Тұтыну несиесі, оны ұйымдастыру және даму перспективалары
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ЖОҒАРЫ МЕКТЕБІ
ҚАРЖЫ КАФЕДРАСЫ
____ _________ Қорғауға жіберілді
Хаттама № __________
кафедра менгерушісі қ.а.
Мустафина А.Қ. ____________________
ДИПЛОМ жұмысы
тақырыбы:
Тұтыну несиесі, оны ұйымдастыру және даму перспективалары
050509– Қаржы мамандығы
Орындаған:
Қаржы мамандығының
3 курс студенті _________________________
Ермекқызы А.
(күні, қолы)
Ғылыми жетекші:
Э.ғ.к., доцент _________________________
Даулиева Ғ.Р.
(күні, қолы)
Норма бақылаушы:
аға оқытушы _________________________
Садыханова Д.А.
(күні, қолы)
Алматы, 2013
Реферат
Нарықтық экономика жағдайында, ел экономикасы үшін тұтыну несиесінің
атқаратын қызметі өте зор. Қай деңгейде болмасын несиелік мекемелер өз
қызметтерін толық көлемде жүзеге асыруда. Қазіргі таңда Қазақстан
Республикасында тұтыну несиесінің қарқыны жылдан жылға өсіп келе жатыр. Осы
операциялар мен қызметтерді халыққа ұсыну арқылы несиелік мекемелер банк
қызметі нарығын дамытуда. Ол отандық банктер үшін өте маңызды құбылыс. Мұны
Қазақстан халқына жолдауында еліміздің басшысы да атап өткен.
Қазақстандық банктер өз кезегінде өзінің мақсатын орындауға және нақты
экономика секторының кредиттік ресурстарға деген қажеттілігін қамтамасыз
етуге тиіс. Жеке тұлғаларды несиелеу нарықтық экономиканың ең маңызды әрі
динамикалық құрылымы болып табылады. Өйткені тұтынушылық несиелеу халықтың
әл-ауқатын жақсартуға көмектеседі. Халық өзі қалаған тауарын таңдап, несие
алу арқылы сатып ала алады. Сол арқылы тауар өндірушілердің өнімдері тез
өтіп, өндіріс көлемін кеңейтеді, қосымша жұмыс орындары ашылады. Жеке
тұлғаларды несиелеу мемлекетке де, кәсіпорындарға да, жеке тұлағаларға да
өте тиімді.
Диплом жұмысының мақсаты - тұтыну несиесі мен оны ұйымдастыру және
даму мәселелерін кешенді әрі құрылымдық түрде ашу, коммерциялық банктердің
тқтынушылық несиелеуін талдау арқылы банктердің несие беру шарттарын
қарастырып, жақсарту. Осы мақсатқа жету үшін мынадай мәселелер қойылған:
- тұтыну несиесінің мазмұнын анықтау;
- коммерциялық банктердің қазіргі күнгі жеке тұлғаларды несиелеу жүйесін
қарастыру;
- коммерциялық банктердің тұтыну несиесінің процестерін талдау;
- коммерциялық банктердің тұтыну несиесінің жолдарын қарастыру.
Диплом жұмысының міндеттері:
- тұтыну несиесінің экономикалық мазмұнын ашып көрсету;
- екінші деңгейлі банктерде жеке тұлғаларды несиелеу жағдайы ашу;
- БанкЦентрКредит АҚ-ның мәліметтері негізінде тұтыну несиесінің
қазіргі кездегі жағдайына талдау жасау;
- Қазақстан Республикасында тұтыну несиесінің жетідіру жолдарын көрсету.
Диплом жұмысының объектісі – БанкЦентрКредит АҚ болып табылады.
Жұмыс құрылымы бойынша кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Жұмыстың бірінші бөлімінде коммерциялық
банктердің жеке тұлғаларды несиелеудің теориялық негізі қарастырылады.
Екінші бөлімде коммерциялық банктердің тұтыну несиесін талдау келтірілген.
Үшінші бөлімінде коммерциялық банктердің тұтыну несиесінің қазіргі жағдайы
және даму болашағы туралы қарастырылған.
Диплом жұмысын дайындау
кестесІ
Реттік №Бөлімдер атауы, қарастырылатын Ғылыми жетекшігеЕскертулер
сұрақтар тізімі тапсыру мерзімі
1. Әдебиеттерді таңдау, оларды
зерттеу мен өңдеу. Негізгі көздер
бойынша библиография жасау
2. Диплом жұмысының жоспарын жасау
және оны жетекшімен қарастыру
3. Бірінші бөлімді жазу және оны
тексеруге ұсыну
4. Практикалық материалдарды және
т.б. жинақтау, жүйелеу және
талдау.
5. Қорытынды мен ұсыныстарды ғылыми
жетекшімен келісу.
6. Ескертуге сәйкес диплом жұмысын
қайта өңдеу (толықтыру).
Аяқталған жұмысты кафедраға
ұсыну.
7. Рецензия мен пікірлермен танысу
8. Рецензия мен пікірлерді ескере
отырып, қорғауға дайындықты
аяқтау.
Тапсырманың берілген күні _______________________
Кафедра меңгерушісі
қызметін атқарушы ___________________________ Мустафина А.Қ.
Жұмыс жетекшісі
Э.ғ.к., доцент ___________________________ Даулиева
Ғ.Р.
Тапсырманы орындауға
алған студент ___________________________ Ермекқызы А
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ЖОҒАРҒЫ МЕКТЕБІ
ҚАРЖЫ КАФЕДРАСЫ
ҚАРЖЫ мамандығы
3 курс Ф09К2 тобының студенті Ермекқызы А.
Тұтыну несиесі, оны ұйымдастыру және даму перспективалары атты
тақырыбында диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
___ ____ 2012 ж. № __ бұйрығымен
бекітілді.
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі ______ _____________________
Жұмыстың бастапқы мәліметтері: Банк ісі бойынша заңды және нормативті
актілер, ҚР Президентінің халыққа жолдауы, Банк ісі бойынша әдебиеттер,
оқулықтар мен оқу құралдары
Диплом жұмысындағы толықтырылуы қажет сұрақтар тізімі немесе жұмыстың
қысқаша мазмұны:
а)_________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ __________________________
ә)___________________________________ _______________________________________
___________________________________ __________________________
б)___________________________________ _______________________________________
___________________________________ __________________________
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА КОММЕРЦИАЛЫҚ БАНКТЕРІНІҢ ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРДЫ 8
ТҰТЫНУ НЕСИЕСІМЕН НЕСИЕЛЕНДІРУДІҢ ТОЕРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тұтыну несиесінің экономикалық мәні мен атқаратын қызметі 8
... ... ...
1.2 Тұтыну несиесінің жіктелуі 20
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
1.3 Тұтыну несиесін жүргізудің шетел тәжірибесі 27
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
2 ҚР БАНКТЕРІНІҢ ТӘЖІРИБЕСІ НЕГІЗІНДЕ ТҰТЫНУ НЕСИЕсін үйымдастыруды 34
ТАЛДАУ (БанкЦентрКредит АҚ тәжірибесінде)
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
2.1 екiншi деңгейлi банктердiң тұтыну несиесi нарығының ағымдағы 34
жағдайын талдау ... ... ...
2.2 БанкЦентрКредит АҚ жеке тұлғаларды тұтынушылық несиелеуін талдау 50
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2.3 Жеке тұлғаға несие беру және қайтару тәжiрибесi 71
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
3 Тұтыну несиесін ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН даму 79
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..83
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 86
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі – Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында
қаржы жүйесінде банк саласы өте жақсы дамып келе жатқан секторға жатады.
Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін жариялағаннан соң өзінің қаржы
саласын, соның ішінде банк секторын дамытуға көңіл бөлді.
Қазіргі коммерциялық банктер туралы сөз қозғағанда, несиелік жүйенің
басқа да буындары сияқты олардың үнемі дамып отырғандығын айта кету керек.
Яғни, операциялар формасы, бәсеке әдістері, бақылау және басқару жүйелері
өзгеруде. Коммерциялық банктердің мынадай бастапқы қызметтері бар:
депозиттер қабылдау, ақшалай төлемдерді және есеп айрысуларды жүзеге асыру,
несие беру.
Нарықтық экономика жағдайында, ел экономикасы үшін тұтыну несиесінің
атқаратын қызметі өте зор. Қай деңгейде болмасын несиелік мекемелер өз
қызметтерін толық көлемде жүзеге асыруда. Қазіргі таңда Қазақстан
Республикасында тұтыну несиесінің қарқыны жылдан жылға өсіп келе жатыр. Осы
операциялар мен қызметтерді халыққа ұсыну арқылы несиелік мекемелер банк
қызметі нарығын дамытуда. Ол отандық банктер үшін өте маңызды құбылыс. Мұны
Қазақстан халқына жолдауында еліміздің басшысы да атап өткен.
Қазақстандық банктер өз кезегінде өзінің мақсатын орындауға және нақты
экономика секторының кредиттік ресурстарға деген қажеттілігін қамтамасыз
етуге тиіс. [1] Жеке тұлғаларды несиелеу нарықтық экономиканың ең маңызды
әрі динамикалық құрылымы болып табылады. Өйткені тұтынушылық несиелеу
халықтың әл-ауқатын жақсартуға көмектеседі. Халық өзі қалаған тауарын
таңдап, несие алу арқылы сатып ала алады. Сол арқылы тауар өндірушілердің
өнімдері тез өтіп, өндіріс көлемін кеңейтеді, қосымша жұмыс орындары
ашылады. Жеке тұлғаларды несиелеу мемлекетке де, кәсіпорындарға да, жеке
тұлағаларға да өте тиімді.
Коммерциялық банктердің дәстүрлі базалық қызметі-экономиканы және
халықты несиелелендіру, яғни экономиканы және заңды тұлғалар мен жеке
тұлғаларды несиелендіру. Жеке тұлғаларды несиелендіруге тоқталатын болсақ
жеке тұлғалар көбінесе тұтыну несиесін пайдаланады.
Жеке тұлғаларды несиелеу халықтың өмір деңгейін арттыруға бағытталған
мемлекеттік несие саясатының маңызды бөлігі болып табылады. Өнеркәсібі
дамыған елдерде тұрғындар өзінің жыл сайынғы табысының 18-20% -ын тұтыну
несиесін өтеуге жұмсайды. Қазақстанда несиенің бұл формасы мүлдем дамымай
қалды десе де болады. Халық борышкер болудан қорқады, оның үстіне, тұтыну
несиесінің пайыздық мөлшерлемесі айтарлықтай жоғарғы деңгейді құрайды. Тек
соңғы жылдары ғана халық несиенің мәнін түсініп, несие ала бастады. Жеке
тұлғаларды несиелелендіру белгілі бір дәрежеде табыстары біркелкі емес
тұрғындардың өмір деңгейін салыстырмалы түрде теңестіреді, әр түрлі
әлеуметтік топтардың тұтыну деңгейі мен құрылымының арасындағы
айырмашылықты жояды. Коммерциялық банктер беретін тұтыну несиесі жеке
тұлғаларға оның ағымдық сипаттағы қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін
беріледі. Оның ішінде, жеке шаруашылықтағы өндірісті дамытуға, құрылыс
салуға, тұрғын үйді жөндеуден өткізуге, ұзақ уақыт пайдалануға жарамды
заттарды сатып алуға беріледі.
Жеке тұлғаларды несиелендіру көптеген елдерде маңызды рөл атқарады.
Осыған орай, мемлекет тарапынан реттеліп отыратын болады. Ол қадағаланады
әрі банктік және коммерциялық несиелерге бақылау қойылады. Жеке тұлғаларды
несиелендіру халықтың тауарға деген сұранысын ынталандырады әрі олардың
өндірілуі мен сатылуын арттырады. Сондықтан жеке тұлғаларды несиелендіру
ақша-несие саясатының басым бағыты болып қала береді.
Диплом жұмысының мақсаты - тұтыну несиесі мен оны ұйымдастыру және
даму мәселелерін кешенді әрі құрылымдық түрде ашу, коммерциялық банктердің
тқтынушылық несиелеуін талдау арқылы банктердің несие беру шарттарын
қарастырып, жақсарту. Осы мақсатқа жету үшін мынадай мәселелер қойылған:
- тұтыну несиесінің мазмұнын анықтау;
- коммерциялық банктердің қазіргі күнгі жеке тұлғаларды несиелеу жүйесін
қарастыру;
- коммерциялық банктердің тұтыну несиесінің процестерін талдау;
- коммерциялық банктердің тұтыну несиесінің жолдарын қарастыру.
Диплом жұмысының міндеттері:
- тұтыну несиесінің экономикалық мазмұнын ашып көрсету;
- екінші деңгейлі банктерде жеке тұлғаларды несиелеу жағдайы ашу;
- БанкЦентрКредит АҚ-ның мәліметтері негізінде тұтыну несиесінің
қазіргі кездегі жағдайына талдау жасау;
- Қазақстан Республикасында тұтыну несиесінің жетідіру жолдарын көрсету.
Диплом жұмысының объектісі – БанкЦентрКредит АҚ болып табылады.
Дипломдық жұмысты жазуға ҚР-ның Ұлттық Банк туралы заңы, мерзімдік
басылымдардардағы ақпарат материалдары,сайттар,шетелдік және отандық
экономистер мен ғалымдардың еңбектері және экономикалық әдебиеттер негіз
болды.
Жұмыс құрылымы бойынша кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Жұмыстың бірінші бөлімінде коммерциялық
банктердің жеке тұлғаларды несиелеудің теориялық негізі қарастырылады.
Екінші бөлімде коммерциялық банктердің тұтыну несиесін талдау келтірілген.
Үшінші бөлімінде коммерциялық банктердің тұтыну несиесінің қазіргі жағдайы
және даму болашағы туралы қарастырылған.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА КОММЕРЦИАЛЫҚ БАНКТЕРІНІҢ ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРДЫ ТҰТЫНУ
НЕСИЕСІМЕН НЕСИЕЛЕНДІРУДІҢ ТОЕРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Тұтыну несиесінің экономикалық мәні мен атқаратын қызметі
Несие айырбас сатысында пайда бола отырып, қарыз мәмілесінің формасы
ретінде құн қоғалысының үздіксіздігін қамтамасыз етеді. Құн қозғалысы несие
қозғалысының негізі болып табылады. Айырбас процесінде мәміленің екі түрі
ажыратылады : қарыз мәмілесі және сатып алу – сату мәмілесі. Несие қарыз
мәмілесі ретінде тауарлар айналысы процесіне себепші болады. Қарыз мәмілесі
тауар айналысының ерекше формасы және сатып алу – сату кезінде тауарларды
өзара ұсыну бір мезгілде жүреді, қарыз мәмілесі кезінде эквиваленттің
қайтарылуы кейінге қалдырылады. [2]
Несиені экономикалық категория ретінде қарыз мәмілесі негізінде
көрінетін және дамитын өндірістік қатынас арқылы анықтау керек. Қарыз
мәмілесі несиені экономикалық категория ретінде өз бетінше сипаттамайды,
оны осы мәміле негізінде пайда болатын өндірістік байланыстар немесе жүзеге
асыру формасы – қарыз мәмілесі болып табылатын өндірістік қатынастар
сипаттайды. Қарыз мәмілесі тауар шаруашылығының әр – түрлі сатыларына тән.
Экономиканың тарихи дамуымен бұл мәмілелер ұлғаяды, жетілдіріледі және
жалпылама мәнге ие болады.
Әр – түрлі шаруашылық жүйелерінде кездесетін мәміле типтерінің
формалды ұқсастығы олардың бір атауымен – несие - бекітіледі, бірақ әр
түрлі дәуірлердің несиелік қатынастары бір атауды сақтай отырып әр түрлі
мәнге, мазмұнға және табиғатқа ие.
Несие түсінігі келесі түрде белгіленеді. Бақыланатын халық шаруашылығы
құбылыстарының барлық жиынтығының іріктелініп алынады, одан кейін бұл
құбылыстар талданады, төмендегідей белгілерге бөлінеді: біріншіден, олардың
барлығына тән белгілері; екіншіден, бұл белгілердің ішінен тек таңдалған
құбылыстарға тән белгілер ғана сақталады. Несие деп аталатын әлеуметтік
байланыстар: әр түрлі тарихи кезеңдерде, тауар шаруашылығының алғаш пайда
болуы кезінде, дамыған нарықтық шаруашылық дәуірінде де бар.
Ғ.С Сейітқасымов өзінің Ақша,несие,банктер оқулығында несиеге
мынадай анықтама беріледі: несие – пайыз төлеу шартында белігілі бір
мөлшерде және белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға беру негізінде
қалыптасатын ақшалай қатынстар жиынтығы деп тұжырымайды. [3]
Ал экономикалық сөздікте несиеге келесі анықтаманы береді: несие –
бір тұлғаның екінші тұлғаға қарыз түрінде ақша немесе тауар материалдық
құндылықтар беру жөніндегі мәміле.
Несиенің мәнін ашу – бұл несиені экономикалық қатынастардың біртұтас
жүйенің элементі ретінде көрсететін, оның мәнді анықтығын білдіретін
сапаларын тану болып табылады. Сондықтан да несиенің қажеттігін және мәнін
ашу үшін несиенің құрылымын қарастырайық.
Несие құрылымы несие беруші мен қарыз алушыдан, сондай-ақ қарыз
капиталынан тұрады. Мұндағы несие беруші мен қарыз алушыларды несиелік
мәмілеге қатысушы тараптар немесе оларды несиелік қатынас субъектілері деп
атауға болады. Осы тараптардың біреуі болмаса несиелік мәміле жасалмайды.
Несие беруші – қарыз беретін несиелік қатынастың бір бөлігі. Несие
берушілерге мемлекет, банктер (орталық және коммерциялық), банк типтес
мекемелер мен қаржылық ұйымдар, сондай-ақ халықаралық қаржы ұйымдары да
жатады. Кейбір жағдайларда несиенің коммерциялық формада берілуіне
байланысты несие берушіге өнім өндіруші кәсіпкерлер де жатқызылуы мүмкін.
Ал, қарыз алушыларға қаражатқа деген уақытша қажеттілігі бар кез келген
заңды және жеке тұлғалар жатады.
Несиелеу объектісі - бұл несиенің пайдалану заты, яғни қарызға
берілетін құн болып табылады.
Несиелеу объектісі материалды құндылықтар, өндіріс және айналыс
шығындары түрінде, сол сияқты, егер несие материалдық жағынан қамтамасыз
етілмеген жағдайда, банк алдындағы шаруашылық ұйымның міндеттемесі ретінде
де болады. Материалдық қамтамасыз етілген несиелеу объектісіне өндірістік
шикізат қорларын, негізгі және көмекші матариалдарды, жанар-май, ыдыстар,
сатып алынатын жартылай дайын өнімдер, азықтар және басқа да материалды
құндылықтардың маусымдық жинағы және өнеркәсіптегі дайын өнімдердің және
сауда ұйымдарындағы тауарлардың маусымды қорлары жатады. Мұндай қорларды
жасау ең бастысы, өндіріспен және өнімдерді сату процесімен тығыз
байланысты.
Несиелеу объектісіне экспортты және импортты тауарлар мен қызметтермен
жабдықтау, экономикалық қызметке байланысты шығындар, кәсіпкерлік қызметпен
айналысатын заңды және жеке тұлғалардың сатып алынатын шикізаттары,
материалдары, құралдары және басқа да мүліктері, ломбардтық операциялар,
шаруашылық субъектілердің кірістері мен шығыстары арасындағы алшақтық
жатады.
Ұзақ мерзімді несиелеу объектілеріне жататындар мынадай түрлерге
бөлінеді:
- өндіріс объектілерінің құрылысы;
- өндіріс объектілерін қайта құру, техникалық жағынан қайта
қаруландыру және кеңейту;
- техникалар, құрал-жабдықтар және көлік құралдарын сатып алу;
- жаңа өнім шығаруды ұйымдастыру;
- өндірістік емес маңызы бар объектілерді салу.
Жеке тұлғаларды несиелеу кезінде банктік несиелеу негізгі қағидаларға
сәйкес жүзеге асырады. Оларға жатады : несие қайтарымдылығы, мерзімділігі,
төлемділігі, қамтамасыз етілуі, дифференциалдығы мен мақсаттылығы. Оның
әрқайсысына қысқаша тоқталайық:
Несиенің қайтарылымдылығы оның экономикалық категория ретінде басқа
да тауарлы – ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан
ажыратылатын ерекшелігімен сипатталады. Қайтарылмайтын несие болмайды.
Сондықтан да, қайтарымдылық - несиенің ажырамас бөлігі болып табылады.
Мерзімділік – белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне
негізделген несиенің ерекше бір белгісі. Ол, яғни несие берушінің қарыз
алушыға берілген қаражаты белгілі бір уақыт ішінде келісілген тәртіпке сай
қайтарылуға тиістілігімен қорытындыланады. Осыдан келіп, несиенің
қайтарымдылық принципі туындайды.
Несиенің төлемділігі – бұл несие беруші қарыз алушыға берілетін
қаражатты қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатындығын
білдіреді. Іс жүзінде ақылылық несиені пайдаланғаны үшін төленетін сыйақы
(пайыз) түрінде беріледі.
Несиенің берілген түрі келесі функцияларды атқарады:
1. шаруашылықтың салалары арасында капиталдың қайта бөлуін жеңілдету
арқылы пайданың орта нормасының құрылуына көмектеседі;
2. еңбек тиімділігін арттырады;
3. тауарлардың өткізу нарығын кеңейтеді;
4. тауарларды шығару процесі мен пайданы алу процесін жеделдетеді;
5. тауар мен қолма – қол ақша айналысымен байланысты айналым шығындарын
төмендетуде үлкен рөльді атқарады.
Жалпы несие экономикалық категория ретінде келесі қызметтерді
атқарады:
1. қайта бөлу;
2. айналыс шығындарын үнемдеу;
3. айналыстағы ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
4. капиталдың шоғырлануын жеделдету;
5. ғылыми – техникалық прогрессті жеделдету. [4]
Сонымен өзінің негізі бойынша жеке тұлғаларға берілетін несие – сауда
кәсіпорындардың төлемдерді кейінге төлеу шартымен берілген тұтынушылық
тауарларды сату немесе банктердің тұтынушылық тауарларды сатып алуға, жеке
сипаттамадағы шығындарды төлеу (медициналық қызметтерді төлеу, білім алу
және т.б. ) және жеке тұлғаларға ипотекалық несиелерді беру болып табылады.
Берілген несиелердің банктің басқа несиелерден айырмашылығы бұл несиелер
жеке тұлғалардың қарыздық қаражаттарда қажеттілігін қанағаттандыру үшін
қолданылады. Сондықтан да берілген несие халықтың өмір деңгейінің
жақсартуымен байланысты болып келеді. Оның көмегімен қарыз алушы тауарлар
мен қызметтерді төлеуге жағдайы болғанға дейін тұтына алады, ал оның
нәтижесінде өмір деңгейін көтере алады.
Жеке тұлғаларды несиелеу халықтың өмір деңгейін теңестіру, қала мен
ауыл халықтың тұтыну құрылымы мен деңгейі арасында айырмашылықты төмендету
сияқты әлеуметтік есептерді шешуге көмектеседі. Сонымен қатар несиеге сату
тауарларды өндірудің арттыруына негізгі алғышарт болып табылатын халықтың
тұрақты сұранысқа себеп болады, ал бұл өз уақытта тауардың өзіндік құнын
төмендетіп, бағалардың төмендеуіне обьективті алғышарттарды құрайды.
Жеке тұлғаларды несиелеумен байланысты пайыздық тәуекелдің мүмкін
пайда болуы тартылған ресурстардың банктік бағасы өте жоғары болған
жағдайда пайда болады. Бірақ мұндай несиелер бойынша мөлшерлеме төмен
болады, сондықтан да тартылған банктік қаражаттар бойынша нарықтық пайыздық
мөлшерлеме мен несиелік келісімдер бойынша қарыз алушылар өзінің
міндеттемелік қаражаттарын орындамау пайызы несиелердің көп бөлігінің
пайдалы болмау үшін күрт жоғарлауы керек.
Несиелердің экономикалық айналымнан тәуелдігінің мәнін қарастырайық.
Олардың көлемі қарыз алушылар өзінің болашағы бойынша оңтайлы ойлағанда,
яғни экономикалық өсу сатысында көбейеді және керсінше экономикалық
құлдырау сатысында, әсіресе жұмыссыздық өскен жағдайында көптеген жеке
тұлғалар банктен қарыз алудың көлемін шектейді. Несие алушы жеке тұлғалар
пайыздық мөлшерлеменің өзгеруіне көп көңіл бөлмейді. Үй шаруашылығы жағынан
несие алу пайыздық мөлшерлемелер көзқарасынан салыстырмалы түрде икемді
емес. Олар несиелік келісім бойынша ай сайынғы төлемдер көлеміне алынатын
пайыздық мөлшерлемелерге қарағанда көбірек көңіл аударады. Мұндай қарыз
алушылар үшін мөлшерлеме деңгейі көбінесе негізгі фактор болып табыламайды,
несиені қолдану көбінесе табыс пен білім деңгейіне тәуелді болады. Жоғары
табысы бар тұлғалар мен жоғары білім деңгейі бар тұлғалар несиені көбірек
қолданылады, берілген жеке тұлғалар несиені қалаған өмір деңгейіне жету
құралы ретінде қарастырылады.
Енді жеке тұлғаларды несиелеудің негізгі түрлерін қарастырайық. Егер
талдау үшін тұтыну несиесін алсақ, онда оның обьектісі құрылыс салу және
тұрғын үй сатып алу, ұзақ пайдалануға жарамды және қымбат тұратын тауарлар
(ұзақ мерзімде пайдалынатын заттар) мен ақша болып табылады. Ал субьектісі
несие беруші (коммерциялық банктер, арнайы ұйымдар, дүкендер және басқа да
кәсіпорындар.), қарыз алушылар – жеке тұлғалар болып табылады. Тұтыну
несиесі халыққа оның ағымдық сипаттағы қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін
беріледі. Оның ішінде, жеке шаруашылықтағы өндірісті дамытуға, құрылыс
салуға, тұрғын үйді жөңдеу, ұзақ уақыт пайдалануға жарамды және қымбат
тұратын заттарды сатып алуға беріледі. Несие халыққа тауарлы формада және
ақшалай формада берілуі мүмкін. Тауарларды несиеге сатып алуда сатып алушы
тауардың құнын ай сайынғы жарнамен төлеп қоймай, сонымен бірге ол несие
пайдалғаны үшін пайыз төлейді. Несиелік өнім ретінде бұл несиелер келесідей
сипаттаманы иемдейді: несие валютасы, несие мерзімі, қамтамасыз етудің
түрі, ұсыну формасы және өтеу тәртібі.
Жалпы сипаттамасы:
1. Несие валютасы. Несиелер ұлттық валютада – теңгеде беріледі, бірақ
несие соммасы несие беру күніндегі АҚШ долларында (USDтеңге)
бекітіледі. Несиені қайтару несиені беру күнінен оның нақты қайтару
күнінге дейін доллар курсынынң өзгеруін ескере отырып теңгеде
қайтарылады, бірақ бұл сомма берілген несиенің теңгедегі соммадан аз
болмау керек;
2. Несиелеу мерзімі. Қысқа мерзімге (1 жылға дейін) және орта мерзімге
(1 жылдан 3 жылға дейін) беріледі. Ипотекалық несиелер 1 жылдан 15
жылға дейін, яғни олар ұзақ мерзімді сипаттаманы иемдейді;
3. Сыйақы. Пайыздарды есептеу ай сайын берілген несиенің валюталық
эквивалент соммасынан несиелік ресурстарды қолдаудың нақты күндер
саны үшін, берілген және қайтару күнін есепке алғанда айдың соңғы
жұмыс күнінде жүзеге асырады. Пайыздарды төлеу ай сайын жүзеге
асырады. Несиенің мерзімге дейін қайтаруы кезінде есептелетін
пайыздар несиені қолданудың нақты уақыты үшін жүзеге асырады;
4. Қамтамасыз етілуі. Қарыз алуышының жеке меншігі болып табылатын
кепілдіктер, банк шоттарындағы ақшалай қаражаттар, алынатын тауардың
кепілі, жылжымайтын мүлікті немесе көлікті кепілге беру;
5. Несиені ұсыну формасы. Несиелер берілу мүмкін:
- қарыз алушының банк шотынан несие соммасын сатушының ағымдағы шотына
аудару арқылы;
- қарыз алушының банк шотына несиені мақсаты қолдануды растайтын құжат
болған жағдайда кейінен қолма – қол ақша алу арқылы аудару.
6. Өтеу тәртібі. Несиелер өтеу графигіне сәйкес өтеледі. Несиені
өтеудің келесі әдістері бар:
- ай сайын тең сомма арқылы (есептелген сыйақыны есептегенде негізгі
қарыздың соммасы);
- ай сайын есептелген сыйақыны есептегенде негізгі қарыздың соммасының
тең соммасымен (сыйақы соммасы қарыздың қалдығына байланысты төмендейді );
- несие келісімнің мерзімнің соңында, егер несие соммасын толық
жабатын салымның бар болған жағдайда және ай сайынғы есептелеген сыйақыны
өтеу шартымен.
- қарыз алушының қаржылық жағдайын есептегенде жеңілдігі бар кезең
және жеке гарфигін бекіту арқылы.
Несиенің берілген түрінің жүйесі несие бойынша қарызды уақытылы
өтеуге мүмкіндік беретін тұрақты ақшалай табысты иемдейтін жеке тұлғаларға
арналған. Банкпен берілетін несие соммасы кепілге берген мүліктің банкпен
бекітілген нарықтық бағадан (бағалау кезеңінде) 70 % көп емес бөлігін
құрайды. Тұтыну несиесі халықтың тауарға деген сұранысын ынталандырады және
олардың өндірілуі мен сатылуын арттырады.
Жеке тұлғаларға берілетін несиелердің классификациясының критерияларын
анықтау олардың әр – түрлі түрлерін қарастыруға мүмкіндік береді. Олардың
әрқайсысын қарастырайық.
Банктік тұтыну несиелер мынадай түрлерге жіктеледі:
1) Қамтамасыз етуіне байланысты банктік тұтыну несиелері жылжымайтын
және жылжыйтын мүлікті кепілге ала отырып берілетін несиелер; қамтамасыз
етілген және қамтамасыз етілмеген болып бөлінеді. Кепіл ретінде бағалы
қағаздар, жылжымайтын мүлік және басқа да әр – түрлі активтер бола алады.
Қамтамасыз ету несие өтелуіне кепіл бере алмайды, бірақ тәуекелді
төмендетеді, өйткені таратылу жағдайында банк банктік несиенің қамтамасыз
ету болып табылатын қандай да бір активтерге байланысты басқа қарыз
алушыларға қарағанда артықшылықтарды иемдейді.
2)Өтеу тәсіліне байланысты:
- Мерзімді;
- Мерзімсіз.
Мерзімді несиелерге жатады :
– Несиені тең кезеңдермен өтеу (ай сайын, тоқсан сайын және т.б);
– Несиені тең емес кезеңдермен өтеу (несиені өтеудің төлем соммасы
анықталған факторларға байланысты өзгереді (төмендейді немесе
көбейеді) ).
Несиені мерзіммен беру кезінде несие соммасы бүкіл келісім бойы
бөліктермен аудырылады. Өтеудің мұндай тәртібі қарызды бір уақытылы төлеуге
қарағанда қарыз алушыға пайдалы. Банк үшін де ол пайдалы, өйткені ол
несиенің айналымдылығын үлкейтіп, жаңа салымдарға несие ресурстарын
босатады. Несиені мерзімсіз өтеу кезінде несие бойынша қарыз және пайыз бір
уақытылы жүзеге асырады. Мұндай несиелерге мысалы биржинг - жеке тұлғаларға
жаңа үйді сатып алуға берілетін несие соммасы жаңа және ескі үй иесі
бағасының айырмашылығы ретінде берілетін несиелер.
Жеке тұлғаларға берілетін несиелердің классификациясы әр – түрлі
белгілер бойынша ажыратылады, мысалы қарыз алушының типі бойынша,
қамтамасыз етудің түрлері бойынша, өтеу мерзіміне байланысты, қолданудың
мақсатты бағытталуына, несиелеу обьектісі, көлемі және т.б болып бөлінуі
мүмкін.
3) Ұсыну тәсіліне байланысты:
Ұсыну тәсіліне байланысты тікелей және жанама тұтыну несиелері болып
бөлінеді.
Тікелей несиелеу банктердің тікелей қарыз алушыларға берілетін немесе
әр – түрлі сатушылардан тұтыну міндеттемелерін сатып алуды білдіреді.
Тікелей несиелеу жеке әңгімелесу негізінде жүргізіледі және ол әр – түрлі
үстеме шығындардың пайда болуымен байланысты болып келеді. Жанама несиелеу
әр – түрлі банк қызметтердің нарықтағы қатысушыларына байланысты дилерлік
келісімдер немесе сауда индоссаментін кепілге беру арқылы беріледі.
Несиелеудің берілген түрі банктерге несие портфель көлемін операционды
шығындардың көбеюінсіз үлкейтуге мүмкіндік береді.
Сонымен қатар жанама несиелердің өзі өтемеу тәуекелінен қорғау
тәсіліне байланысты бөлінеді:
– кері талапқа толық құқықпен несиелер. Банк үшін ол несиенің
пайдалы түрінің бірі, өйткені бұл жағдайда сауда ұйымы банкке
сатылған барлық міндеттемелер мен келісімдерге кепіл береді;
– кері талапқа құқықсыз несиелер.
Сурет 1. Тікелей несиелеу кезінде ақша қозғалысының схемасы.
Дерек көзі: Ақша, несие, банктер: оқулық. Ғ.С Сейітқасымов [3]
Банктермен көліктерді сатып алуға берілетін несиелер екі әдіс арқылы
жүзеге асырылады: тікелей және жанама. Несиелеудің тікелей әдісі бойынша
банктік қарыз тікелей көлікті сатып алушыға – қарыз алушыға беріледі.
Берілген жағдайда сатып алушыдан ақшаны қайтармау тәуекелі толығымен банкке
жатқызылады. Тікелей әдіс бойынша қарыздарды беру хабарламасы көлікті
банктің серіктес – компаниядан сатып алған жағдайда ғана беріледі және ол
болашақта банк өкілі қатысуымен қарыз алушы мен сатушы арасында көлікті
беру – қабылдаудың үш жақты актісімен рәсімделу керек.
Жеке тұлғаларды несиелеудің көлікті сатып алуға арналған әдістің бұл
түрі келесі қажетті жағдайларды қарастырады:
- Сатып алынған заттың бағасынан 30 % төмен емес соммасында қарыз
алушының сатушыға аванстық төлеммен;
- Егер аванстық төлем соммасы қажетті аванстық төлем соммасынан төмен,
бірақ сатып алынған көліктің бағасынан 10 % төмен емес соммасын құрған
жағдайда, қарыз алушыға басқа қамтамасыз етуді беруге талаптар ұсынылады,
сонымен қатар қосымша кепіл ретінде : жылжымайтын мүлік (пәтер,үй) және
жылжыйтын мүлік (көлік,тұрмыс техникасы, жиһаз және т.б) болу мүмкін.
Тікелей несиелеу әдісі бойынша ақша қозғалысының кезектілігі мынадай:
және жасайтын тұлғаларға банктік қарызды беру жүзеге асырады. Бұл
жағдайда банк қарыз алушыға несиелеудің бекітілген лимитімен және несие
сызығын толықтыру шартымен несие сызығын ашады. Несиелеудің жанама әдісі
кезінде көлікті сатып алушы жағынан қарызды қайтару жауапкершілігі көлікті
жасайтын және шығаратын кәсіпкерлік – қарыз алушыға жатады.
Несие келісімі бойынша қажетті шарты болып сатып алушының бастапқы
жарнаны төлеу болып табылады. Несие сызығын толықтыру қарыз алушының үш
жақты кепіл келісімін бекіту және оны өкілетті мемлекеттік органда тіркеу
шартымен ғана жүзеге асырады:
- Банк, қарыз алушы және соңғы тұтынушы арасында жүзеге асырады;
- Кепіл беруші - көлікті сатып алушы болып табылады.
Ұсыну тәсіліне қарай :
1. бір реттік;
2. револьверді.
Револьверді несиелер – клиенттерге несиелік карточкалар немесе
овердрафт түрінде берілетін несиелер. Клиенттер шоттағы қалдық қаражатынан
көп соммадан соммаға чекті жазу мүмкін (несие чегі), бірақ банкке овердрафт
қолдану үшін пайызды төлейді.
Ағымдағы шоттардың мерзімге төлеумен түріндегі берілетін тұтыну
несиесі – автоматты түрде қайта қалпына келетін несиеболып табылады. Оның
мәні банк қарыз алушының төлем қабілеттілігін зерттеу негізінде қарыздың
мүмкін максималды соммасын анықтау болып табылады. Мысалы, егер қарыз алушы
өз табысынан ай сайын банкке 100 АҚШ доллар қарызды өтей алса, онда банк
1 200 – 2 400 доллар көлемінде 12 – 24 айға қарызды бере алады. Несиенің
бекітілген соммасын қарыз алушы банкпен берілген чектер арқылы қолданады.
Ай сайынғы төлемдерді төлеу сайын қарыз алушының банкке қарызы төмендеп, ал
несиелеу лимиттің бос қалдығы көбейіп қарыз алушымен қайта қолдануы мүмкін.
Жанама несиелеуді жүзеге асырғанда ақша қозғалысының кезектілігі.
Сурет 2. Жанама несиелеу кезінде ақша қозғалысының схемасы
Дерек көзі: Ақша, несие, банктер: оқулық. Ғ.С Сейітқасымов [3]
Ұсыну тәсіліне қарай :
3. бір реттік;
4. револьверді.
Револьверді несиелер – клиенттерге несиелік карточкалар немесе
овердрафт түрінде берілетін несиелер. Клиенттер шоттағы қалдық қаражатынан
көп соммадан соммаға чекті жазу мүмкін (несие чегі), бірақ банкке овердрафт
қолдану үшін пайызды төлейді.
Ағымдағы шоттардың мерзімге төлеумен түріндегі берілетін тұтыну
несиесі – автоматты түрде қайта қалпына келетін несиеболып табылады. Оның
мәні банк қарыз алушының төлем қабілеттілігін зерттеу негізінде қарыздың
мүмкін максималды соммасын анықтау болып табылады. Мысалы, егер қарыз алушы
өз табысынан ай сайын банкке 100 АҚШ доллар қарызды өтей алса, онда банк
1 200 – 2 400 доллар көлемінде 12 – 24 айға қарызды бере алады. Несиенің
бекітілген соммасын қарыз алушы банкпен берілген чектер арқылы қолданады.
Ай сайынғы төлемдерді төлеу сайын қарыз алушының банкке қарызы төмендеп, ал
несиелеу лимиттің бос қалдығы көбейіп қарыз алушымен қайта қолдануы мүмкін.
Овердрафт – нәтижесінде деббетік сальдо құрылатын клиенттің шоты
бойынша қаражатты аудару арқылы жүзеге асырылатын қысқа мерзімді несиенің
түрі. Овердрафты қолдану құқығы сенімді клиенттерге беріледі. Овердрафт шот
иесіне шоттағы қалдықтан көп соммаға чекті жазуға мүмкіндік береді.
Овердрафты қолдану үшін клиент банкпен алдын ала келісім бекітеді және
қарыздың мақсаты мен мерзімі туралы келісіледі. Овердрафт бойынша пайыздық
мөлшерлеме банктің базалық пайыздық мөлшерлемеге негізделіп бекітіледі және
базалық мөлшерлеме өзгерген сайын өзгереді. Бірақ кейбір шоттар бойынша
мөлшерлеме қарыздың бүкіл мерзімге бекітіледі. Овердрафт кезінде клиент
дебеттік сальдоның төмендеуін байқау керек, бірақ ол оңай емес, өйткені
ақшалар әрдайым шотқа түседі және шоттан алынады.
Несиелеудің құралдарына байланысты :
1. чектік несиелер;
2. несие карточкалары.
Чектік несие – чек шотымен байланысты несиені беру. Чектік несиенің
екі негізгі түрі бар. Олардың ең көп тарағаны тұлғада жай ағымдағы шоттың
болуы мен чек шотында қалдық біткен кезде автоматты түрде несиені беруді
қарастыратын несиені айтамыз, берілген жүйені овердрафтты шот деп атайды.
Көп жағдайда несие чек шотта қалдықтан көп болған кезде автомматы беріледі.
Кейбір банктерде овердрафт шотымен бірге чекті кепілдеме карточкалар
қолданылады. Олар клиентті идентификациялау үшін қолданылады. Кепілдеме
карточкаларда идентификационды нөмір, мерзімі және клиенттің қолы болады.
Чектік несиенің басқа түрі ерекше чек шоты мен ерекше банктік чектерді
қолдануымен байланысты болып келеді. Мұндай чектер ерекше форма мен кодын
иемдейді.
Мұндай несиелеудің бірқатар артықшылықтар мен кемшіліктерді иемдейді.
Оның шығындары азырақ және несие карточкалармен салыстырғанда жеңіл
бақыланады. Бұл несиенің түрі банкке барғанда ғана және банк несие
қабілеттілігін талдағаннан кейін ғана несиені ашуға жол береді.
Несие карточкалары. Жеке тұлғаларды несиелеуді дамудың негізгі
ерекшелігі болып табылады және соңғы жиырма жылдар арасында банктік несие
карточкаларын қолдану екі есе өсті. Банктік несие карточкалар чек шоттарына
негізделмейді және үш жақтың қатысуын талап етеді: карточка иесі, банк және
сауда ұйымы. Қарыз алушыларға берілген пластикалық карточка сауда ұйымдарға
банк карточка ұстаушысына несие ашуын кепілдегенін растайды. Сауда ұйымы
пластикалық карточкаларды тауарлар мен қызметтер үшін төлем ретінде алуын
растайды. Несие карточкасы клиенттің банкпен депозиттік және қарыз
операцияларының жағдайы қанағаттанарлы болған жағдайда беріледі. Әр
карточка бойынша несие лимиті белгіленеді. Карточкалар кезең сайын қайта
қалпына келтіріледі, оның арқасында банк клиенттің несие қабілеттілігін
бақыла алады. Несие карточкасы – қаржылық міндеттемелердің реттеудің ерекше
әдісі. Олар қымбат тұратын заттарды сатып алуға жаралмайды. Берілген
несиелеудің мысалы ретінде Master card және VISA компаниялармен
шығаратын несие карточкалары болып табылады.
Пайыздарды алу әдісі бойынша.
Беру мезетінде пайыздарды өтеумен берілетін несие; несиені төлеген
кездегі пайыздарды төлеумен берілетін несиелер; несие қолданудың бүкіл
мерзімі бойы пайыздарды тең салымдармен берілетін несие (тоқсан сайын,
жарты жылда бір рет, немесе ерекше бекітілген гарфик бойынша) болып
бөлінеді.
Сонымен қатар аннуиттетік төлемдермен төленетін несие, яғни несие
қолдану үшін біруақытылы пайыздарды төлеумен берілетін несиелер жатады.
Несиенің мақсатты бағыттылғаны бойынша :
Қолдану бағыты немесе несиелеу обьектісі бойынша мақсатты және
мақсатты емес болып бөлінеді.
Мақсатты несиелерді берген кезде банк несиенің мақсатты қолдануын
бақылайды, көбінесе оларға: құрылысқа немесе үйді сатып алуға, ұзақ
мерзімді тұтынатын тауарларды сатып алуға, білім алуға арналған несиелері
және басқалар жатады.
Мақсатты емес несиелер жедел қажеттіліктерге беріледі (несиенің
мақсаты қолдануы банкпен бақыланбайды).
Несие келісімнің субьектісі бойынша :
Тұтыну несиелердің келесі түрлері қарастырылады:
← қарыз берушінің түрі бойынша – банктік тұтыну несиелері;
халыққа сауда ұйымдармен берілетін несиелер; банктік емес
типтегі несие ұйымдардың тұтыну несиелері (ломбард, өзаракөмек
кассалары, несие кооперативтер, зейнетақы қорлар және т.б );
қарыз алушылардың жұмыс жасаған кәсіпорындарда берілетін тұтыну
несиелері.
← Қарыз алушының түрі бойынша – халықтың барлық қабаттарына; әр
– түрлі әлеуметтік топтарға; жас бойынша; табыс деңгейіне, несие
қабілеттігіне және төлем қабілеттілігіне байланысты; VIP
–клиенттерге, студенттерге, жас отбаласыларға берілетін несиелер
болып бөлінеді.
Несиелеу мерзімі бойынша:
← Қысқа мерзімді – (мерзімі бір күннен бір жылға дейін) ол несиенің
ең көп тараған түрі, ол келесі факторлармен байланысты: жағдайдың
дамуын нақты болжауға мүмкіндік бермейтін қазіргі уақытта нарыққа
өтудің экономикалық дамудың тұрақсыздығымен, ал ол сәйкесінше пайыз
несиелерін қайтарумен және саяси жағдайдың тұрақсыздығымен; нарықтық
пайыздық мөлшерлеменің өзгеруімен байланысты тәуекелден төмен
тәуелсіздігімен; несиені көп рет қолдануын болдырмау және қысқа
мерзімді несилердің жоғары өтімділігімен байланысты болып келеді.
Мұндай несиені анықталған мерзімге немесе талап етуге дейін
рәсімдеуге болады (тұрақты мерзімі болмаған соң, банк оның өтелуін әр
– уақытта талап ете алады).
← Орта мерзімді – (1 жылдан 3 – 5 жылға дейін мерзімге берілетін
несиелер)
← Ұзақ мерзіміді – (3 – 5 жылдан көп).
Қазақстан Республикасында несиенің орта мерзімі көбінесе 3 айдан 3
жылға дейін аралықты құрайды.
Несиелеу обьектісіне байланысты:
← Тауарлы несиелеу – ұзақ мерзімді тұтынатын тауарларды сатып алуға
жеке тұлғаларға берілетін несиелер (тұрмыс техникасын, аудио – видео –
радио – теле жабдықтарды, оргтехникасын және т.б )
← Қызметтерді төлеуге арналған несиелер – жеке тұлғаларға қымбат
тұратын қызметтерді төлеу үшін берілетін несиелер (медициналық, білім,
спорт – сапар және т.б);
← Көлікті сатып алуға немесе жөңдеуге берілетін несиелер;
← Ипотекалық несиелер – жеке тұлғаларға жылжымайтын мүлік обьектілерін
сатып алуға, жөңдеуге, құрылысқа берілетін несиелер (үй, пәтер,
саяжай, гараж және т.б )
Жеке тұлғаларды несиелеу схемасы.
Банктік тәжірибеде келесі схемалар : қалыпты, кепілдірілген, сауда
сақтандыру, сақтандырылған бар.
Берілген классификация несие тәуекелін бөлу бойынша банктің
серіктестердің құрылымы мен тұтыну қызметтердің категориясына байланысты
жүзеге асырады. Ең алдымен банк клиенттердің категорияларын анықтайық. Оның
4 категориясы бар:
А – бекітілген тізбеге сәйкес жалақы жобалардың қатысушы болып
табылатын банктің қызметкерлерін қоса алғанда, банк клиенттері.
АА – банкте жедел салымдарды иемдейтін банк клиенттері.
В – банкте шотты иемдемейтін, тұрақты жалақысын алатын және ірі
қаржылық – тұрақты компанияларда жұмыс жасайтын жеке тұлғалар;
ВВ – банкте шотты иемдемейтін банкке белгіссіз компанияда жұмыс
жасайтын және тұрақты жалақыны алатын жеке тұлғалар мен заңды тұлғаның
жоғары білімі жоқ жеке кәсіпкерлер; [5]
Енді жеке тұлғаларды несиелеудің 4 негізгі схемасын қарастырайық.
Жеке тұлғаларды несиелеу схемасы
1. Қалыпты
А - тұрақты еңбек ақының болуы;
- қарыз алушының жұмыс беруші компаниясымен кадрлық өзгерістер
мен жұмыстан шығару туралы хабарламаны қарастыратын серіктес
туралы келісімді бекіту;
- несиелеу обьектісінің кепіл келісімін рәсімдеу;
- 1 жылдан көп мерзімге несиелеу кезінде 20 % көлемінде алдын ала
жарнаны төлеу міндеттілігі
АА - несие соммасынан төмен емес көлемде банкте салымның болуы
(сыйақыны есепке алғанда);
- салымның кепіл келісімін рәсімдеу;
- қызмет төлеуден басқа, сыйақыны есептегенде несие соммасынан 30
% көп соммада салым болған жағдайда несиелеу обьектісінің кепіл
келісімін рәсімдеу;
- В және ВВ категорияларына клиентті салу арқылы салым соммасынан
көп сомманы бағалау;
В - кепілге берген мүлікті сәйкес органда тіркеумен және көлікті
сақтандыруымен, жылжымайтын мүлік немесе көліктің кепіл
келісімін рәсімдеу;
- 30 % көлемінде міндетті алдын ала жарнаның болуы.
ВВ - кепіл келісімін рәсімдеу;
- 40 % көлемінде міндетті алдын ала жарнаның болуы.
2. Сауда
А - қолданылмайды
АА - несие соммасынан төмен емес көлемде банкте салымның болуы
(сыйақыны есепке алғанда);
- салымның кепіл келісімін рәсімдеу;
- салым соммасынан 30 % көп емес соммада, бірақ пайыздарды есепке
алғанда салым соммасынан 100 % төмен емес салымның бар болған
жағдайда;
- салымнынң кепіл келісімі мен сатып алушы тауардың кепіл
келісімі рәсімделеді;
- А, В және ВВ категорияларына клиентті салу арқылы салым
соммасынан көп сомманы бағалау;
В - сатып алушы тауардың кепіл келісімі рәсімделеді;
- 30 % көлемінде міндетті алдын ала төлем.
ВВ - сатып алушы тауардың аманат келісімін рәсімдеу;
- 40 % көлемінде міндетті алдын ала төлем.
3. Сақтандырушы.
А - қолданылмайды
АА - қолданылмайды
В - Сақтандыру компаниясының талабы бойынша сатып алушы
тауарды зияннан сақтандырады.
- 30 % көлемінде тауардың міндетті алдын ала төлем (сақтандыру
компаниясымен келіскен жағдайда көлем төмендеу мүмкін).
ВВ - 10 % төмен емес көлемде тауардың міндетті алдын ала төлем
(сақтандыру компаниясымен келіскен жағдайда көлем
төмендеу мүмкін).
- Сақтандыру компаниясының талабы бойынша сатып алушы тауарды
зияннан сақтандырады.
- Қарыз алушы зияннан сақтандыруды өзі төлейді, ал кәсіпкерлік
тәуекелден сақтандыру бойынша шығындар несие үшін төлемге
кіреді.
4. Кепілдендірілген.
А - несие бойынша банк алдында кәсіпорын қызметкерлердің
міндеттемелерін орындауын қамтамасыз ететін кәсіпорынның
құжаттық кепілдемені беруі;
- ВВ категориясын қараңыз
АА - қолданылмайды
В - несие бойынша банк алдында кәсіпорын қызметкерлердің
міндеттемелерін орындауын қамтамасыз ететін кәсіпорынның
құжаттық кепілдемені беруі;
- ВВ категориясын қараңыз
ВВ - кәсіпорынның банкте депозит кеплідеме ашу және банкке
одан дефолт құру жағдайында кәсіпорынның
қызметкерлерінің несие бойынша қарыздарды өтеу үшін
соммасын аудару құқығын беру;
- Сонымен қатар кәсіпорын депозит кепілдеме шотында несие
соммасының көлемінен 10 % - дан төмен емес көлемінде
төмендемейтін қалдықты қамтамасыз ету керек;
- Депозит кеплідімені ашу шарттары мен одан ақшаны аудару тәртібі
келісіммен анықталады.
Халықтың тұтыну қажеттіліктерін несиелендіру кез келген мемлекеттің
дамуы үшін маңызды болып табылады. Өйткені, қоғамдағы азаматтың тұтыну
қажеттіліктерінің қанағаттандырылуы өмір сүру үшін қолайлы жағдайлардың
пайда болуы мен халықтың еңбек етуге деген қызығушылығы мен ынтасын
арттырады. Қоғамдағы әрбір азаматтың тұрмыс деңгейінің жақсаруы ел
жағдайының артуына өз үлесін тигізеді.
1.2 Тұтыну несиесінің жіктелуі
Әр түрлі елдерде жеке қарыз алушыларды несиелеуге байланысты әр түрлі
заңдар қолданылады, олардың бәріде баршаға ортақ нұсқама біріктіреді:
тұтынушылардың өмір деңгейін арттыруға қажетті мөлшерінде несиеге қол
жеткізу.
Біздің елімізде қайта құру процесіне дейін экономикада екі түрлі
тұтыну несиесі басымдылыққа ие болды:
- ұзақ уақыт пайдалануға жарамды тауарларды сатып алуға арналған
несие, (жанама сипатта болды, өйткені оны мемлекеттік банктің
делдалдылығы арқылы әртүрлі сауда ұйымдары беріп келді)
- тұрғын үй құрылысының несиесі,(жеке және коперативтік), несиесін
несие мекемелері (Мемлекеттік банк және Құрылыс банкі) тікелей
берді.
Қазақстан экономикалық дағдарыс қызған кезде, көпшілікке түсініксіз
болған, тұтынушыларды несиелендіру басталды. БАҚ кепілдікке несие алуды,
халық тұтынатын тауарларды бөліп төлеуге аса қымбат тұратын несиелер алуды
белсенді түрде жарнамалай бастады. Әрі бұл кезде, ресми статистика бойынша,
еңбек адамының ай сайынғы табысы айына 100 долларға да жетпейтін, ал елдің
басым көпшілігінің оданда аз болатын. [6]
Тұрғын үй несиесін, сонымен қатар тұтыну несиесінің кейбір түрлерін
беруді де жүзеге асырылды.
Тұрмысқа қажетті тұтыну несиесін ҚР Халық банкісі заңды тұлғаларды
несиелеуде қолданатын, атап айтқаны несиенің қайтарылуы, несие мерзімі,
несиенің мақсатты бағыты, несиенің ақылылығы және қамтамасыз етілуі секілді
принциптерді сақтай отырып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ЖОҒАРЫ МЕКТЕБІ
ҚАРЖЫ КАФЕДРАСЫ
____ _________ Қорғауға жіберілді
Хаттама № __________
кафедра менгерушісі қ.а.
Мустафина А.Қ. ____________________
ДИПЛОМ жұмысы
тақырыбы:
Тұтыну несиесі, оны ұйымдастыру және даму перспективалары
050509– Қаржы мамандығы
Орындаған:
Қаржы мамандығының
3 курс студенті _________________________
Ермекқызы А.
(күні, қолы)
Ғылыми жетекші:
Э.ғ.к., доцент _________________________
Даулиева Ғ.Р.
(күні, қолы)
Норма бақылаушы:
аға оқытушы _________________________
Садыханова Д.А.
(күні, қолы)
Алматы, 2013
Реферат
Нарықтық экономика жағдайында, ел экономикасы үшін тұтыну несиесінің
атқаратын қызметі өте зор. Қай деңгейде болмасын несиелік мекемелер өз
қызметтерін толық көлемде жүзеге асыруда. Қазіргі таңда Қазақстан
Республикасында тұтыну несиесінің қарқыны жылдан жылға өсіп келе жатыр. Осы
операциялар мен қызметтерді халыққа ұсыну арқылы несиелік мекемелер банк
қызметі нарығын дамытуда. Ол отандық банктер үшін өте маңызды құбылыс. Мұны
Қазақстан халқына жолдауында еліміздің басшысы да атап өткен.
Қазақстандық банктер өз кезегінде өзінің мақсатын орындауға және нақты
экономика секторының кредиттік ресурстарға деген қажеттілігін қамтамасыз
етуге тиіс. Жеке тұлғаларды несиелеу нарықтық экономиканың ең маңызды әрі
динамикалық құрылымы болып табылады. Өйткені тұтынушылық несиелеу халықтың
әл-ауқатын жақсартуға көмектеседі. Халық өзі қалаған тауарын таңдап, несие
алу арқылы сатып ала алады. Сол арқылы тауар өндірушілердің өнімдері тез
өтіп, өндіріс көлемін кеңейтеді, қосымша жұмыс орындары ашылады. Жеке
тұлғаларды несиелеу мемлекетке де, кәсіпорындарға да, жеке тұлағаларға да
өте тиімді.
Диплом жұмысының мақсаты - тұтыну несиесі мен оны ұйымдастыру және
даму мәселелерін кешенді әрі құрылымдық түрде ашу, коммерциялық банктердің
тқтынушылық несиелеуін талдау арқылы банктердің несие беру шарттарын
қарастырып, жақсарту. Осы мақсатқа жету үшін мынадай мәселелер қойылған:
- тұтыну несиесінің мазмұнын анықтау;
- коммерциялық банктердің қазіргі күнгі жеке тұлғаларды несиелеу жүйесін
қарастыру;
- коммерциялық банктердің тұтыну несиесінің процестерін талдау;
- коммерциялық банктердің тұтыну несиесінің жолдарын қарастыру.
Диплом жұмысының міндеттері:
- тұтыну несиесінің экономикалық мазмұнын ашып көрсету;
- екінші деңгейлі банктерде жеке тұлғаларды несиелеу жағдайы ашу;
- БанкЦентрКредит АҚ-ның мәліметтері негізінде тұтыну несиесінің
қазіргі кездегі жағдайына талдау жасау;
- Қазақстан Республикасында тұтыну несиесінің жетідіру жолдарын көрсету.
Диплом жұмысының объектісі – БанкЦентрКредит АҚ болып табылады.
Жұмыс құрылымы бойынша кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Жұмыстың бірінші бөлімінде коммерциялық
банктердің жеке тұлғаларды несиелеудің теориялық негізі қарастырылады.
Екінші бөлімде коммерциялық банктердің тұтыну несиесін талдау келтірілген.
Үшінші бөлімінде коммерциялық банктердің тұтыну несиесінің қазіргі жағдайы
және даму болашағы туралы қарастырылған.
Диплом жұмысын дайындау
кестесІ
Реттік №Бөлімдер атауы, қарастырылатын Ғылыми жетекшігеЕскертулер
сұрақтар тізімі тапсыру мерзімі
1. Әдебиеттерді таңдау, оларды
зерттеу мен өңдеу. Негізгі көздер
бойынша библиография жасау
2. Диплом жұмысының жоспарын жасау
және оны жетекшімен қарастыру
3. Бірінші бөлімді жазу және оны
тексеруге ұсыну
4. Практикалық материалдарды және
т.б. жинақтау, жүйелеу және
талдау.
5. Қорытынды мен ұсыныстарды ғылыми
жетекшімен келісу.
6. Ескертуге сәйкес диплом жұмысын
қайта өңдеу (толықтыру).
Аяқталған жұмысты кафедраға
ұсыну.
7. Рецензия мен пікірлермен танысу
8. Рецензия мен пікірлерді ескере
отырып, қорғауға дайындықты
аяқтау.
Тапсырманың берілген күні _______________________
Кафедра меңгерушісі
қызметін атқарушы ___________________________ Мустафина А.Қ.
Жұмыс жетекшісі
Э.ғ.к., доцент ___________________________ Даулиева
Ғ.Р.
Тапсырманы орындауға
алған студент ___________________________ Ермекқызы А
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ЖОҒАРҒЫ МЕКТЕБІ
ҚАРЖЫ КАФЕДРАСЫ
ҚАРЖЫ мамандығы
3 курс Ф09К2 тобының студенті Ермекқызы А.
Тұтыну несиесі, оны ұйымдастыру және даму перспективалары атты
тақырыбында диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
___ ____ 2012 ж. № __ бұйрығымен
бекітілді.
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі ______ _____________________
Жұмыстың бастапқы мәліметтері: Банк ісі бойынша заңды және нормативті
актілер, ҚР Президентінің халыққа жолдауы, Банк ісі бойынша әдебиеттер,
оқулықтар мен оқу құралдары
Диплом жұмысындағы толықтырылуы қажет сұрақтар тізімі немесе жұмыстың
қысқаша мазмұны:
а)_________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ __________________________
ә)___________________________________ _______________________________________
___________________________________ __________________________
б)___________________________________ _______________________________________
___________________________________ __________________________
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА КОММЕРЦИАЛЫҚ БАНКТЕРІНІҢ ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРДЫ 8
ТҰТЫНУ НЕСИЕСІМЕН НЕСИЕЛЕНДІРУДІҢ ТОЕРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тұтыну несиесінің экономикалық мәні мен атқаратын қызметі 8
... ... ...
1.2 Тұтыну несиесінің жіктелуі 20
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
1.3 Тұтыну несиесін жүргізудің шетел тәжірибесі 27
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
2 ҚР БАНКТЕРІНІҢ ТӘЖІРИБЕСІ НЕГІЗІНДЕ ТҰТЫНУ НЕСИЕсін үйымдастыруды 34
ТАЛДАУ (БанкЦентрКредит АҚ тәжірибесінде)
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
2.1 екiншi деңгейлi банктердiң тұтыну несиесi нарығының ағымдағы 34
жағдайын талдау ... ... ...
2.2 БанкЦентрКредит АҚ жеке тұлғаларды тұтынушылық несиелеуін талдау 50
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2.3 Жеке тұлғаға несие беру және қайтару тәжiрибесi 71
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
3 Тұтыну несиесін ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН даму 79
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..83
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 86
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі – Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында
қаржы жүйесінде банк саласы өте жақсы дамып келе жатқан секторға жатады.
Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін жариялағаннан соң өзінің қаржы
саласын, соның ішінде банк секторын дамытуға көңіл бөлді.
Қазіргі коммерциялық банктер туралы сөз қозғағанда, несиелік жүйенің
басқа да буындары сияқты олардың үнемі дамып отырғандығын айта кету керек.
Яғни, операциялар формасы, бәсеке әдістері, бақылау және басқару жүйелері
өзгеруде. Коммерциялық банктердің мынадай бастапқы қызметтері бар:
депозиттер қабылдау, ақшалай төлемдерді және есеп айрысуларды жүзеге асыру,
несие беру.
Нарықтық экономика жағдайында, ел экономикасы үшін тұтыну несиесінің
атқаратын қызметі өте зор. Қай деңгейде болмасын несиелік мекемелер өз
қызметтерін толық көлемде жүзеге асыруда. Қазіргі таңда Қазақстан
Республикасында тұтыну несиесінің қарқыны жылдан жылға өсіп келе жатыр. Осы
операциялар мен қызметтерді халыққа ұсыну арқылы несиелік мекемелер банк
қызметі нарығын дамытуда. Ол отандық банктер үшін өте маңызды құбылыс. Мұны
Қазақстан халқына жолдауында еліміздің басшысы да атап өткен.
Қазақстандық банктер өз кезегінде өзінің мақсатын орындауға және нақты
экономика секторының кредиттік ресурстарға деген қажеттілігін қамтамасыз
етуге тиіс. [1] Жеке тұлғаларды несиелеу нарықтық экономиканың ең маңызды
әрі динамикалық құрылымы болып табылады. Өйткені тұтынушылық несиелеу
халықтың әл-ауқатын жақсартуға көмектеседі. Халық өзі қалаған тауарын
таңдап, несие алу арқылы сатып ала алады. Сол арқылы тауар өндірушілердің
өнімдері тез өтіп, өндіріс көлемін кеңейтеді, қосымша жұмыс орындары
ашылады. Жеке тұлғаларды несиелеу мемлекетке де, кәсіпорындарға да, жеке
тұлағаларға да өте тиімді.
Коммерциялық банктердің дәстүрлі базалық қызметі-экономиканы және
халықты несиелелендіру, яғни экономиканы және заңды тұлғалар мен жеке
тұлғаларды несиелендіру. Жеке тұлғаларды несиелендіруге тоқталатын болсақ
жеке тұлғалар көбінесе тұтыну несиесін пайдаланады.
Жеке тұлғаларды несиелеу халықтың өмір деңгейін арттыруға бағытталған
мемлекеттік несие саясатының маңызды бөлігі болып табылады. Өнеркәсібі
дамыған елдерде тұрғындар өзінің жыл сайынғы табысының 18-20% -ын тұтыну
несиесін өтеуге жұмсайды. Қазақстанда несиенің бұл формасы мүлдем дамымай
қалды десе де болады. Халық борышкер болудан қорқады, оның үстіне, тұтыну
несиесінің пайыздық мөлшерлемесі айтарлықтай жоғарғы деңгейді құрайды. Тек
соңғы жылдары ғана халық несиенің мәнін түсініп, несие ала бастады. Жеке
тұлғаларды несиелелендіру белгілі бір дәрежеде табыстары біркелкі емес
тұрғындардың өмір деңгейін салыстырмалы түрде теңестіреді, әр түрлі
әлеуметтік топтардың тұтыну деңгейі мен құрылымының арасындағы
айырмашылықты жояды. Коммерциялық банктер беретін тұтыну несиесі жеке
тұлғаларға оның ағымдық сипаттағы қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін
беріледі. Оның ішінде, жеке шаруашылықтағы өндірісті дамытуға, құрылыс
салуға, тұрғын үйді жөндеуден өткізуге, ұзақ уақыт пайдалануға жарамды
заттарды сатып алуға беріледі.
Жеке тұлғаларды несиелендіру көптеген елдерде маңызды рөл атқарады.
Осыған орай, мемлекет тарапынан реттеліп отыратын болады. Ол қадағаланады
әрі банктік және коммерциялық несиелерге бақылау қойылады. Жеке тұлғаларды
несиелендіру халықтың тауарға деген сұранысын ынталандырады әрі олардың
өндірілуі мен сатылуын арттырады. Сондықтан жеке тұлғаларды несиелендіру
ақша-несие саясатының басым бағыты болып қала береді.
Диплом жұмысының мақсаты - тұтыну несиесі мен оны ұйымдастыру және
даму мәселелерін кешенді әрі құрылымдық түрде ашу, коммерциялық банктердің
тқтынушылық несиелеуін талдау арқылы банктердің несие беру шарттарын
қарастырып, жақсарту. Осы мақсатқа жету үшін мынадай мәселелер қойылған:
- тұтыну несиесінің мазмұнын анықтау;
- коммерциялық банктердің қазіргі күнгі жеке тұлғаларды несиелеу жүйесін
қарастыру;
- коммерциялық банктердің тұтыну несиесінің процестерін талдау;
- коммерциялық банктердің тұтыну несиесінің жолдарын қарастыру.
Диплом жұмысының міндеттері:
- тұтыну несиесінің экономикалық мазмұнын ашып көрсету;
- екінші деңгейлі банктерде жеке тұлғаларды несиелеу жағдайы ашу;
- БанкЦентрКредит АҚ-ның мәліметтері негізінде тұтыну несиесінің
қазіргі кездегі жағдайына талдау жасау;
- Қазақстан Республикасында тұтыну несиесінің жетідіру жолдарын көрсету.
Диплом жұмысының объектісі – БанкЦентрКредит АҚ болып табылады.
Дипломдық жұмысты жазуға ҚР-ның Ұлттық Банк туралы заңы, мерзімдік
басылымдардардағы ақпарат материалдары,сайттар,шетелдік және отандық
экономистер мен ғалымдардың еңбектері және экономикалық әдебиеттер негіз
болды.
Жұмыс құрылымы бойынша кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Жұмыстың бірінші бөлімінде коммерциялық
банктердің жеке тұлғаларды несиелеудің теориялық негізі қарастырылады.
Екінші бөлімде коммерциялық банктердің тұтыну несиесін талдау келтірілген.
Үшінші бөлімінде коммерциялық банктердің тұтыну несиесінің қазіргі жағдайы
және даму болашағы туралы қарастырылған.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА КОММЕРЦИАЛЫҚ БАНКТЕРІНІҢ ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРДЫ ТҰТЫНУ
НЕСИЕСІМЕН НЕСИЕЛЕНДІРУДІҢ ТОЕРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Тұтыну несиесінің экономикалық мәні мен атқаратын қызметі
Несие айырбас сатысында пайда бола отырып, қарыз мәмілесінің формасы
ретінде құн қоғалысының үздіксіздігін қамтамасыз етеді. Құн қозғалысы несие
қозғалысының негізі болып табылады. Айырбас процесінде мәміленің екі түрі
ажыратылады : қарыз мәмілесі және сатып алу – сату мәмілесі. Несие қарыз
мәмілесі ретінде тауарлар айналысы процесіне себепші болады. Қарыз мәмілесі
тауар айналысының ерекше формасы және сатып алу – сату кезінде тауарларды
өзара ұсыну бір мезгілде жүреді, қарыз мәмілесі кезінде эквиваленттің
қайтарылуы кейінге қалдырылады. [2]
Несиені экономикалық категория ретінде қарыз мәмілесі негізінде
көрінетін және дамитын өндірістік қатынас арқылы анықтау керек. Қарыз
мәмілесі несиені экономикалық категория ретінде өз бетінше сипаттамайды,
оны осы мәміле негізінде пайда болатын өндірістік байланыстар немесе жүзеге
асыру формасы – қарыз мәмілесі болып табылатын өндірістік қатынастар
сипаттайды. Қарыз мәмілесі тауар шаруашылығының әр – түрлі сатыларына тән.
Экономиканың тарихи дамуымен бұл мәмілелер ұлғаяды, жетілдіріледі және
жалпылама мәнге ие болады.
Әр – түрлі шаруашылық жүйелерінде кездесетін мәміле типтерінің
формалды ұқсастығы олардың бір атауымен – несие - бекітіледі, бірақ әр
түрлі дәуірлердің несиелік қатынастары бір атауды сақтай отырып әр түрлі
мәнге, мазмұнға және табиғатқа ие.
Несие түсінігі келесі түрде белгіленеді. Бақыланатын халық шаруашылығы
құбылыстарының барлық жиынтығының іріктелініп алынады, одан кейін бұл
құбылыстар талданады, төмендегідей белгілерге бөлінеді: біріншіден, олардың
барлығына тән белгілері; екіншіден, бұл белгілердің ішінен тек таңдалған
құбылыстарға тән белгілер ғана сақталады. Несие деп аталатын әлеуметтік
байланыстар: әр түрлі тарихи кезеңдерде, тауар шаруашылығының алғаш пайда
болуы кезінде, дамыған нарықтық шаруашылық дәуірінде де бар.
Ғ.С Сейітқасымов өзінің Ақша,несие,банктер оқулығында несиеге
мынадай анықтама беріледі: несие – пайыз төлеу шартында белігілі бір
мөлшерде және белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға беру негізінде
қалыптасатын ақшалай қатынстар жиынтығы деп тұжырымайды. [3]
Ал экономикалық сөздікте несиеге келесі анықтаманы береді: несие –
бір тұлғаның екінші тұлғаға қарыз түрінде ақша немесе тауар материалдық
құндылықтар беру жөніндегі мәміле.
Несиенің мәнін ашу – бұл несиені экономикалық қатынастардың біртұтас
жүйенің элементі ретінде көрсететін, оның мәнді анықтығын білдіретін
сапаларын тану болып табылады. Сондықтан да несиенің қажеттігін және мәнін
ашу үшін несиенің құрылымын қарастырайық.
Несие құрылымы несие беруші мен қарыз алушыдан, сондай-ақ қарыз
капиталынан тұрады. Мұндағы несие беруші мен қарыз алушыларды несиелік
мәмілеге қатысушы тараптар немесе оларды несиелік қатынас субъектілері деп
атауға болады. Осы тараптардың біреуі болмаса несиелік мәміле жасалмайды.
Несие беруші – қарыз беретін несиелік қатынастың бір бөлігі. Несие
берушілерге мемлекет, банктер (орталық және коммерциялық), банк типтес
мекемелер мен қаржылық ұйымдар, сондай-ақ халықаралық қаржы ұйымдары да
жатады. Кейбір жағдайларда несиенің коммерциялық формада берілуіне
байланысты несие берушіге өнім өндіруші кәсіпкерлер де жатқызылуы мүмкін.
Ал, қарыз алушыларға қаражатқа деген уақытша қажеттілігі бар кез келген
заңды және жеке тұлғалар жатады.
Несиелеу объектісі - бұл несиенің пайдалану заты, яғни қарызға
берілетін құн болып табылады.
Несиелеу объектісі материалды құндылықтар, өндіріс және айналыс
шығындары түрінде, сол сияқты, егер несие материалдық жағынан қамтамасыз
етілмеген жағдайда, банк алдындағы шаруашылық ұйымның міндеттемесі ретінде
де болады. Материалдық қамтамасыз етілген несиелеу объектісіне өндірістік
шикізат қорларын, негізгі және көмекші матариалдарды, жанар-май, ыдыстар,
сатып алынатын жартылай дайын өнімдер, азықтар және басқа да материалды
құндылықтардың маусымдық жинағы және өнеркәсіптегі дайын өнімдердің және
сауда ұйымдарындағы тауарлардың маусымды қорлары жатады. Мұндай қорларды
жасау ең бастысы, өндіріспен және өнімдерді сату процесімен тығыз
байланысты.
Несиелеу объектісіне экспортты және импортты тауарлар мен қызметтермен
жабдықтау, экономикалық қызметке байланысты шығындар, кәсіпкерлік қызметпен
айналысатын заңды және жеке тұлғалардың сатып алынатын шикізаттары,
материалдары, құралдары және басқа да мүліктері, ломбардтық операциялар,
шаруашылық субъектілердің кірістері мен шығыстары арасындағы алшақтық
жатады.
Ұзақ мерзімді несиелеу объектілеріне жататындар мынадай түрлерге
бөлінеді:
- өндіріс объектілерінің құрылысы;
- өндіріс объектілерін қайта құру, техникалық жағынан қайта
қаруландыру және кеңейту;
- техникалар, құрал-жабдықтар және көлік құралдарын сатып алу;
- жаңа өнім шығаруды ұйымдастыру;
- өндірістік емес маңызы бар объектілерді салу.
Жеке тұлғаларды несиелеу кезінде банктік несиелеу негізгі қағидаларға
сәйкес жүзеге асырады. Оларға жатады : несие қайтарымдылығы, мерзімділігі,
төлемділігі, қамтамасыз етілуі, дифференциалдығы мен мақсаттылығы. Оның
әрқайсысына қысқаша тоқталайық:
Несиенің қайтарылымдылығы оның экономикалық категория ретінде басқа
да тауарлы – ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан
ажыратылатын ерекшелігімен сипатталады. Қайтарылмайтын несие болмайды.
Сондықтан да, қайтарымдылық - несиенің ажырамас бөлігі болып табылады.
Мерзімділік – белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне
негізделген несиенің ерекше бір белгісі. Ол, яғни несие берушінің қарыз
алушыға берілген қаражаты белгілі бір уақыт ішінде келісілген тәртіпке сай
қайтарылуға тиістілігімен қорытындыланады. Осыдан келіп, несиенің
қайтарымдылық принципі туындайды.
Несиенің төлемділігі – бұл несие беруші қарыз алушыға берілетін
қаражатты қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатындығын
білдіреді. Іс жүзінде ақылылық несиені пайдаланғаны үшін төленетін сыйақы
(пайыз) түрінде беріледі.
Несиенің берілген түрі келесі функцияларды атқарады:
1. шаруашылықтың салалары арасында капиталдың қайта бөлуін жеңілдету
арқылы пайданың орта нормасының құрылуына көмектеседі;
2. еңбек тиімділігін арттырады;
3. тауарлардың өткізу нарығын кеңейтеді;
4. тауарларды шығару процесі мен пайданы алу процесін жеделдетеді;
5. тауар мен қолма – қол ақша айналысымен байланысты айналым шығындарын
төмендетуде үлкен рөльді атқарады.
Жалпы несие экономикалық категория ретінде келесі қызметтерді
атқарады:
1. қайта бөлу;
2. айналыс шығындарын үнемдеу;
3. айналыстағы ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
4. капиталдың шоғырлануын жеделдету;
5. ғылыми – техникалық прогрессті жеделдету. [4]
Сонымен өзінің негізі бойынша жеке тұлғаларға берілетін несие – сауда
кәсіпорындардың төлемдерді кейінге төлеу шартымен берілген тұтынушылық
тауарларды сату немесе банктердің тұтынушылық тауарларды сатып алуға, жеке
сипаттамадағы шығындарды төлеу (медициналық қызметтерді төлеу, білім алу
және т.б. ) және жеке тұлғаларға ипотекалық несиелерді беру болып табылады.
Берілген несиелердің банктің басқа несиелерден айырмашылығы бұл несиелер
жеке тұлғалардың қарыздық қаражаттарда қажеттілігін қанағаттандыру үшін
қолданылады. Сондықтан да берілген несие халықтың өмір деңгейінің
жақсартуымен байланысты болып келеді. Оның көмегімен қарыз алушы тауарлар
мен қызметтерді төлеуге жағдайы болғанға дейін тұтына алады, ал оның
нәтижесінде өмір деңгейін көтере алады.
Жеке тұлғаларды несиелеу халықтың өмір деңгейін теңестіру, қала мен
ауыл халықтың тұтыну құрылымы мен деңгейі арасында айырмашылықты төмендету
сияқты әлеуметтік есептерді шешуге көмектеседі. Сонымен қатар несиеге сату
тауарларды өндірудің арттыруына негізгі алғышарт болып табылатын халықтың
тұрақты сұранысқа себеп болады, ал бұл өз уақытта тауардың өзіндік құнын
төмендетіп, бағалардың төмендеуіне обьективті алғышарттарды құрайды.
Жеке тұлғаларды несиелеумен байланысты пайыздық тәуекелдің мүмкін
пайда болуы тартылған ресурстардың банктік бағасы өте жоғары болған
жағдайда пайда болады. Бірақ мұндай несиелер бойынша мөлшерлеме төмен
болады, сондықтан да тартылған банктік қаражаттар бойынша нарықтық пайыздық
мөлшерлеме мен несиелік келісімдер бойынша қарыз алушылар өзінің
міндеттемелік қаражаттарын орындамау пайызы несиелердің көп бөлігінің
пайдалы болмау үшін күрт жоғарлауы керек.
Несиелердің экономикалық айналымнан тәуелдігінің мәнін қарастырайық.
Олардың көлемі қарыз алушылар өзінің болашағы бойынша оңтайлы ойлағанда,
яғни экономикалық өсу сатысында көбейеді және керсінше экономикалық
құлдырау сатысында, әсіресе жұмыссыздық өскен жағдайында көптеген жеке
тұлғалар банктен қарыз алудың көлемін шектейді. Несие алушы жеке тұлғалар
пайыздық мөлшерлеменің өзгеруіне көп көңіл бөлмейді. Үй шаруашылығы жағынан
несие алу пайыздық мөлшерлемелер көзқарасынан салыстырмалы түрде икемді
емес. Олар несиелік келісім бойынша ай сайынғы төлемдер көлеміне алынатын
пайыздық мөлшерлемелерге қарағанда көбірек көңіл аударады. Мұндай қарыз
алушылар үшін мөлшерлеме деңгейі көбінесе негізгі фактор болып табыламайды,
несиені қолдану көбінесе табыс пен білім деңгейіне тәуелді болады. Жоғары
табысы бар тұлғалар мен жоғары білім деңгейі бар тұлғалар несиені көбірек
қолданылады, берілген жеке тұлғалар несиені қалаған өмір деңгейіне жету
құралы ретінде қарастырылады.
Енді жеке тұлғаларды несиелеудің негізгі түрлерін қарастырайық. Егер
талдау үшін тұтыну несиесін алсақ, онда оның обьектісі құрылыс салу және
тұрғын үй сатып алу, ұзақ пайдалануға жарамды және қымбат тұратын тауарлар
(ұзақ мерзімде пайдалынатын заттар) мен ақша болып табылады. Ал субьектісі
несие беруші (коммерциялық банктер, арнайы ұйымдар, дүкендер және басқа да
кәсіпорындар.), қарыз алушылар – жеке тұлғалар болып табылады. Тұтыну
несиесі халыққа оның ағымдық сипаттағы қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін
беріледі. Оның ішінде, жеке шаруашылықтағы өндірісті дамытуға, құрылыс
салуға, тұрғын үйді жөңдеу, ұзақ уақыт пайдалануға жарамды және қымбат
тұратын заттарды сатып алуға беріледі. Несие халыққа тауарлы формада және
ақшалай формада берілуі мүмкін. Тауарларды несиеге сатып алуда сатып алушы
тауардың құнын ай сайынғы жарнамен төлеп қоймай, сонымен бірге ол несие
пайдалғаны үшін пайыз төлейді. Несиелік өнім ретінде бұл несиелер келесідей
сипаттаманы иемдейді: несие валютасы, несие мерзімі, қамтамасыз етудің
түрі, ұсыну формасы және өтеу тәртібі.
Жалпы сипаттамасы:
1. Несие валютасы. Несиелер ұлттық валютада – теңгеде беріледі, бірақ
несие соммасы несие беру күніндегі АҚШ долларында (USDтеңге)
бекітіледі. Несиені қайтару несиені беру күнінен оның нақты қайтару
күнінге дейін доллар курсынынң өзгеруін ескере отырып теңгеде
қайтарылады, бірақ бұл сомма берілген несиенің теңгедегі соммадан аз
болмау керек;
2. Несиелеу мерзімі. Қысқа мерзімге (1 жылға дейін) және орта мерзімге
(1 жылдан 3 жылға дейін) беріледі. Ипотекалық несиелер 1 жылдан 15
жылға дейін, яғни олар ұзақ мерзімді сипаттаманы иемдейді;
3. Сыйақы. Пайыздарды есептеу ай сайын берілген несиенің валюталық
эквивалент соммасынан несиелік ресурстарды қолдаудың нақты күндер
саны үшін, берілген және қайтару күнін есепке алғанда айдың соңғы
жұмыс күнінде жүзеге асырады. Пайыздарды төлеу ай сайын жүзеге
асырады. Несиенің мерзімге дейін қайтаруы кезінде есептелетін
пайыздар несиені қолданудың нақты уақыты үшін жүзеге асырады;
4. Қамтамасыз етілуі. Қарыз алуышының жеке меншігі болып табылатын
кепілдіктер, банк шоттарындағы ақшалай қаражаттар, алынатын тауардың
кепілі, жылжымайтын мүлікті немесе көлікті кепілге беру;
5. Несиені ұсыну формасы. Несиелер берілу мүмкін:
- қарыз алушының банк шотынан несие соммасын сатушының ағымдағы шотына
аудару арқылы;
- қарыз алушының банк шотына несиені мақсаты қолдануды растайтын құжат
болған жағдайда кейінен қолма – қол ақша алу арқылы аудару.
6. Өтеу тәртібі. Несиелер өтеу графигіне сәйкес өтеледі. Несиені
өтеудің келесі әдістері бар:
- ай сайын тең сомма арқылы (есептелген сыйақыны есептегенде негізгі
қарыздың соммасы);
- ай сайын есептелген сыйақыны есептегенде негізгі қарыздың соммасының
тең соммасымен (сыйақы соммасы қарыздың қалдығына байланысты төмендейді );
- несие келісімнің мерзімнің соңында, егер несие соммасын толық
жабатын салымның бар болған жағдайда және ай сайынғы есептелеген сыйақыны
өтеу шартымен.
- қарыз алушының қаржылық жағдайын есептегенде жеңілдігі бар кезең
және жеке гарфигін бекіту арқылы.
Несиенің берілген түрінің жүйесі несие бойынша қарызды уақытылы
өтеуге мүмкіндік беретін тұрақты ақшалай табысты иемдейтін жеке тұлғаларға
арналған. Банкпен берілетін несие соммасы кепілге берген мүліктің банкпен
бекітілген нарықтық бағадан (бағалау кезеңінде) 70 % көп емес бөлігін
құрайды. Тұтыну несиесі халықтың тауарға деген сұранысын ынталандырады және
олардың өндірілуі мен сатылуын арттырады.
Жеке тұлғаларға берілетін несиелердің классификациясының критерияларын
анықтау олардың әр – түрлі түрлерін қарастыруға мүмкіндік береді. Олардың
әрқайсысын қарастырайық.
Банктік тұтыну несиелер мынадай түрлерге жіктеледі:
1) Қамтамасыз етуіне байланысты банктік тұтыну несиелері жылжымайтын
және жылжыйтын мүлікті кепілге ала отырып берілетін несиелер; қамтамасыз
етілген және қамтамасыз етілмеген болып бөлінеді. Кепіл ретінде бағалы
қағаздар, жылжымайтын мүлік және басқа да әр – түрлі активтер бола алады.
Қамтамасыз ету несие өтелуіне кепіл бере алмайды, бірақ тәуекелді
төмендетеді, өйткені таратылу жағдайында банк банктік несиенің қамтамасыз
ету болып табылатын қандай да бір активтерге байланысты басқа қарыз
алушыларға қарағанда артықшылықтарды иемдейді.
2)Өтеу тәсіліне байланысты:
- Мерзімді;
- Мерзімсіз.
Мерзімді несиелерге жатады :
– Несиені тең кезеңдермен өтеу (ай сайын, тоқсан сайын және т.б);
– Несиені тең емес кезеңдермен өтеу (несиені өтеудің төлем соммасы
анықталған факторларға байланысты өзгереді (төмендейді немесе
көбейеді) ).
Несиені мерзіммен беру кезінде несие соммасы бүкіл келісім бойы
бөліктермен аудырылады. Өтеудің мұндай тәртібі қарызды бір уақытылы төлеуге
қарағанда қарыз алушыға пайдалы. Банк үшін де ол пайдалы, өйткені ол
несиенің айналымдылығын үлкейтіп, жаңа салымдарға несие ресурстарын
босатады. Несиені мерзімсіз өтеу кезінде несие бойынша қарыз және пайыз бір
уақытылы жүзеге асырады. Мұндай несиелерге мысалы биржинг - жеке тұлғаларға
жаңа үйді сатып алуға берілетін несие соммасы жаңа және ескі үй иесі
бағасының айырмашылығы ретінде берілетін несиелер.
Жеке тұлғаларға берілетін несиелердің классификациясы әр – түрлі
белгілер бойынша ажыратылады, мысалы қарыз алушының типі бойынша,
қамтамасыз етудің түрлері бойынша, өтеу мерзіміне байланысты, қолданудың
мақсатты бағытталуына, несиелеу обьектісі, көлемі және т.б болып бөлінуі
мүмкін.
3) Ұсыну тәсіліне байланысты:
Ұсыну тәсіліне байланысты тікелей және жанама тұтыну несиелері болып
бөлінеді.
Тікелей несиелеу банктердің тікелей қарыз алушыларға берілетін немесе
әр – түрлі сатушылардан тұтыну міндеттемелерін сатып алуды білдіреді.
Тікелей несиелеу жеке әңгімелесу негізінде жүргізіледі және ол әр – түрлі
үстеме шығындардың пайда болуымен байланысты болып келеді. Жанама несиелеу
әр – түрлі банк қызметтердің нарықтағы қатысушыларына байланысты дилерлік
келісімдер немесе сауда индоссаментін кепілге беру арқылы беріледі.
Несиелеудің берілген түрі банктерге несие портфель көлемін операционды
шығындардың көбеюінсіз үлкейтуге мүмкіндік береді.
Сонымен қатар жанама несиелердің өзі өтемеу тәуекелінен қорғау
тәсіліне байланысты бөлінеді:
– кері талапқа толық құқықпен несиелер. Банк үшін ол несиенің
пайдалы түрінің бірі, өйткені бұл жағдайда сауда ұйымы банкке
сатылған барлық міндеттемелер мен келісімдерге кепіл береді;
– кері талапқа құқықсыз несиелер.
Сурет 1. Тікелей несиелеу кезінде ақша қозғалысының схемасы.
Дерек көзі: Ақша, несие, банктер: оқулық. Ғ.С Сейітқасымов [3]
Банктермен көліктерді сатып алуға берілетін несиелер екі әдіс арқылы
жүзеге асырылады: тікелей және жанама. Несиелеудің тікелей әдісі бойынша
банктік қарыз тікелей көлікті сатып алушыға – қарыз алушыға беріледі.
Берілген жағдайда сатып алушыдан ақшаны қайтармау тәуекелі толығымен банкке
жатқызылады. Тікелей әдіс бойынша қарыздарды беру хабарламасы көлікті
банктің серіктес – компаниядан сатып алған жағдайда ғана беріледі және ол
болашақта банк өкілі қатысуымен қарыз алушы мен сатушы арасында көлікті
беру – қабылдаудың үш жақты актісімен рәсімделу керек.
Жеке тұлғаларды несиелеудің көлікті сатып алуға арналған әдістің бұл
түрі келесі қажетті жағдайларды қарастырады:
- Сатып алынған заттың бағасынан 30 % төмен емес соммасында қарыз
алушының сатушыға аванстық төлеммен;
- Егер аванстық төлем соммасы қажетті аванстық төлем соммасынан төмен,
бірақ сатып алынған көліктің бағасынан 10 % төмен емес соммасын құрған
жағдайда, қарыз алушыға басқа қамтамасыз етуді беруге талаптар ұсынылады,
сонымен қатар қосымша кепіл ретінде : жылжымайтын мүлік (пәтер,үй) және
жылжыйтын мүлік (көлік,тұрмыс техникасы, жиһаз және т.б) болу мүмкін.
Тікелей несиелеу әдісі бойынша ақша қозғалысының кезектілігі мынадай:
және жасайтын тұлғаларға банктік қарызды беру жүзеге асырады. Бұл
жағдайда банк қарыз алушыға несиелеудің бекітілген лимитімен және несие
сызығын толықтыру шартымен несие сызығын ашады. Несиелеудің жанама әдісі
кезінде көлікті сатып алушы жағынан қарызды қайтару жауапкершілігі көлікті
жасайтын және шығаратын кәсіпкерлік – қарыз алушыға жатады.
Несие келісімі бойынша қажетті шарты болып сатып алушының бастапқы
жарнаны төлеу болып табылады. Несие сызығын толықтыру қарыз алушының үш
жақты кепіл келісімін бекіту және оны өкілетті мемлекеттік органда тіркеу
шартымен ғана жүзеге асырады:
- Банк, қарыз алушы және соңғы тұтынушы арасында жүзеге асырады;
- Кепіл беруші - көлікті сатып алушы болып табылады.
Ұсыну тәсіліне қарай :
1. бір реттік;
2. револьверді.
Револьверді несиелер – клиенттерге несиелік карточкалар немесе
овердрафт түрінде берілетін несиелер. Клиенттер шоттағы қалдық қаражатынан
көп соммадан соммаға чекті жазу мүмкін (несие чегі), бірақ банкке овердрафт
қолдану үшін пайызды төлейді.
Ағымдағы шоттардың мерзімге төлеумен түріндегі берілетін тұтыну
несиесі – автоматты түрде қайта қалпына келетін несиеболып табылады. Оның
мәні банк қарыз алушының төлем қабілеттілігін зерттеу негізінде қарыздың
мүмкін максималды соммасын анықтау болып табылады. Мысалы, егер қарыз алушы
өз табысынан ай сайын банкке 100 АҚШ доллар қарызды өтей алса, онда банк
1 200 – 2 400 доллар көлемінде 12 – 24 айға қарызды бере алады. Несиенің
бекітілген соммасын қарыз алушы банкпен берілген чектер арқылы қолданады.
Ай сайынғы төлемдерді төлеу сайын қарыз алушының банкке қарызы төмендеп, ал
несиелеу лимиттің бос қалдығы көбейіп қарыз алушымен қайта қолдануы мүмкін.
Жанама несиелеуді жүзеге асырғанда ақша қозғалысының кезектілігі.
Сурет 2. Жанама несиелеу кезінде ақша қозғалысының схемасы
Дерек көзі: Ақша, несие, банктер: оқулық. Ғ.С Сейітқасымов [3]
Ұсыну тәсіліне қарай :
3. бір реттік;
4. револьверді.
Револьверді несиелер – клиенттерге несиелік карточкалар немесе
овердрафт түрінде берілетін несиелер. Клиенттер шоттағы қалдық қаражатынан
көп соммадан соммаға чекті жазу мүмкін (несие чегі), бірақ банкке овердрафт
қолдану үшін пайызды төлейді.
Ағымдағы шоттардың мерзімге төлеумен түріндегі берілетін тұтыну
несиесі – автоматты түрде қайта қалпына келетін несиеболып табылады. Оның
мәні банк қарыз алушының төлем қабілеттілігін зерттеу негізінде қарыздың
мүмкін максималды соммасын анықтау болып табылады. Мысалы, егер қарыз алушы
өз табысынан ай сайын банкке 100 АҚШ доллар қарызды өтей алса, онда банк
1 200 – 2 400 доллар көлемінде 12 – 24 айға қарызды бере алады. Несиенің
бекітілген соммасын қарыз алушы банкпен берілген чектер арқылы қолданады.
Ай сайынғы төлемдерді төлеу сайын қарыз алушының банкке қарызы төмендеп, ал
несиелеу лимиттің бос қалдығы көбейіп қарыз алушымен қайта қолдануы мүмкін.
Овердрафт – нәтижесінде деббетік сальдо құрылатын клиенттің шоты
бойынша қаражатты аудару арқылы жүзеге асырылатын қысқа мерзімді несиенің
түрі. Овердрафты қолдану құқығы сенімді клиенттерге беріледі. Овердрафт шот
иесіне шоттағы қалдықтан көп соммаға чекті жазуға мүмкіндік береді.
Овердрафты қолдану үшін клиент банкпен алдын ала келісім бекітеді және
қарыздың мақсаты мен мерзімі туралы келісіледі. Овердрафт бойынша пайыздық
мөлшерлеме банктің базалық пайыздық мөлшерлемеге негізделіп бекітіледі және
базалық мөлшерлеме өзгерген сайын өзгереді. Бірақ кейбір шоттар бойынша
мөлшерлеме қарыздың бүкіл мерзімге бекітіледі. Овердрафт кезінде клиент
дебеттік сальдоның төмендеуін байқау керек, бірақ ол оңай емес, өйткені
ақшалар әрдайым шотқа түседі және шоттан алынады.
Несиелеудің құралдарына байланысты :
1. чектік несиелер;
2. несие карточкалары.
Чектік несие – чек шотымен байланысты несиені беру. Чектік несиенің
екі негізгі түрі бар. Олардың ең көп тарағаны тұлғада жай ағымдағы шоттың
болуы мен чек шотында қалдық біткен кезде автоматты түрде несиені беруді
қарастыратын несиені айтамыз, берілген жүйені овердрафтты шот деп атайды.
Көп жағдайда несие чек шотта қалдықтан көп болған кезде автомматы беріледі.
Кейбір банктерде овердрафт шотымен бірге чекті кепілдеме карточкалар
қолданылады. Олар клиентті идентификациялау үшін қолданылады. Кепілдеме
карточкаларда идентификационды нөмір, мерзімі және клиенттің қолы болады.
Чектік несиенің басқа түрі ерекше чек шоты мен ерекше банктік чектерді
қолдануымен байланысты болып келеді. Мұндай чектер ерекше форма мен кодын
иемдейді.
Мұндай несиелеудің бірқатар артықшылықтар мен кемшіліктерді иемдейді.
Оның шығындары азырақ және несие карточкалармен салыстырғанда жеңіл
бақыланады. Бұл несиенің түрі банкке барғанда ғана және банк несие
қабілеттілігін талдағаннан кейін ғана несиені ашуға жол береді.
Несие карточкалары. Жеке тұлғаларды несиелеуді дамудың негізгі
ерекшелігі болып табылады және соңғы жиырма жылдар арасында банктік несие
карточкаларын қолдану екі есе өсті. Банктік несие карточкалар чек шоттарына
негізделмейді және үш жақтың қатысуын талап етеді: карточка иесі, банк және
сауда ұйымы. Қарыз алушыларға берілген пластикалық карточка сауда ұйымдарға
банк карточка ұстаушысына несие ашуын кепілдегенін растайды. Сауда ұйымы
пластикалық карточкаларды тауарлар мен қызметтер үшін төлем ретінде алуын
растайды. Несие карточкасы клиенттің банкпен депозиттік және қарыз
операцияларының жағдайы қанағаттанарлы болған жағдайда беріледі. Әр
карточка бойынша несие лимиті белгіленеді. Карточкалар кезең сайын қайта
қалпына келтіріледі, оның арқасында банк клиенттің несие қабілеттілігін
бақыла алады. Несие карточкасы – қаржылық міндеттемелердің реттеудің ерекше
әдісі. Олар қымбат тұратын заттарды сатып алуға жаралмайды. Берілген
несиелеудің мысалы ретінде Master card және VISA компаниялармен
шығаратын несие карточкалары болып табылады.
Пайыздарды алу әдісі бойынша.
Беру мезетінде пайыздарды өтеумен берілетін несие; несиені төлеген
кездегі пайыздарды төлеумен берілетін несиелер; несие қолданудың бүкіл
мерзімі бойы пайыздарды тең салымдармен берілетін несие (тоқсан сайын,
жарты жылда бір рет, немесе ерекше бекітілген гарфик бойынша) болып
бөлінеді.
Сонымен қатар аннуиттетік төлемдермен төленетін несие, яғни несие
қолдану үшін біруақытылы пайыздарды төлеумен берілетін несиелер жатады.
Несиенің мақсатты бағыттылғаны бойынша :
Қолдану бағыты немесе несиелеу обьектісі бойынша мақсатты және
мақсатты емес болып бөлінеді.
Мақсатты несиелерді берген кезде банк несиенің мақсатты қолдануын
бақылайды, көбінесе оларға: құрылысқа немесе үйді сатып алуға, ұзақ
мерзімді тұтынатын тауарларды сатып алуға, білім алуға арналған несиелері
және басқалар жатады.
Мақсатты емес несиелер жедел қажеттіліктерге беріледі (несиенің
мақсаты қолдануы банкпен бақыланбайды).
Несие келісімнің субьектісі бойынша :
Тұтыну несиелердің келесі түрлері қарастырылады:
← қарыз берушінің түрі бойынша – банктік тұтыну несиелері;
халыққа сауда ұйымдармен берілетін несиелер; банктік емес
типтегі несие ұйымдардың тұтыну несиелері (ломбард, өзаракөмек
кассалары, несие кооперативтер, зейнетақы қорлар және т.б );
қарыз алушылардың жұмыс жасаған кәсіпорындарда берілетін тұтыну
несиелері.
← Қарыз алушының түрі бойынша – халықтың барлық қабаттарына; әр
– түрлі әлеуметтік топтарға; жас бойынша; табыс деңгейіне, несие
қабілеттігіне және төлем қабілеттілігіне байланысты; VIP
–клиенттерге, студенттерге, жас отбаласыларға берілетін несиелер
болып бөлінеді.
Несиелеу мерзімі бойынша:
← Қысқа мерзімді – (мерзімі бір күннен бір жылға дейін) ол несиенің
ең көп тараған түрі, ол келесі факторлармен байланысты: жағдайдың
дамуын нақты болжауға мүмкіндік бермейтін қазіргі уақытта нарыққа
өтудің экономикалық дамудың тұрақсыздығымен, ал ол сәйкесінше пайыз
несиелерін қайтарумен және саяси жағдайдың тұрақсыздығымен; нарықтық
пайыздық мөлшерлеменің өзгеруімен байланысты тәуекелден төмен
тәуелсіздігімен; несиені көп рет қолдануын болдырмау және қысқа
мерзімді несилердің жоғары өтімділігімен байланысты болып келеді.
Мұндай несиені анықталған мерзімге немесе талап етуге дейін
рәсімдеуге болады (тұрақты мерзімі болмаған соң, банк оның өтелуін әр
– уақытта талап ете алады).
← Орта мерзімді – (1 жылдан 3 – 5 жылға дейін мерзімге берілетін
несиелер)
← Ұзақ мерзіміді – (3 – 5 жылдан көп).
Қазақстан Республикасында несиенің орта мерзімі көбінесе 3 айдан 3
жылға дейін аралықты құрайды.
Несиелеу обьектісіне байланысты:
← Тауарлы несиелеу – ұзақ мерзімді тұтынатын тауарларды сатып алуға
жеке тұлғаларға берілетін несиелер (тұрмыс техникасын, аудио – видео –
радио – теле жабдықтарды, оргтехникасын және т.б )
← Қызметтерді төлеуге арналған несиелер – жеке тұлғаларға қымбат
тұратын қызметтерді төлеу үшін берілетін несиелер (медициналық, білім,
спорт – сапар және т.б);
← Көлікті сатып алуға немесе жөңдеуге берілетін несиелер;
← Ипотекалық несиелер – жеке тұлғаларға жылжымайтын мүлік обьектілерін
сатып алуға, жөңдеуге, құрылысқа берілетін несиелер (үй, пәтер,
саяжай, гараж және т.б )
Жеке тұлғаларды несиелеу схемасы.
Банктік тәжірибеде келесі схемалар : қалыпты, кепілдірілген, сауда
сақтандыру, сақтандырылған бар.
Берілген классификация несие тәуекелін бөлу бойынша банктің
серіктестердің құрылымы мен тұтыну қызметтердің категориясына байланысты
жүзеге асырады. Ең алдымен банк клиенттердің категорияларын анықтайық. Оның
4 категориясы бар:
А – бекітілген тізбеге сәйкес жалақы жобалардың қатысушы болып
табылатын банктің қызметкерлерін қоса алғанда, банк клиенттері.
АА – банкте жедел салымдарды иемдейтін банк клиенттері.
В – банкте шотты иемдемейтін, тұрақты жалақысын алатын және ірі
қаржылық – тұрақты компанияларда жұмыс жасайтын жеке тұлғалар;
ВВ – банкте шотты иемдемейтін банкке белгіссіз компанияда жұмыс
жасайтын және тұрақты жалақыны алатын жеке тұлғалар мен заңды тұлғаның
жоғары білімі жоқ жеке кәсіпкерлер; [5]
Енді жеке тұлғаларды несиелеудің 4 негізгі схемасын қарастырайық.
Жеке тұлғаларды несиелеу схемасы
1. Қалыпты
А - тұрақты еңбек ақының болуы;
- қарыз алушының жұмыс беруші компаниясымен кадрлық өзгерістер
мен жұмыстан шығару туралы хабарламаны қарастыратын серіктес
туралы келісімді бекіту;
- несиелеу обьектісінің кепіл келісімін рәсімдеу;
- 1 жылдан көп мерзімге несиелеу кезінде 20 % көлемінде алдын ала
жарнаны төлеу міндеттілігі
АА - несие соммасынан төмен емес көлемде банкте салымның болуы
(сыйақыны есепке алғанда);
- салымның кепіл келісімін рәсімдеу;
- қызмет төлеуден басқа, сыйақыны есептегенде несие соммасынан 30
% көп соммада салым болған жағдайда несиелеу обьектісінің кепіл
келісімін рәсімдеу;
- В және ВВ категорияларына клиентті салу арқылы салым соммасынан
көп сомманы бағалау;
В - кепілге берген мүлікті сәйкес органда тіркеумен және көлікті
сақтандыруымен, жылжымайтын мүлік немесе көліктің кепіл
келісімін рәсімдеу;
- 30 % көлемінде міндетті алдын ала жарнаның болуы.
ВВ - кепіл келісімін рәсімдеу;
- 40 % көлемінде міндетті алдын ала жарнаның болуы.
2. Сауда
А - қолданылмайды
АА - несие соммасынан төмен емес көлемде банкте салымның болуы
(сыйақыны есепке алғанда);
- салымның кепіл келісімін рәсімдеу;
- салым соммасынан 30 % көп емес соммада, бірақ пайыздарды есепке
алғанда салым соммасынан 100 % төмен емес салымның бар болған
жағдайда;
- салымнынң кепіл келісімі мен сатып алушы тауардың кепіл
келісімі рәсімделеді;
- А, В және ВВ категорияларына клиентті салу арқылы салым
соммасынан көп сомманы бағалау;
В - сатып алушы тауардың кепіл келісімі рәсімделеді;
- 30 % көлемінде міндетті алдын ала төлем.
ВВ - сатып алушы тауардың аманат келісімін рәсімдеу;
- 40 % көлемінде міндетті алдын ала төлем.
3. Сақтандырушы.
А - қолданылмайды
АА - қолданылмайды
В - Сақтандыру компаниясының талабы бойынша сатып алушы
тауарды зияннан сақтандырады.
- 30 % көлемінде тауардың міндетті алдын ала төлем (сақтандыру
компаниясымен келіскен жағдайда көлем төмендеу мүмкін).
ВВ - 10 % төмен емес көлемде тауардың міндетті алдын ала төлем
(сақтандыру компаниясымен келіскен жағдайда көлем
төмендеу мүмкін).
- Сақтандыру компаниясының талабы бойынша сатып алушы тауарды
зияннан сақтандырады.
- Қарыз алушы зияннан сақтандыруды өзі төлейді, ал кәсіпкерлік
тәуекелден сақтандыру бойынша шығындар несие үшін төлемге
кіреді.
4. Кепілдендірілген.
А - несие бойынша банк алдында кәсіпорын қызметкерлердің
міндеттемелерін орындауын қамтамасыз ететін кәсіпорынның
құжаттық кепілдемені беруі;
- ВВ категориясын қараңыз
АА - қолданылмайды
В - несие бойынша банк алдында кәсіпорын қызметкерлердің
міндеттемелерін орындауын қамтамасыз ететін кәсіпорынның
құжаттық кепілдемені беруі;
- ВВ категориясын қараңыз
ВВ - кәсіпорынның банкте депозит кеплідеме ашу және банкке
одан дефолт құру жағдайында кәсіпорынның
қызметкерлерінің несие бойынша қарыздарды өтеу үшін
соммасын аудару құқығын беру;
- Сонымен қатар кәсіпорын депозит кепілдеме шотында несие
соммасының көлемінен 10 % - дан төмен емес көлемінде
төмендемейтін қалдықты қамтамасыз ету керек;
- Депозит кеплідімені ашу шарттары мен одан ақшаны аудару тәртібі
келісіммен анықталады.
Халықтың тұтыну қажеттіліктерін несиелендіру кез келген мемлекеттің
дамуы үшін маңызды болып табылады. Өйткені, қоғамдағы азаматтың тұтыну
қажеттіліктерінің қанағаттандырылуы өмір сүру үшін қолайлы жағдайлардың
пайда болуы мен халықтың еңбек етуге деген қызығушылығы мен ынтасын
арттырады. Қоғамдағы әрбір азаматтың тұрмыс деңгейінің жақсаруы ел
жағдайының артуына өз үлесін тигізеді.
1.2 Тұтыну несиесінің жіктелуі
Әр түрлі елдерде жеке қарыз алушыларды несиелеуге байланысты әр түрлі
заңдар қолданылады, олардың бәріде баршаға ортақ нұсқама біріктіреді:
тұтынушылардың өмір деңгейін арттыруға қажетті мөлшерінде несиеге қол
жеткізу.
Біздің елімізде қайта құру процесіне дейін экономикада екі түрлі
тұтыну несиесі басымдылыққа ие болды:
- ұзақ уақыт пайдалануға жарамды тауарларды сатып алуға арналған
несие, (жанама сипатта болды, өйткені оны мемлекеттік банктің
делдалдылығы арқылы әртүрлі сауда ұйымдары беріп келді)
- тұрғын үй құрылысының несиесі,(жеке және коперативтік), несиесін
несие мекемелері (Мемлекеттік банк және Құрылыс банкі) тікелей
берді.
Қазақстан экономикалық дағдарыс қызған кезде, көпшілікке түсініксіз
болған, тұтынушыларды несиелендіру басталды. БАҚ кепілдікке несие алуды,
халық тұтынатын тауарларды бөліп төлеуге аса қымбат тұратын несиелер алуды
белсенді түрде жарнамалай бастады. Әрі бұл кезде, ресми статистика бойынша,
еңбек адамының ай сайынғы табысы айына 100 долларға да жетпейтін, ал елдің
басым көпшілігінің оданда аз болатын. [6]
Тұрғын үй несиесін, сонымен қатар тұтыну несиесінің кейбір түрлерін
беруді де жүзеге асырылды.
Тұрмысқа қажетті тұтыну несиесін ҚР Халық банкісі заңды тұлғаларды
несиелеуде қолданатын, атап айтқаны несиенің қайтарылуы, несие мерзімі,
несиенің мақсатты бағыты, несиенің ақылылығы және қамтамасыз етілуі секілді
принциптерді сақтай отырып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz