль: пересмотр структуры
корпоративного управления в двадцать первом веке).
Корпоративтік басқару – бұл экономикалық және әлеуметтік мақсаттар
арасындағы, жеке және жалпы мүдделер арасындағы тепе-теңдік орнайтын
үдеріс. Басқаша айтқанда, бұл кооперативтік шаруашылық бірліктері (сыртқы,
яғни мемлекеттік органдарды қосқанда) арасындағы олардың мүдделерін
үйлестіру мақсатындағы басқару қатынастары жүйесін қалыптастыру.
Дегенмен корпоративті басқарудың жалпыға бірдей түсінігі оны
акционерлердің мүдделерінің басым бағыттарының және корпорацияның
дамуындағы олардың рольдерінің негізінде құрылған басқаруды; корпорацияның
даму стратегиясының (фирманың мүдделері жалпы мүддеге бағынған) негізінде
құрылған акционерлердің өзара әрекетін қарастыратын, меншік иелерінің
құқықтарының жүзеге асуын ескеретін басқаруды; корпоративті мәдениетті,
яғни ортақ дәстүрлерді, мақсаттарды, мінез-құлық принциптерін туындататын
басқаруды білдіруіне саяды [7].
Сондай-ақ оны қандай-да бір мүддеге сай билікті шектейтін және қайта
бөлетін, тоқтатулар және қарсы әсерлер жүйесі ретінде де анықтайды. Бұл
анықтамаға сәйкес корпоративті басқарудың мақсаты – акционерлердің құқығын,
мүдделерін және құндылықтарын қорғау.
1.2 Корпоративтік басқаруды ұйымдастыру қағидалары
Лорд Кэдберри: “Корпоративтік басқару қағидалары агенттер мен
қағидашылар арасындағы қарым қатынастарды тек экономикалық жағынан емес,
сонымен қатар әдеп нормаларын толтыруға негізделген”.
ЭЫДҰ Корпоративтік басқару принциптері алғашқыда министірлер деңгейінде
1998 жылы, 27-28 сәуірінде ЭЫДҰ Кеңес кездесудің талабы бойынша әзірленген,
онда Кеңес ұжымды ұлттық өкіметтермен, басқа мүдделі мекемелермен және жеке
меншік секторымен бірлесе корпоративтік басқару жөнінде стандарттар мен
нұсқаулар жинағын дайындауға тапсырыс берді. Принциптер 1999 жылы
бекітілгеннен кейін, олар ЭЫДҰ мүшесі және мүшесі емес елдерде
корпоративтік басқару бастамалар негізін қалады. Оған қоса, олар Қаржы
тұрақтандыру форумымен Тұрақты қаржы жүйенің он екі басты стандартының
біреуі болып қабылданды. Сонымен, олар Observance of Standards and Codes
(ROSC) есебі бойынша Дүниежүзілік БанкIMF Есептерінің корпоративтік
басқару құрамдас бөлігінің негізін қалыптастырады.
Осы принциптер ЭЫДҰ мүшелері және мүшелері емес елдер өкіметтеріне
олардың елдеріне корпоративтік басқарудың құқықтық, институционалдық және
реттеу құрамаларын бағалау мен жетілдіру әрекеттерінде көмектесуге, сонымен
қатар, қор биржаларына, инвесторларға, корпорацияларға және корпоративтік
басқаруды жетілдіру үдерісінде белгілі рөл атқаратын өзге адамдарға
бағыттар мен ұсыныстар беруге арналған. Осы Принциптер рыноктағы акциялары
еркін айналып жатқан компанияларға арналған. Дегенмен, тиісті деңгейге
дейін олар, сонымен қатар, биржада бағаланбайтын компанияларда
корпоративтік басқаруды жетілдіруінің пайдалы құралы болу мүмкін, мысалы
жеке меншік және мемлекеттік кәсіпорындарда. Осы Принциптер ЭЫДҰ мүше-елдер
басқару саласында тиісті практиканы дамыту үшін қажет деп есептейтін жалпы
негізді білдіреді. Олар халықаралық бірлестікке қысқа, түсінікті және қол
жетерлік болады деп күтілуде. Олар басқару саласындағы егжей- тегжейлеу ең
лайықты практиканы дайындау бойынша мемлекеттік, мемлекеттік емес және
жеке меншік секторының бастамаларын алмастырмау керек. [8]
Компаниялардағы басқару және шешімдер қабылдау үдерісіне көптеген
факторлар әсер етсе де және оларға ұзақ мерзімді өркендеуге жету үшін үлкен
маңызы болса да, осы Принциптер меншіктің басқарудан бөлінуден пайда болған
басқару проблемаларына баса назар аударылған.
Дегенмен, бұл жай акционерлер мен әкімшіліктің арасындағы қатынас
мәселесі ғана емес, бірақ негізгі элементі болады. Кейбір заңнамаларда
басқару мәселелері акциялардың бақылау пакетін иемденген белгілі
акционерлердің акционерлер азшылығынан өкілеттілігі басым болғаннан пайда
болады. Өзге елдерде қызметкерлерде меншік құқықтарынан тәуелсіз маңызды
заңды құқықтар бар. Сондықтан, Принциптер заңнамалық, сот және атқарушы
биліктің өзара шектеу принциптің кең бабына қосымша болу керек.
Тиісті корпоративтік басқарудың негізгі принциптерін корпо- рациялармен
сақтау дәрежесі инвестициялар мәселелері бойынша шешім қабылдағанда
маңызды фактор болып табылады. Корпорацияларды басқару практикасы мен
инвестициялардың көбірек интернационалдық сипаты арасындағы қатынастар
ерекше мәнге ие болады. Капиталдың халықаралық ағындары компанияларға
инвесторлардың кеңірек көлемі арқылы қаржыландыру көздерін табуға мүмкіндік
береді. Егер елдер капиталдың жаһандық рыногының барлық артықшылықтарын
пайда- ланып ұзақ мерзімді төзімді капитал тартқысы келсе, корпоративтік
басқару әдістері шекараның арғы-бергі жағында нанымды, түсінікті және
халықаралық бекітілген принциптерге сай болу керек. Тіпті егер
корпорациялар шетелдік қаржыландыру көздеріне негізінде сенім артпаса да,
корпоративтік басқарудың тиісті практика жолын ұстаушылық ішкі инвесторлар
сенімін нығайтуға, капитал құнын азайтуға, ақырында, қаржыландырудың
тұрақтырақ көздерін ынталандыруға көмектеседі.
Корпоративтік басқару құрылымы рыноктар мөлдір әрі тиімді болуына
көмектесу керек, заңға сәйкес болу тиіс және қадағалау,реттеу және атқарушы
әкімшіліктер арасында жауапкершілікті түсінікті бөліп тұжырымдау керек.
- Корпоративтік басқару құрылымы жалпы экономикалық қызметіне, рынок
адалдығына әсер ету және рынок қатысушылары мен мөлдір және тиімді
рыноктарын ынталандыру тұрғысынан даму тиіс.
- Юрисдикциядағы корпоративтік басқару практикасына әсер ететін
құқықтық және реттеу талаптар заңға сәйкес, мөлдір және қолдануға
мүмкін болу керек.
- Юрисдикциядағы әр түрлі әкімшіліктер арасында жауапкершілікті бөлу
түсінікті тұжырымдалу керек және мемлекет мүддесіне қайшы
келмейтініне кепіл болу керек.
- Міндеттерін кәсіби және объективті түрде орындау үшін қадағалау,
реттеу және атқару органдарында билік, адалдық және қорлар болу
керек. Оған қоса, шешімдері уақытында, түсінікті және толығымен
түсіндірілу тиіс.
ЭЫДҰ принциптері бес аймақты қамтиды:
1) Акционерлердің, стейкхолдерлер мен басқа да мүдделі тұлғалардың
құқығын қорғау. Корпоративті басқару жүйесі акция иелерінің құқығын қорғау
қажет.
2) Әділдік. Корпоративті басқару жүйесі акционерлердің құқығын қорғай
отырып, барлық акционерлерге, соның ішінде миноритарлы және шетел үшін тең
қарым-қатынас болуы тиіс. Барлық акционерлер олардың құқықтары бұзылған
жағдайда тиімді қорғаныс құралдарына қол жеткізу мүмкіндігі болуы міндетті.
3) Жауапкершілік. Корпоративті басқару жүйесі заңмен бекітілген мүдделі
тұлғалардың құқығын мойындауы қажет және қоғамның игілігін көбейту, жаңа
жұмыс орындарын қалыптастыру, тұрақты қаржы жағдайына жету мақсатында
мүдделі тұлғалармен акционерлік қоғамдар арасында ынтымақтастыққа мүмкіндік
беру.
4) Айқындылық. Корпоративті басқару жүйесі акционерлік қоғамдарға
қатысты барлық сұрақтар бойынша, соның ішінде қаржы жағдайы, қызметінің
нәтижесі, меншік құрылымы мен басқару бойынша ақпараттың уақытылы
жариялануын қамтамсыз ету қажет.
5) Есептілік. Корпоративті басқару жүйесі қоғамды стратегиялық
басқаруды, директорлар кеңесі тарапынан басқарушыларды тиімді бақылауды,
сонымен қатар директорлар кеңесінің қоғам мен оның акционерлеріне
есептілігін қамтамасыз ету міндетті. [9]
ЭЫДҰ принциптері бес тармақтан тұрады.
1 Акционерлер құқықтары мен меншіктің негізгі функциялары
Корпоративтік басқару құрылымы акционерлер құқықтарының практикасын
қорғау және көмектесу тиіс.
Акционерлер меншік құқығын тіркеудің сенімді әдістеріне; акцияларды
алуға не беруге; корпорация туралы қажет ақпаратты уақытылы және тұрақты
негізінде алуға; акционерлердің жалпы жиналыстарына қатысу мен дауыс
беруге; басқарма сайлауына қатысуға; және корпорация табысының үлесіне
құқықтары бар.
Акционерлер корпорациядағы шешім қабылдауға қатысуға және түбегейлі
өзгерістерге қатысты шешімдер туралы жеткілікті ақпарат алуға құқықтары
бар, соның ішінде:
1)жарғыға немесе компания қызметін реттейтін басқа іспеттес құжаттарға
өзгерістер енгізу;
2) қосымша акциялар шығаруға рұқсат; және
3) компания сатуына әкелетін төтенше сипаты бар мәмлелер.
Акционерлердің өздерінің жиналыстарына тиімді қатысуға және дауыс
беруге мүмкіндіктері болу керек, олар акционерлердің жалпы жиналыстарының
өткізілуі реттелетін дауыс беру ретімен қоса ережелер туралы ақпарат алу
керек:
1. Акционерлер жалпы жиналыстардың күні мен орны, күн тәртібі туралы
жеткілікті әрі уақытында ақпаратты алу тиіс, сонымен қатар, жиналыста
талқыланатын сұрақ бойынша толық әрі дер кезінде ақпарат алу керек.
2. Акционерлерге басқармаға сауал қоюға, соның ішінде жылдық сыртқы
аудиты қоса, жалпы жиналыстарының күн тәртібіне сұрақтарды жүйелі шектеулер
шеңберінде енгізуге мүмкіндік берілу керек.
3. Басқарма мүшелерін тағайындау не сайлау сияқты корпоративтік
басқарудағы негізгі шешімдер қабылдауына акционердің тиімді қатысуға жағдай
жасалу керек. Акционерлер басқарма мүшелері мен басты лауазымды тұлғаларға
сыйақы саясаты туралы өз көзқарасын жеткізуге мүмкіндігі болу керек.
Басқарма мүшелері мен қызметкерлердің сыйақы жүйелерінің акциялық құрамдасы
акционерлер талқысына түсу тиіс.
4. Акционерлердің дербес және дербес емес дауыс беруге мүмкіндігі болу
керек және дербес не дербес емес берілген дауыстарда тең күші болу тиіс.
Капитал құрылымы мен кейбір акционерлерге акциялар иемденетін бөлігіне
сай емес бақылау дәрежесін алуға мүмкіндік беретін механизмдер жариялану
керек.
Корпоративтік басқару рыноктарға тиімді және мөлдір түрде жұмыс істеуге
мүмкіншілік болу керек. Капитал рыногында корпорация бақылауын алуын
реттейтін ережелер мен рәсімдер, сонымен қатар корпорация активтерінің
едәуір бөлігін сату мен қосылу сияқты төтенше сипаты бар мәмлелер,
инвесторлар өз құқықтары мен құқықтық қорғау құралдарын түсіну үшін нақты
тұжырымдалып жариялану керек. Мәмлелер мөлдір бағамен және барлық
акционерлер құқықтарын олардың санаттарына сәйкес қорғайтын әділ шарттарда
жасалу керек.
Компанияны жұтылудан сақтайтын механизмдер әкімшілік пен басқарманы
есеп беруден арашалау үшін қолданбау керек.
Барлық акционерлер мен институционалдық инвесторлар меншік құқықтар
практикасына көмектесу керек.
1. Институционалдық инвесторлар барлық корпоративтік басқару және
инвестицияға қатысты дауыс беру саясаттарын, соның ішінде дауыс беру
құқықты пайдалануын шешу орнына рәсімдерді қоса, жариялау тиіс.
2. Институционалдық инвесторлар инвестицияларға қатысты негізгі меншік
құқықтар практикасына әсер ете алатын мүдделердің материалдық қақтығыстарын
қалай шешетіні туралы жария ету керек.
Акционерлер (соның ішінде институционалдық акционерлер), Принциптерде
мазмұндалғандай, бір бірімен негізгі акционерлер құқықтары туралы сұрақтар
бойынша кеңесу керек, тек егер теріс қиянатты болдырмағанда.
2 Акционерлерге тең көңіл бөлу
Корпоративтік басқару құрылымы шағын және шетелдік акционерлерді қоса
акционерлерге тең көңіл бөлуді қамтамасыздандыру керек. Барлық
акционерлерге құқықтары бұзылған кезде тиімді қорғау алуға жағдай жасалу
тиіс.
Бір санаттағы барлық акционерлерге тең көңіл бөлу керек.:
- Әр санат шеңберіндегі акционерлерде тең құқықтар болу керек. Барлық
инвесторлар акцияларды сатып алғанша акциялардың әр санатымен байланысты
құқықтар тұралы ақпарат алуға мүмкіндігі болу керек. Дауыс беру құқықтардың
өзгерістері теріс ықпал алған акционерлер санатымен бекітілу керек.
- Акционерлер азшылығы теріс пайдалану әрекеттерден қорғалу керек
немесе акциялардың бақылау пакетін иемденген тікелей не тікелей емес
әрекеттенетін акционерлер мүддесінде сыйақы алуға тиімді құралдар болу
тиіс.
- Сақтаушылар немесе үміткерлер акционермен келісілген түрде дауыстарды
беру керек.
- Шет елдерден дауыс беруге кедергілер жойылу тиіс.
- Акционерледің жалпы жиналыстарының регламенті мен өткізу рәсімі
барлық акционерлерге тең көңіл бөлуді қамтамасыз ету керек. Компанияда
қабылданған рәсімдер дауыс беруге қатысуды тым күрделі әрі қымбат етпеуге
тиіс.
Ішкі ақпаратты пайдаланумен операциялар және өз мүдделері үшін теріс
пайдалану операцияларға тыйым салыну тиіс.
Басқарма мүшелері мен басқарушылар тікелей немесе үшінші тұлғалар
атынан мәмілелерге немесе корпорацияға қатысты мәселелерге материалдық
қызығушылығы туралы басқармаға хабарлау керек.
3 Мүдделі тұлғалардың корпорация басқаруындағы рөлі
Корпоративтік басқарудың құрылымы заңмен ескерілген мүдделі тұлғалардың
құқықтарын мойындау керек және корпорация-лар мен мүдделі тұлғалардың
арасындағы байлық жинау пен жұмыс орындарды ашу мақсатымен және қаржы
жағынан табысты кәсіпорындарды тұрақтылықпен қамтамасыздандыруда
ынтымақтастықты көтермелеу керек.
Мүдделі тұлғалардың заңмен немесе өзара келісімдермен ескерілген
құқықтары сақталу тиіс.
Егер олардың мүдделері заңмен қорғалса, мүдделі тұлғалар бұзылған
құқықтары үшін тиісті өтемақы алу керек.
Қызметкерлер қатысуының тиімділігін арттыру механизмі рұқсат болу
керек.
Егер мүдделі тұлғалар корпоративтік басқару үдерісіне қатысып отырса,
олар қажет, жеткілікті және сенімді ақпаратты уақытында және тұрақты алып
тұру керек.
Мүдделі тұлғалар, оның ішінде жеке қызметкерлер мен өкілдер органы
заңсыз және этикаға жатпайтын әрекеттер туралы басқармаға еркін айтуға
мүмкіндігі болу керек және оларға осы үшін қысым жасалмау керек.
Корпоративтік басқару құрылымы банкроттықтыққа қарсы тиімді құрылымымен
және несие берушілер құқықтарын сақтау механизімімен қамтамасыз етілу тиіс.
4 Ақпаратты жариялау мен мөлдірлік
Корпоративтік басқару құрылымы корпорацияға қатысты елеулі сұрақтарды,
соның ішінде қаржы жағдайы, қызмет нәтижелері, меншік және компанияны
басқару туралы уақытында және дәл ақпаратты қамтамасыз ету тиіс.
Жарияланатын ақпарат осымен шектелмей келесіні қамту керек:
- Компанияның қаржы және операциялық қызметінің нәтижелері.
- Компания мақсаттары.
- Акциялардың ірі пакеттеріне меншігі мен дауыс беру құқықтарын тарату.
- Басқарма мүшелері мен негізгі лауазымды адамдар үшін сыйақы саясаты
мен басқарма мүшелері туралы ақпарат, соның ішінде олардың біліктілігі,
таңдау үдерісі, компанияның басқа басшылары және оларды басқарма тәуелсіз
деп есептей ме туралы ақпарат.
- Байланысқан тараптар келісімдері.
- Болжанатын тәуекелдің факторлары.
- Қызметкерлермен және басқа мүдделі тұлғалармен байланысты сұрақтар.
- Басқарудың құрылымы мен саясаты, әсіресе, әр корпоративтік басқару
жүйесінің немесе саясаттың мазмұны және осыны орындау үдерісі.
Ақпарат бухгалтерлік есеп сапасының жоғарғы стандарттарымен, қаржы және
қаржы емес ақпаратпен және аудитпен дайындалып жариялану тиіс.
Қаржылық есеп берушілікті дайындау мен көрсетуіне сыртқы және
объективтік бағалауын қамтамасыз ету үшін жыл сайынғы аудит тәуелсіз,
білікті аудитормен өткізілу керек.
Сыртқы аудиторлар акционерлерге есеп беруге міндетті және аудитті
кәсіби өткізуге тиіс.
Ақпарат тарату арналары пайдаланушылардың қажет ақпаратты тең құқықты,
уақытында және қымбат емес алуымен қамтамасыздану керек.
Корпоративтік басқару құрылымы инвесторлар шешімдеріне қатысты,
мүдденің елеулі қақтығысы талдау не кеңес тұтастылығына әсер етуден аулақ
талдаушылар, брокерлер, рейтингтік агенттіктер мен басқалар талдау
ережелері мен кеңестермен қамтамасыз ететін тиімді әдіспен толықтырылу
тиіс.
5 Басқарма міндеттері
Корпоративтік басқару құрылымы компанияны стратегиялық басқаруымен,
басқарма тарапынан әкімшілікті тиімді бақылауымен, басқарманың компания
және акционерлер алдында есеп берушілігімен қамтамасыз ету тиіс.
Басқарма мүшелері барлық қажет ақпарат негізінде, адал, тиісті
ұқыптылықпен және сақтықпен, компанияның және акционерлердің мүддесінде
әрекеттену керек.
Егер басқарма шешімдері акционерлердің әр түрлі топтарына әр түрлі
ықпал жасай алса, басқарма барлық акционерлерге әділетті көңіл бөлу керек.
Басқарма жоғарғы этикалық стандарттарды қолдану керек. Ол мүдделі
тұлғалардың мүдделерін назарына алу тиіс.
Басқарма белгілі негізгі функцияларды орындау керек, соның ішінде:
- Корпоративтік стратегияны, әрекеттердің басты жоспарларын,
тәуекелдерді басқару саясатын, жыл сайынғы бюджеттер мен бизнес жоспарларды
қайта қарау мен бағыттау, қызмет мақсаттарын жоспарлау, жоспарлар орындауын
және корпорация қызметін бақылау, сонымен қатар, негізгі шығындарды, сатып
алымдар мен сатылымдарды бақылау.
- Компанияның басқару әрекеттерінің тиімділігін бақылау және қажет
кезінде өзгертулер жасау.
- Басты лауазымды тұлғаларды таңдау, оларға сыйақы тағайындау,
қызметтерін бақылау, керек кезде, ауыстыру және кадр жаңартуын жоспарлауын
бақылау.
- Басты лауазымды тұлғалардың және басқарма мүшелерінің сыйақысын
компанияның және акционерлердің ұзақ мерзімді мүдделерімен үйлестіру.
- Басқарма мүшелерін ресми әрі мөлдір түрде ұсынумен және сайлаумен
қамтамасыз ету.
- Әкімшілік, басқарма мүшелері және акционерлер мүдделерінің әлеуетті
қақтығыстарын бақылау мен реттеу, сонымен қоса корпорация активтерін өз
мақсаттарында пайдалану және үшінші тұлғалармен мәмле жасағанда қиянаттар.
- Корпорацияның бухгалтерлік есеп жүйесінің және қаржылық есеп
берушілігінің тұтастығын қамтамасыз ету, соның ішінде тәуелсіз аудитті
жүргізу, сонымен қатар, бақылаудың қажет жүйелерімен қамтамасыздандыру,
әсіресе басқару тәуекелдер жүйелері, қаржылық және операциялық бақылау және
заңнама мен ұқсас стандарттарға сәйкестік.
- Ақпаратты жариялау және тарату үдерісін бақылау.
Басқармада корпорация жұмыстарына объективтік пікір айтуға мүмкіндігі
болу керек.
1. Басқарма әкімшілік лауазымды емес тәуелсіз шешім қабылдай алатын
мүшелерінің жеткілікті мөлшеріне мүдделер қақтығысына әкелетін мәселелерді
шешуін тапсыру туралы сұрақты қарау тиіс. Осындай негізгі міндеттер
мысалдары қаржылық және қаржылық емес есеп берушілік тұтастығы, үшінші
тұлғалармен мәмлелерді қайта қарау, басқарма мүшелерін және басты лауазымды
адамдарды ұсыну мен басқармаға сыйақы беру болуы мүмкін.
2. Басқарма комитеті құрылғанда, басқарма олардың тапсырмаларын,
құрылымын және іс рәсімдерін мұқият анықтап беру тиіс.
3. Басқарма мүшелерінде өз міндеттерін тиісті атқаруға мүмкіндігі болу
керек..
Міндеттерін атқару үшін басқарма мүшелерінде дәл, тиісті ақпаратты
уақытында алу мүмкіндігі болу керек. [10]
1.3 Корпоративтік басқару тиімділігін бағалау әдістері мен көрсеткіштері
Корпоративті басқару бизнес-үрдістердің барлық кешенін оңтайландырады,
салдары ретінде компания пайдасының артуына себін тигізетіні туралы
жоғарыда бізбен бірнеше рет аталып өтті. Корпоравтивті басқарудың тиісті
тәжірибесін өндіру үшін күрес корпоративті басқарудың жеке критерийлері
бойынша, сондай-ақ компания қызметінің жалпы тиімділігі бойынша ірі
компаниялардың рейтингісін құруда өз орнын алды.
Корпоративті басқарудың критерийлері өз алдына әртүрлі болатынын атап
кеткен жөн. Бізбен компания қызметінің бөлшектік талдауы оларға негізделу
қажеттілігі жағдайында немесе корпоративті басқарудың тиімділігін бағалауын
құру кезінде нақтыланатын анағұрлым жалпы критерийлер ерекшеленді.
Корпоравтивті басқарудың тиімділігінің жалпы критерийлеріне мыналар
жатады:
1. Капитал нарығына қолжетімділік. Тиімді басқарылатын компаниялар
инвесторлармен бірлікті ретінде қабылданады, себебі акционерлер үшін
табысты қамтамасыз етуде өзінің қабілеттіліктеріне көбірек сенім тудырады.
Инвесторлар арасында корпоративті басқару тәжірибесін инвестициялық
шешімдерді қабылдау үрдісінде қолданылатын кілтті критерийлер тізіміне қосу
беталысы байқалады. Корпоравтивті басқарудың құрылымы мен тәжірибесі жақсы
болған сайын, менеджерлер арасында ұрлану немесе өзге де тәсілдермен
қолданылатынына емес, активтер акционерлер қызығушылығында қолданылатынына
сенімділік көп болады.
2. Капитал құнының төмендеуі мен компания активтері құнының артуы.
Корпоравтивті басқарудың стандарттарын толық көлемде ұстанатын компаниялар
сыртқы қаржылық ресурстар құнының төмендеуіне қол жеткізе алады.
Корпоративті басқару стандарттарын ендіру нарықтағы компания акциясының
құнын елеулі түрде арттырады.
3. Компанияны басқарудағы жүйенің нақтылығы. Басқару сапасын арттыру
нәтижесінде есеп берушілік жүйесі анағұрлым нақтыланады, менеджер жұмысына
қадағалау жетілдіріледі және қызмет нәтижесімен марапаттау жүйесінің
байланысы нығыздай түседі. Сонымен қатар, толық және өз уақтылы
ақпараттарға қолжетімділік және қаржылық мөлдірліктің артуы арқасында
шешімдерді қабылдау үрдісі жақсарады. Жетекшілердің сабақтастығын жоспарлау
үшін жағдай жасайды, ал бұл компанияның ұзақмерзімді кезеңде табысты
болуына себін тигізеді. Экономикалық әсер бұл жағдайда жанама түрде қол
жеткізіледі, яғни топ-менеджерлерді немесе компанияның жұмысының дағдарысты
кезеңінде олардың қызметтерін сатып алуға қажетті каитал салымдары
көлемінің төмендеуі арқылы. Бұл сондай-ақ алдау, акционерлер мүдделерімен
ұштаспайтын өзіндік мақсаттарды көздеу тәуекелдерін төмендетуге
көмектеседі. Тиісті корпоративті басқару инсвесторлар үшін компанияның
мөлдірлігі артады және олар компания операцияларының мәніне ену мүмкіндігін
алуында көрінісін алады. Егер ақпарат негативті болса, мөлдірліктің артуы
айқынсыздық тәуекелін қысқартады. Сонымен, тәуекелдерді жүйелі талдау және
бағалауды директорлар Кеңесімен жүргізуге ынталарды қалыптастырады.
Аталған критерийлер корпоративті басқарудың тиімділігінен
артықшылықтардың бірқатарын береді:
1. Стратегиялық шешімдерді қабылдауды жетілдіру.
2. Қаржылық ресурстарды тарту.
3. Компанияның мемлекеттік органдарымен өзара әрекетін жақсарту.
4. Менеджерлердің акционерлермен өзара әрекетін жақсарту.
5. Корпоративті жанжалдарды еңсеру.
Компанияларда корпоративті басқаруды бағалаудың әдістері арасында
корпоративті басқару рейтингісін және қандай да бір компанияның
корпоративті басқару мониторингі жүйесін көрсетеді.
Корпоративті басқарудың аналитикалық рейтингілері қаржылық және
статистикалық деректері негізінде құрылады, сарапшылармен талданылады.
Директорлардың Ресейлік институтының (ДРИ) Консорциумы және
корпоративті басқару бойынша Ұлттық кеңесі эгидасымен Эксперт РА
рейтингтік агенттігі ұлттық рейтингті құруға талпыныс жасады. Әдіснаманы
сапалы заң, корпоративті тәртіп Кодексы ұсыныстары негізінде және іскерлік
айналымның үздік тәжірибесі үлгілерін ескере отырып жасалынды.
РИД-Эксперт РА корпоративті басқару рейтингісі өз алдына
көрсеткіштердің төрт топтары бойынша интералды бағалауын көрсетеді:
1) Акционерлер құқығы (меншік құқығын, қоғамды басқаруға қатысу
құқығын, пайдадағы үлесті алу құқығын іске асыру, құқық бұзушылықтағы
тәуекел деңгейі, акционерлердің құқықтарын қорғау бойынша қоғамның қосымша
міндетемелерінің болуы).
2) Басқару және бақылау органдарының қызметі ( директорлар Кеңесі мен
атқраушы органдарының құрамы және қызметі, қаржылық-шаруашылық қызметіне
бақылау жүйесі, басқару және бақылау органдары арасындағы өзара әрекет).
3) Ақпараттың ашылуы (қаржылық және қаржылық емес ақпараттың ашылу
деңгейі, ақпаратты ашудың жалпы тәртібі, ақпараттың бірқалыпты қол
жетімділігі).
4) Басқа да мүдделі тараптар мүдделерінің сақталуы мен корпоративті
әлеуметтік жауапкершілігі (әлеуметтік жауапкершілік саясаты және басқа да
мүдделі топтардың есебі, еңбек жан-жалы, қызметкерлер мен тұрғындардың
әлеуметтік жобалары).
Компанияның копоративті бақылау сапасынан тәуелділігінде – рейтингтің
қатысушылары келесідей рейтингтік класстардың біреуіне жатқызылуы мүмкін.
- А класы
А класына заңнаманың талаптарын сақтайтын корпоративті басқарудың
жоғарғы деңгейіндегі компаниялар жатады, сонымен қатар өз тәжірибесінде
корпоративті тәртіп Кодексінің маңызды деңгейдегі ұсыныстарын сақтайтын.
Осы компанияларда рейтингтік бағаны белгілеу мезетінде акционерлердің
құқықтарын бұзу тәуекелдері, өкілетті органдардың ниетсіз қызметтері және
сапалы емес ақпаратты ұсыну болмайды. Акционерлік қоғамдар басқа да
қызығушы тұлғалардың қызығушылықтарын ескереді және корпоративті
әлеуметтік жауапкершілік облысында белсенді саясат жүргізеді. А класы
компаниясының корпоративті басқарудың жалпы деңгейі инвесторлардың
консервативті портфельдік құралдарын қызықтыру үшін жеткілікті болып
келеді;
- В класы
В класының құрамына әрекет етуші заңнаманың негізгі талаптарын
бұзбайтын және корпоративті тәртіп Кодексінің базалық ережелерін біртіндеп
орындайтын корпоративті басқаруды қанағаттандыратын деңгейдегі копаниялар
кіреді. В класы компаниясының қызметі акционерлердің құқықтарын бұзудағы
белгілі бір тәуекелділігімен, өкілетті органдардың ниетсіз қызметімен және
рейтингтік баға беру мезетіндегі сапалы емес ақпаратты ұсынумен шектескен
болады. Өз тәжірибесінде берілген рейтингтік кластың акционерлік қоғамдары
біртіндеп басқа да қызығушы тұлғалардың қызығушылықтарын ескереді.
Сонымен бірге, В класы компаниясын корпоративті басқарудың жиынтық
тәуекелдері қысқа мерзімді бейімделген инвесторлардың құралдарын
инвестициялау үшін қолданбалы болады. Ал ресурстарды В класы
инвесторларға компанияның активтерін инвестициялау табыстылық пен
тәуекелдің тиімді қатынасын көрсетеді;
- С класы
С класы өз қызметінде белгілі бір көлемде заңнаманы бұзуды және
корпоративті тәртіп Кодексінің ережелерін сақтамауды болдыртатын
корпоративті басқарудың төменгі деңгейдегі компанияларын біріктіреді. С
класы компаниясының рейтингтік бағасын иемденуде акционерлердің құқықтарын
бұзудағы тәуекелдер, компанияның өкілетті органдарының ниетсіз қызметі және
сапалы емес ақпаратты ұсыну фактілері көрсетілді. Рейтингтік бағаны иемдену
мезетінде акционерлік қоғамдар басқа да қызығушы тұлғалардың
қызығушылықтарын толықтай ескермеді және корпоративті әлеуметтік
жауапкершілік аясында саясатты жүзеге асырмады. Корпоративті басқарудың
төмен деңгейлі компанияларында инвестициялаудың жиынтық тәуекелі жоғары
болып келеді;
- D класы
D класына жататын компаниялардың қызметі корпоративті басқарудың
қанағатандырылмаған деңгейімен сипатталады. Осы компаниялардың
тәжірибесінде әрекет етуші заңнаманың негізгі талаптарын бұзу реті
көрсетілген және корпоративті тәртіп пен жалғасымды тәжірибе нормаларының
базалық ережелерінің болмауы көрсетілген. D класының акционерлік қоғамының
активтеріне инвестициялау тәуекелдері анағұрлым жоғары болып келеді. D
класының құрамына корпоративті басқаруда болған нормаларының бұзылуын
көрсететін, сонымен қатар акционерлердің құқықтарын немесе басқа да
қызығушы тұлғалардың құқықтарының бұзылуын көрсететін қосымша SD класы
кіреді. [11]
Корпоративті басқару рейтингісінде РИД-Эксперт РА консорциумы
акционерлік қоғаммен берілген мәліметтерді қолданады, сонымен қатар келесі
жария етілген ақпаратты қолданады:
- Акционерлік қоғамның арнайы интернет-сайты;
- Рейтингік бағаны иемдену мезетіне тиесілі соңғы екі кварталдың
квартал аралық есептілігін;
- Компанияның жылдық есебі;
- Агенттікпен өкілетті етілген агенттіктің ақпараттық хабар ленталары.
- Басқа да ақпарат көздері, соның ішінде хабарламалар, компания
өкілеттерінің презентация текстері және т.б.
Басқа рейтинг болып CORE-рейтингті корпоративті басқарудың сапалы
рейтингісі саналады.
Корпоративті басқарудың сапалы рейтингісі корпоративтік құқық Институты
мен “Blue Ribbon Panel" халықаралық топтармен біріктірілген мамандарымен
құрастырылған әдіс негізінде есептеледі. Рейтинг CORE-рейтинг шкаласы
бойынша иемделеді: СОКЕ-100 ден (ең жоғарғы рейтинг) СОКЕ-0 (кәсіпорын-
банкроттар, ең төменгі рейтинг) дейін.
Рейтингі есептеу кезінде бастапқы мәліметтедің үш тобы пайдаланылады:
жариялы ақпарат (ашылуға міндетті болатын), өз еркімен ашылатын ақпарат
және бағалы қағаздар нарығындағы талдаушылар сауалының нәтижелері. Ұйымды
бағалау ақпараттың ашылуы; акционерлік капитал құрылымы; акционерлердің
мағлұмдалған құқықтары; тәуекелдің болмауы; корпоративті орта секілді
корпоративті басқарудың маңызды аспектілері бойынша жүзеге асырылады. Ең
маңыздысы эмитент-компаниясының жарғылық капиталындағы заңды мин бағасын
қосатын нақты бір компанияға инвестициялау тәуекелін бағалауға беріледі.
Әдістеме негізіне келесідей принциптер енгізілген:
- Тәуелсіздік. Институт бағалауды өздерінің еріктері бойынша,
бағаланушы компанияның тікелей сұранысынан тәуелсіз түрде жүргізеді;
компаниялар рейтингтің дайындығын төлемейді.
- Обьективтілік. Рейтингті есептеу әдісі субьективтілікті минималдайды.
Эксперт қарастырылып жатқан мәселеге қатысты өзінің көзқарасын
білдіртпейді, керісінше белгілі бір фактінің жоқтығын немесе болуын
көрсетеді;
- Миноритарлы акционерге қол жетімді болатын ақпаратты пайдалану.
Институт рейтингке кіруші барлық компаниялардың акцияларының минималды
пакеттеріне ие болады, және талдауға күнделікті миноритарлы акционерге қол
жетімді болатын ақпаратты пайдаланады.
Компаниялар корпоративті басқарудың әр түрлі аспектілерін бейнелейтін
алты параметрлер бойынша бағаланады:
- Ақпараттың ашылуы (ашылу мерзімдері және жария түрде және
акционерлердің сұранысы бойынша ашылатын құжаттардың толықтылығы);
- Акционерлік капиталдың құрылымы (топтарды бақылайтын, меншік
құрылымның анықтылығы және т.с.с.);
- Директорлар Кеңесінің құрылымы және басқарманың өкілетті органдары
(марапаттаулар, отырыстардың хаттамалары және т.с.с.)
- Акционерлердің негізгі құқықтары (компанияны басқаруға қатысу құқығы,
дивиденттер алу құқығы және т.с.с.);
- Тәуекелдің болмауы (активтердің қорытындысы, трансферт бағалар);
- Корпоративті басқару тарихы (алдынғы кезде акционерлер құқықтарын
бұзу фактілері, реттеуші органдармен болатын мәселелер, қаржылық есептілік
стандарттары, аудиторлық қорытындылар және т.с.с.).
Институттың әдісі компанияны басқару облысында істердің нақты ережелерін
көруге мүмкіндік береді, сонымен қатар инвесторларға кездесетін мәселелерді
көрсетуге мүмкіндік береді.
Келесі рейтинг ПРАЙМ-ТАСС рейтингісі болып саналады. ПРАЙМ-ТАСС
талдаушыларымен құрастырылған рейтингтің әдістемесі рейтингке ие
компаниялар бойынша жария түрдегі ақпаратты талдауға негізделген. Осындай
ақпараттың болуы ПРАЙМ-ТАСС көзқарасы бойынша компанияның ашықтығын
бағалаудың негізгі критериясы болып келеді, сәйкесінше корпоративті басқару
деңгейінің де. Рейтинг жүргізу үшін жиналған критериялар корпоративті
басқарудың негізгі тәуекелдерін бағалайды.
Қолданыстағы рейтингтерге қарағанда осы рейтинг үш жағдаймен
ерекшеленеді: рейтингті иемдену үшін ұйымдар салааралық принциптер бойынша
топтастырылған, рейтингтерді иемдену ПРАЙМ-ТАСС өздерінің әдістері
базасында жүргізіледі және ашық түрдегі ақпарат көздеріне негізделген
болады. Рейтингке қатысу өнеркәсіптік топтар мен ұйымдардың ниетімен
жасалған ісі болып саналмайды, оларды таңдау агенттіктің зерттеуші
кеңесінің шешімі бойынша жүзеге асырылады. [12]
Корпоративті басқарудың ішкі салалы тәуекелдерді талдау өз кезегінде
өнеркәсіпті инвестициялау үшін инвесторларға ерекше қызығушылық танытады.
Рейтинг жүргізу үшін жинақталған критериялар меншіктің жоғарғы
концентрациясы секілді тәуекелдерді бағалады, ол акционерлер арасында жан-
жалға әкелуі мүмкін және егер акционерлік капиталдың көп бөлігі мемлекетке
тиесілі болатын болса, саяси мотивтер бойынша шешім қабылдауға әкелуі
мүмкін. Сонымен қатар, өзінде қызығушылықпен бірге келісім тәуекелін
білдіретін акционерлік капиталдың көрінбейтін құрылымы, менеджменттің
мотивация жүйесінің болуы және компаниялардың директорлары мен корпоративті
басқару деңгейін анықтаушы басқа да критериялар. Жалпы, корпоративті
басқару тәуекелі бес категорияға топтастырылған, олардың әрқайсысы өз
кезегінде бірнеше топшалардан құралады. Бірақ компанияның әрбір топшаларына
бес балдық шкала бойынша рейтинг беріледі, орташа мәні әрбір категорияда
көрсетіледі. Қорытынды рейтинг бес категорияда орташа көлемді рейтинг болып
саналады.
Негізгі критерия болып компанияның қаржылық айқындылығы мен компанияның
қаржылық есептілігімен байланысты ақпараттың ашылуы табылады. ПРАЙМ-ТАСС
корпоративті басқару рейтингісінің екінші әдістемесінің критериясы
акционерлік капитал және компанияның акциялар нарығының құрылымын қозғайды.
Әдістеменің үшінші критериясы акционерлердің құқықтарын бағалайды және
талдайды, және компаниядағы корпоративті басқару тәуекелдерін бағалайды.
Әдістеменің төртінші критеясы директорлар Кеңесінің қызметін және компания
менеджментін бағалайды. Корпоративті басқару рейтингісінің соңғы
әдістемелік критериясы – корпоративті басқару облысында ақпараттың
ашықтығы.
Кең таратылған шетелдік рейтингтер арасында - Standard&Роог's
корпоративті басқару рейтингісі. Standard&Роог's халықаралық компаниясы
корпоративті басқару рейтингісінің әдістемесін дайындауға 1998 ж. басында
кірісті. Әдістемені тестілеуден кейін ұшқыштық жоба кезінде
Standard&Роог's компаниясы корпоративті басқару рейтингісінің маманданған
қызметін құру жайлы шешім қабылдады және 2000 ж. бастап корпоративті
басқару облысында рейтингтік қызметтер көрсетіп бастады. Қазіргі таңда
Standard&Роог's компания деңгейінде және жеке мемлекеттер деңгейіндегідей
корпоративті басқарудың бағалау концепциясын көрсетеді. Standard&Роог's
қолданатын тұрғысы қаржылық қызығушылығы бар тұлғалардың көзқарасы шегінде
жағдайларды қарастыруды білдіреді – акционерлер мен несие берушілер. [13]
Standard&Роог's талдаушылар тобы компаниялармен сауал жүргізеді, оның
негізінде талдаудың негізгі элементтері мен корпоративті басқарудың жалпы
рейтнгісі көрініс табатын толық есеп көрсетіледі, сонымен қатар есептің
үшінші бөлімінде көрсетілетін төрт құраушылардың әрбіреуі бойынша жеке балы
көрсетіледі.
Жеке бағалаулар негізделген ойша пайымдаулар тұрғысы талдаушымен
есептілікте көрсетіледі. Есептілік құрылымы келесідей түрде көрініс табады:
1. қорытындылардың қысқаша көрінісі. Мұнда компанияның корпоративті
басқаруының жалпы рейтингіс көрсетіледі, сонымен қатар жеке құраушыларды
бағалаудың қысқаша түрде негізгі ережелерін көрсетумен; осында әрбір
құраушы бойынша көрсетілген негізгі әлсіз және беделді жақтары анықталады.
компания бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 КОРПОРАТИВТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Корпоративтік басқару теориясы: мәні, мақсаты және
міндеттері ... ... ... ... ..7
1.2 Корпоративтік басқаруды ұйымдастыру
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .12
1.3 Корпоративтік басқару тиімділігін бағалау әдістері мен
көрсеткіштері ... ...19
2 АЛЬЯНС БАНК АҚ-НЫҢ КОРПОРАТИВТІК БАСҚАРУ
ТИІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.1 Альянс Банк АҚ-ның ұйымдастырушылық-экономикалық сипаттамасы.27
2.2 Альянс Банк АҚ-ның корпоративтік басқару құрылымын
талдау ... ... ... .39
2.3 Қазақстан Республикасың банктеріндегі корпоративтік басқару тиімділігін
есептеу көрсеткіштері мен ішкі құрылымына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...49
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ БАНК СЕКТОРЫНДАҒЫ КОРПОРАТИВТІ БАСҚАРУ ЖАҒДАЙЫН ЖАҚСАРТУ
ШАРАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 58
3.1 Коммерциялық банктердегі корпоративтік басқаруды жетілдіру
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
58
3.2 ҚР корпоративтік басқару аясындағы заңнамаларды жетілдіру бойынша
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .74
КІРІСПЕ
Адамс және Мехран өздерінің банктердегі және банк холдингтеріндегі
корпоративті басқаруға арналған әйгілі жұмыстарында былай деген: Қаржы
ұйымдарының құрылымы, өндірістік компаниялармен салыстырғанда, мүлдем
басқа. Сондықтан, корпоративті басқару бойынша кез келген ұсыныстарды
жасауда, олардың қаржы институттары үшін қаншалықты тиімді болатын өлшеу
қажет.
Бүгінгі күні корпоративті басқару аймағында жұмыс істейтін барлық
мамандар банктер мен басқа да қаржы ұйымдарының корпоративті басқару
жүйесін жасауда ерекше көңіл бөлінуі қажет дейді. Банктер мен қаржы
ұйымдарына арнайы корпоративті басқару кодексін қабылдау керек десек артық
болмас. Шын мәнінде қаржы ұйымдары, әсіресе банктер мүлдем басқа мәртебеге
ие, бұл олардың корпоративті басқару жүйелеріне қатысты талаптарын
жоғарылатады.
Әлем экономикасының жаһандануына байланысты оның негізгі қатысушыларына
қойылатын талаптардың деңгейі де өседі. Қазақстандық компаниялар әлем
экономикасының қатысушысы ретінде халықаралық аренаға шығарда бизнесті
жүргізу стандарттары мен талаптарының деңгейінің өсуімен қақтығысады.
Осындай талаптардың біріне халықаралық тәжірибеде қабылданған корпоративтік
басқарудың жоғары стандарттарына сай келу жатады. Корпоративтік басқарудың
негізгі мәселелерінің бірі барлық мүдделі топтардың: акционерлердің,
менеджер мен қатардағы компания қызметкерлерінің, мемлекеттік басқару
органдары мен несие берушілердің мүдделер теңдігін сақтау болып табылады.
Дегенмен, қазіргі уақытта отандық компаниялардың көп бөлігі корпоративтік
басқару қағидаларын ұстанады.
Қазақстанда корпоративті басқару түсінігі кеңінен таралғанымен,
тәжірибе жүзінде әлі де бұл түсінік толығымен игерілмеген. Дегенмен,
корпоративті басқару принциптерін көптеген компаниялар енгізу және соған
сәйкес қызмет атқару үстінде. Бұл сферада жұмыс істейтін мамандар да өсіп
келеді. Осыған байланысты корпоративті басқару мәселелерін талқылап, оның
мүмкін жетілдіру жолдарын қарастыру, белгілі бір ұсыныстар енгізу өзекті
мәселе болып келеді.
Корпоративті басқару принциптері бойынша қызмет атқару көбінесе
акционерлік қоғамдарға тән. Қазақстан банктерінің барлығы дерлік
акционерлік қоғам болып келгендіктен, бұл жұмыс Альянс Банк АҚ-ы мысалы
ретінде қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың пәні болып ҚР кәсіпорындарын стратегиялық басқару
қатынастары қарастырылады. Дипломдық жұмысты жазу барысында SWOT талдау
әдісі қолданылды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Қамқор Вагон ЖШС-ін зерттеу объектісі
ретінде ала отырып, ұйымдардағы стратегиялық басқару тиімділігін бағалау
және оны жетілдіру жолдарын ұсыну. Осы мақсатқа жету үшін алға төмендегідей
міндеттер қойылды:
1) Корпоративтік басқару түсінігінің мәнін анықтау;
2) Корпоративтік басқару қағидаларын талдау;
3) Альянс Банк АҚ-ның ұйымдастырушылық - қаржылық жағдайын талдау;
4) Корпоративтік басқару тиімділігін бағалау көрсеткіштерін анықтау
5) Корпоративтік басқарудың құқықтық аспектілерін сипаттау негізінде
Қазақстан Республикасындағы заңнамаларды жетілдіру бойынша ұсыныстар беру.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде корпоративтік басқарудың даму
тарихы, түсінігі, корпоративтік басқару қағидалары сипатталады, сонымен
қатар корпоративтік басқару тиімділігін бағалау әдістері мен көрсеткіштері
аталып кетеді.
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімі маңызды болып келеді, онда нақты банк
мысалында корпоративтік басқару құрылымын бағалау және сол банктің
корпоративтік қаржылық жағдайын талдау жүргізіледі. Бұл бөлімде басшылар
мен қызметкерлер арасындағы корпоративтік қарым - қатынас, корпоративтік
басқару құрылымы беріледі.
Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде Қазақстан банктеріндегі
корпоративтік басқарудың тиімділігін көрсететін жүйе Standard & Poor's
рейтингтік агенттігінің әдістемесін қолдана отырып, талдау жасалынады.
Алдыңғы бөлімдерде аталып кеткен мәселелерді шешу бойынша шаралар мен
ұсыныстар келтіріледі. Яғни, нақты отандық заңнамаға өзгерістер енгізу
бойынша ұсыныстар мен банк жүйесінің корпоративтік басқару жағдайын
оңтайландыру бойынша шаралар ұсынылады.
1 КОРПОРАТИВТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ- ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1. Корпоративтік басқару теориясы: мәні, мақсаты және міндеттері
XIX - ХХ ғасыр аралығында әлемде ірі корпорациялар қалыптаса бастады
және сол кезде корпоративтік басқару мәселелері де шыға бастады, өйткені ол
компанияларда меншік құқығын бөлу және сол меншікті басқару процесстері
көріне бастады. Бизнесті дамыту мәселелері корпорация иелерін басқару
қызметтерін басқа адамдарға сеніп тапсыруға мәжбүр етті. Менеджмент пен
компаниялар акционерлерінің арасындағы мүдделер қақтығысы айқын көріне
бастады. Корпоративтік басқарудың теориясы мен практикасы ХХ ғасырдың 80
жылдары қалыптаса бастады. Қазіргі заманауи эпоха мен екі өткен кезеңдердің
артықшылықтарын талдай отырып, ғалымдар мынадай шешімге келді, XIX ғасырда
экономикалық дамудың қозғауышы кәсіпкерлік болды, ХХ ғасырда менеджмент
және XXI ғасырда корпоративті басқару болып отыр.
АҚШ-та, Канадада, Жапонияда, еуропалық мемлекеттерде корпоративтік
көріністің (спектакль) (акционерлер, менеджерлер, директорлар,
кредиторлар, қызметкерлер, жабдықтаушылар, сатып алушылар, мемлекеттік
чиновниктер, жергілікті қоғам тұрғындары, қоғамдық ұйымдар мен қозғалыс
мүшелері) басты тұлғалары арасындағы қарым-қатынас жүйесінің негізі нақты
анықталған. Мұндай жүйе корпорациялардың негізгі үш мәселесін шешуге
арналған: корпоративті басқарудың максималды тиімділігін қамтамасыз ету,
инвестицияларды тарту, заңды және әлеуметтік міндеттемелерді орындау.
Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ) мақұлдаған арнайы
құжатта былай делінген, Корпоративті басқару арнайы механизмдерді
анықтайды, олардың көмегімен компаниялардың мақсаты құрылады, оларға жету
құралдары анықталады және оның қызметін бақылау жүзеге асады. Онда тиісті
корпоративтік басқарудың бес негізгі принциптері жете жазылған.
Қазақстанда корпоративтік басқару экономиканың дамуына жаңа
мүмкіндіктер береді, инновациялық тәсілдер негізінде инвестициялық
ағымдарға жол ашады. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі мен ҚР
Акционерлік қоғамдар туралы Заңы қабылданды [1, 2]. ҚР Ұлттық Банкі
Қазақстандық акционерлік компаниялардың корпоративті басқару принциптерін
қолдану бойынша кепілдемені тағайындады [3]. Қазақстандық қаржыгерлер
Ассоциациясы маңында корпоративті басқару бойынша жұмысшылар тобы құрылды.
Модельді Іскерлік этика Кодексі құрылды, Корпоративті басқару бойынша
Қазақстанның Ұлттық Советі ұйымдастырылды [4]. Сонымен қатар, бірнеше
жылдардан бері өз қызметін Бүкіләлемдік банк тобының, Халықаралық қаржы
корпорациясының қолдауымен Орталық Азиядағы корпоративті басқару бойынша
IFC жобасы өз жұмысын жүзеге асырып келеді.
Ұлттық экономикалық жүйенің теңдестірілген әлеуметтік-экономикалық даму
механизмдерін анықтайтын Корпоративті басқаруды ұйымдастыру мен дамуының
Концепциясын жасау процессі әлі де бастапқы деңгейде. Осыған байланысты,
Альянс Банк АҚ-ының жүйесінде теоретико-методологиялық корпоративті
басқару жағдайын құру ғана емес, сонымен қатар әлемдік банк жүйесіне
интеграция жағдайында оған жету механизмдері мен басымдылықтарын анықтау
қажет.
Төмендегі 1-ші кестеде Қазақстанда және әлемдік тәжірибеде корпоративті
басқарудың дамуы мен құрылуының қысқаша тарихы келтірілген. [5]
Кесте 1.
Корпоративті басқарудың қысқаша тарихы
Жылы Мазмұны
1776 Адам Смит Исследовании о природе и причинах богатства народов
жұмысында менеджерлер қызметін бақылаудың әлсіз механизмдері жайлы
және басқарушылар үшін ынталандыру туралы ескертеді. (Ұлыбритания)
1844 Акционерлік компаниялар туралы алғашқы заң (Ұлыбритания)
1931 А. Берли и Г. Минз негіз қалайтын Современная корпорация и частная
собственность жұмысын жарыққа шығарады(АҚШ)
1933-191933 ж. бағалы қағаздар туралы Заң бағалы қағаздар нарығының
34 қызметін реттейтін бірінші заң болды. (сонымен қатар,тіркеу
мәліметтерін ашу талабы енгізілді).1934 ж. Заң құқықтық қолдану
функцияларын бағалы қағаздар мен биржалар Комиссиясына
делегирледі. (АҚШ)
1968 ЕО компаниялар туралы заңнама бойынша директива қабылдайды.
1987 Тредвей Комиссиясы қаржы есебін құрастыру барысында алаяқтық туралы
баяндама ұсынады, аудит бойынша комитеттердің ролі мен мәртебесін
растайды және ішкі бақылау негізін қалайды,( былайша айтқанда,
Тредвей Комиссиясының спонсорлық ұйымдар Комитетінің COSO моделі ),
1992 ж. жарыққа шыққан (АҚШ)
1990-19Мынадай кәсіпкерлік империялардың күйреуі, Polly Peck (1,3 млрд.
91 фунт стерлинг көлемінде шығындар), BCCI и Maxwell Communications
(480 млн. фунт стерлинг) корпорациялары, инвесторларды қорғау
мақсатында корпоративті басқару тәжірибесін жетілдірудің
маңыздылығын көрсетеді. (Ұлыбритания)
1992 Кэдбери Комитеті инвесторларды қорғау мақсатында корпоративті
басқарудың қаржы аспектілері бойынша алғашқы Кодексті жарыққа
шығарады (Ұлыбритания), және 1992 ж. бастап Ұлыбританяның қор
биржасының листингіне қосылған компаниялар, орында не түсіндір
принципі бойынша басқару жайлы ақпарат ашуы міндетті.
(Ұлыбритания)
1994 Кинг баяндамасы жарыққа шықты(Оңтүстік Африка)
1 - кестенің жалғасы
1994-19Мынадай баяндамалар жарыққа шықты: Гринбери О вознаграждении
95 должностных лиц и Хемпеля О корпоративном управлении
(Ұлыбритания)
1998 Бірегей(Объединенный) кодекс жарыққа шықты(Ұлыбритания)
1999 ЭЫДҰ Корпоративті басқару принциптерін басып шығарады, ол сол
бағыттағы алғашқы халықаралық құжат болып табылады.
1999 Ішкі бақылау бойынша Терибул қолданбалы материалы басып шығарылды.
(Ұлыбритания)
2001 АҚШ-тың листингіне қосылған, көлемі бойынша жетінші болған, Enron
корпорациясының банкротқа ұшырағаны жарияланды.
2002 Корпоративті басқару Кодексі жарыққа шықты (Германия)
2002 Корпоративті мінез-құлық Кодексі басылып шықты (РФ)
2002 Enron компаниясының күйреуі мен басқа да корпоративті жанжалдар
Сарбейнс-Оксли заңын қабылдауға әкеп соғады(АҚШ); компаниялар
туралы еуропалық реформа жайлы Винтердің баяндамасы жарыққа шығады.
(ЕО)
2003 Атқарушы емес директорлар жайлы Хиггс баяндамасы басылып шығады.
(Ұлыбритания)
2004 Parmalat компаниясының жанжалы Италияны дүр сілкіндірді.
Қазақстандағы корпоративті басқарудың қысқаша тарихы
1994 ҚР Азаматтық кодексі қабылданды
1998 Акционерлік қоғамдар туралы Заң қабылданды (күшін жоғалтты)
2002 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкімен Қазақстандық акционерлік
компаниялардың корпоративті басқару принциптерін қолдану бойынша
кепілдемелер бекітілді.
2003 Акционерлік қоғамдар туралы Заң қабылданды
2004 Қазақстан қаржыгерлері Ассоциациясы маңындағы корпоративті басқару
бойынша жұмысшы тобы құрылды.
2005 Қазақстан қаржыгерлері Ассоциациясы мен Эмитенттер Советі
корпоративті басқару Кодексін қабылдады.
2005 Биржалық Совет бекіткен листингтік талаптарға сәйкес,
эмитент-компанияларда корпоративті басқару Кодексі болуы тиіс.
2005 Эмитенттер советі Модельді Іскерлік этика Кодексі қабылданды.
2006 Корпоративті басқару бойынша қазақстанның Ұлттық советі құрылды.
Дерек көзі –корпоративті басқару тарихының буындары IFC.2006.- №1
1999 жылы сәуір айында Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы
(ЭЫДҰ) (29 дамыған нарықтық экономикасы бар мемлекеттерді біріктіреді)
келесідей анықтама құрастырды: Корпоративті басқару- корпорациялар
қызметін қамтамасыз ететін және бақылайтын ішкі құралдарға жатады..
Экономикалық тиімділікті жоғарылату үшін негізгі элементтердің бірі
корпоративті басқару болып табылады, бұл компанияның басқармасы
(менеджмент, администрация), оның директорлар кеңесі мен мүдделі тұлғалар
(стейкхолдерлер) арасындағы қарым-қатынастар кешенін қамтиды.[6]
1-ші кестеге сәйкес, корпоративті басқарудың толық теориясы өткен
жүзжылдықтың 80-ші жылдары қалыптаса бастады (сурет-1).
Сурет 1. Дамыған мемлекеттердегі корпоративті басқару жүйесінің құрылу
процесі
Тиімді басқарылатын компаниялардың ұлттық экономика мен жалпы қоғамға
айтарлықтай маңызы бар. Олар қаржы тұрғысынан тұрақты болып келеді,
акционерлер, қызметкерлер, жергілікті қауым мен түгел мемлекет үшін жоғары
құнды қамтамасыз етеді. Осылайша олар тиімсіз басқарылатын компаниялардан
ерекшелінеді. Корпоративті басқарудың тиімді жүйесін құру этаптары және
оның артықшылықтары 2-ші суретте келтірілген.
Сурет 2. Корпоративті басқарудың тиімді жүйесін құру этаптары және оның
артықшылықтары
2-ші суреттен көріп отырганымыздай, корпоративті басқарудың жоғары
стандарттарын ұстанған компаниялар, дұрыс емес басқарылатын
корпорациялармен салыстырғанда капиталға кең ауқымды доступ алады және ұзақ
мерзімді перспективада артықшылықты болады.
Корпоративті басқарудың тиісті стандарттарын ұстанған компаниялар өз
қызметінде қолданатын сыртқы қаржы ресурстары құнын төмендетуге қол
жеткізуі мүмкін, осыдан келе жалпы капитал құнының төмендеуі орын алады.
Бұл заңдылық Қазақстан сияқты мемлекеттерге тән, себебі құқықтық жүйе әлі
де нығаю барысында, ал сот ұйымдары инвесторларға, егер олардың құқықтары
бұзылатын болса, тиімді көмекті әрқашан көрсете алмайды.
Сонымен, корпоративті басқару бұл заманауи термин емес, бар
нақтылық.Корпоративті басқаруды корпоративті менеджментпен шатастырмау
керек. Корпоративті менеджмент іскерлік операцияларды жүргізу барысындағы
кәсіби мамандардың қызметін білдіреді. Басқаша айтқанда, менеджмент
бизнесті жүргізу механизмінде шоғырландырылған. Корпоративті басқару кең
мағыналы ұғым. Корпоративті басқару менеджментке қарағанда, компанияның
жоғарғы деңгейінде. Корпоративті басқару мен корпоративті менеджменттің
функциялары тек компанияның даму стратегиясын құру барысында қиылысады.
Корпоративті басқару жайлы барлық жағдайлар мен юрисдикцияларда
қолданысқа ие болатындай бірегей анықтама жоқ. Төменде корпоративті
басқарудың бірнеше анықтамалары келтіріледі [5]:
Корпоративті басқару-бұл компанияны басқару мен бақылау бойынша
процесстер мен құрылымдар сериясы (Сэр Кэдберидің есебі, желтоқсан 1992ж.)
Корпоративті басқару абстрактілі мақсат болып келмейді, бірақ ол
құрылымды ұсыну арқылы корпоративті тапсырмаларды орындауға бағытталған,
оның шеңберінде мүдделі тұлғалар (стейкхолдерлер, директорлар және
басқарушылар) компанияның тапсырмаларын тиімді орындауы мүмкін (Белая
книга по вопросам корпоративного управления, АҚШ-тың дөңгелек столында
1997 жылы қабылданған).
Корпоративті басқару қоғамдық компаниялар не істейтінін, оларды кім
бақылайтынын, мұндай бақылау қалай жүргізілетінін, және олар жүзеге
асыратын қызметтен тәуекелдер мен табыстар қалай бөлінетінін бекітетін
құқықтық, мәдени және институционалды іс-шаралар тізбегін қамтиды
(Маргарет Блаэр Собственость и контроль: пересмотр структуры
корпоративного управления в двадцать первом веке).
Корпоративтік басқару – бұл экономикалық және әлеуметтік мақсаттар
арасындағы, жеке және жалпы мүдделер арасындағы тепе-теңдік орнайтын
үдеріс. Басқаша айтқанда, бұл кооперативтік шаруашылық бірліктері (сыртқы,
яғни мемлекеттік органдарды қосқанда) арасындағы олардың мүдделерін
үйлестіру мақсатындағы басқару қатынастары жүйесін қалыптастыру.
Дегенмен корпоративті басқарудың жалпыға бірдей түсінігі оны
акционерлердің мүдделерінің басым бағыттарының және корпорацияның
дамуындағы олардың рольдерінің негізінде құрылған басқаруды; корпорацияның
даму стратегиясының (фирманың мүдделері жалпы мүддеге бағынған) негізінде
құрылған акционерлердің өзара әрекетін қарастыратын, меншік иелерінің
құқықтарының жүзеге асуын ескеретін басқаруды; корпоративті мәдениетті,
яғни ортақ дәстүрлерді, мақсаттарды, мінез-құлық принциптерін туындататын
басқаруды білдіруіне саяды [7].
Сондай-ақ оны қандай-да бір мүддеге сай билікті шектейтін және қайта
бөлетін, тоқтатулар және қарсы әсерлер жүйесі ретінде де анықтайды. Бұл
анықтамаға сәйкес корпоративті басқарудың мақсаты – акционерлердің құқығын,
мүдделерін және құндылықтарын қорғау.
1.2 Корпоративтік басқаруды ұйымдастыру қағидалары
Лорд Кэдберри: “Корпоративтік басқару қағидалары агенттер мен
қағидашылар арасындағы қарым қатынастарды тек экономикалық жағынан емес,
сонымен қатар әдеп нормаларын толтыруға негізделген”.
ЭЫДҰ Корпоративтік басқару принциптері алғашқыда министірлер деңгейінде
1998 жылы, 27-28 сәуірінде ЭЫДҰ Кеңес кездесудің талабы бойынша әзірленген,
онда Кеңес ұжымды ұлттық өкіметтермен, басқа мүдделі мекемелермен және жеке
меншік секторымен бірлесе корпоративтік басқару жөнінде стандарттар мен
нұсқаулар жинағын дайындауға тапсырыс берді. Принциптер 1999 жылы
бекітілгеннен кейін, олар ЭЫДҰ мүшесі және мүшесі емес елдерде
корпоративтік басқару бастамалар негізін қалады. Оған қоса, олар Қаржы
тұрақтандыру форумымен Тұрақты қаржы жүйенің он екі басты стандартының
біреуі болып қабылданды. Сонымен, олар Observance of Standards and Codes
(ROSC) есебі бойынша Дүниежүзілік БанкIMF Есептерінің корпоративтік
басқару құрамдас бөлігінің негізін қалыптастырады.
Осы принциптер ЭЫДҰ мүшелері және мүшелері емес елдер өкіметтеріне
олардың елдеріне корпоративтік басқарудың құқықтық, институционалдық және
реттеу құрамаларын бағалау мен жетілдіру әрекеттерінде көмектесуге, сонымен
қатар, қор биржаларына, инвесторларға, корпорацияларға және корпоративтік
басқаруды жетілдіру үдерісінде белгілі рөл атқаратын өзге адамдарға
бағыттар мен ұсыныстар беруге арналған. Осы Принциптер рыноктағы акциялары
еркін айналып жатқан компанияларға арналған. Дегенмен, тиісті деңгейге
дейін олар, сонымен қатар, биржада бағаланбайтын компанияларда
корпоративтік басқаруды жетілдіруінің пайдалы құралы болу мүмкін, мысалы
жеке меншік және мемлекеттік кәсіпорындарда. Осы Принциптер ЭЫДҰ мүше-елдер
басқару саласында тиісті практиканы дамыту үшін қажет деп есептейтін жалпы
негізді білдіреді. Олар халықаралық бірлестікке қысқа, түсінікті және қол
жетерлік болады деп күтілуде. Олар басқару саласындағы егжей- тегжейлеу ең
лайықты практиканы дайындау бойынша мемлекеттік, мемлекеттік емес және
жеке меншік секторының бастамаларын алмастырмау керек. [8]
Компаниялардағы басқару және шешімдер қабылдау үдерісіне көптеген
факторлар әсер етсе де және оларға ұзақ мерзімді өркендеуге жету үшін үлкен
маңызы болса да, осы Принциптер меншіктің басқарудан бөлінуден пайда болған
басқару проблемаларына баса назар аударылған.
Дегенмен, бұл жай акционерлер мен әкімшіліктің арасындағы қатынас
мәселесі ғана емес, бірақ негізгі элементі болады. Кейбір заңнамаларда
басқару мәселелері акциялардың бақылау пакетін иемденген белгілі
акционерлердің акционерлер азшылығынан өкілеттілігі басым болғаннан пайда
болады. Өзге елдерде қызметкерлерде меншік құқықтарынан тәуелсіз маңызды
заңды құқықтар бар. Сондықтан, Принциптер заңнамалық, сот және атқарушы
биліктің өзара шектеу принциптің кең бабына қосымша болу керек.
Тиісті корпоративтік басқарудың негізгі принциптерін корпо- рациялармен
сақтау дәрежесі инвестициялар мәселелері бойынша шешім қабылдағанда
маңызды фактор болып табылады. Корпорацияларды басқару практикасы мен
инвестициялардың көбірек интернационалдық сипаты арасындағы қатынастар
ерекше мәнге ие болады. Капиталдың халықаралық ағындары компанияларға
инвесторлардың кеңірек көлемі арқылы қаржыландыру көздерін табуға мүмкіндік
береді. Егер елдер капиталдың жаһандық рыногының барлық артықшылықтарын
пайда- ланып ұзақ мерзімді төзімді капитал тартқысы келсе, корпоративтік
басқару әдістері шекараның арғы-бергі жағында нанымды, түсінікті және
халықаралық бекітілген принциптерге сай болу керек. Тіпті егер
корпорациялар шетелдік қаржыландыру көздеріне негізінде сенім артпаса да,
корпоративтік басқарудың тиісті практика жолын ұстаушылық ішкі инвесторлар
сенімін нығайтуға, капитал құнын азайтуға, ақырында, қаржыландырудың
тұрақтырақ көздерін ынталандыруға көмектеседі.
Корпоративтік басқару құрылымы рыноктар мөлдір әрі тиімді болуына
көмектесу керек, заңға сәйкес болу тиіс және қадағалау,реттеу және атқарушы
әкімшіліктер арасында жауапкершілікті түсінікті бөліп тұжырымдау керек.
- Корпоративтік басқару құрылымы жалпы экономикалық қызметіне, рынок
адалдығына әсер ету және рынок қатысушылары мен мөлдір және тиімді
рыноктарын ынталандыру тұрғысынан даму тиіс.
- Юрисдикциядағы корпоративтік басқару практикасына әсер ететін
құқықтық және реттеу талаптар заңға сәйкес, мөлдір және қолдануға
мүмкін болу керек.
- Юрисдикциядағы әр түрлі әкімшіліктер арасында жауапкершілікті бөлу
түсінікті тұжырымдалу керек және мемлекет мүддесіне қайшы
келмейтініне кепіл болу керек.
- Міндеттерін кәсіби және объективті түрде орындау үшін қадағалау,
реттеу және атқару органдарында билік, адалдық және қорлар болу
керек. Оған қоса, шешімдері уақытында, түсінікті және толығымен
түсіндірілу тиіс.
ЭЫДҰ принциптері бес аймақты қамтиды:
1) Акционерлердің, стейкхолдерлер мен басқа да мүдделі тұлғалардың
құқығын қорғау. Корпоративті басқару жүйесі акция иелерінің құқығын қорғау
қажет.
2) Әділдік. Корпоративті басқару жүйесі акционерлердің құқығын қорғай
отырып, барлық акционерлерге, соның ішінде миноритарлы және шетел үшін тең
қарым-қатынас болуы тиіс. Барлық акционерлер олардың құқықтары бұзылған
жағдайда тиімді қорғаныс құралдарына қол жеткізу мүмкіндігі болуы міндетті.
3) Жауапкершілік. Корпоративті басқару жүйесі заңмен бекітілген мүдделі
тұлғалардың құқығын мойындауы қажет және қоғамның игілігін көбейту, жаңа
жұмыс орындарын қалыптастыру, тұрақты қаржы жағдайына жету мақсатында
мүдделі тұлғалармен акционерлік қоғамдар арасында ынтымақтастыққа мүмкіндік
беру.
4) Айқындылық. Корпоративті басқару жүйесі акционерлік қоғамдарға
қатысты барлық сұрақтар бойынша, соның ішінде қаржы жағдайы, қызметінің
нәтижесі, меншік құрылымы мен басқару бойынша ақпараттың уақытылы
жариялануын қамтамсыз ету қажет.
5) Есептілік. Корпоративті басқару жүйесі қоғамды стратегиялық
басқаруды, директорлар кеңесі тарапынан басқарушыларды тиімді бақылауды,
сонымен қатар директорлар кеңесінің қоғам мен оның акционерлеріне
есептілігін қамтамасыз ету міндетті. [9]
ЭЫДҰ принциптері бес тармақтан тұрады.
1 Акционерлер құқықтары мен меншіктің негізгі функциялары
Корпоративтік басқару құрылымы акционерлер құқықтарының практикасын
қорғау және көмектесу тиіс.
Акционерлер меншік құқығын тіркеудің сенімді әдістеріне; акцияларды
алуға не беруге; корпорация туралы қажет ақпаратты уақытылы және тұрақты
негізінде алуға; акционерлердің жалпы жиналыстарына қатысу мен дауыс
беруге; басқарма сайлауына қатысуға; және корпорация табысының үлесіне
құқықтары бар.
Акционерлер корпорациядағы шешім қабылдауға қатысуға және түбегейлі
өзгерістерге қатысты шешімдер туралы жеткілікті ақпарат алуға құқықтары
бар, соның ішінде:
1)жарғыға немесе компания қызметін реттейтін басқа іспеттес құжаттарға
өзгерістер енгізу;
2) қосымша акциялар шығаруға рұқсат; және
3) компания сатуына әкелетін төтенше сипаты бар мәмлелер.
Акционерлердің өздерінің жиналыстарына тиімді қатысуға және дауыс
беруге мүмкіндіктері болу керек, олар акционерлердің жалпы жиналыстарының
өткізілуі реттелетін дауыс беру ретімен қоса ережелер туралы ақпарат алу
керек:
1. Акционерлер жалпы жиналыстардың күні мен орны, күн тәртібі туралы
жеткілікті әрі уақытында ақпаратты алу тиіс, сонымен қатар, жиналыста
талқыланатын сұрақ бойынша толық әрі дер кезінде ақпарат алу керек.
2. Акционерлерге басқармаға сауал қоюға, соның ішінде жылдық сыртқы
аудиты қоса, жалпы жиналыстарының күн тәртібіне сұрақтарды жүйелі шектеулер
шеңберінде енгізуге мүмкіндік берілу керек.
3. Басқарма мүшелерін тағайындау не сайлау сияқты корпоративтік
басқарудағы негізгі шешімдер қабылдауына акционердің тиімді қатысуға жағдай
жасалу керек. Акционерлер басқарма мүшелері мен басты лауазымды тұлғаларға
сыйақы саясаты туралы өз көзқарасын жеткізуге мүмкіндігі болу керек.
Басқарма мүшелері мен қызметкерлердің сыйақы жүйелерінің акциялық құрамдасы
акционерлер талқысына түсу тиіс.
4. Акционерлердің дербес және дербес емес дауыс беруге мүмкіндігі болу
керек және дербес не дербес емес берілген дауыстарда тең күші болу тиіс.
Капитал құрылымы мен кейбір акционерлерге акциялар иемденетін бөлігіне
сай емес бақылау дәрежесін алуға мүмкіндік беретін механизмдер жариялану
керек.
Корпоративтік басқару рыноктарға тиімді және мөлдір түрде жұмыс істеуге
мүмкіншілік болу керек. Капитал рыногында корпорация бақылауын алуын
реттейтін ережелер мен рәсімдер, сонымен қатар корпорация активтерінің
едәуір бөлігін сату мен қосылу сияқты төтенше сипаты бар мәмлелер,
инвесторлар өз құқықтары мен құқықтық қорғау құралдарын түсіну үшін нақты
тұжырымдалып жариялану керек. Мәмлелер мөлдір бағамен және барлық
акционерлер құқықтарын олардың санаттарына сәйкес қорғайтын әділ шарттарда
жасалу керек.
Компанияны жұтылудан сақтайтын механизмдер әкімшілік пен басқарманы
есеп беруден арашалау үшін қолданбау керек.
Барлық акционерлер мен институционалдық инвесторлар меншік құқықтар
практикасына көмектесу керек.
1. Институционалдық инвесторлар барлық корпоративтік басқару және
инвестицияға қатысты дауыс беру саясаттарын, соның ішінде дауыс беру
құқықты пайдалануын шешу орнына рәсімдерді қоса, жариялау тиіс.
2. Институционалдық инвесторлар инвестицияларға қатысты негізгі меншік
құқықтар практикасына әсер ете алатын мүдделердің материалдық қақтығыстарын
қалай шешетіні туралы жария ету керек.
Акционерлер (соның ішінде институционалдық акционерлер), Принциптерде
мазмұндалғандай, бір бірімен негізгі акционерлер құқықтары туралы сұрақтар
бойынша кеңесу керек, тек егер теріс қиянатты болдырмағанда.
2 Акционерлерге тең көңіл бөлу
Корпоративтік басқару құрылымы шағын және шетелдік акционерлерді қоса
акционерлерге тең көңіл бөлуді қамтамасыздандыру керек. Барлық
акционерлерге құқықтары бұзылған кезде тиімді қорғау алуға жағдай жасалу
тиіс.
Бір санаттағы барлық акционерлерге тең көңіл бөлу керек.:
- Әр санат шеңберіндегі акционерлерде тең құқықтар болу керек. Барлық
инвесторлар акцияларды сатып алғанша акциялардың әр санатымен байланысты
құқықтар тұралы ақпарат алуға мүмкіндігі болу керек. Дауыс беру құқықтардың
өзгерістері теріс ықпал алған акционерлер санатымен бекітілу керек.
- Акционерлер азшылығы теріс пайдалану әрекеттерден қорғалу керек
немесе акциялардың бақылау пакетін иемденген тікелей не тікелей емес
әрекеттенетін акционерлер мүддесінде сыйақы алуға тиімді құралдар болу
тиіс.
- Сақтаушылар немесе үміткерлер акционермен келісілген түрде дауыстарды
беру керек.
- Шет елдерден дауыс беруге кедергілер жойылу тиіс.
- Акционерледің жалпы жиналыстарының регламенті мен өткізу рәсімі
барлық акционерлерге тең көңіл бөлуді қамтамасыз ету керек. Компанияда
қабылданған рәсімдер дауыс беруге қатысуды тым күрделі әрі қымбат етпеуге
тиіс.
Ішкі ақпаратты пайдаланумен операциялар және өз мүдделері үшін теріс
пайдалану операцияларға тыйым салыну тиіс.
Басқарма мүшелері мен басқарушылар тікелей немесе үшінші тұлғалар
атынан мәмілелерге немесе корпорацияға қатысты мәселелерге материалдық
қызығушылығы туралы басқармаға хабарлау керек.
3 Мүдделі тұлғалардың корпорация басқаруындағы рөлі
Корпоративтік басқарудың құрылымы заңмен ескерілген мүдделі тұлғалардың
құқықтарын мойындау керек және корпорация-лар мен мүдделі тұлғалардың
арасындағы байлық жинау пен жұмыс орындарды ашу мақсатымен және қаржы
жағынан табысты кәсіпорындарды тұрақтылықпен қамтамасыздандыруда
ынтымақтастықты көтермелеу керек.
Мүдделі тұлғалардың заңмен немесе өзара келісімдермен ескерілген
құқықтары сақталу тиіс.
Егер олардың мүдделері заңмен қорғалса, мүдделі тұлғалар бұзылған
құқықтары үшін тиісті өтемақы алу керек.
Қызметкерлер қатысуының тиімділігін арттыру механизмі рұқсат болу
керек.
Егер мүдделі тұлғалар корпоративтік басқару үдерісіне қатысып отырса,
олар қажет, жеткілікті және сенімді ақпаратты уақытында және тұрақты алып
тұру керек.
Мүдделі тұлғалар, оның ішінде жеке қызметкерлер мен өкілдер органы
заңсыз және этикаға жатпайтын әрекеттер туралы басқармаға еркін айтуға
мүмкіндігі болу керек және оларға осы үшін қысым жасалмау керек.
Корпоративтік басқару құрылымы банкроттықтыққа қарсы тиімді құрылымымен
және несие берушілер құқықтарын сақтау механизімімен қамтамасыз етілу тиіс.
4 Ақпаратты жариялау мен мөлдірлік
Корпоративтік басқару құрылымы корпорацияға қатысты елеулі сұрақтарды,
соның ішінде қаржы жағдайы, қызмет нәтижелері, меншік және компанияны
басқару туралы уақытында және дәл ақпаратты қамтамасыз ету тиіс.
Жарияланатын ақпарат осымен шектелмей келесіні қамту керек:
- Компанияның қаржы және операциялық қызметінің нәтижелері.
- Компания мақсаттары.
- Акциялардың ірі пакеттеріне меншігі мен дауыс беру құқықтарын тарату.
- Басқарма мүшелері мен негізгі лауазымды адамдар үшін сыйақы саясаты
мен басқарма мүшелері туралы ақпарат, соның ішінде олардың біліктілігі,
таңдау үдерісі, компанияның басқа басшылары және оларды басқарма тәуелсіз
деп есептей ме туралы ақпарат.
- Байланысқан тараптар келісімдері.
- Болжанатын тәуекелдің факторлары.
- Қызметкерлермен және басқа мүдделі тұлғалармен байланысты сұрақтар.
- Басқарудың құрылымы мен саясаты, әсіресе, әр корпоративтік басқару
жүйесінің немесе саясаттың мазмұны және осыны орындау үдерісі.
Ақпарат бухгалтерлік есеп сапасының жоғарғы стандарттарымен, қаржы және
қаржы емес ақпаратпен және аудитпен дайындалып жариялану тиіс.
Қаржылық есеп берушілікті дайындау мен көрсетуіне сыртқы және
объективтік бағалауын қамтамасыз ету үшін жыл сайынғы аудит тәуелсіз,
білікті аудитормен өткізілу керек.
Сыртқы аудиторлар акционерлерге есеп беруге міндетті және аудитті
кәсіби өткізуге тиіс.
Ақпарат тарату арналары пайдаланушылардың қажет ақпаратты тең құқықты,
уақытында және қымбат емес алуымен қамтамасыздану керек.
Корпоративтік басқару құрылымы инвесторлар шешімдеріне қатысты,
мүдденің елеулі қақтығысы талдау не кеңес тұтастылығына әсер етуден аулақ
талдаушылар, брокерлер, рейтингтік агенттіктер мен басқалар талдау
ережелері мен кеңестермен қамтамасыз ететін тиімді әдіспен толықтырылу
тиіс.
5 Басқарма міндеттері
Корпоративтік басқару құрылымы компанияны стратегиялық басқаруымен,
басқарма тарапынан әкімшілікті тиімді бақылауымен, басқарманың компания
және акционерлер алдында есеп берушілігімен қамтамасыз ету тиіс.
Басқарма мүшелері барлық қажет ақпарат негізінде, адал, тиісті
ұқыптылықпен және сақтықпен, компанияның және акционерлердің мүддесінде
әрекеттену керек.
Егер басқарма шешімдері акционерлердің әр түрлі топтарына әр түрлі
ықпал жасай алса, басқарма барлық акционерлерге әділетті көңіл бөлу керек.
Басқарма жоғарғы этикалық стандарттарды қолдану керек. Ол мүдделі
тұлғалардың мүдделерін назарына алу тиіс.
Басқарма белгілі негізгі функцияларды орындау керек, соның ішінде:
- Корпоративтік стратегияны, әрекеттердің басты жоспарларын,
тәуекелдерді басқару саясатын, жыл сайынғы бюджеттер мен бизнес жоспарларды
қайта қарау мен бағыттау, қызмет мақсаттарын жоспарлау, жоспарлар орындауын
және корпорация қызметін бақылау, сонымен қатар, негізгі шығындарды, сатып
алымдар мен сатылымдарды бақылау.
- Компанияның басқару әрекеттерінің тиімділігін бақылау және қажет
кезінде өзгертулер жасау.
- Басты лауазымды тұлғаларды таңдау, оларға сыйақы тағайындау,
қызметтерін бақылау, керек кезде, ауыстыру және кадр жаңартуын жоспарлауын
бақылау.
- Басты лауазымды тұлғалардың және басқарма мүшелерінің сыйақысын
компанияның және акционерлердің ұзақ мерзімді мүдделерімен үйлестіру.
- Басқарма мүшелерін ресми әрі мөлдір түрде ұсынумен және сайлаумен
қамтамасыз ету.
- Әкімшілік, басқарма мүшелері және акционерлер мүдделерінің әлеуетті
қақтығыстарын бақылау мен реттеу, сонымен қоса корпорация активтерін өз
мақсаттарында пайдалану және үшінші тұлғалармен мәмле жасағанда қиянаттар.
- Корпорацияның бухгалтерлік есеп жүйесінің және қаржылық есеп
берушілігінің тұтастығын қамтамасыз ету, соның ішінде тәуелсіз аудитті
жүргізу, сонымен қатар, бақылаудың қажет жүйелерімен қамтамасыздандыру,
әсіресе басқару тәуекелдер жүйелері, қаржылық және операциялық бақылау және
заңнама мен ұқсас стандарттарға сәйкестік.
- Ақпаратты жариялау және тарату үдерісін бақылау.
Басқармада корпорация жұмыстарына объективтік пікір айтуға мүмкіндігі
болу керек.
1. Басқарма әкімшілік лауазымды емес тәуелсіз шешім қабылдай алатын
мүшелерінің жеткілікті мөлшеріне мүдделер қақтығысына әкелетін мәселелерді
шешуін тапсыру туралы сұрақты қарау тиіс. Осындай негізгі міндеттер
мысалдары қаржылық және қаржылық емес есеп берушілік тұтастығы, үшінші
тұлғалармен мәмлелерді қайта қарау, басқарма мүшелерін және басты лауазымды
адамдарды ұсыну мен басқармаға сыйақы беру болуы мүмкін.
2. Басқарма комитеті құрылғанда, басқарма олардың тапсырмаларын,
құрылымын және іс рәсімдерін мұқият анықтап беру тиіс.
3. Басқарма мүшелерінде өз міндеттерін тиісті атқаруға мүмкіндігі болу
керек..
Міндеттерін атқару үшін басқарма мүшелерінде дәл, тиісті ақпаратты
уақытында алу мүмкіндігі болу керек. [10]
1.3 Корпоративтік басқару тиімділігін бағалау әдістері мен көрсеткіштері
Корпоративті басқару бизнес-үрдістердің барлық кешенін оңтайландырады,
салдары ретінде компания пайдасының артуына себін тигізетіні туралы
жоғарыда бізбен бірнеше рет аталып өтті. Корпоравтивті басқарудың тиісті
тәжірибесін өндіру үшін күрес корпоративті басқарудың жеке критерийлері
бойынша, сондай-ақ компания қызметінің жалпы тиімділігі бойынша ірі
компаниялардың рейтингісін құруда өз орнын алды.
Корпоративті басқарудың критерийлері өз алдына әртүрлі болатынын атап
кеткен жөн. Бізбен компания қызметінің бөлшектік талдауы оларға негізделу
қажеттілігі жағдайында немесе корпоративті басқарудың тиімділігін бағалауын
құру кезінде нақтыланатын анағұрлым жалпы критерийлер ерекшеленді.
Корпоравтивті басқарудың тиімділігінің жалпы критерийлеріне мыналар
жатады:
1. Капитал нарығына қолжетімділік. Тиімді басқарылатын компаниялар
инвесторлармен бірлікті ретінде қабылданады, себебі акционерлер үшін
табысты қамтамасыз етуде өзінің қабілеттіліктеріне көбірек сенім тудырады.
Инвесторлар арасында корпоративті басқару тәжірибесін инвестициялық
шешімдерді қабылдау үрдісінде қолданылатын кілтті критерийлер тізіміне қосу
беталысы байқалады. Корпоравтивті басқарудың құрылымы мен тәжірибесі жақсы
болған сайын, менеджерлер арасында ұрлану немесе өзге де тәсілдермен
қолданылатынына емес, активтер акционерлер қызығушылығында қолданылатынына
сенімділік көп болады.
2. Капитал құнының төмендеуі мен компания активтері құнының артуы.
Корпоравтивті басқарудың стандарттарын толық көлемде ұстанатын компаниялар
сыртқы қаржылық ресурстар құнының төмендеуіне қол жеткізе алады.
Корпоративті басқару стандарттарын ендіру нарықтағы компания акциясының
құнын елеулі түрде арттырады.
3. Компанияны басқарудағы жүйенің нақтылығы. Басқару сапасын арттыру
нәтижесінде есеп берушілік жүйесі анағұрлым нақтыланады, менеджер жұмысына
қадағалау жетілдіріледі және қызмет нәтижесімен марапаттау жүйесінің
байланысы нығыздай түседі. Сонымен қатар, толық және өз уақтылы
ақпараттарға қолжетімділік және қаржылық мөлдірліктің артуы арқасында
шешімдерді қабылдау үрдісі жақсарады. Жетекшілердің сабақтастығын жоспарлау
үшін жағдай жасайды, ал бұл компанияның ұзақмерзімді кезеңде табысты
болуына себін тигізеді. Экономикалық әсер бұл жағдайда жанама түрде қол
жеткізіледі, яғни топ-менеджерлерді немесе компанияның жұмысының дағдарысты
кезеңінде олардың қызметтерін сатып алуға қажетті каитал салымдары
көлемінің төмендеуі арқылы. Бұл сондай-ақ алдау, акционерлер мүдделерімен
ұштаспайтын өзіндік мақсаттарды көздеу тәуекелдерін төмендетуге
көмектеседі. Тиісті корпоративті басқару инсвесторлар үшін компанияның
мөлдірлігі артады және олар компания операцияларының мәніне ену мүмкіндігін
алуында көрінісін алады. Егер ақпарат негативті болса, мөлдірліктің артуы
айқынсыздық тәуекелін қысқартады. Сонымен, тәуекелдерді жүйелі талдау және
бағалауды директорлар Кеңесімен жүргізуге ынталарды қалыптастырады.
Аталған критерийлер корпоративті басқарудың тиімділігінен
артықшылықтардың бірқатарын береді:
1. Стратегиялық шешімдерді қабылдауды жетілдіру.
2. Қаржылық ресурстарды тарту.
3. Компанияның мемлекеттік органдарымен өзара әрекетін жақсарту.
4. Менеджерлердің акционерлермен өзара әрекетін жақсарту.
5. Корпоративті жанжалдарды еңсеру.
Компанияларда корпоративті басқаруды бағалаудың әдістері арасында
корпоративті басқару рейтингісін және қандай да бір компанияның
корпоративті басқару мониторингі жүйесін көрсетеді.
Корпоративті басқарудың аналитикалық рейтингілері қаржылық және
статистикалық деректері негізінде құрылады, сарапшылармен талданылады.
Директорлардың Ресейлік институтының (ДРИ) Консорциумы және
корпоративті басқару бойынша Ұлттық кеңесі эгидасымен Эксперт РА
рейтингтік агенттігі ұлттық рейтингті құруға талпыныс жасады. Әдіснаманы
сапалы заң, корпоративті тәртіп Кодексы ұсыныстары негізінде және іскерлік
айналымның үздік тәжірибесі үлгілерін ескере отырып жасалынды.
РИД-Эксперт РА корпоративті басқару рейтингісі өз алдына
көрсеткіштердің төрт топтары бойынша интералды бағалауын көрсетеді:
1) Акционерлер құқығы (меншік құқығын, қоғамды басқаруға қатысу
құқығын, пайдадағы үлесті алу құқығын іске асыру, құқық бұзушылықтағы
тәуекел деңгейі, акционерлердің құқықтарын қорғау бойынша қоғамның қосымша
міндетемелерінің болуы).
2) Басқару және бақылау органдарының қызметі ( директорлар Кеңесі мен
атқраушы органдарының құрамы және қызметі, қаржылық-шаруашылық қызметіне
бақылау жүйесі, басқару және бақылау органдары арасындағы өзара әрекет).
3) Ақпараттың ашылуы (қаржылық және қаржылық емес ақпараттың ашылу
деңгейі, ақпаратты ашудың жалпы тәртібі, ақпараттың бірқалыпты қол
жетімділігі).
4) Басқа да мүдделі тараптар мүдделерінің сақталуы мен корпоративті
әлеуметтік жауапкершілігі (әлеуметтік жауапкершілік саясаты және басқа да
мүдделі топтардың есебі, еңбек жан-жалы, қызметкерлер мен тұрғындардың
әлеуметтік жобалары).
Компанияның копоративті бақылау сапасынан тәуелділігінде – рейтингтің
қатысушылары келесідей рейтингтік класстардың біреуіне жатқызылуы мүмкін.
- А класы
А класына заңнаманың талаптарын сақтайтын корпоративті басқарудың
жоғарғы деңгейіндегі компаниялар жатады, сонымен қатар өз тәжірибесінде
корпоративті тәртіп Кодексінің маңызды деңгейдегі ұсыныстарын сақтайтын.
Осы компанияларда рейтингтік бағаны белгілеу мезетінде акционерлердің
құқықтарын бұзу тәуекелдері, өкілетті органдардың ниетсіз қызметтері және
сапалы емес ақпаратты ұсыну болмайды. Акционерлік қоғамдар басқа да
қызығушы тұлғалардың қызығушылықтарын ескереді және корпоративті
әлеуметтік жауапкершілік облысында белсенді саясат жүргізеді. А класы
компаниясының корпоративті басқарудың жалпы деңгейі инвесторлардың
консервативті портфельдік құралдарын қызықтыру үшін жеткілікті болып
келеді;
- В класы
В класының құрамына әрекет етуші заңнаманың негізгі талаптарын
бұзбайтын және корпоративті тәртіп Кодексінің базалық ережелерін біртіндеп
орындайтын корпоративті басқаруды қанағаттандыратын деңгейдегі копаниялар
кіреді. В класы компаниясының қызметі акционерлердің құқықтарын бұзудағы
белгілі бір тәуекелділігімен, өкілетті органдардың ниетсіз қызметімен және
рейтингтік баға беру мезетіндегі сапалы емес ақпаратты ұсынумен шектескен
болады. Өз тәжірибесінде берілген рейтингтік кластың акционерлік қоғамдары
біртіндеп басқа да қызығушы тұлғалардың қызығушылықтарын ескереді.
Сонымен бірге, В класы компаниясын корпоративті басқарудың жиынтық
тәуекелдері қысқа мерзімді бейімделген инвесторлардың құралдарын
инвестициялау үшін қолданбалы болады. Ал ресурстарды В класы
инвесторларға компанияның активтерін инвестициялау табыстылық пен
тәуекелдің тиімді қатынасын көрсетеді;
- С класы
С класы өз қызметінде белгілі бір көлемде заңнаманы бұзуды және
корпоративті тәртіп Кодексінің ережелерін сақтамауды болдыртатын
корпоративті басқарудың төменгі деңгейдегі компанияларын біріктіреді. С
класы компаниясының рейтингтік бағасын иемденуде акционерлердің құқықтарын
бұзудағы тәуекелдер, компанияның өкілетті органдарының ниетсіз қызметі және
сапалы емес ақпаратты ұсыну фактілері көрсетілді. Рейтингтік бағаны иемдену
мезетінде акционерлік қоғамдар басқа да қызығушы тұлғалардың
қызығушылықтарын толықтай ескермеді және корпоративті әлеуметтік
жауапкершілік аясында саясатты жүзеге асырмады. Корпоративті басқарудың
төмен деңгейлі компанияларында инвестициялаудың жиынтық тәуекелі жоғары
болып келеді;
- D класы
D класына жататын компаниялардың қызметі корпоративті басқарудың
қанағатандырылмаған деңгейімен сипатталады. Осы компаниялардың
тәжірибесінде әрекет етуші заңнаманың негізгі талаптарын бұзу реті
көрсетілген және корпоративті тәртіп пен жалғасымды тәжірибе нормаларының
базалық ережелерінің болмауы көрсетілген. D класының акционерлік қоғамының
активтеріне инвестициялау тәуекелдері анағұрлым жоғары болып келеді. D
класының құрамына корпоративті басқаруда болған нормаларының бұзылуын
көрсететін, сонымен қатар акционерлердің құқықтарын немесе басқа да
қызығушы тұлғалардың құқықтарының бұзылуын көрсететін қосымша SD класы
кіреді. [11]
Корпоративті басқару рейтингісінде РИД-Эксперт РА консорциумы
акционерлік қоғаммен берілген мәліметтерді қолданады, сонымен қатар келесі
жария етілген ақпаратты қолданады:
- Акционерлік қоғамның арнайы интернет-сайты;
- Рейтингік бағаны иемдену мезетіне тиесілі соңғы екі кварталдың
квартал аралық есептілігін;
- Компанияның жылдық есебі;
- Агенттікпен өкілетті етілген агенттіктің ақпараттық хабар ленталары.
- Басқа да ақпарат көздері, соның ішінде хабарламалар, компания
өкілеттерінің презентация текстері және т.б.
Басқа рейтинг болып CORE-рейтингті корпоративті басқарудың сапалы
рейтингісі саналады.
Корпоративті басқарудың сапалы рейтингісі корпоративтік құқық Институты
мен “Blue Ribbon Panel" халықаралық топтармен біріктірілген мамандарымен
құрастырылған әдіс негізінде есептеледі. Рейтинг CORE-рейтинг шкаласы
бойынша иемделеді: СОКЕ-100 ден (ең жоғарғы рейтинг) СОКЕ-0 (кәсіпорын-
банкроттар, ең төменгі рейтинг) дейін.
Рейтингі есептеу кезінде бастапқы мәліметтедің үш тобы пайдаланылады:
жариялы ақпарат (ашылуға міндетті болатын), өз еркімен ашылатын ақпарат
және бағалы қағаздар нарығындағы талдаушылар сауалының нәтижелері. Ұйымды
бағалау ақпараттың ашылуы; акционерлік капитал құрылымы; акционерлердің
мағлұмдалған құқықтары; тәуекелдің болмауы; корпоративті орта секілді
корпоративті басқарудың маңызды аспектілері бойынша жүзеге асырылады. Ең
маңыздысы эмитент-компаниясының жарғылық капиталындағы заңды мин бағасын
қосатын нақты бір компанияға инвестициялау тәуекелін бағалауға беріледі.
Әдістеме негізіне келесідей принциптер енгізілген:
- Тәуелсіздік. Институт бағалауды өздерінің еріктері бойынша,
бағаланушы компанияның тікелей сұранысынан тәуелсіз түрде жүргізеді;
компаниялар рейтингтің дайындығын төлемейді.
- Обьективтілік. Рейтингті есептеу әдісі субьективтілікті минималдайды.
Эксперт қарастырылып жатқан мәселеге қатысты өзінің көзқарасын
білдіртпейді, керісінше белгілі бір фактінің жоқтығын немесе болуын
көрсетеді;
- Миноритарлы акционерге қол жетімді болатын ақпаратты пайдалану.
Институт рейтингке кіруші барлық компаниялардың акцияларының минималды
пакеттеріне ие болады, және талдауға күнделікті миноритарлы акционерге қол
жетімді болатын ақпаратты пайдаланады.
Компаниялар корпоративті басқарудың әр түрлі аспектілерін бейнелейтін
алты параметрлер бойынша бағаланады:
- Ақпараттың ашылуы (ашылу мерзімдері және жария түрде және
акционерлердің сұранысы бойынша ашылатын құжаттардың толықтылығы);
- Акционерлік капиталдың құрылымы (топтарды бақылайтын, меншік
құрылымның анықтылығы және т.с.с.);
- Директорлар Кеңесінің құрылымы және басқарманың өкілетті органдары
(марапаттаулар, отырыстардың хаттамалары және т.с.с.)
- Акционерлердің негізгі құқықтары (компанияны басқаруға қатысу құқығы,
дивиденттер алу құқығы және т.с.с.);
- Тәуекелдің болмауы (активтердің қорытындысы, трансферт бағалар);
- Корпоративті басқару тарихы (алдынғы кезде акционерлер құқықтарын
бұзу фактілері, реттеуші органдармен болатын мәселелер, қаржылық есептілік
стандарттары, аудиторлық қорытындылар және т.с.с.).
Институттың әдісі компанияны басқару облысында істердің нақты ережелерін
көруге мүмкіндік береді, сонымен қатар инвесторларға кездесетін мәселелерді
көрсетуге мүмкіндік береді.
Келесі рейтинг ПРАЙМ-ТАСС рейтингісі болып саналады. ПРАЙМ-ТАСС
талдаушыларымен құрастырылған рейтингтің әдістемесі рейтингке ие
компаниялар бойынша жария түрдегі ақпаратты талдауға негізделген. Осындай
ақпараттың болуы ПРАЙМ-ТАСС көзқарасы бойынша компанияның ашықтығын
бағалаудың негізгі критериясы болып келеді, сәйкесінше корпоративті басқару
деңгейінің де. Рейтинг жүргізу үшін жиналған критериялар корпоративті
басқарудың негізгі тәуекелдерін бағалайды.
Қолданыстағы рейтингтерге қарағанда осы рейтинг үш жағдаймен
ерекшеленеді: рейтингті иемдену үшін ұйымдар салааралық принциптер бойынша
топтастырылған, рейтингтерді иемдену ПРАЙМ-ТАСС өздерінің әдістері
базасында жүргізіледі және ашық түрдегі ақпарат көздеріне негізделген
болады. Рейтингке қатысу өнеркәсіптік топтар мен ұйымдардың ниетімен
жасалған ісі болып саналмайды, оларды таңдау агенттіктің зерттеуші
кеңесінің шешімі бойынша жүзеге асырылады. [12]
Корпоративті басқарудың ішкі салалы тәуекелдерді талдау өз кезегінде
өнеркәсіпті инвестициялау үшін инвесторларға ерекше қызығушылық танытады.
Рейтинг жүргізу үшін жинақталған критериялар меншіктің жоғарғы
концентрациясы секілді тәуекелдерді бағалады, ол акционерлер арасында жан-
жалға әкелуі мүмкін және егер акционерлік капиталдың көп бөлігі мемлекетке
тиесілі болатын болса, саяси мотивтер бойынша шешім қабылдауға әкелуі
мүмкін. Сонымен қатар, өзінде қызығушылықпен бірге келісім тәуекелін
білдіретін акционерлік капиталдың көрінбейтін құрылымы, менеджменттің
мотивация жүйесінің болуы және компаниялардың директорлары мен корпоративті
басқару деңгейін анықтаушы басқа да критериялар. Жалпы, корпоративті
басқару тәуекелі бес категорияға топтастырылған, олардың әрқайсысы өз
кезегінде бірнеше топшалардан құралады. Бірақ компанияның әрбір топшаларына
бес балдық шкала бойынша рейтинг беріледі, орташа мәні әрбір категорияда
көрсетіледі. Қорытынды рейтинг бес категорияда орташа көлемді рейтинг болып
саналады.
Негізгі критерия болып компанияның қаржылық айқындылығы мен компанияның
қаржылық есептілігімен байланысты ақпараттың ашылуы табылады. ПРАЙМ-ТАСС
корпоративті басқару рейтингісінің екінші әдістемесінің критериясы
акционерлік капитал және компанияның акциялар нарығының құрылымын қозғайды.
Әдістеменің үшінші критериясы акционерлердің құқықтарын бағалайды және
талдайды, және компаниядағы корпоративті басқару тәуекелдерін бағалайды.
Әдістеменің төртінші критеясы директорлар Кеңесінің қызметін және компания
менеджментін бағалайды. Корпоративті басқару рейтингісінің соңғы
әдістемелік критериясы – корпоративті басқару облысында ақпараттың
ашықтығы.
Кең таратылған шетелдік рейтингтер арасында - Standard&Роог's
корпоративті басқару рейтингісі. Standard&Роог's халықаралық компаниясы
корпоративті басқару рейтингісінің әдістемесін дайындауға 1998 ж. басында
кірісті. Әдістемені тестілеуден кейін ұшқыштық жоба кезінде
Standard&Роог's компаниясы корпоративті басқару рейтингісінің маманданған
қызметін құру жайлы шешім қабылдады және 2000 ж. бастап корпоративті
басқару облысында рейтингтік қызметтер көрсетіп бастады. Қазіргі таңда
Standard&Роог's компания деңгейінде және жеке мемлекеттер деңгейіндегідей
корпоративті басқарудың бағалау концепциясын көрсетеді. Standard&Роог's
қолданатын тұрғысы қаржылық қызығушылығы бар тұлғалардың көзқарасы шегінде
жағдайларды қарастыруды білдіреді – акционерлер мен несие берушілер. [13]
Standard&Роог's талдаушылар тобы компаниялармен сауал жүргізеді, оның
негізінде талдаудың негізгі элементтері мен корпоративті басқарудың жалпы
рейтнгісі көрініс табатын толық есеп көрсетіледі, сонымен қатар есептің
үшінші бөлімінде көрсетілетін төрт құраушылардың әрбіреуі бойынша жеке балы
көрсетіледі.
Жеке бағалаулар негізделген ойша пайымдаулар тұрғысы талдаушымен
есептілікте көрсетіледі. Есептілік құрылымы келесідей түрде көрініс табады:
1. қорытындылардың қысқаша көрінісі. Мұнда компанияның корпоративті
басқаруының жалпы рейтингіс көрсетіледі, сонымен қатар жеке құраушыларды
бағалаудың қысқаша түрде негізгі ережелерін көрсетумен; осында әрбір
құраушы бойынша көрсетілген негізгі әлсіз және беделді жақтары анықталады.
компания бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz