Көне заман ғұрыптық-еске алу құрылыстары

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
I
1.1
1.2
1.3 ҚОЛА ДӘУІРІНІҢ ҒҰРЫПТЫҚ.ЕСКЕ АЛУ ҚҰРЫЛЫСТАРЫ
Қола дәуірінің ғұрыптық.еске алу орындарының зерттелуі ... ... ... ... ..
Ғұрыптық қоршаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Менгирлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

12
19
37
II

2.1
2.2
2.3
ЕРТЕ ТЕМІР ДӘУІРІНІҢ ҒҰРЫПТЫҚ.ЕСКЕ АЛУ ҚҰРЫЛЫСТАРЫ
Сақ дәуірінің ғұрыптық.еске алу құрылыстарының зерттелу тарихы.
«Мұртты» обалар ғұрыптық ескерткіш ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Ғұрыптық қоршаулар мен тас мүсіндер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

43
54
61

III

3.1

3.2
КӨНЕ ҒҰРЫПТЫҚ ОРЫНДАРДЫҢ КЕЙІНГІ ДӘУІРЛЕРМЕН ӨЗАРА САБАҚТАСТЫҒЫ
Көне ғибадат ету орындарының ортағасырлық ғұрыптық құрылыстармен байланыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Көне ғұрыптық орындардағы салт.жоралардың қазақтың салт.дәстүрлерімен ұқсастықтықтары және ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ...

64

74
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
86
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
89
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
96

Тақырыптың өзектілігі. Көне заман ескерткіштерінің мол шоғырланған өңірлерінің бірі саналатын Орталық Қазақстан аймағы Еуразия даласындағы археологиялық зерттелу тарихы ғасырдан астам уақытты қамтитын бірегей аудан ретінде белгілі. Сондықтан әр кезеңдерде жүргізілген зерттеулерді жүйелеп, бұрынғы ізденістердің мәнін, археологиялық зерттеулердің маңыздылығын көрсету археология ғылымындағы күрделі мәселелердің бірі.
Қола дәуірі адамзат тарихындағы маңыздылығы қола металлургиясының кең қанат жайып, еңбек құралдары мен қару-жарақ жасауда басты шикізат көзі ретінде қоғамдық-өндірістік қатынастардың дамуына ықпал етуімен сипатталады.
Б.з.д. ІІ мыңжылдықтың бірінші ширегінде Еуразия даласында қола қолданысқа енді. Қоланы өндіру Қазақстан жеріндегі өте бай мыс пен қалайы металдарын жоғары деңгейде игерумен тығыз байланыста болды. Сондай ірі металлургиялық ошақтар Қазақстанның территориясында орналасқан.
Қола дәуірінен кейінгі ерте темір дәуірінде Еуразия даласында, оның ішінде Орталық Қазақстанда көшпенділік үстемдік құрып, темір өндіру мен мал шаруашылығының жаңа форматтағы қоғамы пайда болды.
Біз қарастырып отырған Орталық Қазақстанның аймақтық шекарасының нақты келбеті жоқ. Территориялық тұрғыдан қолданып жүрген «Орталық Қазақстан» термині археологиялық зерттеулерде, әдетте жалпы мағынада қолданылады.
Көлемді географиялық әдебиеттерде, әсіресе аудандарға бөлу туралы еңбектерде «Орталық Қазақстан» түсінігі туралы біржақты көзқарас жоқ және де зерттеушілер бұл терминге үнемі бір территорияны кіргізген емес. Географ мамандар Орталық Қазақстанды көбінесе қазақтың ұсақ шоқылығымен байланыстырады. Ал, Орталық Қазақстан жері бұрыннан қазақ халқының тарихи атауында «Сарыарқа» деп аталатын аумақта орналасқан. Сарыарқаның ортағасырлық формасы «Арқа» екендігі анықталды. «Сарыарқа» атауының қолданыстан шығуы Кеңестік кезеңде орын алды. Аталмыш атау тек Орталық Қазақстанға ғана тән болып, басқа аймақтар жаңаша атауларға ие болды. Бұл әкімшілік бөліністің көне заманның ғұрыптық-еске алу ескерткіштерін зерттеуде үлкен қолайсыздықтар әкелмеуі үшін магистрлік жұмысқа Сарыарқа жеріндегі көне ғұрыптық маңызы бар ескерткіштерді қамтуға тырыстық. Себебі Сарыарқа жері - сонау қола дәуірінен бастап Беғазы-Дәндібай, Тасмола мәдениеттерін қалыптастырған тұрғындардың мекені. Оған дәлел, аталмыш аймақтан көптеп табылып жатқан археологиялық ескерткіштер мен одан шыққан артефактілер болып табылады.
Аталмыш аймақтың археологиялық зерттеу нәтижелері бұдан бірнеше ондаған жыл бұрын ғылыми айналымға енген және жыл сайын жаңа деректер, жаңа ғылыми гипотезалар, көзқарастармен толықтырылып отырылатын көптеген қоныстар мен қорымдар, кен өндіру орындары, ғұрыптық нысандар бар.

1 Маргулан А.Х, Акишев К.А, Кадырбаев М.К, Оразбаев А.М. Древняя культура Центрального Казахстана. – Алматы: Наука, 1966. – 434 с.
2 Маргулан А.Х. Бегазы-Дандыбаевская культура Центрального Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1979. – 360 с.
3 Маргулан А.Х. К изучению памятников района р. Сарысу и Улытау // Вестник АН КазССР. – 1948. – № 2. – С. 34-36.
4 Маргулан А.Х., Басенов Т., Меңдіқұлов М. Архитектура Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1959. – 220 с.
5 Маргулан А.Х. Главнейшие памятники эпохи бронзы Центрального Казахстан // Вестник АН КазССР. – 1956. – №31. – С. 18-33.
6 Оразбаев А.М. Памятники эпохи бронзы Центрального Казахстана // Труды ИИАЭ. –Алма-Ата, 1959. – Т.7. – С. 59-75.
7 Акишев К.А. Эпоха бронзы Центрального Казахстана. // Автореферат дисс... канд. истор. наук. – Л., 1953. – 18 с.
8 Акишев А.К. Памятники старины Северного Казахстана // Труды ИИАЭ. – Алма-Ата, 1959. – Т.7. – С. 3-25.
9 Кадырбаев М.К. Памятники ранних кочевников Центрального Казахстана // Труды ИИАЭ. Археология. – Алма-Ата, 1959. – Том 7. – С. 162-203.
10 Кадырбаев М.К. Могильник Сангыру-2. Новые материалы по археологии и этнографии Казахстана // Труды ИИАЭ. – Алма-Ата, 1961. – Т.12. – С. 48-61.
11 Кадырбаев М.К. О некоторых памятниках ранних кочевников Центрального Казахстана // Известия АН КазССР. Серия истории, археологии и этнографии. – 1958. – Вып. 6 – С. 64-68.
12 Кадырбаев М.К. Древности восточных районов Сары-Арка // Архив ИА им. А.Х.Маргулана КН МОН РК. – 1969. – Фонд 11. – Опись 2. – Дело 1108. – С. 5-7.
13 Кадырбаев М.К. Памятники тасмолинской культуры // Древняя культура Центрального Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1966. – С. 303-433.
14 Ткачев А.А. Центральный Казахстан в эпоху бронзы. – Тюмень: ТюмГНГУ, 2002. – Ч.1. – 128 с.
15 Максимова А.Г. Эпоха бронзы Восточного Казахстана // Труды ИИАЭ. –Алма-Ата, 1959. – Т.7. – С. 96-108.
16 Грязнов М.П. Северный Казахстан в эпоху ранних кочевников // КСИИМК. – М., 1956. – Вып.61. – С. 9-17.
17 Сорокин С.С. К вопросу о толковании внекурганных памятников ранних кочевников Азии // Археологический сборник ГЭ. – СПб., 1981. – Вып.22. – С. 23-39.
18 Бейсенов А.З. Погребальные памятники и культово-ритуальные сооружения древних номадов Центрального Казахстана (VII-I вв. до н.э.) // Дисс. канд. ист. наук. – Алматы, 1997. – 154 с.
19 Бейсенов А.З. Курганы с «усами»- культовые памятники саков Центрального Казахстана // Древнейшие общности земледельцев и скотоводов Северного Причерноморья. – Тирасполь, 2002. – С. 212-214.
20 Бейсенов А.З. К характеристике раннекочевнических памятников восточных районов Центрального Казахстана конца I тыс. до н.э. (погребения коргантасского типа в Восточной Сарыарке) // Элитные курганы степей Евразии в скифо-сарматскую эпоху. – СПб.: Наука, 1994. – С. 36-40.
21 Бейсенов А.З. «Мұртты» обаларды зерттеудің кейбір мәселелері // Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған Халыкаралық Марғұлан оқуларының еңбектері. – Қызылорда, 2001. – 65-73 бб.
22 Бейсенов А.З. Тасмола зерттеулері. Талды 2: Сарыарқа сақтарының патша қорымы // Мыңжылдықтар куәлары: Қазақстан археология ғылымы 20 жылда (1991-2011). – Алматы, 2011. – 175-188 бб.
23 Мариковский П.И. О древних астрономических сооружениях на территории Казахстана // Вестник АН КазССР. – Алма-Ата, 1977. – №5. – С. 54-61.
24 Боталов С.Г., Таиров А.Д., Любчанский И.Э. Курганы с «усами» урало-казахстанских степей. – Челябинск, 2006. – 232 с.
25 Смағұлов Е. М. Қазақтың ас беру дәстүрі: әлеуметтік-саяси қызметі (XVIII–XIX ғғ. деректері бойынша). Тар. ғыл. канд. алуға арн. авторефераты. – Алматы, 2007. – 27 б.
26 Алимбай Н. Казахский ас как модель мира кочевой культуры. (К семиотике одной из форм ритуального моделирования действительности у кочевников) // Всесоюзная научная сессия по итогам полевых этнографических и антропологических исследований 1988-1989 гг. – Алма-Ата, 1990. – Ч. 2. – С. 79-81.
27 Артықбаев Ж.О. Қоғам және этнос (XVIII ғасырдағы қазақ қоғамының этноәлеуметтік құрылымы). – Павлодар: Эко, – 2004. – 392 б.
28 Аджигалиев С.И. Генезис традиционной погребально-культовой архитектуры Западного Казахстана(на основе исследования малых форм). – Алматы: Ғылым, 1994. – 260 с.
29 Толеубаев А. Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов (XIX-начало XX в. ). – Алма-Ата: Ғылым, 1991. – 213 с.
30 Ақатаев С. Күн мен көлеңке (ғылыми-танымдық аңсар). – Алматы: Жалын, 1990. – 173 б.
31 Арғынбаев Х. А. Қазақ халқындағы семья мен неке (тарихи этнографиялық шолу). – Алматы: Ғылым, 1973. – 144 б.
32 Руденко С.И. Очерк быта северо-восточных казахов // Казахи. Сборник статей археологических отрядов казахских степей. – Л., 1930. – Вып. 15. – С. 120-155.
33 Зайберт В.Ф. Основные итоги изучения ботайской культуры и ее роль в древней истории Казахстана // Мыңжылдықтар куәлары: Қазақстан археология ғылымы 20 жылда (1991-2011). – Алматы, 2011. – С. 43-57.
34 Марғұлан А.Х. Отчет о работах ЦКАЭ за 1947 год. // Архив ИА им. А.Х.Маргулан КН МОН РК. – Фонд № 11. – Опись 2. – Дело № 83. – 61 с.
35 Археологическая карта Казахстана. Реестр. – Алма-Ата: АН КазССР, 1960. – 150 с.
36 Маргулан А.Х., Агеева Е.И. Археологические работы и находки на территории Казахской ССР (с 1926 по 1946 гг.) // Известия АН КазССР. Серия археологическая. – 1948. – Вып.1. – С. 125-135.
37 Прошлое Казахстана по археологическим источникам / Отв. ред. К.А. Акишев – Алма-Ата: Наука, 1976. – 176 с.
38 Ахинжанов С.М., Макарова Л.А., Нурумов Т.Н. К истории скотоводства и охоты в Казахстане. – Алма-Ата: Ғылым, 1992. – 218 с.
39 Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений. В 6-и томах. – Алма-Ата: Изд-во главная редакция КазСЭ, 1961. – Т.3. – 416 с.
40 Курманкулов Ж.К. Ермолаева А.С. Обзор археологических раскопок на поселении Талдысай (1994-1996, 1998, 2001 гг.) // Известия АН РК. Серия общественных наук. – 2005. – № 1. – С. 126-128.
41 Курманкулов Ж.К. История изучения памятников эпохи бронзы в Центральном Казахстане // Актуальные проблемы историографии древнего Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1989. – С. 3-21.
42 Маргулан А.Х. Открытие новых памятников культуры эпохи бронзы Центрального Казахстана // Доклады делегации СССР. – М., 1960. – С. 3-12.
43 Усманова Э.Р. Могильник Лисаковский I: Факты и параллели. – Караганда-Лисаковск, 2005. – 232 с.
44 Усманова Э.Р. Культ камня в контексте погребальной ритуальности могильника эпохи бронзы Лисаковский // Историко-культурное наследие Сарыарки. Сборник научных статей. – Караганда, 2007. – С. 85-92.
45 Курманкулов Ж., Ермолаева А.С., Калиева Ж.С. Археологические исследования на поселении Талдысай // Историко-культурное наследие Сарыарки. Сборник научных статей. – Караганда, 2007. – С. 93-106.
46 Горбов В.Н., Мимоход Р.А. Культовые комплексы на поселениях срубной культуры Северо-Восточного Приазовья // Древности Северо-восточного Приазовья – Донецк, 1999. – С. 26-29.
47 Бейсенов А.З., Варфоломеев В.В. Беғазы зираты. Орталық Қазақстан Беғазы-Дәндібай дәуірінде. – Алматы, 2008. – 113 б.
48 Құрманқұлов Ж.Қ., Байғұнақов Д.С. Қазақстанның қола дәуірі. – Алматы: Ғылым, 2008. – 134 б.
49 Мельник В.И. Символика элементов погребальной обрядности по этнографическим и археологическим данным // Записки ИИМК РАН. – СПб.: Д. Буланин, 2010. – Вып. 224. – С. 52-59.
50 Бибинов Ю. А. Место и роль «святых мест» в системе религиозного культа // Культ святых мест в древних и современных религиях. Тезисы докладов и сообщений. – Севастополь, 2005. – С. 7.
51 Кадырбаев М.К., Курманкулов Ж.К. Культура древних скотоводов и металлургов Сары-Арки. – Алматы: Ғылым, 1992. – 247 с.
52 Каллаур В.А. Каменные бабы в Аулие-Атинском уезде // Протоколы заседаний и сообщений членов Туркестанского кружка любителей археологии. Историко-культурные памятники Казахстана / Авторы и пред. Елеуов М., Бахтыбаев М. – Туркестан: Туран, 2011. – с 94-97.
53 Марғұлан Ә.Х. Шығармалары. – Алматы: Дайк-пресс, 2003. – Т. 3,4. – 50 б. + жапсырма 246 б.
54 Липский А.Н. Новый вид каменного изваяния из Южной Сибири. – // КСИИМК. – М.-Л., 1955. – Вып. 59. – №59. – С. 157-162.
55 Варфоломеев В.В. Бегазы-дандыбаевская эпоха. // Восточная Сарыарка. Каркаралинский регион в прошлом и настоящем / Под.ред. К.С. Алдажуманов, А.З. Бейсенов. – Алматы: Эверо, 2004. – с. 148-174.
56 Киселев С.В. Древняя история Южной Сибири // МИА. – М.-Л., 1949. – № 9. – 364 с.
57 Грязнов М.П. Древние изваяния Минусинские степей // Этнографический отдел ГРМ материалы по этнографии. – Л.: Наука, 1929. – Вып 2. – Т.1. – С. 63-89.
58 Хайрутдинов Д.Х. Древние каменные изваяния в Северном Прибалхашье // Вестник АН КазССР. – 1960. – №4 – С. 82-87.
59 Грязнов М. Минусинские каменные бабы в связи с некоторыми новыми материалами // СА. – М.-Л., 1950. – Вып.12. – С. 128-156.
60 Мошинская В.И. О некоторых каменных скульптурах Прииртышья // КСИИМК. – М.-Л. – Вып. 63. – 1952. – С. 45-55.
61 Үмітқалиев Ұ.Ү. Ә.М.Оразбаевтың Қазақстан археологиясына қосқан үлесі // Тар. ғыл. канд. дисс. ... авторефераты. – Алматы, 2010. – 131 б.
62 Маргулан А.Х. Археологические разведки в Центральном Казахстане // Известия АН КазССР. Серия историческая. – 1948. – Вып.4. – С. 122-123.
63 Маргулан А.Х. Отчет о работах Центрально-Казахстанской археологической экспедиции 1947 года // Известия АН КазССР. Серия археологическая. – 1949. – Вып. 2. – С. 7-12.
64 Маргулан А.Х. Отчет о работах ЦКАЭ за 1947 г. // Архив ИА им. А.Х.Маргулана КН МОН РК. – 1948. – Фонд 11. – Опись 2. –Дело 83. – С. 26-49.
65 Кадырбаев М.К. Курганы Котанэмеля // Первобытная археология Сибири. – Л.: Наука, 1975. – С. 127-132.
66 Кадырбаев М.К. Некоторые итоги и перспективы изучения археологии раннего железного века Казахстана // Новое в археологии Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1968. – С. 21-36.
67 Ахинжанов С.М. Курганы с «усами» на юга-западных склонах Каратау // Археологические исследование на Отраре. – Алматы: Ғылым, 1975. – С. 72-85.
68 Чалая Л.А. Разведка на юге Семипалатинской области // АО. – М., 1974. – С. 475.
69 Толеубаев А.Т., Бейсенов А.З., Омаров Г.К. Курганы с каменными грядами на северных склонах Тарбагатая // Проблемы изучения и сохранения исторического наследия. – Алматы: КазГУ, 1998. – С. 218-225.
70 Арсланова Ф.Х. Курганы с "усами" Восточного Казахстана // Древности Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1975. – С. 116-129.
71 Кадырбаев М.К. Исследование кургана с каменными грядами в Джамбульской области // Вестник АН КазССР. – 1959. – № 7. – С. 89-97.
72 Кадырбаев М.К. Савроматские памятники Актюбинской области // Ранние кочевники Средней Азии и Казахстана – Л., 1975. – С. 36-38.
73 Усманова Э.Р., Мазниченко А.П. Охранные раскопки могильник Лисаковск летом 1992 года // Архив ИА им. Маргулана КН МОН РК. – Фонд 9. – Опись 5. – Дело 11. – 59 с.
74 Оразбаев А.М. Курган с "усами" в могильнике Джанайдар как архитектурный памятник // Культура древних скотоводов и земледельцев Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1969. – С. 175-191.
75 Үмітқалиев Ұ.Ү. «Мұртты» обалардың зерттелуі хақында. // Қазақ тарихы. – Алматы, 2004. – №2. – 54-59-бб.
76 Любчанский И.Э. Хронологические аспекты комплексов курганов с «усами» // Культуры степей Евразии (второй половины I тысячелетия н.э.). Тезисы докладов. – Самара, 1997. – С. 39-42.
77 Ахинжанов С.М. Раскопки на западных склонах Каратау // АО. – М.: Наука, 1976. – С. 514.
78 Рогожинский А.Е., Ермоленко И.Н. Отчет об археологических исследованиях и паспортизации в Кзыл-Ординской и Алма-Атинской областях в 1990 году. – Алма-Ата, 1991. – С. 21-33.
79 Зданович С.Я., Зданович Г.Б., Малютина Т.С., Хабдулина М.К. Работы в Целиноградской области // АО. – М.: Наука, 1976. – С. 520-521.
80 Ахинжанов С.М. Курган с "усами" на юго-западных склонах Каратау // Археологические исследования в Отраре. – Алма-Ата: Наука, 1977. – С. 74.
81 Логвин В.Н. Отчет Тургайской археологической экспедиции о полевых исследованиях 1988 года. – Кустанай, 1989. – 89 с.
82 Самашев З.С., Ольховский В.С. Стелы Дыкылтаса (Западный Казахстан) // Вопросы археологии западного Казахстана. – Самара, 1996. – Вып.1. – С. 218-234.
83 Бейсенов А.З. Культово-ритуальные сооружения древних номадов Централь-ного Казахстана // Известия МН-АН РК. Серия общественных наук. – Алматы, 1996. – №2. – С. 31-41.
84 Короткевич Б.С. Культовый памятник на озере Воловжа в Псковской об-ласти. // ГЭ. Археология. – СПб., 1999. – С. 172-187.
85 Усманова Э.Р. Курган Тобольский или «дом заходящего солнца» // Археология и история Сарыарки. – Караганда, 2012. – С. 242-251.
86 Бейсенов А.З. Отчет о работах Сарыаркинской экспедиции в Карагандиской области в 2002 году. – Алматы, 2003. – 104 с.
87 Уртанс Ю.В. Культовые камни с углублениями в Латвии // КСИИМК. – Л., 1987. – Вып.190. – С. 69-73.
88 Петренко В.Г. Правобережья среднего Приднепровья в V-III вв. до.н.э. Свод археологических источников. // Археология СССР. – Л.: Наука. – Вып. 1-4. –1967.– С. 110-111.
89 Гуцалов С.Ю., Таиров А.Д. Стелы и антропоморфные изваяния раннего железного века южноуральских степей // Археология, палеоэкология и палеодемография Евразии. – М.: ГЕОС, 2000. – С. 226-251.
90 Ольховский В.С. Монументальная скульптура населения западной части евразийских степей эпохи раннего железа. – М.: Наука, 2005. – 299 с. :156 илл.
91 Ковалев А.А. Чемуксурский культурный феномен (статья 1999 года) // А.В.:Сборник научных трудов в честь 60-летия А.В. Виноградова. – СПб.: Культ-Информ-Пресс, 2007. – С. 25-76.
92 Ермоленко Л.Н., Курманкулов Ж.К. Изваяние раннего железнего века из музея Улутаускогозаповедника (предварительное сообщение) // Маргулановские чтения. – Астана, 2011. – С. 156-161.
93 Ермоленко Л.Н., Курманкулов Ж.К. Новое извание раннего железнего века из Сары-арки // Археология, этнография и антропология Евразии. – ИАЭ СО РАН, 2012. – С. 86-94.
94 Ермоленко Л.Н. Древние тюрки. Кыпчакская эпоха.Восточная Сарыарка // Каркаралинский регион в прошлом и настоящем. – Алматы: Эверо, 2004. – С 227-232.
95 Бейсенов А.З., Кожаков Д.А.Средневековые памятники Центрального Казах-стана // История и археология Семиречья. – Алматы: Дәуір, 2001. – Вып. 2. – С. 150-153.
96 Кызласов Л.Р. К изучению оленных камней и менгиров // КСИА. – Л., 1978. – Вып. 154. – С. 25-30.
97 Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. – М.-Л., 1950. – Ч.1. – 230 с.
98 Толеубаев А.Т. Шаманское святилище Карасу в Чингистау // «XXI ғасырдың басындағы отандық археология және этнологияның мәселелері мен жетістіктері» атты Ә.М. Оразбаевтың 90-жылдығына арналған «IV Оразбаев оқулары» республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы: Қазақ университеті. – 2012. – 34-34бб.
99 Ажигали С.Е. Архитектура кочевников - феномен истории и культуры евразии (памятники арало-каспийского региона). – Алматы: Ғылым, 2002. – 654с.
100 Төлеубаев Ә.Т. Қазақтардағы тәңіршілдік діні // Қазақ халқының дәстүрлі этнографиялық мұрасы бойынша материалдар мен зерттеулер. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ археология, этнология және музеология кафедрасының зерттеулері мен далалық материалдары. I шығарылым. – Алматы: Қазақ университеті, 2013. – 4-9 бб.
101 Әлімбай Н. Қазақтың дәстүрлі тіршілік циклі салт-жоралғыларының теориялық мәселелері жөнінде (этносемасиологиялық аспект) // Этнокультурные процессы на территории Казахстана. – Алматы: Санат, 1995. – 123-127 бб.
102 Евдокимов В.В. Эпоха бронзы. Восточная Сарыарка // Каркаралинский регион в прошлом и настоящем / Под.ред. К.С. Алдажуманов, А.З. Бейсенов – Алматы: Эверо, 2004. – С. 124-148.
103 Мельник В.И. Погребальный обычай и погребальный памятник // РА. – М., 1993. – №1. – С. 94-97.
104 Ишманов О., Самашев З. Новые памятники ранних кочевников в северо-восточном Прикаспии // Северная Евразия от древности до средневековья. – СПб.: Наука. – 1992. – С. 174-177.
105 Беленицкий А.М. Конь в культах и идеологических представлениях народов средней азии и евразийских степей в древности и раннем средневековье // КСИИМК. – М., 1978. – Вып.154. – С. 31-38.
106 Ригведа Мандалы I-IV РАН. Литературные памятники. – М.: Наука, 1999. –768 с.
107 Тоқтабай А. Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетіндегі жылқы феномені // Тар. ғыл. докт. дисс... авторефераты. – Алматы, 2010. – 384 б.
108 Бейсенов А.З. Культово-ритуальные сооружения древних номадов Центрального Казахстана // Известия АН РК. Серия общественных наук. – Алматы, 1996. – №2. – С. 34-35.
109 Шульга П.И. О захоронениях коргантасского типа // Сакского культура Сарыарки в контексте изучения этносоциокультурных процессов степной Евразии. Тезисы докладов Круглого стола, посвящённых 20-летию Независимости Республики Казахстан. – Караганда, 2011. – С. 117-121.
110 Самашев З., Жетібаев Ж. Қазақ петроглифтері – көне тамыры мен сабақтастығы. – Алматы: Иль-Тех-Кітап, 2005. – 134 б.
111 Ақатай С. Древние культы и традиционная культура казахского народа. –Алматы, 2001. – 365 с.
112 Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. – Алматы: Санат, 1996. – 656 с.
113 Сорокин Н. Дүниеден өтуге байланысты қазақтардың әдет-ғұрыптары туралы жазба // Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. 2-том: дүниеге келгеннен өмірден озғанға дейін (отбасылық әдет-ғұрыптар ертеректегі авторлардың еңбектері бойынша) / Құраст. С. Әжіғали. – Алматы: Арыс, 2006. – 266-268 бб.
114 Диваев Ә. Ертедегі қазақтардың жерлеу дәстүрлері. Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. 2-том: дүниеге келгеннен өмірден озғанға дейін (отбасылық әдет-ғұрыптар ертеректегі авторлардың еңбектері бойынша) / Құраст. С. Әжіғали – Алматы: Арыс, 2006. – 273-277 бб.
115 Руденко С. И. Культура населения Горного Алтая в скифское время. – М.-Л., – 1953. – 341 с.
116 Фиельструп В.А. Из обрядовой жизни киргизов начала ХХ в // Отв. Ред. Б.Х. Кармышева, С.С. Губаева. – М.: Наука, 2002. – С. 98-181.
117 Валиханов Ч.Ч. Следы шаманства у киргизов // Собр. соч.: В 5 томах. – Алматы, 1985. – Т. 4. – С. 67-68.
118 Аршабеков Т.Т., Жұмабеков Ж.А. Ұлытау өңіріндегі бақсылық дәстүр // Историко-культурное наследие Сарыарки. – Караганда, 2007 – 205-208 бб.

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 121 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
I ҚОЛА ДӘУІРІНІҢ ҒҰРЫПТЫҚ-ЕСКЕ АЛУ ҚҰРЫЛЫСТАРЫ
1.1 Қола дәуірінің ғұрыптық-еске алу орындарының 12
1.2 зерттелуі ... ... ... ... .. 19
1.3 Ғұрыптық 37
қоршаулар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
Менгирлер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
II ЕРТЕ ТЕМІР ДӘУІРІНІҢ ҒҰРЫПТЫҚ-ЕСКЕ АЛУ ҚҰРЫЛЫСТАРЫ
Сақ дәуірінің ғұрыптық-еске алу құрылыстарының зерттелу тарихы.
2.1 Мұртты обалар ғұрыптық ескерткіш 43
2.2 ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
2.3 Ғұрыптық қоршаулар мен тас 61
мүсіндер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
III КӨНЕ ҒҰРЫПТЫҚ ОРЫНДАРДЫҢ КЕЙІНГІ ДӘУІРЛЕРМЕН ӨЗАРА САБАҚТАСТЫҒЫ
Көне ғибадат ету орындарының ортағасырлық ғұрыптық құрылыстармен
3.1 байланыстары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .. 64
3.2 Көне ғұрыптық орындардағы салт-жоралардың қазақтың
салт-дәстүрлерімен ұқсастықтықтары және 74
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 86
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ 89
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 96
... ... ... ... ... ... ... ...

ҚЫСҚАРТУЛАР ТІЗІМІ – СПИСОК СОКРАЩЕНИЙ

АН КазССР – Академия наук Казахской Советской Социалистической Республики
АО – Археологические открытия
ВАН КазССР – Вестник Академии наук Казахской Советской Социалистической
Республики
ИА КН МОН РК – Институт археологии им. А.Х. Маргулана Комитета науки
Министерства образования и науки Республики Казахстан
ИИАЭ – Институт истории, археологии и этнографии им. Ч Валиханова
КарГУ – Карагандинский государственный университет им. Академика Е.А.
Букетова
КСИА – Краткие сообщения Института археологии
КСИИМК – Краткие сообщения Института истории материальной культуры
ЛАЭ – Лисаковск археологиялық экспедициясы
ЛО ИА АН СССР – Ленинградское отделение Института археологии Академии наук
Союза Советских Социалистических Республик
ҚР БҒМ ҒК – Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі Ғылым
комитеті
НАН – Национальная Академия наук
РА – Российская археология
РАН – Российская Академия наук
СА – Советская археология
САИ – Сарыаркинский археологический институт при КарГУ
САЭ – Сарыарқа археологиялық экспедициясы
ТИИАЭ АН КазССР – Труды Института истории, археологии и этнографии Академии
наук Казахской Советской Социалистической Республики
ЦГМ РК – Центральный государственный музей Республики Казахстан
ЦКАЭ – Центральная Казахстанская археологическая экспедиция
ГЭ – Государственный Эрмитаж
Әл-Фараби ат.ҚазҰУ – Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Көне заман ескерткіштерінің мол шоғырланған
өңірлерінің бірі саналатын Орталық Қазақстан аймағы Еуразия даласындағы
археологиялық зерттелу тарихы ғасырдан астам уақытты қамтитын бірегей
аудан ретінде белгілі. Сондықтан әр кезеңдерде жүргізілген зерттеулерді
жүйелеп, бұрынғы ізденістердің мәнін, археологиялық зерттеулердің
маңыздылығын көрсету археология ғылымындағы күрделі мәселелердің бірі.
Қола дәуірі адамзат тарихындағы маңыздылығы қола металлургиясының кең
қанат жайып, еңбек құралдары мен қару-жарақ жасауда басты шикізат көзі
ретінде қоғамдық-өндірістік қатынастардың дамуына ықпал етуімен
сипатталады.
Б.з.д. ІІ мыңжылдықтың бірінші ширегінде Еуразия даласында қола
қолданысқа енді. Қоланы өндіру Қазақстан жеріндегі өте бай мыс пен қалайы
металдарын жоғары деңгейде игерумен тығыз байланыста болды. Сондай ірі
металлургиялық ошақтар Қазақстанның территориясында орналасқан.
Қола дәуірінен кейінгі ерте темір дәуірінде Еуразия даласында, оның
ішінде Орталық Қазақстанда көшпенділік үстемдік құрып, темір өндіру мен мал
шаруашылығының жаңа форматтағы қоғамы пайда болды.
Біз қарастырып отырған Орталық Қазақстанның аймақтық шекарасының нақты
келбеті жоқ. Территориялық тұрғыдан қолданып жүрген Орталық Қазақстан
термині археологиялық зерттеулерде, әдетте жалпы мағынада қолданылады.
Көлемді географиялық әдебиеттерде, әсіресе аудандарға бөлу туралы
еңбектерде Орталық Қазақстан түсінігі туралы біржақты көзқарас жоқ және
де зерттеушілер бұл терминге үнемі бір территорияны кіргізген емес.
Географ мамандар Орталық Қазақстанды көбінесе қазақтың ұсақ шоқылығымен
байланыстырады. Ал, Орталық Қазақстан жері бұрыннан қазақ халқының тарихи
атауында Сарыарқа деп аталатын аумақта орналасқан. Сарыарқаның
ортағасырлық формасы Арқа екендігі анықталды. Сарыарқа атауының
қолданыстан шығуы Кеңестік кезеңде орын алды. Аталмыш атау тек Орталық
Қазақстанға ғана тән болып, басқа аймақтар жаңаша атауларға ие болды. Бұл
әкімшілік бөліністің көне заманның ғұрыптық-еске алу ескерткіштерін
зерттеуде үлкен қолайсыздықтар әкелмеуі үшін магистрлік жұмысқа Сарыарқа
жеріндегі көне ғұрыптық маңызы бар ескерткіштерді қамтуға тырыстық. Себебі
Сарыарқа жері - сонау қола дәуірінен бастап Беғазы-Дәндібай, Тасмола
мәдениеттерін қалыптастырған тұрғындардың мекені. Оған дәлел, аталмыш
аймақтан көптеп табылып жатқан археологиялық ескерткіштер мен одан шыққан
артефактілер болып табылады.
Аталмыш аймақтың археологиялық зерттеу нәтижелері бұдан бірнеше
ондаған жыл бұрын ғылыми айналымға енген және жыл сайын жаңа деректер, жаңа
ғылыми гипотезалар, көзқарастармен толықтырылып отырылатын көптеген
қоныстар мен қорымдар, кен өндіру орындары, ғұрыптық нысандар бар.
Біз қарастыратын зерттеу жұмысының өзекті мәселесі болып табылатын
ғұрыптық-еске алу құрылыстары археологиялық ескерткіштердің бір құрамдас
бөлігі.
Ғұрыптық құрылыстар - археологиялық ескерткіштердің негізгілері болып
табылатын қоныстар мен қорымдардың аумағында айрықша, өте маңызды және жиі
кездесетін ескерткіштердің түріне жатады. Олар жерлеу орындары немесе
қоныстарды зерттегенде зерттеу нысанына ілінбей төмен деңгейде зерттеліп
қалады. Мұның өзі көне дәуір тұрғындарының тұрмысы, діни салттық-рәсімдері,
дүниетанымдық болмысын анықтауды, зерттеуді талап ететін өзекті мәселе
болып табылады. Ал, іс жүзінде ғұрыптық орындардың берер ақпараты көп.
Қазақстан территориясын мекендеген көне заман тұрғындарының
дүниетанымы мен рухани болмысынан, тұрмыстық тіршілігінен және
идеологиялық, діни көзқарастары жағынан хабар беретін ғұрыптық құрылыстарды
зерттеу аса өзекті мәселелердің қатарынан орын алады.
Ғұрыптық құрылыстарды өз кезегінде дер уақытында зерттеп алу және оны
тарих сахнасында кейіннен өмір сүрген халықтардың мәдениетімен салыстыру
өзекті болып табылады. Әрине, ғұрыптық құрылыстарды қазақ халқының діни
наным-сенімдерімен, идеологиялық көзқарастарымен салыстыра қарастыру
бүгінгі таңдағы зерттеуді қажет етеді.
Ғұрыптық құрылыстардың тек қана археологиялық тұрғыдан бір жақты
қарастыру оның нақты мән-мағынасын ашуда кемшілік әкелері анық. Негізінен,
археологиялық ескерткіш болып табылатын салттық табыну орындарының
функциясын этнографиялық жағынан қарастыру өзекті мәселелердің бірі болмақ.
Себебі, аталған құрылыстардың функционалдық маңызын анықтау барысында
археология және этнография ғылымындағы бірқатар кезек күттірмес
мәселелердің шешімін таба аламыз.
Бүгінгі таңда зерттеудің жаңа белестеріне көтерілген археология
ғылымында кешенді зерттеулер жүргізілді. Соның арқасында жұртшылыққа
беймәлім болып келген көне тарихтың көптеген тақырыптары ашылып, жан-жақты
талқылануда. БАҚ беттерінде де біршама деңгейде кездеседі.
Кеңестік кезеңде археология жеке ғылым ретінде қалыптасып, зерттеу
жүйесі жаңарды. Қазба жұмысы жаңа әдістер арқылы жүргізілді. Жаңадан
ашылған ескерткіштер қарасы көбейіп, негізгі бағыттары айқындалды.
Тәуелсіздік жылдарындағы археологиялық зерттеу жұмыстары негізінде
біршама істер атқарылды. Ұлттық идея, мәдени мұра хақында іргелі зерттеулер
жазылып жатыр. Археологиялық нысандар ашылып, зерттеулер жалғасуда.
Археология ғылымында көне уақыт саналатын кезең қола және ерте темір дәуірі
болса, сол дәуірдің ірі ошағы Орталық Қазақстанның археологиялық
ескерткіштері зерттелуі тиіс.
Бүгінгі таңда экономикалық жағынан қуатты Орталық Қазақстанның көне
дәуір тұрғындары үшін де құтты мекен болғандығы ақиқат. Оған дәлел б.з.б.
ІІІ-ІІ мыңжылдықтарда игерілген кен орындары мен қорытпа пештері, мыстан
жасалған әр түрлі заттар.
Магистрлік зерттеу жұмысында қола және ерте темір дәуірінің ғұрыптық
құрылыстарына зерттеуге және олардың функцияларына баса назар аударуға
тырыстық. Атап айтар болсақ, қазіргі кезде отандық археология ғылымында
күрделі мәселелер санатына жатқызылатын ғұрыптық құрылыстардың өз заманында
атқарған қызметі мен кейінгі дәуірлермен сабақтастығын зерттеу бойынша
зерттеулер жасалынды. Оның ішінде көне дәуірдің культтері мен бүгінгі күнге
дейін келіп жеткен, кейбірі әлі күнге өз өміршеңдігін жоғалтпаған салттық
жоралармен байланысын ашып көрсетілді. Сонымен қатар, археолог ғалымдар
арасында әлі де нақтыланбаған ортағасырларлық ғұрыптық құрылыстармен
байланыстарын, сонымен қатар қазақтың этнографиясының кейбір
ұқсастықтарымен салыстыру бойынша пайымдаулар үшінші тарауда қарастырылды.
Біртұтас қазақ жерінің тарихын жазу үшін алдымен жекеленген ескерткіш
түрлерін толықтай ашып, аталған тақырып бойынша жазылған мәліметтерді
жүйелеп, бір ізге түсіру қажет.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Орталық Қазақстанның қола дәуірі
мәдениетін зерттеумен айналысу Кеңестік кезеңде бір жүйеге түсті. Бұл
кезеңде шыққан зерттеу еңбектерінде Орталық Қазақстанның қола дәуірінің
зерттелу тарихы қарастырылған. Орталық Қазақстанның археология ғылымы қола
және ерте темір кезеңдері бойынша кешенді зерттелді. Осы дәуірге байланысты
шыққан Ә.Х. Марғұлан, К.А. Ақышев, М.Қ. Қадырбаев, Ә.М. Оразбаевтың
Древняя культура Центрального Казахстана [1] деп аталатын еңбегінде
аталмыш аймақтың археологиясына арналған бірден-бір құнды еңбек. Мұнда
ғұрыптық құрылыстарға байланысты Жертвенные сооружения деген атаумен
кішкене тарауша берілген. Басты назарға ұстайтын жағдай, қола дәуірінің
ескерткіштерін кешенді зерттеген Ә. Х. Марғұлан болғандығын айтып өту
керек. Ғалымның пікірлері арқылы көне дәуір тұрғындарының дүниетанымы мен
діни түсініктерін зерттеудегі бірқатар өзекті мәселелер анықталды. Оның
қазіргі таңда да өз ғылыми құндылығын жоймаған Бегазы-дандыбаевская
культура Центрального Казахстана [2] атты кітабында ғұрыптық-еске алу
құрылыстары туралы материалдардың негізгі шоғырын құрайды. Еңбекте
Культовые камни атты жеке тараушада алып менгирлердің түрлерін жан-жақты
қарастырған. Ә.Х. Марғұланның К изучению памятников района р.Сарысу и
Улытау [3] атты мақаласында алғашқы барлау жұмыстарында тіркеуге алынған
ерте темір дәуірінің тас тізбекті құрылыстарына сипаттама беріледі.
Ғалымның 1947-52 жылдары ОҚАЭ жұмыстары негізінде жүргізілген зерттеулерден
Орталық Қазақстанның ерте темір дәуірінің мұртты обаларын жан-жақты
қарастырып сипаттама беріп өткен. Ерте темір дәуірінің тас тізбекті
құрылыстары - мұртты обаларды күн сәулелі тас тізбектер деп атаған.
Ә.Х. Марғұлан, Т. Басенов, М. Меңдіқұловтің Архитектура Казахстана [4]
кітабында ғұрыптық орындардың құрылыстарына жақсы сипаттама берілген.
Сонымен қатар Ә.Х. Марғұланның 1956 жылы шыққан Главнейшие памятники эпохи
бронзы Центрального Казахстана [5] атты үлкен ғылыми мақаласында қола
дәуірінің ең алғаш ғұрыптық қоршаулары мен менгирлердің арасында байланыс
бар екендігі айтылып өтеді. Ұлытау өңіріндегі тас мүсіндер 3-томдығында
кейінгі дәуірлердегі ғұрыптық орындардың, археологиялық нысандардың
функцияларына кеңінен тоқталып өтеді.
Ә.Х. Марғұланнан кейін қола дәуірін зерттеумен тұрақты түрде
шұғылданғандардың бірі Ә.М. Оразбаев болды. 1959 жылы Тарих, археология
және этнография институтының 7 томында зерттеушінің қола дәуірінің жаңадан
зерттелген ескерткіштері бойынша Памятники эпохи бронзы Центрального
Казахстана [6] мақаласы жарыққа шықты. Қола дәуірімен қатар ерте темір
дәуірінің ғұрыптық-еске алу құрылыстарын зерттеу нысанына айналдырған
ғалымның табысты зерттеулерінің бірі - Жанайдар қорымы. Қорымдағы мұртты
обаларды қалпына келтіру жұмысын жүргізуі ерте темір дәуірін зерттеу
бойынша көлемді жаңалықтардың біріне айналды.
Белгілі ғалым, археолог К.А. Ақышевтың 1953 жылы қорғаған Эпоха бронзы
Центрального Казахстана [7] Орталық Қазақстанның қола дәуірі мәдениеті
және іргелес аймақтары жөнінде біршама қамтылған еңбек. Ғалымның Памятники
старины Северного Казахстана [8] атты мақаласында көршілес жатқан
аудандағы қола дәуірінің ескерткіштерін зерттеу нәтижелерін сипаттайды.
Мұның ішінде әрине, ғұрыптық нысандарға тоқталып өткенін айтып өту керек.
Кешенді түрде зерттеулерді М.Қ. Қадырбаевтың зерттеулерінен көреміз.
Оның әр жылдары жарық көрген Памятники ранних кочевников Центрального
Казахстана [9], Могильник Сангыру-2 [10], О некоторых памятниках ранних
кочевников Центрального Казахстана [11], Древности восточных районов Сары-
Арка [12] атты ғылыми жұмыстары сақ дәуірінің мұртты обаларын
зерттеудегі теңдессіз еңбектердің қатарынан орын алады. Памятники
тасмолинской культуры [13] монографиясында мұртты обаларға зерттеу
жүргізілген жұмыстардың нәтижелері ғұрыптық құрылыстарды зерттеудегі соны
еңбек.
Орталық Қазақстанның көне ескерткіштерін зерттеумен басқа да ғалымдар
шұғылданды. Аймақтың қола және арналған іргелі зерттеулер жарық көрді. А.А.
Ткачев Центральный Казахстан в эпоху бронзы [14] монографиясы өзіндік бір
іргелі еңбектердің қатарына жатады.
Орталық Қазақстанның ғұрыптық ескерткіштерін зерттеуде салыстырмалы
түрде ең жақын ауданның бірі - Шығыс Қазақстан облысы. Аталмыш аймақтың
қола дәуірі ескерткіштеріне кешенді зерттеулер жүргізген ғалым А.Г.
Максимова [15] болды. Ол қола дәуірінің қорымдарымен қатар белгілі Қанай
және Трушниково қоныстарын қазған болатын. Осы орайда қоныс аумағында
орналасқан қола дәуірінің ғұрыптық қоршауларына да қазба жүргізіп өтеді.
Құрылыстан табылған заттай деректерді қоныстан табылған артефактілермен
салыстыра зерттеді. Материалдардың өзара ұқсастықтарын арнайы зерттеу
нәтижелері арқылы дәлелдей отырып, ғұрыптық орындарды қоныспен бірге өмір
сүрген деген болжамға келді. Көршілес аймақта тек қола дәуірі бойынша ғана
шұғылданып қана қоймай, ерте темір дәуір саласы бойынша іргелі зерттеулер
жүргізген Грязнов М.П. Северный Казахстан в эпоху ранних кочевников [16]
атты мақаласы құнды еңбектің біріне жатады.
С.С. Сорокиннің ғұрыптық мәселелер бойынша зерделі пікірлер айтылған
К вопросу о толковании внекурганных памятников ранних кочевников Азии
[17] атты мақаласы өз құндылығын жоймақ емес. Әлі күнге дейін ғылыми
жағынан өміршең мақала болып табылады.
Орталық Қазақстанның төл мәдениеті ретінде қарастырылатын Тасмола
мәдениетіне М.Қ. Қадырбаевтан кейін кешенді зерттеулер жасаған А.З.
Бейсеновтың Погребальные памятники и культово-ритуальные сооружения
древних номадов Центрального Казахстана (7-1 века до н.э.)) [18]
кандидаттық диссертациясында алғаш рет хронологиялық және типологиялық бөлу
мәселелері бойынша ғылыми ізденістер қарастырылды. Ғалым одан кейінгі басқа
да бірнеше ғылыми мақалаларында мұртты обаларға байланысты терең
пайымдаулары мен құнды пікірлерін келтірген. Атап айтар болсақ, Курганы с
усами - культовые памятники саков Центрального Казахстана [19], К
характеристике раннекочевнических памятников восточных районов Центрального
Казахстана конца I тыс. до н.э. [20] сынды мақалалары тас тізбекті
обалардың архитектуралық жағынан қамтыса, Мұртты обаларды зерттеудің
кейбір мәселелері [21], Тасмола зерттеулері. Талды-2: Сарыарқа сақтарының
патша қорымы [22] тақырыптарында қозғаған зерттеу жұмыстары олардың
ғұрыптық мәселелерін ашуға бағытталған.
П.И. Мариковскийдің О древних астрономических сооружениях на
территории Казахстана [23]атты мақаласында мұртты обалардың аспан әлемін
бағу мақсатында қолданған деп, ғұрыптық құрылыстардың функциясына
байланысты таласты пікірлердің басын ашып берді. Мұндай пікірді С.Г.
Боталов, А.Д. Таиров, И.Э. Любчанский сынды ғалымдар Курганы с усами
урало-казахстанских степей [24] атты біріккен монографияда қуаттайды. Бұл
еңбектің де мұртты обаларды зерттеуде қосар үлесі көп. Кейінгі кезеңнің
ғұрыптарын көне заманның рәсімдік жораларымен салыстыра қарастырған Е.М.
Смағұловтың Қазақтың ас беру дәстүрі: әлеуметтік-саяси қызметі [25], Н.
Әлімбайдің Казахский ас как модель мира кочевой культуры. (К семиотике
одной из форм ритуального моделирования действительности у кочевников)
[26], Ж. О. Артықбаевтың Казахское общество в XIX веке: традиции и
инновации [27], С.Е. Әжіғалидың Генезис традиционной погребально-
культовой архитектуры Западного Казахстана [28] атты ғылыми жұмыстарында
өзара сабақтастық пен ұқсастықтарды нақты мысалдармен көрсете білген.
Қазіргі кездегі белгілі этноархеолог Ә.Т. Төлеубаевтың Реликты
доисламских верований в семейной обрядности казахов (XIX-начало XX в) [29]
атты іргелі монографиясында осы тақырыпқа байланысты этнографиялық
зерттеулер келтірілген. Сонымен қатар ғалымның соңғы шыққан мақалаларында
тас мүсіндерге байланысты жаңаша пікірлері жарық көрді.
Қазақтың тұрмыс тіршілігі С. Ақатаев [30], Х.А. Арғынбаев [31], С.И.
Руденколардың [32], В.Ф. Зайберттің [33] мақаларында қазақтардың
дүниетанымы сонау ықылым заманнан келе жатқандығын дәлелдейтін ғылыми
пікірлер бар.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Осы зерттеу жұмысында
алдымызға қойған мақсат: Орталық Қазақстанның қола және ерте темір
дәуірінің ғұрыптық құрылыстарына қатысты деректерді талдай отырып, қазба
жұмыстары нәтижесінде шыққан материалдар және жарық көрген зерттеулер
негізінде ғылыми тұжырым жасау.
Зерттеу жұмысының мақсатын ашуда мынадай міндеттерді іске асыру
басшылыққа алынады:
– Орталық Қазақстанның қола және ерте темір дәуірінің ғұрыптық
орындарын зерттелуін қарастыру;
– Кеңестік кезеңде зерттелген ескерткіштердің бір ізге түсіру;
– Өңірдегі ғұрыптық құрылыстардың таралуын сипаттау;
– Ғұрыптық құрылыстардан табылған артефактілерді талдау;
– Өзге аймақтардағы ескерткіштермен салыстыру;
– Тәуелсіздік жылдарындағы зерттеулерді талдау;
– Қазақстан жерін, оның ішінде Орталық Қазақстан аймағын бұрыннан
мекен еткен тұрғындардың автохтонды халық екендігін талдау;
– Көне дәуір тұрғындарының дүниетанымдық ерекшеліктеріне тоқталу;
– Орталық Қазақстан өңіріндегі көне дәуір тұрғындарының ғұрыптық
аспектілерін ашып көрсету;
– Көне ғұрыптық құрылыстардың бертінгі кезеңнің ғұрыптық-еске алу
орындарымен салыстыру;
– Қазақ діни наным-сенімдерінен көне заманның ғұрыптық-еске алу
құрылыстарында атқарылған рәсімдердің ұқсастықтары мен
ерекшеліктерін анықтау;
Магистрлік жұмыстың деректік негізі. Тарихи, археологиялық және
этнографиялық тұрғыдан зерттеу үшін ең бастысы деректер қоры қажет. Орталық
Қазақстан археологиясы үшін негізгі деректер Орталық Қазақстанның
археологиялық экспедициясының есептері, еліміздің ғұлама ғалымы, қола
дәуірінің майталман маманы Ә.Х. Марғұланның археологиялық зерттеу
жұмыстары, далалық күнделіктері, монографиялары болып табылады. Сонымен
қатар РФ Санкт-Петербург қаласындағы Заттай мәдениет тарихы институтының
қорындағы сирек журналдар, Е. Бөкетов ат. ҚарМУ жанындағы САИ мұрағат қоры,
Қарағанды облыстық ескерткіштер қорғау инспекциясының қоры, Ұлттық
кітапхана, Орталық мемлекеттік кітапхана материалдары мен кітаптары негізгі
деректер орталығы болып саналады. Орталық Қазақстанға жүргізілген
археологиялық зерттеулердің есеп беру құжаттары сақталған Ә.Х. Марғұлан ат.
Археология институты мен кітапханасы жұмыстың басты деректік қорларын
берді. Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институтының 11-қор, 2-тізімінің
83-ісінде [34] Ұлытау өңірінен барлау барысында табылған мұртты обалардың
сипаттамалары берілген.
Тақырыптың мазмұнын ашуда негізгі деректік қорды археологиялық
материалдар құрайды деп айтуға болады. Олардың қатарында ХХ ғасырдан бастап
қазақ даласының түпкір-түкпірінде жүргізілген археологиялық қазбалардың
нәтижелері және табылған заттар жатады. Сонымен бірге қазба жұмыстарын
қорытындылайтын ғылыми есептер мен зерттеу еңбектері магистрлік жұмысты
талдау барысында үлкен маңызы бар.
Зерттеудің теориялық-методологиялық негізі. Тақырып үш дәуірдің
зерттеу деректерін қамтып отырғандықтан және қола және ерте темір дәуірінің
ғұрыптық құрылыстары мәселелері қозғалғандықтан және олардың соңғы уақытпен
– түркі, қыпшақ, кейінгі қазақ кезеңімен сабақтастығын талдау мәселелері
қарастырылғандықтан, әр ақпаратқа сыни талдау жасай отырып, объективті
көзқарас қалыптастыру көзделді. Зерттеу барысында ғылымилық және жүйелілік
принципі, тарихи таным қағидасы методологиялық негіз ретінде алынды.
Жүйелілік және ғылымилық принципі зерттеудің ғылыми талаптарына жауап
берсе, тарихи таным қағидасы Орталық Қазақстан ғұрыптық құрылыстарының
функциясын, құндылығын түйсінуде жатыр. Талдау, салыстыру, сараптамалық
әдістер қолданылды.
Ғылыми практикалық құндылығы. Орталық Қазақстанның ғұрыптық
құрылыстарына, археологиясына, соның ішінде қола және ерте темір дәуірінің
ғұрыптық құрылыстарына тарихнамалық талдау жасалынды. Зерттеуге негіз етіп
алынған Орталық Қазақстанның археологиялық және Шығыс Қазақстан
археологиялық экспедициясы, Сарыарқа археологиялық экспедициясының
мәліметтері мен басқа аймақтарды зерттеу экспедициялардың материалдары,
этнография саласы бойынша кешенді зерттеулер, еліміздің белгілі
ғалымдарының ғылыми жұмыстары, сонымен қатар шетелдік ғалымдардың еңбектері
мен деректері тақырыпты ашуға септігін тигізді. Археология ғылымының
жанданған кезеңі - Кеңес үкіметі тұсында қазба жұмыстары фронталды түрде
жүзеге аса бастады. Бастысы, археологиялық мектеп қалыптасты. Сол мектептің
Орталық Қазақстанды зерттеген ірі ғалымдарының еңбектері бойынша
салыстырмалы түрде сараланды. Тәуелсіздік алғанға дейін және алғаннан
кейінгі жылдарда ғұрыптық құрылыстарды зерттеу бойынша атқарылған
жұмыстарға, ескерткіштерді зерттеудің бағыттарына объективті баға берілді.
Қазақстан тарихында деректану және тарихнама ғылымы кешеуілдеп жатқан
болса, археология ғылымында ғұрыптық құрылыстардың тарихнамасына арналған
жеке еңбек жоқтың қасы. Локальді аймақ ретінде қарастырылып отырған Орталық
Қазақстанның ғұрыптық құрылыстарына қатысты археологиялық деректер
жүйеленбеген. Зерттеу барысында мақсат-міндеттерінде көрсетілген
критерийлерді негізге ала отырып, тақырыптың құндылығын ашуға тырыстық.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Б.з.д. II мыңжылдық пен
б.з.д. I ғасыр аралығын қамтиды.
Зерттеу жұмысының нысаны. Орталық Қазақстан аймағы, қазіргі бөлініс
бойынша Қарағанды облысын қамтиды
Ғылыми жаңалығы. Ғұрыптық-еске алу құрылыстарының атқаратын қызметтері
ғалымдардың еңбектерін саралау негізінде бір ізділікке түсірілді. Қола және
ерте темір дәуірінің ғұрыптық-еске алу құрылыстарының зерттелу тарихы бір
ізге түсіріліп, негізгі нәтижелері мен ғылыми зерттеу бағыттары анықталды;
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Магистрлік зерттеу жұмысының негізгі
тұжырымдары бір халықаралық және бір республикалық конференцияда баяндалып,
ғылыми жинаққа енгізілсе, бір ғылыми мақала ҚР Білім және ғылым саласындағы
бақылау комитетінің тізіміне енген ҚазҰУ хабаршысы басылымында жарияланды.
Жұмыстың құрылымы. Магистрлік жұмыстың құрылымы 3 тарау және бірінші
тарау және екінші тарау үш тармақтан, үшінші тарау екі тармақтан: кіріспе,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.

I ҚОЛА ДӘУІРІНІҢ ҒҰРЫПТЫҚ-ЕСКЕ АЛУ ҚҰРЫЛЫСТАРЫ

1.1 Қола дәуірінің ғұрыптық-еске алу орындарының зерттелуі

Ғасырлар бойы Орталық Қазақстан аумағын өзіндік мәдениеті бар тайпалар
мекендеп, шалғынды шөбі мен пайдалы қазбалары бар ауқымды тау шатқалдары
мен ойпаңдарында, өзен алқаптарының жағалауларында орналасқан керемет
ескерткіштерін бізге мұраға қалдырған. Көбінесе, ерте тас пен қола
дәуіріне жататын ескерткіштері ерекше қызықтырады.
Солтүстік-шығыс пен орталық Қазақстан археологиясы жайлы ХVІ-ХІХ ғ.ғ.
Сібір деректерінде, ең алдымен сібір жылнамаларында, қызметтегі жаңа
жерлерді ашқан адамдардың, сібір воеводаларының қазақ ордасындағы адамдар
мен жерлері жайлы сұраунамаларда, сондай-ақ 16-17 ғ.ғ. саяхатшылардың
жазбаларындағы мәліметтердің маңызы зор. С.У. Ремезовтың көптеген
еңбектерінің бірі 1701 жылы жазылған Чертежная книга Сибири еңбегінің
ішінде чертеж земли всей безводный и малопроходной каменной степи бізге
біраз деректік мәлімет береді. Ол Петр І нұсқауы бойынша 1698 жылы
Түркістанға Тәуке ханға келген Ф. Скибин мен М. Трошиннен алған сызбаларын
алып құрастырған. Бұл атласта Есіл өзенінің алқабындағы ерте кездегі
жазбалар мен құрылыстар көрсетілген [1, с. 11-12].
Кейіннен Г.Н. Потанин Ремезовтың атласында Қаратал өзенінің оң
жағалауында, Торғайдың оң жақ саласында, Тылқара өзендерінің арасындағы
тас қала, Сары-су өзеніндегі мешіт, ерте кездегі қалалар мен құрылыстан
атап өтілген деп жазған.
Орталық Қазақстанның бай археологиялық ескерткіштері ерте кезден-ақ
саяхатшылардың назарын аударған болатын. Алғаш рет осы даланың
қорғандарының қазыналары жайлы мәліметті польшаның қоғам қайраткері Юрий
Крижанич (ХVІ ғ) хабар береді. Оның мәлімдемесі бойынша, осы кезде бұл
жерде белгісіз бір халықтың қорымдарын қазып, табылған қазынаны
Тобольскіде сатқан [1, с. 13].
Орталық және солтүстік-шығыс Қазақстанның археология мен этнографиясы
жайлы қызықты мәліметтерді швед ғалымы Ф. Страленберг (1676-1747ж.ж.)
жинастырған. Ол 1711 жылы жер аударылып, жергілікті халықтың география,
тарих, археология және этнографиясымен айналысып 12 жылы осы жақта өмір
сүреді. Ғалым көрген Есіл мен Тобыл өзендерінің жоғарғы ағыстарының
арасында орналасқан ертедегі тас құрылыстардың, кен орындарының, тастағы
таңбалар мен жазулардың суретін салған [2, с. 28-30].
Орталық Қазақстанның ескерткіштері Г.Ф. Миллердің де қызығушылығын
тудырды. Әсіресе, оны ол кезде бүтіндей сақталған ерте кездегі кен мен
балқыту пештерінің орындары, тас құрылыстар қызықтырды. Бірақта сол
кездегі хан билігі бұл территорияда жұмыс істеуге кедергі келтірді.
Миллердің тек шеткі аудандарда саяхат жасауға ғана мүмкіндігі болды [2, с.
34-35].
Солтүстік-шығыс Қазақстанның археологиясы жайлы мәліметтер голландық
географ және заңгер Николай Витзеннің кітаптарында да кездеседі. ХVІ
ғ. 90-жылдарында Москвада тұрып бай тарихи және археологиялық мәліметтер
жинаған. 1692 жылы Н. Витзен, Ф.А. Головин Петр І берген алтын және күміс
ыдыстар, жабайы аңдар мен үй жануарлары бейнеленген әртүрлі әшекейлер жайлы
Солтүстік-шығыс Татария атты бірінші кітабын жазады. Оның коллекциясы
ылғи да толықтырылып тұрды. 1705 жылы екінші кітабын басып шығарды. Бірақ
та 1785 жылы І Петрге арнап шығарған үшінші кітабы ең жақсысы деп саналады.
Кестелер және иллюстравті суреттер жүзден асады. Бұл кітап қазірде маңызын
жоғалтқан жоқ. Сібір мен Қазақстанның архелогиялық ескерткіштеріне қатысты
бөлігін академик В.В. Радлов аударған Н. Витзеннің кестелерін археологтар
мен өнертанушылар қолданады [2, с. 8].
ХVІІІ ғ. бірінші жартысында Орталық Азия мен Қазақстанға Петр І
қызығушылығы арта бастады. Ол қазақ далаларын Азияның есігі деп санаған.
Осыған байланысты біздің елімізге бірнеше экспедициялар ұйымдыстырылады:
Хиуаға А. Бекович-Черкасский (1714-1717), Бұхараға Ф.Беневени, Ертіс
жағалауларына И.Д. Бухгольц және И.М. Лихарев, Жоңғар Алатауларына И.С.
Унковский және т.б. алтын кен орнын табу мен өлкенің экономикасымен
танысумен қатар, Петр І ерте кездегі бұйымдарды зерттеу және жинауға да
ерекше мән берген. Табылған алтын, күміс бұйымдар мен қазыналарды жинап,
Берг-коллегияға немесе Мосвка мен Ленинградқа тапсыруды бұйырады. 1718 жылы
Петр І қорғандарда табылған бір адамның қаңқасына - мың рубль, ал бас
сүйегіне - бес жүз рубль көлемінде сыйақы беру жайлы бұйрық шығарады.
Петр І Қазақстан мен Сібірдің мәдениеттері ескерткіштерінің
зерттелуінің негізін салады. 1719 жылы ғалым Мессершмидті Сібірге әртүрлі
бұйымдарды зерттеуге жібереді. Ол Тобольскіге келіп, 1719-1720 жылдар
аралығында осы жерде өмір сүреді. Ол бұл жерде Таберт деген швед тұқынымен
танысады. Таберт кейіннен ғылымда Страленберг деген фамилиямен әйгілі
болады. Тобольскіде болған кезінде Мессершмидт Страленбергтің және
жергілікті адамдармен бірге, Батыс Сібір және солтүстік-шығыс Қазақстанның
тарихи топографиясымен танысып, Есіл мен Ертіс жағалауларындағы
археологиялық ескерткіштерді зерттеумен айналысты. Барлық алған мәлеметтері
жайлы Петербургке жазып отыр. Осы мәліметтерді пайдаланып Көкшетау мен
Павлодар облысының аудандарындағы ескерткіштер тонала бастады [2, с. 20-
27].
Мессершмидтің экспедициясының жақсы қызметкерінің бірі Ф. Страленберг
қазба жұмыстарын жасауға көмектесе жүре, ескерткіштердің сызбасын жазып,
өзіне қажетті мәліметтерді жазып отырды. Ол Тобольскіде 1711-1721 жылдары
өмір сүріп, Солтүстік, Орталық Қазақстан және Батыс Сібірдің география,
тарих, тарихи топография және археологиясынан көптеген мәліметтер жинайды.
1723 жылы отаны Швецияға оралғанан кейін оларды өз кітабында жариялайды.
Бұл еңбекте Солтүстік және Орталық Қазақстан ескерткіштері жайлы көп
мәліметтер алуға болады.
Мессершмидт, Ф. Страленберг, Н. Витзеннің еңбектері Петр І шығысты
зерттеуге деген қызығушылығының нәтижесі болып отыр. Оның осы қызметінің
арқасында ерте кездегі ескерткіштердің өнері мен мәдениетінің Сібір
коллекциясы Мемлекеттік Эрмитажда сақталуда [1, с. 17-20].
Сібір мен Қазақстанның география, тарихы және археологиясы жайлы
мәліметтерді жинаумен орыстың белгілі тарихшысы В.Н. Татищевте айналысқан.
Көрнекті ғалым В.Н. Татищевтің көмегімен 1733 жылы Г.Ф. Миллердің
экспедициясы Сібірге аттанады. Бұл екінші Камчаткалық деп аталған
экспедицияның жинаған мәліметтері Қазақстан мен Сібір археологиясы жайлы
қызықты мәліметтер береді. Экспедицияның құрамында белгілі ғалымдар Г.Ф.
Миллер, И. Гмелин, Л. Делакроер, геодизистер А. Красильников, А. Иванов, Н.
Чекин, М. Ушаков, суретшілер И. Беркан, И. Лоресениус, студент С.
Крашенников және т.б. болған. Кейіннен оларға Сібірдің белгілі тарихшысы И.
Фишерде қосылады. Олардың маршруттары Тверь, Казань, Екатеринбург,
Тобольск, Тара, Железинский, Ямышевский, Семей арқылы Өскемен, ал ол жерден
Барнауыл, Сібір, Кузнецк бағытында болды.
1740 жылы И. Гмелин Солтүстік Қазақстанға, Жайықтың жоғарғы ағысына
дейін келеді. И. Гмелиннің В.В. Радлов аударған Қазақстанның археологиялық
ескерткіштері жайлы мәліметтері оның төрт томдық еңбектерінде жүйелі түрде
жазылмаған [2, с.8-9].
Патшалық Ресей кезінде Орталық Қазақстанның археологиялық
ескерткіштерін зерттеу деректері ғалымдар мен тарихшылар, географтар мен
саяхатшылардың еңбектерінде кездеседі. Атап айтсақ, С. Ремезов, Г.Ф.
Миллер, И. Фишер, П.С. Паллас, И.П. Фальк, И. Георги, П.И. Рычков, Х.
Барданестің [35, с. 8-9, 1, с.17-20] жазбаларында кездеседі. Орталық және
солтүстік-шығыс Қазақстанның археология мен этнографиясы жайлы қызықты
мәліметтерді швед ғалымы Ф. Страленберг (1676-1747ж.ж.) жинастырған [36, с.
128-132] .
ХVІІ ғ. соңынан бастап Орталық Қазақстанға саяхатшылар келе бастады.
Бізге капитан И.Г.Андреев, А.Т. Телятников және И.В. Безносиков (1796 жыл),
Ж.П. Поспелов пен А.И. Бурнашев (1800 жыл), С.С. Путинцев (1811 жыл), Ф.
Назаров (1813 жыл), Н.И. Потаниннің (1829) және т.б. экспедициялық
маршруттары белгілі. Олар өздерінің жазбаларында Орталық Қазақстанның
далалары жайлы азды-көпті мәліметтер кездеседі. 1785 жылы құралған капитан
И.Г. Андреевтің қолжазбасында Қазақстанның этнография, география және саяси
тарихынан басқа, Семей, Шыңғыс, Қарқаралы аудандарымен қатар, Жетісу
жерлерінің археология және тарихи топографиясы жайлы маңызды мәліметтер
алуға болады
ХІХ ғасырдың жиырмасыншы жылдарынан бастап, Қазақстан мен Сібірдің
археологиясымен Х.М. Френ, Г.И. Спаский, П.С. Савельев, А. Ремюза және Ю.
Клапрот сынды шығыстанушы ғалымдар айналыса бастады. Олар алғаш рет
ескерткіштерді ғылыми зерттеу және оны сақтау мәселесін көтерді. [1, 28-
30].
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстанды археологиялық зерттеу ғылыми
негізделе бастады. Қазақстанды тарихи-географиялық жағынан зерттеуде жас
ғалымдар - П.П.Семенов-Тянь-Шанский, Ш.Ш. Уәлиханов, Н.М. Ядринцев,
академик В.В. Радлов және П.И. Лерхтің еңбектерінің маңызы зор. 1910 жылы
В.И. Каменский қола дәуірін зерттеудің негізін салды. Ол Ертісте кең
археологиялық қазба жұмыстарын жүргізді. В.И. Каменский қола дәуірінің Кіші
Қойтас қонысын зерттейді. Ол қоныстан көп керамикалық ыдыстың сынықтарын
табады. Кейбір ыдыстар әртүрлі оюлармен шебер өрнектелген. В.И.
Каменскийдің қазба жұмыстарының мәліметтерінің біраз бөлігін С.А.
Теплоухов, М.П. Грязнов, С.С. Черников жариялаған болатын. Бірақ оның
материалдары – далалық жұмыстардың есептері, фотографиялар, суреттері
антропология және этнография мұражайының қорында сақтаулы [36, с.133-135].
1927 жылдан бастап Орталық Қазақстанның археологялық ескерткіштерін
зерттеумен ғалым-өлкетанушы Л.Ф. Семенов айналысты. Соғысқа дейін осы
ауданның белгілі ескеркіштерін барлығын тіркеуге алды, ал кейіннен тек қола
дәуірін зерттей бастады.
Орталық Қазақстандағы алғашқы археологиялық жұмыстар Қазан социалистік
революциясынан кейін Материалдық мәдениет тарихының Мемлекеттік
Академиясының (ГАИМК) 1933 жылы құрылған Нұра экспедициясы жүргізді. Бұл
экспедицияның жұмыс нәтижелері 1935 жылы толық есеп түрінде жарық көрді
[36, с.11-12]. Орталық Қазақстанның кейінгі қола дәуірінің
ескерткіштерінің, әсіресе, Дәндібай-11 қорғанынан алған мәліметтерді М.П.
Грязнов өз еңбегінде айтып өтеді. Аймақтық археологиялық зерттеуде П.Л.
Драверт, К.И. Сәтпаев, В.А. Слевин, А.В. Формозов, Ю.А. Орлов, Г.Н.Щерба
және т.б. геологтардың жұмыстары да құнды болды [1, с.46-47]. Құрылған
бөлімнің алғаш ұйымдастырған археологиялық экспедициясы Орталық Қазақстан
экспедициясы болды, оны сол кезде академик Ә.Х.Марғұлан басқарды.
Экспедиция осы уақытқа дейін Сарыарқадағы көне дәуірдің ескерткіштерін
үнемі іздестіріп, зерттеп келеді [35, с.13]. Осы зерттеулердің нәтижесінде
1966 жылы экспедиция мүшелері Ә.Х. Марғұлан, К.А. Ақышев, М.Қ. Қадырбаев,
А.М. Оразбаевтың Древняя культура Центрального Казахстана [1, с.434] атты
еңбектері жарық көреді. Орталық Қазақстанның ежелгі мәдениеттері жайлы
монография көп жыл бойы қазба жұмыстарының нәтижесінде шықты.
Ә.Х. Марғұланның беғазы-дәндібай мәдениетіне арналған Бегазы-
дандыбаевская культура атты зерттеу жұмысы іргелілігімен ерекшеленеді.
Қазақстанның география, тарихи топография және археологиясын зерттеуде
керемет ғалым П.И. Рычковтың да үлесі зор. П.И. Рычковты тарих-экономист
ретінде кен орындары көбірек қызықтырған.
ХVІІ ғ. соңындағы саяхатшылар өздерінің жазбаларында Орталық
Қазақстанның далалары жайлы азды-көпті мәліметтер кездеседі. 1785 жылы
құралған капитан И.Г. Андреевтің қолжазбасында Қазақстанның этнография,
география және саяси тарихынан басқа, Семей, Шыңғыс, Қарқаралы аудандарымен
қатар, Жетісу жерлерінің археология және тарихи топографиясы жайлы маңызды
мәліметтер алуға болады [37, с.135-137].
Орталық Қазақстанның археологиялық кешендері жайлы қоқандық елшілердің
жол бастаушылары, Сібір корпусының тілмашы Филипп Назаров та хабар береді.
Ол Есіл, Сарысу өзендері және батыс Бетпақдала арқылы, Петропавлдан
Ташкентке қарай жол жүреді. Ол Орталық Қазақстанды шығыс Бетпақдала мен
Мойынты және Сарысу өзендері жағалауларымен жүріп өтіп, ол жердегі кен
орындарын байқаған.
Семейден Созаққа Қарқаралы даласы және шығыс Бетпақдала арқылы өткен
Н.И. Потаниннің бақылаулары да ерекше қызығушылық тудырады. Осы жерлермен
жүргенінің арқасында Көкшетау аумағын, Темірші мен Қызыларай тауларындағы
тас және қола дәуірінің ескерткіштері мен тас қоршауларды байқаған.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Қазақстан мен Алтайды археологиялық
зерттеулер осы аудандарды геологиялық зерттеумен байланысты болды. Геолог
және тау инженерлері Б.Ф. Гермен, И.П. Шангин, Г. Розе, В. Ледебур, А.
Гумбольттің жұмыстарынан Орталық Қазақстанның археологиясына қатысты
маңызды мәліметтер алуға болады [38, с.22-24].
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстанды археологиялық зерттеу ғылыми
негізделе бастады. Қазақстанды тарихи-географиялық жағынан зерттеуде жас
ғалымдар – П.П. Семенов-Тянь-Шанский, Ш.Ш. Уәлиханов, Н.М. Ядринцев,
академик В.В. Радлов және П.И. Лерхтің еңбектерінің маңызы зор. Бұл
ғалымдардың жұмыстары жаңа ойлармен ғана емес, сондай-ақ тарих, география,
тарихи топографиядан терең білімдерінің болуымен ерекшеленеді. Олар
өздерінің зерттеулері және қазба жұмыстары нәтижесінде ескерткіштерді
кезеңдерге бөлуге тырысты.
Осыған байланысты жас ғалым Ш. Уәлихановтың жазбаларының маңызы зор.
Оны Орталық Қазақстан мен Жетісудың ескерткіштері қызықтырып, сондай-ақ осы
тақырыпқа байланысты еңбек жазуды ойлаған. Оның тарихи ескерткіштерге
деген көзқарастарын Географический очерк Заилийского края, Дневник
поездки на Иссыккуль және Очерки Джунгарии атты жұмыстарында қысқаша
баяндаған. Ол өзінің еңбектерінде ескерткіштердің негізгілерін анықтауға
тырысқан. Оның пікірі бойынша, Орталық Қазақстанда ескі кен орындары,
жыртылған жерлер, тас қоршаулар, тастағы өрнектер, үлкен қорғандар, ерте
орта ғасырлардың архитектуралық құрылыстарының ескерткіштер кешендері орын
алған [39, с.38-39].
Орталық Қазақстанның ескерткіштері жайлы П.П.Семенов-Тянь-Шанский
өзінің еңбектерінде, негізінен географиялық сөздігінде бірқатар
көзқарастарын білдіреді. Ол Миллер, Гмегин, Паллас, Шангин, Уәлиханов
еңбектерін талай келе, Орталық Қазақстанның ескерткіштері жайлы мақалалар
жазады.
ХХ ғасырға дейінгі жиналған мәліметтерді 1910 жылы И.А. Кастанье өз
еңбектерінде жинақтап, Орынбор ғылыми архив комиссиясында басып шығарды.
Бұл жинаққа П.С. Паллас, П.И. Рычков, А.И. Левшин, Г.И. Спаский, С.И.
Гуляев, В.В. Радлов, А.А. Козырев, В.П. Никитин, Н.Я. Коншиннің және т.б.
жинаған мәліметтері кірді. Мәліметтер облыс бойынша, ал оның ішінде:
қорғандар, қалалар, ертедегі кен орындары, тастағы жазулар мен суреттерді
бөліп жазған.
Октябрь революциясына дейінгі Орталық Қазақстанның археологиялық
ескерткіштерін зерттеуді қорытып айтатын болсақ, бұл үлкен аймақ әлі де
толық зерттелмеген еді. Патшалық Ресей кезінде империяның шеткі
аймақтарының кең және жүйелі түрде зерттелуі мүмкін емес болған. ХІХ мен ХХ
ғасырдың басында бұл аймақта қазына іздеушілер ғалымдардан бұрын барғанына
байланысты, олар көптеген құнды ескерткіштерді тонап, қиратты.
Ескерткіштерді корғау дұрыс ұйымдастырылмады.
Осы аймақты археологиялық зерттеу тек кеңес үкіметі кезінде ғана,
біздің елімізде экономиканың, мәдениеттің, ғылымның қарқынды өсуінің
әсерінен кең ауқымды зерттеле бастады. Археология отанымыздың ерте
дәуірдегі тарихын тереңірек танып-білуге көмектесті.
ХХ ғасырдың 30 жылдарынан бастап Орталық Қазақстанның барлық
аудандарында дерлік құрылыс жұмыстары жүргізілді. Осыны ескере отырып,
еліміздің ғылыми мекемелері Орталық Қазақстанның археологиялық
ескерткіштерін зерттеуді ұйымдастырылды [37, с.85-89].
В.И. Каменский Солтүстік-шығыс Сарыарқадағы қола дәуірінің
ескерткіштерін зерттеудің негізін салды. Ол Ертісте кең археологиялық
қазба жұмыстарын жүргізді. Ғалым қола дәуірінің Кіші Қойтас қонысын
зерттейді. Ол қоныстан көп керамикалық ыдыстың сынықтарын табады. Кейбір
ыдыстар әртүрлі оюлармен шебер өрнектелген [39, с.126-128].
1931-1939 жылдары Қостанай облысында О.А. Кривцова-Гракова Алексеевка
ауылының маңынан қола дәуіріне жататын үлкен кешен - қоныс пен ғұрыптық
орынды зерттеді. Зерттеу барысында алынған материалдар көрсеткендей, О.А.
Кривцова-Гракова кешенді андронов мәдениетінің екі кезеңінде өмір сүрген
деп топшылайды. Автордың қазбалары жалпы бір дәуірдің ескерткіштерін
кешенді зерттеуге алғышарт болды [41, с.4].
Орталық Қазақстанды археологиялық зерттеуде академик Қ.И. Сәтпаевта өз
үлесін қосты. Соғыстан кейін кезеңде Қ.И. Сәтпаев негізгі геологиялық
мәселелерімен айналыса жүріп, оны Ұлытау, Жезғазған, Амангелді
металлургиясы және археологиясы қызықтыра бастады. Ұлытау тауының маңынан,
Арғанаты тауынан, Торғай өзенінің жағалауларынан көптеген ескерткіштер
ашып, Жетіқыз өзеніндегі тас мүсіндерді, Жыланшық өзеніндегі архитектуралық
ескерткіштерді, Бұланты өзені оң жақ жағалуындағы тастағы таңбаларды
зерттеді [1, с.44].
1946-1952 жылдары ОҚАЭ барлау жұмыстары нәтижесінде Орталық
Қазақстанның қола дәуірін зерттеу жемісті нәтижелер берді. 1948 жылы Ә.Х.
Марғұланның жетекшілігімен Орталық Қазақстан Археологиялық экспедициясы
барлау және қазба жұмыстарын жүргізді. Барлау негізінен, ерте темір
дәуірінің күн сәулелі тас тізбекті* ескерткіштеріне жүргізілгеніне
қарамастан, арагідік қола дәуірінің ескерткіштерінде барлау барысында
тіркеген. Соның ішінде Қарқаралы ауданының Бес Оба сынды ауылдық
округтерінен бірқатар қола дәуірінің ескеркіштерін – қорымдар, менгирлер,
қоршаулар зерттелді [34, с.29-31].
1953 жылға дейін Орталық Қазақстан бойынша, қола дәуірінің 118 қола
ескерткіштері зерттелді. Аталған ескерткіштерден алынған материалдар К.А.
Ақышевтің Қола дәуіріндегі Орталық Қазақстан атты кандидаттық
диссертациясында еңбек болып әзірленді [7, с.18].
_____________
*(Тасмола мәдениетінің мұртты обалары деген ғылыми термин енгенге
дейін Ә.х. Марғұлан және тағы басқа археологтар күн сәулелі тас тізбекті
ескерткішдеген атауды қолданған)
1954-56 жылдары Қаз ССР ҒА Тарих институтының Солтүстік Қазақстан және
Ақмола археологиялық экспедициялары А.К. Ақышевтың жетекшілігімен
ескерткіштерге барлау және зерттеу жұмыстарын жүргізді. Атбасар ауданының
Васильевка және Беловодский ауылдарының маңынан ғұрыптық ескерткішті
қазды. Ешқандай заттай артефактілер табылмады [8, с.3-25].
1956 жылы Ә.Х. Марғұланның Главнейшие памятники эпохи бронзы
Центрального Казахстан атты іргелі мақаласын жариялайды. Еңбекте ғалым
Орталық Қазақстанның ескеркіштерін 5 топқа бөледі. Олар – қоныстар мен
тұрақтар; көне кеніштер; қола дәуірінің суландыру жүйелерінің қалдықтары
(Жезқазған облысы, Балхаш маңы, Баян ауыл, Қарқаралы таулары); табыну
орындары және ғұрыптық құрылыстар; қөптеген жерлеу орындары (қорымдар мен
обалар) [5, с.18-33, 42, с.3-12]. Көрнекті ғалымның негізгі ескерткіштер
қатарына ғұрыптық құрылыстарды енгізуі кейінгі ғалымдардың арасында оның
маңызын арттыра түсті. Демек, ғұрыптық орындардың зерттелуіне ғалымның баса
назар аударуы түсінікті жайт.
1957 жылы Ә.М. Оразбаев Орталық Қазақстанның Елшібек, Беласар сынды
бірқатар қорымдарына зерттеу жүргізіп, монуменальді құрылыстарды зерттеу
нысанасына айналдырды. Автор негізінен кезеңдеу бойынша бағытта жұмыс
жасағанын айта кету керек [41, с.3-21].
1957-59 жылдары Қанай, Трушниково қоныстарын зерттеген А.Г.
Максимованың қола дәуірінің ғұрыптық құрылыстарын жеткілікті деңгейде
зерттеді [15, с.96-108].
Ә.Х. Марғұланның Открытие новых памятников культуры эпохи бронзы
Центрального Казахстана атты мақаласында Орталық Қазақстанның жаңадан
ашылған ескерткіштеріне сипаттама берілген, сонымен қатар бұл мақалада
қорымдармен қатар ғұрыптық қоршаулар мен менгирлердің орналасқан жері мен
географиялық орналасуына баса назар аударады [42, с.3-12].
Ә.Х. Марғұланның жетекшілігімен зерттелген Орталық Қазақстанның
ғұрыптық қоршаулары 1966 жылы Древняя культура Центрального Казахстана
атты біріккен монографиясында Жертвенные сооружения атты тарауша болып
берілді. Бұл ғұрыптық қоршаулардың археологтар тарапынан кешенді
зерттелген бірегей жұмыстардың бірі деп есептептеуге болады [1, с.154-159].

Одан кейінгі жылдары қола дәуірін зерттеген ғалымдар қоныстар мен
қорымдарды зерттегеніне қарамастан ғұрыптық қоршауларды зерттеу олардан тыс
қалып отырды. Міне, бұл ғұрыптық құрылыстардың зерттелуіндегі басты
шектеулердің бірі. Ғалымдар көбінесе, кезеңдеу және материалдарды басқа
аймақтармен салыстыра қарастыру, осы саладағы ғалымдардың басқа аймақтарға
зерттеуге ауысуы немесе басқа дәуірлерді зерттеуге көшуі тәрізді бірқатар
мәселелер салдарынан ғұрыптық орындарды зерттеуді кенже қалдырды.
1978 жылы ЦКАЭ-мен ҚарМУ мен облыстық тарихи-өлкетану мұражайы
экспедициясы (В.В. Евдокимов) Қарқаралы тауларындағы қола дәуірінің
ескерткіштерін зерттеді. Сол уақыттан бастап 15 қорым мен 8 қоныс зерттелді
[41, с.3-21].
Тәуелсіздік алғаннан бері ғұрыптық орындардың зерттелуі Э.Усмановамен
байланысты. Ғалымның Лисаковский 1 қорымына жүргізген зерттеулерінің
аясында көптеген ғұрыптық қоршаулар мен шұңқырлар қазылды [43, с.232].
Э.Р. Усманова өзінің ғұрыптық орындар туралы құнды мақаласы Культ
камня в контексте погребальной ритуальности могильника эпохи бронзы
Лисаковский атты еңбегінде тас культіне тоқталады. Оның тұрақты түрде
ғұрыптық орындарда қолданатынын ескере отырып, қасиетті мекенде басты рөлге
ие екенін дәлелдейді. Ол туралы: Он (камень) стал символом поклонения в
дохристианских и домусульманских верованиях, а в дальнейшим, в поздних
религиях - синоним проявления твердости духа и веры...
...Камень существует и функционирует в пространстве некрополя эпохи
бронзы, где происходили ритуальные действа по отношению к умершему деп
келтіреді [44, с.85-92].
Бірнеше жыл бойы қатарынан қола дәуіріне жататын Талдысай қонысын
зерттеген Ж. Құрманқұлов пен А.С. Ермолаеваның зерттеу обьектілерінен
ғұрыптық орындарды да көруге болады. Кейінгі жылдары Мәдени Мұра аясында
зерттеу жүргізген археологтар қоныс аумағында бірнеше ғұрыптық орындардың
болғандығын дәлелдеді. Батыс қазбадан табылған ғұрыптық алаңнан әртүрлі
ғұрыптық заттар табылды. 1)Бүгіліп қойылған төрт жас қозының сүйектері;
Бұлардың қойылу себебі, бұлар металлургиялық өндірісті жақсарту мақсатында
құрбандыққа шалынған құрбандық малдары болуы ықтимал. 2)Екі шаруашылық және
екі ғұрыптық шұңқыр; Олардан жануарлар сүйектері мен еңбек құралдары шықты.
3)Үйілген сүйектер; Қоныс-шеберханасындағы ғұрыптық орындардан қалған
болуы керек [45, с. 93-106].
Құрбандыққа шалынатын заттардың қоныстың ішінен табылуы басқа
тұрғынжайлардан ерекшеленуінде. Бұл жекеменшік пен мол кездегі мекендеген
тұрғындардың әлеуметтік жіктелісіне байланысты болуы мүмкін [46, с.26].
Бұдан ғұрыптық құрылыстардың да қола дәуірінде ерекше болғанын, әлеуметтік
сатыдағы адамдар қарым-қатынасын айқындауда рөл атқарғандығын көруге
болады.

1.2 Ғұрыптық қоршаулар

Республика территориясының орталық бөлігін алып жатқан Орталық
Қазақстанның көне ескерткіштерін зерттеу Қазақстан мен далалық Еуразияның
археологиясында көрнекті роль атқарады. Өндіруші экономика мәдениеті кең
дамыған қола дәуірі кезеңінде Орталық Қазақстан өзінің мыс рудасының бай
ресурстарымен, шөбі шүйгін жайылымдарымен еуразиялық қола дәуірі
мәдениеттерінің теңдесі жоқ ошақтарының бірі болған [47, 3б.]. Мал
шаруашылығы мен металл өндіру сияқты басты өндірістік шаруашылықтардың кең
түрде дамуы Орталық Қазақстанның далалық тайпаларының әлеуметтік өмір сүру
ортасының өзгеруіне алып келді [2, с.175-179]. Бұған ең алдымен сол жерде
кен орындарының көп болуы басты роль атқарғанын [48, 4б.] айта кету керек.
Кен орындарынан металл өндіру мен өңдеуге деген қажеттіліктер ер адамдардың
рөлін бірінші орынға шығарды. Материалды құндылықтарды игеруде ер адамның
ролінің күшеюі мен жалпы туыстық өзара қарым-қатынастар идеясының тууы
әкені құрметтеу – патриархаттың қалыптасуының негізін жасады [2, с.175-
179]. Бұл өз кезегінде ерлер беделінің басым болуы, үлкендерге құрмет
көрсету, ру, тайпа көсемдерін пір тұту дәстүрін туғызды. Еркек-көсем,
жауынгердің қоғамдық-әлеуметтік қатынастар иерархиясында жетекшілік
мәртебеге ие болуы ежелден келе жатқан табиғат күштерін қастерлеумен бірге,
ата-баба аруағына табынушылықтың пайда болуына ықпал зор етті, жерлеу
дәстүріне байланысты орындалатын ырым-жоралар жүйесі күрделене түсіп,
олардың тұтас регламенттік циклі қалыптасты. Осы дәуірден бастау алған
наным-сенімдер, ата-баба аруағын қастерлеп, құрметтеу рәсімдері кең түрде
дами түсті [42, с.14 б.].
Әр уақытта сиыну, табыну үлгілері әр кезеңде өзгеріп отыратын сияқты,
қола дәуіріндегі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.