Исламдағы қиямет – қайым
Кіріспе
1.ИСЛАМДАҒЫ ҚИЯМЕТ . ҚАЙЫМ ЖӘНЕ АҚЫРЕТТІК СЕНІМГЕ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ДІНТАНУЛЫҚ САРАПТАМА
1.1. Қиямет. қайым және ақырет терминдерінің сөздік және ұғымдық мағыналары
1.2. Исламда ақыретке сенудің маңыздылығы
2. ҚИЯМЕТ . ҚАЙЫМ ЖӘНЕ АҚЫРЕТПЕН БАЙЛАНЫСТЫ ҰҒЫМДАР
2.1. Қиямет . қайымның үлкен және кіші белгілері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1.ИСЛАМДАҒЫ ҚИЯМЕТ . ҚАЙЫМ ЖӘНЕ АҚЫРЕТТІК СЕНІМГЕ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ДІНТАНУЛЫҚ САРАПТАМА
1.1. Қиямет. қайым және ақырет терминдерінің сөздік және ұғымдық мағыналары
1.2. Исламда ақыретке сенудің маңыздылығы
2. ҚИЯМЕТ . ҚАЙЫМ ЖӘНЕ АҚЫРЕТПЕН БАЙЛАНЫСТЫ ҰҒЫМДАР
2.1. Қиямет . қайымның үлкен және кіші белгілері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Тақырыптың өзектілігі: Әр халықтың сау – саламат өмір сүруі оның мәдениеті мен рухани байлығына тығыз байланысты. Егер адамзат рухани байлығы мен бойына сіңірген білімінен айырылса, онда олардың орнын сол заматта мәдениетсіздік және надандық қараңғылығы басады. Сондықтан әрбір саналы кісі ұлт мәдениетінің жойылып кетпеуіне аянбай ат салысып, қарсы тұруы керек және адамдардың жүрегінде қияметтің болатынына имане келтіріуге дұрыс сенімді оятуға ұмтылуға міндетті.
Ақырзаман! Бұл ежелгі ғасырлардан бері дұрыс ойлайтын адамдарды мазалап келе жатқан ұлы сұрақтардың бірінің мәні.
Ақырзаманның жақындағанын қасиетті Пайғамбарлар ескерткен және киелі кітаптарда хабарланған. Қазіргі кезде ол туралы осы заманның көптеген ғалымдары айта бастады.
Осындай оқулықтардың орнын толтыруға тырысып, олар Ностарадамус¬тың «көріпкелдігі» тағы басқа сияқты кітаптарды оқиды. Бұл жорамалдар – ешқандай күмәні жоқ өтіпік әрі әдепсіздік. Сондықтан бірде – бір мұсылман (иман келтіруші) оларға сенбегені абзал. Сиқыршылар мен жорамалдаушылар өтірікші күнәһарлар болып табылады. Бұлар өте маңызды нәрсе туралы және оған қоса тіпті болашақта не болатынын білмейді. Бұл білім жалғыз Аллаһқа тән жән аса жоғары Аллаһ оны тек Өзінің тап – таза пайғамбарлары мен елшілерне ғана білдірген. Сондықтан мен диссертациямды қасиетті Құранның аяттары мен Пайғамбарымыз Мухаммедтің (с.а.у.) сахих хадистеріне сүйене отырып жаздым. Сонымен қатар имамдар Жағфар ас – Садық, Әбу Ханифа, Мәлик ибн Әнәс, Мухаммад аш – Шафиғи, Ахмад ибн Ханбал және басқада тақуа мұсылман ғұлама ғалымдар (р.а.) ғибадат еткен мұсылмандық ақиқат сенімінен ауытқып кетпеу үшін қолға қалам алып барлық мүмкіншілікті жасауға қолдан кегенше атсалыстым.
Аллаһ Тағала адамзат өмірi үшін бес мезгiл тағдыр етiп қойған. Бұлардың бiрiншiсi – рухтар әлемi, екiншiсi – ана жатыры, үшіншiсi – дүние өмірi, төртiншiсi – берзах және қабыр әлемi, ал бесiншiсi – ақырет және соның нәтижесi болған жұмақ пен дозақтағы мәңгі өмір. Бұлардан дүние өмірi адамға сынақ үшін берiлiп, мәңгілiк бақыт та адамның осы дүниедегi iс-әрекеттерi¬не байланған. Әр құлдың осы iс-әрекеттерің болымды және болымсыз қарсылықтары болатынын бiлуi және сол себептi жауапкершiлiгiн аңғаруы үшін де адамзат өмірінің бесiншi мезгiлi болған ақырет иманның алты негізінің арасынан орын алған. Ақыретке сену өте маңызды болғаны соншалық бiрталай Құран аятында Аллаһқа иман етумен бiрге ескертiледi. [1].,26-29 бб.
Аллаһ Тағала айтқан: «Аллаһқа және ақырет күнiне иман етiп салих амал iстегендер үшін Раббыларының қасында үлкен сыйлықтар бар. Олар үшін қорқыныш жоқ әрi олар қайғырмайды да». (Бақара сүресі, 62-аят).
Ақырет - өлiмнен кейiн басталатын жаңа, шексiз және шын өмір. Құран аятында былай баяндалады: «Осы дүние өмірi бiр ойыншықтан, ермектен басқа нәрсе емес. Ал ақырет жұрты сөзсiз ол өмірдің дәл өзi. Әттең! Олар бiлсе ғой». (АнкӘбут сүресі, 64-аят).
Ақырзаман! Бұл ежелгі ғасырлардан бері дұрыс ойлайтын адамдарды мазалап келе жатқан ұлы сұрақтардың бірінің мәні.
Ақырзаманның жақындағанын қасиетті Пайғамбарлар ескерткен және киелі кітаптарда хабарланған. Қазіргі кезде ол туралы осы заманның көптеген ғалымдары айта бастады.
Осындай оқулықтардың орнын толтыруға тырысып, олар Ностарадамус¬тың «көріпкелдігі» тағы басқа сияқты кітаптарды оқиды. Бұл жорамалдар – ешқандай күмәні жоқ өтіпік әрі әдепсіздік. Сондықтан бірде – бір мұсылман (иман келтіруші) оларға сенбегені абзал. Сиқыршылар мен жорамалдаушылар өтірікші күнәһарлар болып табылады. Бұлар өте маңызды нәрсе туралы және оған қоса тіпті болашақта не болатынын білмейді. Бұл білім жалғыз Аллаһқа тән жән аса жоғары Аллаһ оны тек Өзінің тап – таза пайғамбарлары мен елшілерне ғана білдірген. Сондықтан мен диссертациямды қасиетті Құранның аяттары мен Пайғамбарымыз Мухаммедтің (с.а.у.) сахих хадистеріне сүйене отырып жаздым. Сонымен қатар имамдар Жағфар ас – Садық, Әбу Ханифа, Мәлик ибн Әнәс, Мухаммад аш – Шафиғи, Ахмад ибн Ханбал және басқада тақуа мұсылман ғұлама ғалымдар (р.а.) ғибадат еткен мұсылмандық ақиқат сенімінен ауытқып кетпеу үшін қолға қалам алып барлық мүмкіншілікті жасауға қолдан кегенше атсалыстым.
Аллаһ Тағала адамзат өмірi үшін бес мезгiл тағдыр етiп қойған. Бұлардың бiрiншiсi – рухтар әлемi, екiншiсi – ана жатыры, үшіншiсi – дүние өмірi, төртiншiсi – берзах және қабыр әлемi, ал бесiншiсi – ақырет және соның нәтижесi болған жұмақ пен дозақтағы мәңгі өмір. Бұлардан дүние өмірi адамға сынақ үшін берiлiп, мәңгілiк бақыт та адамның осы дүниедегi iс-әрекеттерi¬не байланған. Әр құлдың осы iс-әрекеттерің болымды және болымсыз қарсылықтары болатынын бiлуi және сол себептi жауапкершiлiгiн аңғаруы үшін де адамзат өмірінің бесiншi мезгiлi болған ақырет иманның алты негізінің арасынан орын алған. Ақыретке сену өте маңызды болғаны соншалық бiрталай Құран аятында Аллаһқа иман етумен бiрге ескертiледi. [1].,26-29 бб.
Аллаһ Тағала айтқан: «Аллаһқа және ақырет күнiне иман етiп салих амал iстегендер үшін Раббыларының қасында үлкен сыйлықтар бар. Олар үшін қорқыныш жоқ әрi олар қайғырмайды да». (Бақара сүресі, 62-аят).
Ақырет - өлiмнен кейiн басталатын жаңа, шексiз және шын өмір. Құран аятында былай баяндалады: «Осы дүние өмірi бiр ойыншықтан, ермектен басқа нәрсе емес. Ал ақырет жұрты сөзсiз ол өмірдің дәл өзi. Әттең! Олар бiлсе ғой». (АнкӘбут сүресі, 64-аят).
1 Өмер Насухи Билмен. Бүйук Ислам илмихали. Станбул: 1992. -869 бет
2 Шерафеддин Гөлжүк. Ислам ақаиды. Станбул: 1999.-654 бет.
3 И.Т. Форлов. Человек. Москва: 1991.- 598 бет.
4 Имам Ғазали Әбу Хамид Мухаммед бин Мухаммед. (аударған Ахмет Сердароғлу). Ихяу Улумиддин. Станбул 2002.- ІVтом.
5 Ахмед Лутфи Казанжы. Ислам ақаиды. Станбул: 1997. -654 бет.
6 Шах Уалиуллаһ Дихлеви. Хужжатуллаһи-л Балиға. Бейрут: 1990.- ІІтом. -662 бет.
7 Ахмед Языжыоғлы Бижан. Әнуарул Ашиқин. Станбул: 1997.-456 бет.
8 Шерафеддин Гөлжүк. Ислам ақаиды. Станбул: 1999.-654 бет.
9 Замахшари Әбулқасым Жаруллаһ Махмуд бин Омар бин Мухаммед. Тәфсирул Кәшшәф ан Хақиқатит Тәнзил уа Уюнил Әқауил фи Вужухит Тәуил. Каир: 1988. -І том.
10 Құрастырушылар А. Қадыров, Қ. Қыдыралыұлы, З. Аман. Ақырет өткелдері. Алматы: 2006. -291 бет.
11 Сейфеддин Языжы. (аударған Хайреттин Өзеүрк). Ислам дінінде ақайд. Алматы: 2004.-138 бет.
12 Хамди Дөндүрен. Ислам Илмихали. Истанбул: 1998. -668 бет.
13 Мәжди Мухаммад әш – Шахауи. (араб тілінен аударған А. Зулай). Қабір азабы. Алматы: 2005. -102 бет.
14 Гүнай Түмер, Абдуррахман Күчук. Динлер тарихи. Анкара: 1997.-668 бет.
15 А.Саим Клауыз, Акиф Көтен. Дин күлтүрү ве ахлақ билгиси (қайнақ китап). Станбул: 1984.-853 бет.
16 Гүнай Түмер, Абдуррахман Күчук. Динлер тарихи. Анкара: 1997.-668 бет.
17 Имам Ғазали Әбу Хамид Мухаммед бин Мухаммед. (аударған Ахмет Сердароғлу). Ихяу Улумиддин. Станбул 2002.- ІVтом.
18 mk:@MSITStore:Desktop\Muhtelif. 19.01.2006.
19 Бұл да сонда.
20 Осман Нури Топбаш. (аударған Хайреддин Өзтүрік) Рахмет самалы. Алматы: 2003. -192 бет.
21 Нәуәуи Әбу Зәкәрия Яхя бин Шәрәф. (аударма және түсініктеме Яшар Кандемир, Исмайл Лутфу Чакан, Рашид Кучук). Риязус салихин. –VІІІ том.
22 Осман Нури Топбаш. (аударған Хайреддин Өзтүрік) Рахмет самалы. Алматы: 2003. -192 бет.
23 Осман Нури топбаш. (аударған Хайреддин Өзтүрік, Кеңшілік Тышхан). Пайғамбарлар баяны. Алматы: 2004. –VІ том.
24 Хамди Дөндүрен. Ислам Илмихали. Истанбул: 1998. -668 бет.
25 Әльмир Кулиев. (Орыс тілінен аударған Қайрат Иса, Салтанат Иса). Ақырзаман белгілері. Алматы: 2006. -89 бет.
26 Филип Ариесь. Человек перед лицом смерти. Москва: 1992.
27 Осман Нури Топбаш. (аударған Хайреддин Өзтүрік) Рахмет самалы. Алматы: 2003. -192 бет.
28 Осман Нури Топбаш. (аударған Хайреддин Өзтүрік). Ислам, иман, ғибадат. Аламаты: 2003.- 216 бет.
29 Л.Н. Толстой. Шығармалар жинағы. Москва: 1931. –V том.
30 Бұл да сонда.
31 Шефик Жан. Месневи тержемеси. Станбул: 1997.- VІ том.
32 Мүслим Әбул–Хусейн бин Хажжаж Әл–Құшайри. Әл–Жамиус Сахих. Станбул: 1992.- ІІІ том.
33 Камил Мирас. Сахих Бухари мухтасары тежриди сарих тержемеси ве шерхи. Анкара: 1972.- ХІІІ том.
34 Ибн Мәжә Әбу Абдуллаһ Мухаммед бин Язид Әл–Қазуни. Сүнәну Ибн Мәжә. Станбул: 1992.
35 Әбу Дәуіт Сүлейман бин Әшас әс – Сижистани. Сүнәну Әбу Дәуіт. Станбул: 1992.- V том.
36 Ахмед бин Ханбал. Әл Мүснәд Станбул: 1992.- VІ том.
37 Бұл да сонда.
38 Ибн Мәжә Әбу Абдуллаһ Мухаммед бин Язид Әл–Қазуни. Сүнәну Ибн Мәжә. Станбул: 1992.
39 Мүслим Әбул–Хусейн бин Хажжаж Әл–Құшайри. Әл–Жамиус Сахих. Станбул: 1992.- ІІІ том.
40 Ахмед бин Ханбал. Әл Мүснәд Станбул: 1992.- VІ том
41 Бухари Әбу Абдуллаһ Мухаммед бин Исмайл. Әл – Жәмиус Сахих. Станбул: 1992.-VІІІ том.
42 А.Саим Клауыз, Акиф Көтен. Дин күлтүрү ве ахлақ билгиси (қайнақ китап). Станбул: 1984.-853 бет.
43 Осман Нури Топбаш. (аударған Хайреддин Өзтүрік) Рахмет самалы. Алматы: 2003. -192 бет.
44 Әлмалы М, Хамди язар. Хак дили Куран дили. Станбул: 1992.- Х том.
45 Өмер Насухи Билмен. Бүйук Ислам илмихали. Станбул: 1992. -869 бет
46 Сейфеддин Языжы. (аударған Хайреттин Өзтүрк). Сийәр. Алматы: 2004. -86 бет.
47 Құрастырушылар А. Қадыров, Қ. Қыдыралыұлы, З. Аман. Ақырет өткелдері. Алматы: 2006. -291 бет.
48 Сейтбеков Смайл Сүйерқұлұлы, Нысанбаев Сүлеймен Айдарұлы. Ислам тарихы. Шымкен: 2002. -175 бет.
49 Али Хіммет Берки. (аударған Сәуле Даңғайқызы). Соңғы пайғамбар хазіреті Мухаммедтің өмірбаяны. Анкара: 1997.-446 бет.
50 Сейтбеков Смайл Сүйерқұлұлы, Нысанбаев Сүлеймен Айдарұлы. Ислам тарихы. Шымкен: 2002. -175 бет.
51 Бұл да сонда.
52 Әльмир Кулиев. (Орыс тілінен аударған Қайрат Иса, Салтанат Иса). Ақырзаман белгілері. Алматы: 2006. -89 бет.
53 Құрастырушылар А. Қадыров, Қ. Қыдыралыұлы, З. Аман. Ақырет өткелдері. Алматы: 2006. -291 бет.
54 Шефик Жан. Месневи тержемеси. Станбул: 1997.- VІ том.
55 Әлмалы М, Хамди язар. Хак дили Куран дили. Станбул: 1992.- Х том.
56 Сейфеддин Языжы. (аударған Хайреттин Өзеүрк). Ислам дінінде ақайд. Алматы: 2004.-138 бет.
57 Хамди Дөндүрен. Ислам Илмихали. Истанбул: 1998. -668 бет.
58 Осман Нури Топбаш. (аударған Хайреддин Өзтүрік). Ислам, иман, ғибадат. Аламаты: 2003.- 216 бет.
59 Өмер Насухи Билмен. Бүйук Ислам илмихали. Станбул: 1992. -869 бет.
60 Сейтбеков Смайл Сүйерқұлұлы, Нысанбаев Сүлеймен Айдарұлы. Ислам тарихы. Шымкен: 2002. -175 бет.
61 Осман Нури Топбаш. (аударған Кеңшілік Тышхан). Ақтық дем. Алматы: 2005.-282 бет.
62 Сейтбеков Смайл Сүйерқұлұлы, Нысанбаев Сүлеймен Айдарұлы. Ислам тарихы. Шымкен: 2002. -175 бет.
63 Әльмир Кулиев. (Орыс тілінен аударған Қайрат Иса, Салтанат Иса). Ақырзаман белгілері. Алматы: 2006. -89 бет.
64 Әлмалы М, Хамди язар. Хак дили Куран дили. Станбул: 1992.- Х том.
65 Бухари Әбу Абдуллаһ Мухаммед бин Исмайл. Әл – Жәмиус Сахих. Станбул: 1992.-VІІІ том.
66 Бұл да сонда.
67 Имам Ғазали Әбу Хамид Мухаммед бин Мухаммед. (аударған Ахмет Сердароғлу). Ихяу Улумиддин. Станбул 2002.- ІVтом.
68 Мәжди Мухаммад әш – Шахауи. (араб тілінен аударған А. Зулай). Қабір азабы. Алматы: 2005. -102 бет.
69 Имам Ғазали. Өлүм ве Өтеси. Истанбул: 1999. -396 бет.
70 Мәжди Мухаммад әш – Шахауи. (араб тілінен аударған А. Зулай). Қабір азабы. Алматы: 2005. -102 бет.
71 Имам Ғазали. Өлүм ве Өтеси. Истанбул: 1999. -396 бет.
72Бұл да сонда.
73 Ахмед Языжыоғлы Бижан. Әнуарул Ашиқин. Станбул: 1997.-456 бет.
74 Камил Мирас. Сахих Бухари мухтасары тежриди сарих тержемеси ве шерхи. Анкара: 1972.- ХІІІ том.
75 Мәжди Мухаммад әш – Шахауи. (араб тілінен аударған А. Зулай). Қабір азабы. Алматы: 2005. -102 бет.
76 Құрастырушылар А. Қадыров, Қ. Қыдыралыұлы, З. Аман. Ақырет өткелдері. Алматы: 2006. -291 бет.
77 Осман Нури Топбаш. (аударған Кеңшілік Тышхан). Ақтық дем. Алматы: 2005.-282 бет.
78 Әлмалы М, Хамди язар. Хак дили Куран дили. Станбул: 1992.- Х том.
79 Имам Ғазали Әбу Хамид Мухаммед бин Мухаммед. (аударған Ахмет Сердароғлу). Ихяу Улумиддин. Станбул 2002.- ІVтом.
80 Тирмизи Әбу Иса бин Иса. Сунанут Тирмизи. Станбул: 1992.-V том.
81 А.Саим Клауыз, Акиф Көтен. Дин күлтүрү ве ахлақ билгиси (қайнақ китап). Станбул: 1984.-853 бет.
82 Филип Ариесь. Человек перед лицом смерти. Москва: 1992.
83 Осман Нури Топбаш. (аударған Хайреддин Өзтүрік) Рахмет самалы. Алматы: 2003. -192 бет.
84 А.Саим Клауыз, Акиф Көтен. Дин күлтүрү ве ахлақ билгиси (қайнақ китап). Станбул: 1984.-853 бет.
85 Шах Уалиуллаһ Дихлеви. Хужжатуллаһи-л Балиға. Бейрут: 1990.- ІІтом. -662 бет.
86 Бухари Әбу Абдуллаһ Мухаммед бин Исмайл. Әл – Жәмиус Сахих. Станбул: 1992.-VІІІ том.
87 Бұл да сонда.
88 Имам Ғазали Әбу Хамид Мухаммед бин Мухаммед. (аударған Ахмет Сердароғлу). Ихяу Улумиддин. Станбул 2002.- ІVтом.
89 А.Саим Клауыз, Акиф Көтен. Дин күлтүрү ве ахлақ билгиси (қайнақ китап). Станбул: 1984.-853 бет.
90 Сейід Кутуб. Фи зиләлил Куран. Станбул 1980.- Х том.
91 Тирмизи Әбу Иса бин Иса. Сунанут Тирмизи. Станбул: 1992.-V том
92 Имам Ғазали Әбу Хамид Мухаммед бин Мухаммед. (аударған Ахмет Сердароғлу). Ихяу Улумиддин. Станбул 2002.- ІVтом.
93 Бухари Әбу Абдуллаһ Мухаммед бин Исмайл. Әл – Жәмиус Сахих. Станбул: 1992.-VІІІ том.
94 Имам Ғазали Әбу Хамид Мухаммед бин Мухаммед. (аударған Ахмет Сердароғлу). Ихяу Улумиддин. Станбул 2002.- ІVтом.
95 mk:@MSITStore:Desktop\Muhtelif. 19.01.2006.
96 Имам Ғазали Әбу Хамид Мухаммед бин Мухаммед. (аударған Ахмет Сердароғлу). Ихяу Улумиддин. Станбул 2002.- ІVтом.
97 Тирмизи Әбу Иса бин Иса. Сунанут Тирмизи. Станбул: 1992.-V том
98 Осман Нури топбаш. (аударған Хайреддин Өзтүрік, Кеңшілік Тышхан). Пайғамбарлар баяны. Алматы: 2004. –VІ том.
99 Сейід Кутуб. Фи зиләлил Куран. Станбул 1980.- Х том.
100 Осман Нури топбаш. (аударған Хайреддин Өзтүрік, Кеңшілік Тышхан). Пайғамбарлар баяны. Алматы: 2004. –VІ том.
101 Әльмир Кулиев. (Орыс тілінен аударған Қайрат Иса, Салтанат Иса). Ақырзаман белгілері. Алматы: 2006. -89 бет.
102 Гүнай Түмер, Абдуррахман Күчук. Динлер тарихи. Анкара: 1997.-668 бет.
103 Бухари Әбу Абдуллаһ Мухаммед бин Исмайл. Әл – Жәмиус Сахих. Станбул: 1992.-VІІІ том.
104 Шейх Джамал Мади. (аударған Салтанат Иса). Жұмақ мен тозақ. Алматы: – 2005. -96 бет.
105 Бұл да сонад.
106 Құрастырушылар А. Қадыров, Қ. Қыдыралыұлы, З. Аман. Ақырет өткелдері. Алматы: 2006. -291 бет.
107 Шейх Джамал Мади. (аударған Салтанат Иса). Жұмақ мен тозақ. Алматы: – 2005. -96 бет.
108 Бұл да сонда.
109 Хамди Дөндүрен. Ислам Илмихали. Истанбул: 1998. -668 бет.
110 Ахмед бин Ханбал. Әл Мүснәд Станбул: 1992.- VІ том.
111 Әльмир Кулиев. (Орыс тілінен аударған Қайрат Иса, Салтанат Иса). Ақырзаман белгілері. Алматы: 2006. -89 бет.
112 Шейх Джамал Мади. (аударған Салтанат Иса). Жұмақ мен тозақ. Алматы: – 2005. -96 бет.
113 Хамди Дөндүрен. Ислам Илмихали. Истанбул: 1998. -668 бет.
114 Бухари Әбу Абдуллаһ Мухаммед бин Исмайл. Әл – Жәмиус Сахих. Станбул: 1992.-VІІІ том.
115 Мүслим Әбул–Хусейн бин Хажжаж Әл–Құшайри. Әл–Жамиус Сахих. Станбул: 1992.- ІІІ том.
2 Шерафеддин Гөлжүк. Ислам ақаиды. Станбул: 1999.-654 бет.
3 И.Т. Форлов. Человек. Москва: 1991.- 598 бет.
4 Имам Ғазали Әбу Хамид Мухаммед бин Мухаммед. (аударған Ахмет Сердароғлу). Ихяу Улумиддин. Станбул 2002.- ІVтом.
5 Ахмед Лутфи Казанжы. Ислам ақаиды. Станбул: 1997. -654 бет.
6 Шах Уалиуллаһ Дихлеви. Хужжатуллаһи-л Балиға. Бейрут: 1990.- ІІтом. -662 бет.
7 Ахмед Языжыоғлы Бижан. Әнуарул Ашиқин. Станбул: 1997.-456 бет.
8 Шерафеддин Гөлжүк. Ислам ақаиды. Станбул: 1999.-654 бет.
9 Замахшари Әбулқасым Жаруллаһ Махмуд бин Омар бин Мухаммед. Тәфсирул Кәшшәф ан Хақиқатит Тәнзил уа Уюнил Әқауил фи Вужухит Тәуил. Каир: 1988. -І том.
10 Құрастырушылар А. Қадыров, Қ. Қыдыралыұлы, З. Аман. Ақырет өткелдері. Алматы: 2006. -291 бет.
11 Сейфеддин Языжы. (аударған Хайреттин Өзеүрк). Ислам дінінде ақайд. Алматы: 2004.-138 бет.
12 Хамди Дөндүрен. Ислам Илмихали. Истанбул: 1998. -668 бет.
13 Мәжди Мухаммад әш – Шахауи. (араб тілінен аударған А. Зулай). Қабір азабы. Алматы: 2005. -102 бет.
14 Гүнай Түмер, Абдуррахман Күчук. Динлер тарихи. Анкара: 1997.-668 бет.
15 А.Саим Клауыз, Акиф Көтен. Дин күлтүрү ве ахлақ билгиси (қайнақ китап). Станбул: 1984.-853 бет.
16 Гүнай Түмер, Абдуррахман Күчук. Динлер тарихи. Анкара: 1997.-668 бет.
17 Имам Ғазали Әбу Хамид Мухаммед бин Мухаммед. (аударған Ахмет Сердароғлу). Ихяу Улумиддин. Станбул 2002.- ІVтом.
18 mk:@MSITStore:Desktop\Muhtelif. 19.01.2006.
19 Бұл да сонда.
20 Осман Нури Топбаш. (аударған Хайреддин Өзтүрік) Рахмет самалы. Алматы: 2003. -192 бет.
21 Нәуәуи Әбу Зәкәрия Яхя бин Шәрәф. (аударма және түсініктеме Яшар Кандемир, Исмайл Лутфу Чакан, Рашид Кучук). Риязус салихин. –VІІІ том.
22 Осман Нури Топбаш. (аударған Хайреддин Өзтүрік) Рахмет самалы. Алматы: 2003. -192 бет.
23 Осман Нури топбаш. (аударған Хайреддин Өзтүрік, Кеңшілік Тышхан). Пайғамбарлар баяны. Алматы: 2004. –VІ том.
24 Хамди Дөндүрен. Ислам Илмихали. Истанбул: 1998. -668 бет.
25 Әльмир Кулиев. (Орыс тілінен аударған Қайрат Иса, Салтанат Иса). Ақырзаман белгілері. Алматы: 2006. -89 бет.
26 Филип Ариесь. Человек перед лицом смерти. Москва: 1992.
27 Осман Нури Топбаш. (аударған Хайреддин Өзтүрік) Рахмет самалы. Алматы: 2003. -192 бет.
28 Осман Нури Топбаш. (аударған Хайреддин Өзтүрік). Ислам, иман, ғибадат. Аламаты: 2003.- 216 бет.
29 Л.Н. Толстой. Шығармалар жинағы. Москва: 1931. –V том.
30 Бұл да сонда.
31 Шефик Жан. Месневи тержемеси. Станбул: 1997.- VІ том.
32 Мүслим Әбул–Хусейн бин Хажжаж Әл–Құшайри. Әл–Жамиус Сахих. Станбул: 1992.- ІІІ том.
33 Камил Мирас. Сахих Бухари мухтасары тежриди сарих тержемеси ве шерхи. Анкара: 1972.- ХІІІ том.
34 Ибн Мәжә Әбу Абдуллаһ Мухаммед бин Язид Әл–Қазуни. Сүнәну Ибн Мәжә. Станбул: 1992.
35 Әбу Дәуіт Сүлейман бин Әшас әс – Сижистани. Сүнәну Әбу Дәуіт. Станбул: 1992.- V том.
36 Ахмед бин Ханбал. Әл Мүснәд Станбул: 1992.- VІ том.
37 Бұл да сонда.
38 Ибн Мәжә Әбу Абдуллаһ Мухаммед бин Язид Әл–Қазуни. Сүнәну Ибн Мәжә. Станбул: 1992.
39 Мүслим Әбул–Хусейн бин Хажжаж Әл–Құшайри. Әл–Жамиус Сахих. Станбул: 1992.- ІІІ том.
40 Ахмед бин Ханбал. Әл Мүснәд Станбул: 1992.- VІ том
41 Бухари Әбу Абдуллаһ Мухаммед бин Исмайл. Әл – Жәмиус Сахих. Станбул: 1992.-VІІІ том.
42 А.Саим Клауыз, Акиф Көтен. Дин күлтүрү ве ахлақ билгиси (қайнақ китап). Станбул: 1984.-853 бет.
43 Осман Нури Топбаш. (аударған Хайреддин Өзтүрік) Рахмет самалы. Алматы: 2003. -192 бет.
44 Әлмалы М, Хамди язар. Хак дили Куран дили. Станбул: 1992.- Х том.
45 Өмер Насухи Билмен. Бүйук Ислам илмихали. Станбул: 1992. -869 бет
46 Сейфеддин Языжы. (аударған Хайреттин Өзтүрк). Сийәр. Алматы: 2004. -86 бет.
47 Құрастырушылар А. Қадыров, Қ. Қыдыралыұлы, З. Аман. Ақырет өткелдері. Алматы: 2006. -291 бет.
48 Сейтбеков Смайл Сүйерқұлұлы, Нысанбаев Сүлеймен Айдарұлы. Ислам тарихы. Шымкен: 2002. -175 бет.
49 Али Хіммет Берки. (аударған Сәуле Даңғайқызы). Соңғы пайғамбар хазіреті Мухаммедтің өмірбаяны. Анкара: 1997.-446 бет.
50 Сейтбеков Смайл Сүйерқұлұлы, Нысанбаев Сүлеймен Айдарұлы. Ислам тарихы. Шымкен: 2002. -175 бет.
51 Бұл да сонда.
52 Әльмир Кулиев. (Орыс тілінен аударған Қайрат Иса, Салтанат Иса). Ақырзаман белгілері. Алматы: 2006. -89 бет.
53 Құрастырушылар А. Қадыров, Қ. Қыдыралыұлы, З. Аман. Ақырет өткелдері. Алматы: 2006. -291 бет.
54 Шефик Жан. Месневи тержемеси. Станбул: 1997.- VІ том.
55 Әлмалы М, Хамди язар. Хак дили Куран дили. Станбул: 1992.- Х том.
56 Сейфеддин Языжы. (аударған Хайреттин Өзеүрк). Ислам дінінде ақайд. Алматы: 2004.-138 бет.
57 Хамди Дөндүрен. Ислам Илмихали. Истанбул: 1998. -668 бет.
58 Осман Нури Топбаш. (аударған Хайреддин Өзтүрік). Ислам, иман, ғибадат. Аламаты: 2003.- 216 бет.
59 Өмер Насухи Билмен. Бүйук Ислам илмихали. Станбул: 1992. -869 бет.
60 Сейтбеков Смайл Сүйерқұлұлы, Нысанбаев Сүлеймен Айдарұлы. Ислам тарихы. Шымкен: 2002. -175 бет.
61 Осман Нури Топбаш. (аударған Кеңшілік Тышхан). Ақтық дем. Алматы: 2005.-282 бет.
62 Сейтбеков Смайл Сүйерқұлұлы, Нысанбаев Сүлеймен Айдарұлы. Ислам тарихы. Шымкен: 2002. -175 бет.
63 Әльмир Кулиев. (Орыс тілінен аударған Қайрат Иса, Салтанат Иса). Ақырзаман белгілері. Алматы: 2006. -89 бет.
64 Әлмалы М, Хамди язар. Хак дили Куран дили. Станбул: 1992.- Х том.
65 Бухари Әбу Абдуллаһ Мухаммед бин Исмайл. Әл – Жәмиус Сахих. Станбул: 1992.-VІІІ том.
66 Бұл да сонда.
67 Имам Ғазали Әбу Хамид Мухаммед бин Мухаммед. (аударған Ахмет Сердароғлу). Ихяу Улумиддин. Станбул 2002.- ІVтом.
68 Мәжди Мухаммад әш – Шахауи. (араб тілінен аударған А. Зулай). Қабір азабы. Алматы: 2005. -102 бет.
69 Имам Ғазали. Өлүм ве Өтеси. Истанбул: 1999. -396 бет.
70 Мәжди Мухаммад әш – Шахауи. (араб тілінен аударған А. Зулай). Қабір азабы. Алматы: 2005. -102 бет.
71 Имам Ғазали. Өлүм ве Өтеси. Истанбул: 1999. -396 бет.
72Бұл да сонда.
73 Ахмед Языжыоғлы Бижан. Әнуарул Ашиқин. Станбул: 1997.-456 бет.
74 Камил Мирас. Сахих Бухари мухтасары тежриди сарих тержемеси ве шерхи. Анкара: 1972.- ХІІІ том.
75 Мәжди Мухаммад әш – Шахауи. (араб тілінен аударған А. Зулай). Қабір азабы. Алматы: 2005. -102 бет.
76 Құрастырушылар А. Қадыров, Қ. Қыдыралыұлы, З. Аман. Ақырет өткелдері. Алматы: 2006. -291 бет.
77 Осман Нури Топбаш. (аударған Кеңшілік Тышхан). Ақтық дем. Алматы: 2005.-282 бет.
78 Әлмалы М, Хамди язар. Хак дили Куран дили. Станбул: 1992.- Х том.
79 Имам Ғазали Әбу Хамид Мухаммед бин Мухаммед. (аударған Ахмет Сердароғлу). Ихяу Улумиддин. Станбул 2002.- ІVтом.
80 Тирмизи Әбу Иса бин Иса. Сунанут Тирмизи. Станбул: 1992.-V том.
81 А.Саим Клауыз, Акиф Көтен. Дин күлтүрү ве ахлақ билгиси (қайнақ китап). Станбул: 1984.-853 бет.
82 Филип Ариесь. Человек перед лицом смерти. Москва: 1992.
83 Осман Нури Топбаш. (аударған Хайреддин Өзтүрік) Рахмет самалы. Алматы: 2003. -192 бет.
84 А.Саим Клауыз, Акиф Көтен. Дин күлтүрү ве ахлақ билгиси (қайнақ китап). Станбул: 1984.-853 бет.
85 Шах Уалиуллаһ Дихлеви. Хужжатуллаһи-л Балиға. Бейрут: 1990.- ІІтом. -662 бет.
86 Бухари Әбу Абдуллаһ Мухаммед бин Исмайл. Әл – Жәмиус Сахих. Станбул: 1992.-VІІІ том.
87 Бұл да сонда.
88 Имам Ғазали Әбу Хамид Мухаммед бин Мухаммед. (аударған Ахмет Сердароғлу). Ихяу Улумиддин. Станбул 2002.- ІVтом.
89 А.Саим Клауыз, Акиф Көтен. Дин күлтүрү ве ахлақ билгиси (қайнақ китап). Станбул: 1984.-853 бет.
90 Сейід Кутуб. Фи зиләлил Куран. Станбул 1980.- Х том.
91 Тирмизи Әбу Иса бин Иса. Сунанут Тирмизи. Станбул: 1992.-V том
92 Имам Ғазали Әбу Хамид Мухаммед бин Мухаммед. (аударған Ахмет Сердароғлу). Ихяу Улумиддин. Станбул 2002.- ІVтом.
93 Бухари Әбу Абдуллаһ Мухаммед бин Исмайл. Әл – Жәмиус Сахих. Станбул: 1992.-VІІІ том.
94 Имам Ғазали Әбу Хамид Мухаммед бин Мухаммед. (аударған Ахмет Сердароғлу). Ихяу Улумиддин. Станбул 2002.- ІVтом.
95 mk:@MSITStore:Desktop\Muhtelif. 19.01.2006.
96 Имам Ғазали Әбу Хамид Мухаммед бин Мухаммед. (аударған Ахмет Сердароғлу). Ихяу Улумиддин. Станбул 2002.- ІVтом.
97 Тирмизи Әбу Иса бин Иса. Сунанут Тирмизи. Станбул: 1992.-V том
98 Осман Нури топбаш. (аударған Хайреддин Өзтүрік, Кеңшілік Тышхан). Пайғамбарлар баяны. Алматы: 2004. –VІ том.
99 Сейід Кутуб. Фи зиләлил Куран. Станбул 1980.- Х том.
100 Осман Нури топбаш. (аударған Хайреддин Өзтүрік, Кеңшілік Тышхан). Пайғамбарлар баяны. Алматы: 2004. –VІ том.
101 Әльмир Кулиев. (Орыс тілінен аударған Қайрат Иса, Салтанат Иса). Ақырзаман белгілері. Алматы: 2006. -89 бет.
102 Гүнай Түмер, Абдуррахман Күчук. Динлер тарихи. Анкара: 1997.-668 бет.
103 Бухари Әбу Абдуллаһ Мухаммед бин Исмайл. Әл – Жәмиус Сахих. Станбул: 1992.-VІІІ том.
104 Шейх Джамал Мади. (аударған Салтанат Иса). Жұмақ мен тозақ. Алматы: – 2005. -96 бет.
105 Бұл да сонад.
106 Құрастырушылар А. Қадыров, Қ. Қыдыралыұлы, З. Аман. Ақырет өткелдері. Алматы: 2006. -291 бет.
107 Шейх Джамал Мади. (аударған Салтанат Иса). Жұмақ мен тозақ. Алматы: – 2005. -96 бет.
108 Бұл да сонда.
109 Хамди Дөндүрен. Ислам Илмихали. Истанбул: 1998. -668 бет.
110 Ахмед бин Ханбал. Әл Мүснәд Станбул: 1992.- VІ том.
111 Әльмир Кулиев. (Орыс тілінен аударған Қайрат Иса, Салтанат Иса). Ақырзаман белгілері. Алматы: 2006. -89 бет.
112 Шейх Джамал Мади. (аударған Салтанат Иса). Жұмақ мен тозақ. Алматы: – 2005. -96 бет.
113 Хамди Дөндүрен. Ислам Илмихали. Истанбул: 1998. -668 бет.
114 Бухари Әбу Абдуллаһ Мухаммед бин Исмайл. Әл – Жәмиус Сахих. Станбул: 1992.-VІІІ том.
115 Мүслим Әбул–Хусейн бин Хажжаж Әл–Құшайри. Әл–Жамиус Сахих. Станбул: 1992.- ІІІ том.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Әр халықтың сау – саламат өмір сүруі оның
мәдениеті мен рухани байлығына тығыз байланысты. Егер адамзат рухани
байлығы мен бойына сіңірген білімінен айырылса, онда олардың орнын сол
заматта мәдениетсіздік және надандық қараңғылығы басады. Сондықтан әрбір
саналы кісі ұлт мәдениетінің жойылып кетпеуіне аянбай ат салысып, қарсы
тұруы керек және адамдардың жүрегінде қияметтің болатынына имане келтіріуге
дұрыс сенімді оятуға ұмтылуға міндетті.
Ақырзаман! Бұл ежелгі ғасырлардан бері дұрыс ойлайтын адамдарды мазалап
келе жатқан ұлы сұрақтардың бірінің мәні.
Ақырзаманның жақындағанын қасиетті Пайғамбарлар ескерткен және киелі
кітаптарда хабарланған. Қазіргі кезде ол туралы осы заманның көптеген
ғалымдары айта бастады.
Осындай оқулықтардың орнын толтыруға тырысып, олар Ностарадамустың
көріпкелдігі тағы басқа сияқты кітаптарды оқиды. Бұл жорамалдар –
ешқандай күмәні жоқ өтіпік әрі әдепсіздік. Сондықтан бірде – бір мұсылман
(иман келтіруші) оларға сенбегені абзал. Сиқыршылар мен жорамалдаушылар
өтірікші күнәһарлар болып табылады. Бұлар өте маңызды нәрсе туралы және
оған қоса тіпті болашақта не болатынын білмейді. Бұл білім жалғыз Аллаһқа
тән жән аса жоғары Аллаһ оны тек Өзінің тап – таза пайғамбарлары мен
елшілерне ғана білдірген. Сондықтан мен диссертациямды қасиетті Құранның
аяттары мен Пайғамбарымыз Мухаммедтің (с.а.у.) сахих хадистеріне сүйене
отырып жаздым. Сонымен қатар имамдар Жағфар ас – Садық, Әбу Ханифа, Мәлик
ибн Әнәс, Мухаммад аш – Шафиғи, Ахмад ибн Ханбал және басқада тақуа
мұсылман ғұлама ғалымдар (р.а.) ғибадат еткен мұсылмандық ақиқат сенімінен
ауытқып кетпеу үшін қолға қалам алып барлық мүмкіншілікті жасауға қолдан
кегенше атсалыстым.
Аллаһ Тағала адамзат өмірi үшін бес мезгiл тағдыр етiп қойған. Бұлардың
бiрiншiсi – рухтар әлемi, екiншiсi – ана жатыры, үшіншiсi – дүние өмірi,
төртiншiсi – берзах және қабыр әлемi, ал бесiншiсi – ақырет және соның
нәтижесi болған жұмақ пен дозақтағы мәңгі өмір. Бұлардан дүние өмірi адамға
сынақ үшін берiлiп, мәңгілiк бақыт та адамның осы дүниедегi iс-әрекеттерiне
байланған. Әр құлдың осы iс-әрекеттерің болымды және болымсыз қарсылықтары
болатынын бiлуi және сол себептi жауапкершiлiгiн аңғаруы үшін де адамзат
өмірінің бесiншi мезгiлi болған ақырет иманның алты негізінің арасынан орын
алған. Ақыретке сену өте маңызды болғаны соншалық бiрталай Құран аятында
Аллаһқа иман етумен бiрге ескертiледi. [1].,26-29 бб.
Аллаһ Тағала айтқан: Аллаһқа және ақырет күнiне иман етiп салих амал
iстегендер үшін Раббыларының қасында үлкен сыйлықтар бар. Олар үшін
қорқыныш жоқ әрi олар қайғырмайды да. (Бақара сүресі, 62-аят).
Ақырет - өлiмнен кейiн басталатын жаңа, шексiз және шын өмір. Құран
аятында былай баяндалады: Осы дүние өмірi бiр ойыншықтан, ермектен басқа
нәрсе емес. Ал ақырет жұрты сөзсiз ол өмірдің дәл өзi. Әттең! Олар бiлсе
ғой. (АнкӘбут сүресі, 64-аят).
Өйткені мұны бiлгендер, осы фәни әлемде алған әр демінің бағасын бiледi
де, Хақ Тағаладан бiр сәтте болса ғапыл қалмайды. Өмірлерi салих амалдарға
толы бiр ғибадат өмірi болады. Соңдарының не болатыны туралы үнемi хауф
және ража (қорқу мен үмiттену) арасында болады. Махшарда үлкен есеп күнінің
үрейiнен көздерi де көңiлдерi де Аллаһтан деген қорқыныштан жас төгедi.
Дүниедегi өмір түгелденiп бiткен соң ұлы перiштелерден Исрафил (а.с.)
сүрге үрлейдi де, сол сүрдің даусымен адамдар қайтадан тiрiлiп түрегеледi
және махшар алаңына келедi.
Сол күнi адамдардың қайтадан тiрiлтiлуi жоқтан бар етушi болған Хақ
Тағала үшін өте оңай жағдай. Аллаһ Тағала Құран аятында осы жағдайға
байланысты былай дейдi:
“Адам баласы былай дейдi: Мен өлгенде қайтадан тiрiлтiлiп (қабірiмнен)
шығарылам ба?” Адамзат бұрын ешнәрсе болмай тұрған кезде де оны
жаратқанымызды ойламайды ма?. (Мәрям сүресі, 66-67-аяттар).
Адам баласы бiздi олардың сүйектерiн бiр араға жинай алмайды деп
ойлайды ма? Әлбетте, оны ұшына дейiн қайтадан бұрынғы қалпына келтiруге
күшiмiз жетедi!. (Қимет сүресі, 3,4-аяттар).
“Адам баласы көрмей ме, бiз оны бiр тамшы судан жараттық. Ол сонда да
бiзге ашық түрде жаулығын көрсетедi. Өз жаратылысын ұмытып бiзге қарсы
мысал келтiруге тырысады да “Осы шiрiп кеткен сүйектердi кiм тiрiлтедi?”
дейдi.
(Пайғамбарым! Оларға былай) Айт: Оларды алғаш жаратқан тiрiлтедi.
Өйткені Ол әр түрлi жаратуды өте жақсы бiледi. Жасыл ағаштан сендер үшін от
шығарған Ол. Мiне, сендер отты содан жағасыңдар. Көктердi және жердi
жаратқан Аллаһтың олардың ұқсастарын жаратуға құдіретi жетпейдi ме? Әлбетте
күшi жетедi. Ол әр нәрсенi жаратушы, толық бiлушi.
Ол бiр нәрсе жаратуды қаласа, Оның iстегенi “Бол!” деу ғана, ол дереу
бола салады. Барлық нәрсенің билiгi қолында болған Аллаһ әр түрлi
кемшiлiктерден пәк. Сендер де оған қайтасыңдар. (Ясин сүресі, 77-83-
аяттар).
Ол өлiден тiрi, тiрiден өлi шығарады. Жер бетiнде өлгеннен кейiн Ол
қайта жандандырады. Мiне, сендер де (қабірлеріңнен) осылай шығарыласыңдар.
(Рум сүресі, 19-аят).
Ей, адам баласы! Егер өлгеннен кейiн тiрiлуден күдіктенсеңдер, осыны
біліңдер бiз сендердi топырақтан, одан соң жыныстық тамшыдан, кейiн
алақадан (ұрықтанған жұмыртқадан) одан кейiн мүшелерi (алдымен) белгiсiз
(бейнеленбеген), (кейiн) белгiлi (бейнеленген) жаны бар кесек еттен
сендерге құдіретiмiздi көрсетейiк деп жараттық. Және кiмдердi қалаған
болсақ соларды белгiлi мерзiмге дейiн жатырларда тоқтатып қоямыз да
сендердi бөбек түрiнде сыртқа шығарамыз. Сондай-ақ күштi шақтарыңа жету
үшін сендердi үлкейтемiз. Араларыңнан кейбіреулеріңнің жаны алынады да,
кейбіреулерің бiлетiн бiр адам болғаннан кейiн түк нәрсе бiлмейтiн күйге
түссiн деп өмірдің ең пайдасыз шағына дейiн апарылады. Сен жер бетiн де
қураған және өлген халiнде көресің, Бірақ бiз оған жаңбыр жаудырғанда, ол
құлпырып көпсидi де әр түрден (немесе жұптан) көркем өсiмдiктер бередi.
(Хаж сүресі, 5-аят).
Өмір сүрдіртетiн, өлтiретiн және тiрiлтетiн Аллаһ Тағаланың осы
баяндары қайтадан тірілтілудің сөзсiз болатынын көрсетедi. Олай болатын
болса, маңызды болған мәселе Пайғамбар (с.а.у.) нің: Қалай өмір сүрсеңдер
сол күйде өлесіңдер және қалай өлсеңдер сол күйде тірілтілесіңдер!.
(Сүнәну Әбу Дәуіт).
Бiз көктер мен жердi және екеуiнің арасында болғандарды ойын болсын
деп жаратпадық. (Дұхан сүресі, 38-аят), Кәпiрлер қиямет бiзге келмейдi
дедi. (Ей, Пайғамбарым! Сен оларға) айт: Жоқ! Олай емес. ғайыпты бiлетiн
Раббыма ант етемiн! Әлбетте сендерге ол мезгiл келедi. Көктердегi және
жердегi тозаңның түйiрiнің салмағындай нәрсе де Одан жасырын қалмайды.
Тiптi көзге iлiнбес кiшкенесi болсын, одан үлкенi болсын барлығы ап-ашық
бiр кiтапта (лаухи махфұзда жазулы). (Сәбә сүресі, 3-аят).
(Адам баласы:) Қиямет күнi қашан болады екен деп сұрайды. Ол көздер
ұрейленiп қорыққан, ай тұтылған, Күн мен ай бiр араға келтiрiлiп қарайған
сәтте болады. Мiне, осы күнi адам баласы: “Ендi қайда қашамыз?” дейдi. Жоқ
сол күнi қашылмайды, әсте пана болмайды. Сол күнi әркiмнің барып тоқтайтын
жерi тек қана Раббысының алды. Сол күнi адам баласына бұрыннан iстеп
жiбергендерiнің және артында қалдырғандарының барлығы өзiне бiлдiрiледi.
(Қиямет сүресі, 6-13-яаттар).
Жұмыстың зерттеу объектісі:Бұл жұмыс - өз алдына мақсатын орындау үшін
белгілі бір тақырыпты қарастырып, зерттеп соған қарай дәл тұжырымдама жасап
шығаруға міндетті. Сондықтан да, ең бастысы ғылыми жұмыстың басты объектісі
болып табылатын – Ислам дініндегі ақыреттік сенім түсінігін айта кеткен жөн
болар. Бұған қоса, ақыреттік сенімнің ажырамас болып табылатын қиямет –
қайым және оның адам өміріндегі маңызды орны мен үлкен және кіші белгілері
де– диссертациямның зерттеу объектісі болмақ. Нақтырақ айтқанда: Ислам
дініндегі ақыреттік сенім және қиямет- қайымның орын алуы және жүзеге асуы
жайында көптеген негізгі әдебиеттер және де Ислам дінінің қайнар көзі болып
табылатын Құран Кәрім мен хадистерге зер салып, сондай – ақ ақыреттік
сенімнің адам өміріндегі мән – маңызы мен тәрбиелік мәні жайында түбегейлі
зерттеп, нақтылы тұжырымдарға қол жеткізбекпіз. Өйткені, диссертация
тақырыбым Ислам дініндегі ақыреттік сенім түсінігі жайында болғандықтан
осы жұмыстың зерттеу объектісі тек қана Исламды емес, христиан
философтардың еңбектерімен бірге қарастыру керек. Сонда ғана нағыз
салыстырмалы, герменевтикалық, аналогиялық әдіс-тәсілдердің мән-мағынасын
тереңірек түсінуге мүмкіндік туады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: ғылыми жұмыстың зерттелу барысында
қарастырып, зерттеп отырған бұл диссертация (яғни, Ислам дініндегі
ақыреттік сенім түсінігі мәселесі) еш Қазақстанда зерттелмеген болатын.
Әрине, бұл – мүлде тың тақырып, әле ешкім зерттеп үлгермеген деп айтсақ
қателесеміз. Өйткені, бұған дейін көптеген шетел тілдерінде болсын, жалпы
ақыреттік сенімге және қиямет – қайымға және оның белгілеріне қатысты
біршама кітаптар жарық көріп келген. Дегенмен қазақ тілінде бұндай ғылыми
еңбек жоқтың қасы деп айтуға болады. Тіпті Исламдағы ақыреттік сенімге
қатысты мәліметтердің де кейбір кітаптарда жарияланғаны рас. Сондай – ақ
ақыреттік сенім мен қиямет – қайым мәселесі жайындағы тақырыптар мен
олардың өзара байланыстарын, өмірлік тәрбиелік мәні мен ерекшеліктерін
қарастыратын төл бір еңбектің болмағаны көпшілікке аян. Сондықтан да бұл
магистрлік диссертацияның мәні ерекше болса керек.
Осы орында айта кетерлік мәселе: аталған ғылыми зерттеу жұмысы
әзірленетін кезде көптеген еңбектерден, философтар мен дінтанушылар негізгі
тақырыпты зерттеген ғалымдардың ішінен мына кісілердің еңбектеріне назар
аударуға болады: Имам әл – Ғазали, Сайд Кутуб, Әл – Фараби, және де Француз
философы Филип Ариесь т.б. Қазақ орыс, араб, түрік тілдеріндегі Ақырет
сенімі және қиямет – қайымға қатысты әдебиеттер , оның ішінде Ахмед Лутфи
Казанжы, Ислам ақаиды. Өмер Насухи Билмен, Бүйук Ислам илмихали. Шерафеддин
Гөлжүк, Ислам ақаиды. Имам Ғазали Әбу Хамид Мухаммед бин Мухаммед, Ихяу
Улумиддин. Шах Уалиуллаһ Дихлеви. Хужжатуллаһи-л Балиға әдебиеттері
қолданылды. Негізгі зерттелу нысанасы ретінде қасиетті кітаптар Құран,
таурат, зӘбур, інжіл қолданылды
Осы аталған көптеген еңбектерді сараптай отырып, қажетті мәліметтер
өзара салыстырылып, ең дұрыс әрі нақтылары қағазға түсіріліп отырады.
Сондықтан да аталған еңбектерді дайындауға ат салысқандарға да өзімнің
шексіз ризашылығымды білдіргім келіп отыр. Өйткені менің жазған магистрлік
диссертациям да (көптеген өзге дияссертациялар сияқты) жоқтан бар етіп,
жаңадан жасау түрінде емес, қолда бар деректерді зерттеп, құрастырып,
аналитикалық және синтетикалық әдіс-тәсілдерді қолдана отырып әзірленбек.
Осы құрастыру, үзінділер келтіру барысында жоғарыда аты аталған еңбектердің
де үлесі зор болғанын атап айтқан жөн.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті: келесі кезекте осы магистрлік
диссертацияның негізгі мақсаттарына тоқталып өткен жөн болар. Мұнда
алдымен, көпшілік қауымға ақыреттік сенім мен қямет – қайымның мән-
мағынасын, оны діни әрі дүниелік тұрғыдан алатын орны мен ролін, қасиетті
кітап болып табылатын Құран – Кәрімнің ақыреттік сенім мен қямет – қайым
жайындағы деректердің қаншалықты дұрыс-бұрыстығын, сонымен қатар, о
дүниедегі адамның өмірі мен жауапкершілігін түсіндіріп, ақыреттік
терминдерге тоқталып егжей - тегжейімен ашықтап баян ету.
Осы орында Неліктен? Не қажет? деген сұрақтардың тууы даусыз. Бұл
сұраққа қайырар жауабым: өйткені, осы жоғарыда аталған мағлұматтар кеңінен
ашып көрсетілгенде ғана халқымыздың болашағы болып саналатын жастардың
көптеген қате сенімдерге беріліп кетулерінің алды алынатын болады. Әйтпесе,
өз дінін, ұлтын, Құранын, хадисін танымайтын, имандылықтан жұрдай,
адамгершіліктен мақрұм жастар көбейе бермек. Сондықтан да, ең басты
мақсатым: осы еңбек арқылы көпшілікке: ақырзаманның болатындағына
сендіруге, шайтан жолымен емес Аллаһтың нағыз тура жолы болған Ислам жолына
түсулеріне үлес қосу.
Ендеше, осы көзделген мақсаттарға толығымен қол жеткізу үшін белгілі
бір міндеттерді, іс-шараларды атқаруға тура келеді. Сондай міндеттердің
кейбіреулері мына төмендегілер болмақ:
- Тақырыпты зерттеу барысында тек қана Ислами дерек көздерге сүйенумен
шектелмей, өзге діндердің еңбектерінен де қажетті болған деректерді
келтіріп отыру;
- Ақырзаман немесе қиямет - қайым сөздерінің тек діни мағыналарына
емес, халық ауызекі тіліндегі, аңыз-әңгімелердегі, түрлі дүние
танымдық үлгілердегі мән-мағыналарына кеңінен талдау жасау;
- Ақыреттік сенімнің қоғамға тигізетін пайдаларын, сонымен қатар адам
өміріндегі сенім негізінің ең бастысы екендігі туралы дәйекті
пікірлерді ұсыну
- Сондай-ақ, Қазақстан өңіріндегі ақыреттік сенім түсінігі мен қазақ
халқының қаншалықты ақыретке сенетіндігі жайында нақты да маңызды
мағлұматтар келтіру т.б.
Қысқаша айтқанда, зерттеу жұмысының негізгі мақсаты ақырет сенімінің
мақсатын аша отырып, оның адам өміріндегі негізгі қағидаларың маңыздылығын
түсіндіру. Исламда ақыреттік сенім – жеке тұлға және қоғамда жауапкершілік
сезімдерін нығайта түседі. Бұл дүниеде істегендерінң нәтижесін о дүниеде
берілетіндігін ойлайтын адам - салмақты, жауапкершілікті болуға, жақсы және
шариғат заңдарына сай өмір сүріп, жамандықтардан бойын аулақ ұстауға
тырысады. Ақыретке сену адамды бос қиялшылдықтан құтқарып, өмірдегі ащы,
қайғылы оқиғаларға сабырлы, төзімді болуға үйретеді.
Зерттеудің методологиялық негіздемесі: осы тақырыпты зерттеу кезінде
жалпы ғылымдағы және де дінтану саласын зерттеудегі бірнеше әдіс-тәсілдер
қолданылды. Атап айтатын болсақ, ақырет қатысты ұғымдарды талдау кезінде
теологиялық әдіс; әлемдік үлкен (Ислам, Христиан, секілді) діндерін
қарастырғанда тарихи-салыстырмалы әдістер; ал Құран, Інжіл, Таурат
мәтіндерін талдау кезінде герменевтикалық әдістерден пайдаланылады. Сондай-
ақ осы магистрлік диссертацияда аналогиялық, диалектикалық,
феноменологиялық, антропологиялық әдіс-тәсілдерге азды-көпті орын алады.
Зеттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Бұл жерде нақты ғылыми жаңалықтардың
қатарына мына бір жайттарды жатқызуға болады: бұған дейінгі дерек көздер
түрікше немесе арабша (әлде өзге де шетел тілдерінде) жазылған болса, бұл
магистрлік диссертация – қазақ тілінде әзірленіп отыр.Сонымен қатар,
бұрынғы әдебиеттер мен дерек көздердің айтарлықтай көпшілігі жалпы Ислам
дінінің сенім ережелеріне; иман, намаз, ораза, зекет, қажылық сияқты
мәселелерге тоқтала отырып, мұндай тақырыптар жайында ана тілімізде кең
түрде қарастырылмаған болатын. Бұл ғылыми жұмыс – осы бос орынды
толтыратындай болып, бұл да бір жаңалық болмақ. Сонымен қатар, мына
төмендегідей жаңалықтарын да айта кетсек болады:
1. Осы тақырып (яғни, Исламда ақыреттік сенімі түсінігі мәселесі)
еліміз Қазақстанда айтарлықтай зерттелмеген сыңайлы. Дегенмен көптеген шет
елдерде аталған мәселелер жайында сан-алуан кітаптар жазылып, халықтың
назарына ұсынылып үлгерген. Ал, біздің елімізде ақыреттік сенім жайында
жазылған атап айтарлықтай көп емес. Демек, жазылған еңбектер шектеулі ғана.
Сондықтан да халқымыздың кез-келген азаматын, әсіресе, елдің келешегі мен
болашағы болып табылатын жас ұрпақтықұдайдан қорқып, ақыретке сенетін сау –
саламатты, санасы таза кәміл саналы адам болып өсіп, ұлғаюлары үшін үшін
осы мәселе қайтадан, кең түрде, жан-жақты зерттеу арқылы қарастырылып
өтілді.
2. Бұл ғылыми зерттеу жұмысы негізінен тек қана қазақ тілдік әдебиеттер
мен шектелместен, басқа да шеттілдік әдебиеттерден үзінділер мен пайдалы
деректер келтіріле отырып әзірленді.
осы тақырыпты зерттеу барысында қарастырған әдебиеттерімнің басым
көпшілігі қазақ басылымдарына шықпаған түрік әдебиеттерінен көптеген
мәліметтер алдым.Оның ішінде Шах Уалиуллаһ Дихлевидің Хужжатуллаһил Балиға,
Имам Ғазали, Өлүм ве Өтеси, Ахмед Языжыоғлы Бижанның Әнуарул т.б Ашиқин
және де тағы басқа еңбектерідің ішінен ең маңыздылары таңдалып алынып,
білімгер қауымның назарына ұсынылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және іс-тәжірибелік маңыздылығы: Негізінде
осы теория жүзінде жазылып отырған деректер мен үкімдердің барлығы да
шындап келгенде практика барысында (іс жүзінде) жүзеге асуы үшін жазылып
отырады. Сондықтан да, бұл магистрлік диссертацияны көптеген ізгі
шараларда, имандылық сабақтарында, жалпы университет қабырғаларында,
дінтану, мәдениеттану, психология салаларында пайдалануға болады. Тағы да
айта кететін болсам, бұл жұмыста көптеген зерттеу әдістерінен пайдаланылды.
Солардың ішінде компаративтік (тарихи-салыстырмалы), феноменологиялық,
антропологиялық, аналогиялық, герменевтикалық, генетикалық т.б. әдістер
кеңінен қолданылған. Әсіресе, герменивтикалық әдіс арқылы діни мәтіндердің
мағыналары түсіндіріліп, компаративтік әдіс арқылы көптеген салыстыру іс-
шаралары жүргізіледі. Диссертациялық еңбекте алынған теориялық тұжырымдар
философия тарихының, дінтану ғылымының бүкіл білімгерлеріне ортақ
гносеологиялық, онтологиялық мәселелерді терең танып түсінуге ықпал етеді.
Бұл ғылыми диссертациялық жұмыс негізінде кез-келген санасы сау, ақыл-есі
бүтін жандарға, жалпы алғанда адамзат баласына ортақ мұраларды философиялық
тұрғыда игеріп, жас ұрпаққа тәлім-тәрбие беру іс-шараларында пайдалануға да
ұсынылатын еңбек.
Ғылыми зерттеу жұмысының құрылымы: осы ғылыми диссертациялық жұмыс
әдеттегідей; кіріспеден, бірінші тарау төрт бөлімнен, екінші тарау төрт
бөлімнен және де қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен (жалпы
алғанда 118 беттен) құралады. Бұған қоса, тақырыппен байланысты болған
кейбір интернет-сайттарының да тізімі келтірілген
Жұмыстың апробациясы: ғылыми жұмыстың мәнді астарын замандастарымызға
таныту мақсатымен бірқатар мақала, тезистер жазылды. Баспасөз беттерінде
жарияланған еңбектердің ұзын жобасы төмендегідей:
1. Ислам дінінде ақыретке сенудің маңыздылығы.Әл-Фараби атындағы
Қазақ ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ: серия саясаттану серия мәдениеттану
сери философия №2 (28). 19. 05. 2007.
2. Қиямет – қайымның үлкен және кіші белгілері. Алматы Ақиқат.
2007 жыл.
3. Ислам дінінде ақыретке сенудің қоршаған ортаға тигізетін әсері.
Білім әлемінде журналы. № 2-саны 2007 жыл.
1.ИСЛАМДАҒЫ ҚИЯМЕТ – ҚАЙЫМ ЖӘНЕ АҚЫРЕТТІК СЕНІМГЕ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ЖӘНЕ
ДІНТАНУЛЫҚ САРАПТАМА
1. Қиямет- қайым және ақырет терминдерінің сөздік және ұғымдық
мағыналары
Ақырет сөзі арабшада соңғы және соңғы болған, соңғы күн деген мағынаны
білдіреді. Бұл дүниенің соңын, бұл өмірден басқа өлімнен бастау алатын жаңа
әрі соңғы әрі мәңгі өмірді ақырет деп атайды.
Діни ұғым ретінде - ақырет күні Исрафил атты періштенің Аллаһтың
әмірімен сүр деп аталатын үрлегішпен бірінші мен екінші үрлеуіне және содан
кейінгі жұмақтықтардың жұмаққа. Тозақтықтардың тозаққа кіруіне дейінгі
уақыт немесе сүрді екінші рет үрлегеннен бастап мәңгі бақилық өмірді
атайды.
Жоғарыда айтылған анықтамаға сүйенетін болсақ. Ақырет ұғымы, қиямет,
Исрафил періштенің сүрді үрлеуі, адамдардың қайта тірілуі, барлық адамдарға
бұл дүниеде істеген істері жазылған амал дәптерлерінің берілуі, амалдардың
таразыға тартылуы, бұл дүниеде істеген істері үшін әр бір адамның есепке
тартылуы, шапағат, сират көпірі, жұмақ және тозақ т.б. сияқты мәселелерді
қамтиды. [6].,169 б.
Бәрімізге белгілі иманның бес шартының бірі – ақырет күніне сену.
Ақырет күніне сену Ислам дінінің негіздерінен болып табылады. Құран
Кәрімде ақыретке сенудің парыз екендігін білдіретін көптеген аяттар бар.
Бұлардан бірнешеуін айтып өтетін болсақ: Бірақ шын мәніндегі ізгі
амал – Аллаһқа, ақырет күніне, періштелерге, кітаптарға және пайғамбарларға
иман ету, сену ізгі амал. (Бақара сүресі, 177-аят).
Аллаһқа, ақырет күніне иман етіп, ізгі амал істеген Раббылары қасында
сыйлық бар. Олар үшін қорқыныш жоқ. Әрі олар қайғырмайды. (Бақара сүресі,
62-аят).
Олар саған түсірілгенге, сенен бұрынғы түсірілгенге сенеді және
ақыретке анық нық сенеді. (Бақара сүресі, 4-аят).
Ақыретке сенбейтіндер Құран Кәрім аяттарын жоққа шығарғаны үшін кәпір
болады. Бұл жайлы мына аятта былай деп баяндап өткен: Ал кім Аллһқа,
періштелеріне, кітаптарына, пайғамбарларына, ақырет күніне қарсы шығып
кәпір болса, Аллаһтан тым ұзақ адасушылықта адасты. (Ниса сүресі, 136-
аят).
Ақырет және ақыреттегі жағдайлар сенім мәселесіне қатысты тақырып
болғандықтан ақыл және нақты ғылымдармен түсіндіруге болмайды. Құран
Кәріммен хадистерде хабар берілген болса соның өзі жеткілікті деп білеміз.
Бұдан басқа философиялық тұжырым немесе ақылмен болжай алмаймыз. Сонымен
қатар ақыреттегі жағдайлармен бұл дүниедегі жағдайларды алыс немесе
жақыннан ұқсастырып байланыстыруға, теңестіруге болмайды. Бұл дүниемен
ақыреттің ұқсастығы тек қана атауларында ғана, біз оны біле алмаймыз.
Мысалға алатын болсақ Исрафил періште (а.c.) сүрді үрлейді, адамдардың
амалдары тартылады, әр адамның амал дәптері беріледі дегенде ойымызға
келетіні бұл дүниедегі үрлегіш ысқырық, бір таразы, қағаздан жасалған
парақтары көп бір дәптер ойымызға келмеуі тиіс. Олардың негізгі сипатының
қандай екенін тек Аллаһ Тағала ғана біледі. Біз олардың бар екендігіне
сенеміз, бірақ түрі, түсі, сипаты, реңі жайында болжам айта алмаймыз.
[7].,115-118 бб.
Гректің ұлы философы алғашқы ұстаз Аристотель: сезім мүшелері арқылы
байқалмайтын нәрселерге сену даналықтың белгісі болып табылады. Соған
сеніп, жаңалық ашып жақсы мақсаттарға қолданған кісі – адамдардың ең
ізгісі, - деген. [26].,101-103 бб.
Бiр салих кiсi өзiне керек болған бiр-екi нәрсе алатын болып базарға
барыпты. Қалтасына ақшасын жетiп қалады деген оймен есептеп салып қояды.
Бірақ базарға барғанда ақшасы алатындарына жетпейдi де әлгi салих кiсi
жылай бастайды және осы халi ұзаққа созылады. Төңірегіндегілер бұған таң
қалып, ақшасының жетпегенi үшін жылағаны бекер деп жұбатуға тырысады. Бiраз
уақыттан кейiн ол жылап отырып таңқалған көпшiлiкке былай дейдi:
Көз жасым уақыт, дүние үшін деп ойламаңдар! Бүгiн үйдегi есебiм
базарға сәйкескен жоқ! Олай болса ертең дүние есебi ақыретке қалай
сәйкеседi?!, - деп ойладым
Имам Ғазали барлық сенім түрлерін ақырет сенімімен байланыстырады:
Кәлима шаһдатта айтылған екінші сөз болған Пайғамбарымызға сену сөзінің
мағынасы. Аллаһ Тағала Құрайш тайпасынан шыққан Умми (мекткеп, медресе
көрмеген, оқу - жазу білмейтін, анасына туылған күнінде болған) Мухаммед
Мустафаны адамдарға пайғамбар етіп жібереді. Оның шапағатымен қойылған
үкімдер одан бұрынғы шариғат үкімдерін жойды. Оны бүкіл пайғамбарладан
жоғары ұстап, пайғамбарлардың мырзасы етіп тағайындады. Сонымен қатар Лә
иләһә иллаллаһ деумен ғана қоймай Мухаммадур расулуллаһ демейінше толық
мұсылман бола алмайтындығын айтты. Бұл дүние және ахирет жайлы берген
хабарларының бәріне түгелдей сенуді борыш қылды. Сондай-ақ өлімнен кейінгі
хабарларға сенбегендердің иманын толық қабыл етпеді.
Ислам діні ақыретке сенуге өте үлкен мән береді. Құран Кәрімде ақырет
күнінен хабар бермейтін бірде-бір сүре жоқ. Сонымен қатар Құран Кәрім
ақырет түсінігін кейде ашық түрде, ал кейде мысалдар арқылы баяндап өткен.
[8].,399-462 бб.
Хақ Тағала былай айтады: Кiм тозаңның түйiрiнің салмағындай жақсылық
iстеген болса, ол соны көредi. Ал кiм тозаңның түйiрiнің салмағындай
жамандық iстесе, ол да соны көредi. (Зілзала сүресі, 7,8-аяттар).
Сол күнi мал да, ұрпақ та пайда бермейдi. Тек қана Аллаһқа қалби
сәлиммен (тура жүрек, шын иман) келгендер бөлек. (Шуара 88,89-аяттар).
Былайша айтқанда, адам баласы өз денесiн шағып алған шыбын да болса
оған ашуланып жазасын бередi, ал бiреу сыйлап берген бiр кесе шайға бола
қырық жыл құрметiн сақтайды. Сондықтан өзiнен өмір бойы пайда болған
болымды немесе болымсыз әрекеттердің Аллаһ алдында қарсылық көрмейтiнiн
ойлау сияқты жаман ғапылдық бола алмайды. Өйткені бұл дүниеде залымның
зұлымдығы, бейшараның ахылап-ухiлеп қайғыруы, кәпірдің күпiршiлiгi,
мүминнің иманы бар. Егер бұларға сый немесе жаза берiлмесе бүкiл әлемдi
әмiрiне арнаған иләхи жоспардың мағынасы қалмай, адамның жаратылуы да
қисынсыз болар едi. Бұлжағдай да Аллаһтың әдiлет сипатына қайшы болар едi.
Алайда Хақ Тағала бүкiл кемшiлiктерден пәк болғанындай осындай жағдайда
болудан да пәк. [5].,109 б
Қиямет сөзі сөздікте – түзелу, тұру, тірілу, деген мағыналарды
білдіреді. Ал діни ұғым ретінде қияметтің екі мағынрасы бар. Алғашқысы
табиғат тепе-теңдігінің бұзылуы және барлық нәрсенің астан-кестені шығыпжоқ
болып кетуі. Ал екіншісі болса, жоқ болып кеткен және өлген жандыларды
қайта тірілтіп аяққа тұруы, қиямет күнінде аяққа тұрып махшарға тура қадам
басуы. Демек жалпы қиямет жоқ болу және қайта тірілу. Қияметтің басталуы
адам ақыл мен санасы арқылы біле алатын оқиға емес. Өйткені табиғатты алғаш
жаратқан Аллаһ Тағалата биғатты басқарып тепе-теңдікті орнатқан. Аспан
денелері өз орбитасынан шығып аспан денелері бір-біріне соқтығысатын болса,
табиғат тозаңға айналып, бұлт сияқты халге келеді. Жер бетінде тірі жан
қалмайды. [9].,ІІ-т.402-456 бб.
Ақырет сөзі, араб тілінде соңғы болған, соңғы күн деген мағынаға
келеді. Бұл дүниенің соңын, бұл өмірін басқа өлімнен бастау алатын жаңа әрі
соңғы өмір ақырет деп аталады. Діни ұғымда ретінде – Ахирет күні Исрафил
(а.с) періштенің Аллаһтың әмірімен сүр деп аталатын үрлегішпен бірінші рет
үрлегенінен бастап, екінші рет үрлегеніне дейін және содан кейінгі
жұмақтықтардың жұмаққа, тозақтықтардың тозаққа кіруіне дейінгі уақыт немесе
сүрді екінші рет үрлегеннен бастап мәңгі бақилық өмірді атайды.
Құранды Бастан аяқ мұқияттылықпен оқып шыққан кісі ақыретке байланысты
берілген көптеген атауларды кездестіреді. Мысалы: Яуму-л баъс (қайта
тірілу күні), Яуму-л Қияма (қиямет күні), Саат (қиямет), Яуму-д Дин (дін
және есеп күні), Яуму-л Хисаб (есеп күні), Яуму-т Талақ (қауышу күні), Яуму-
л Хулуд (мәңгілік күні), Дару-л Ахира (ақырет мекені), Яуму-л Хасрат
(Өкініш, қасірет күні) . т.б. [10].,286-287 бб.
Соңғы және кейіннен болған - деген мағыналардағы араб тіліндегі
ахират, ахир - деген түбірлерден шыққан. Сөздікте әуелгі-сөзінің
антонимі (қарама-қарсы) мағынасында қолданылады. Ислам әдебиетінде; осы сөз
О дүние мағынасында келеді.
Ақыретке сену Аллаһтың әділеттілігінің нышаны. Өйткені бұл дүниедегі
барлық адам жасаған айыбының жазасын тартада. Дегенмен көптеген
әділетсіздіктер де туындап отырады. Бірақ ақыретте бұның керісінше болады.
Анық және жасырын болған барлық нәрсе айқын болады. Аллаһ жамандарды
қорқынышты азаппен азаптайды. Ал жақсылырды сый ретінде жұмақпен
сүйіншілейді. Міне осылайша Аллаһ әділеттілікті орнатады. [7].,431-438 бб.
Бір аятта былай деп баяндалады: Немесе жамандықтарды істегендер,
өздерін; Иман келтіріп, ізгі іс істегендер сияқты қылытындығымды,
тіршіліктерінде, өлімдерінде тең боларын ойлай ма? Олардың берген үкімі
нендей жаман. Негізінде Аллаһ Тағала көктерді әрі жерді шындық бойынша
жаратты. Әркімге қылығының бодауы (істеген ісінің нәтижесі) беріледі.
Сондай-ақ олар әділетсіздікке ұшырамайды. (Жасия сүресі, 21,22-аят).
Бұл аяттан түйетініміз жақсылық пен жамандықтарды тең санау Аллаһ
Тағаланың әділеттілік сипатына сай келмейді.
Бұл дүние - сынақ дүниесі, ақыреттің егістігі. Бұл дүниеде не егетін
болса, ақыретте соны орады. Бұл дүниеде жақсы іс істегендер ақыретте сыйын
алады. Жаман іс істегендер азабын тартады. Бұл жайында Құран Кәрімде
көптеген айтылған аяттар бар. Адамзат бостан босқа жаратылмаған.
Жаратылыстың түпкі мақсатын жүзеге асыру, жер жүзінде Аллаһтың халифасы
болу, тек қана Аллаһқа құлшылық жасау үшін жаратылған. [11].,Іт.121 б.
Олай болса адам баласы осы міндеттерді атқарумен жауапты. Бұл жайында
Құран Кәрімде былай деп баяндалады: Сендерді бастан аяқ жаратқанымыз және
тіпті бізге қайтарылмаймыз деп ойлайсыңдар ма? Шынайы патша Аллаһ, өте
жоғары. Одан басқа тәңір жоқ. Ол ардақты ғаршының Раббы. (Муминун сүресі,
115,116-аяттар).
Адамның ақылы арқылы ақыретті көруі мүмкін емес. Бірақ аятпен хадис
ақыреттің анық және нақты түрде болатындығынан хабар бергендіктен оған сену
әр мұсылманның борышы болып табылады.
Сөзсіз, қиямет күніне ман келтіру қымбат қазына іспетті иманның бір
бөлігі болып табылады, сондықтан жер бетінде өмір сүруші адам бұл
дүниемен қош айтыспағанша ақырет дүниесінің ақиқаттығына анық көз жеткізе
алмайды. Соған қарамастан ақыл – ойы дұрыс, саналы адамдар үшін есеп
күнінің болмай қоймайтынына күмән қалдырмайтын көптеген қасиетті аяттар
мен қисынды дәлелдер бар. Біз кейбір қасиетті аяттар туралы жоғарыда еске
салып өттік, ал енді қисынды дәлелдерге келсек, олар қасиетті Құран Кәрім
беттерінде баяндалады. Аса жоғар Аллаһ Тағала қасиетті Құран Кәрімде:
адам баласы өздерін бір тамшы судан жаратқанымызды көрмей ме? Сонда да
ашық қиқарлық істейді. Олар жаратылысын ұмытып, Бізге мысал берді: Мына
шіріген сүйектерді кім тірілтеді! - деді. (Мухаммед(с.а.у.) айт: Оны
сондай алғаш Жаратқан тірілтеді. Ол барлық жаратылысты біледі де. Ол
сондай Аллаһ, сендерге жасыл ағаштан от жаратты. Сол уақытта сендер оны
жағасыңдар. Сондай көктер мен жерді жаратқан Аллаһ олар сияқтыны жаратуға
күші жетпей ме? Әлбетте күші жетеді. Ол әр нәрсені жаратушы, толық
білуші. Шын мәнінде Ол бір істің болуын қаласа, оның бұйрығы оған: Бол!
- деу, сонда ол бола қалады. Барлық нәрсенің билігі қолында болған әрі
сендер Соған қайтарылатын Аллаһ кемшіліктен пәк, - деп айтты. (ясин
сүресі, 77-83 аяттар). [32].,196 б.
Мұсылманның атақты ғұламасы, шейх Абдаррахман Сайди Құрандағы біз сөз
еткен аяттарды: осы қасиетті аяттарды Аллаһ көп құдайшылар мен
кәпірлердің жүректерін азапқа салатын күмәннан хабар береді. Олар қайта
тірілудің ақиқаттығына күмән келтіреді және оны мүмкін емес деп
есептейді, бірақ Аллаһ бұл күмәннің негізгісі екенін ең кемел күйде
айқындады және: Біз оны тамшыдан жаратқанымызды адам қалайша көрмейді?
- деді. Қайта тірілуге сенуден бас тартқан және оның ақиқаттығына күмән
келтіретін адам, өзінің бұл дүниге қалай келгені туралы ойланбай ма? Егер
ол Аллаһтың адамды титімдей ғана тамшыдан қалай жарататынын, сосын
көптеген сатылардан өткізіп, одан әдемі және саналы адам өсіп шығаратыны
туралы ойланса, онда оның бойында Аллаһ үшін адамды өлімнен кейін қайта
тірілту қиын еместігіне күмән қалмас еді. Егер ол титімдей тамшымен
ересек адамдның арасындағы айрымашылықтың қаншалықты зор екенін ұқса,
онда адамды оның денесі шіріп және ағып кеткенінен кейін қайта қалпына
келтіруден гөрі жоқтан жарату әлде қайда күрделірек екенін түсінген болар
еді. Алайда, кәпірлер Аллаһқа қарсы уәж келтіруге батылдары барады және
Жаратушының Құдайлық мүмкіндігін жаратылыстың аянышты мүмкіндігімен
салыстырады. Олар адамдар істей алмайтын нәрсені құдіретті Аллаһ жасай
алмайды деп ұйғарады. Сондықтан олар: Шіріп кеткен сүйектерді кім
тірілтеді? - деп айтады. Жер бетінде шіріп және күлге айналып кеткеннен
кейін сүйектерді тірілте алатын адам барма? Осында уәж келтірген кәпір
қайта тірілудің ақиқаттығына күмәнданады, себебі бірде – бір адамның
өлгенді қайта тірілте алмайтынын жақсы біледі. Алайда, ол өзінің қалай
дүниге келгені туралы естен шығарады. Егерде ол Құдай жаратылысының
дүниеге қалай жоқтан пайда болатыны жайында ойланса, онда мұндай
тәмсілдерді келтірмеген болар еді. [37].,29-36 бб.
Аса жоғары Аллаһтың жауабы сенімді және бұлтартпас. Ол: Оларды
бірінші рет кім жаратса, сол оларды тірілтеді, өйткені, Ол барлық
жаратылыс туралы біледі, - деген. Бір нәрсені алғаш рет ешбір қиындықсыз
Жаратушы оны тағы да жарата алатынына нық сену үшін, ғаламда болып жатқан
оқиғалар туралы ойланудың өзі жеткілкті. Оның үстіне бір нәрсені қалпына
келтіру оны әуелгі жаратудан гөрі әлдеқайда жеңілрек. Алайда қайта
тірілудің ақиқаттығына пайдасына тағы да бір дәлел бар. Ол адамға қанша
Аллаһтың кез – келген жаратылыс туралы білетінін ұққан кезде түсінікті
болады. Кемел білім аса ұлық Жаратушының тамаша қасиеттерінің бірі. Ол
Өзінің жаратылыстарында не болып жатқанын және өлгендердің денесін жер
қалай жұтып отырғанын Аллаһым біледі. Ол адам денесінің қай бөлігі
сақталып қай бөлігінің күлге айналғаны туралы байыптайды. Ол көрнеуді
және көместі сезеді. Аса ұлық Жаратушының кемел біліміне әрбір сенген
адам ғаламда не болып жатқанының күллісін бақылау өлегндерді қайта
тірілтуден әлде қайда күрделірек екенін түсінуі керек.
Сосын Аллаһ Тағала қайта тірілудің ақиқаттығына үшінші дәлел
келтірді. Ол адамдарға жасыл ағштан алатын отты қалай жартқанын естеріне
түсірді. Бұтақтар ылғал боп келетін жасыл ағаштан құрғақ жалын пайда
болады. Оттар мен талдардың арасында айырмашылықтар қандай көп болса,
оттың пайда болуымен өлілердің қайта тірілуінің аралығында сансыз
ұқсастық бар! Сосын аса ұлы Аллаһ Тағала Өзінің құлдарына қайта тірілудің
төртінші дәлелін ұқтырып: Аспан мен жерді Кім жаратса, сол қалайша солар
сияқтыны жарата алмайды, - дейді. Ол шексіз аспан мен орасан зор жерді
жаратты және ол адамдарды да жаратты.
Бұл Ол үшін қиын емес, себебі адамдарды жаратудан гөрі ғаламды жарату
әлдеқайда күрделірек. Нақ сондықтан да Аллаһтың тамаша есімдерінің
арасында әл – Халиқ (Жаратушы), әл – Алим (бәрін білуші, бәрін аңғарушы)
деген есімдері бар. Бұл кезекті, бірақ ерекше дәлел. Сәбиден бастап
қартқа дейінгі барлық адамдар дүниеде Аллаһтың құдіреттілігінің арасында
және оның құдайлық әрекеттерінің нәтижесінде жаралды. Ол үшін мүмкін емес
ештеңе жоқ және егер ол бір нәрсені істегісі келсе, онда бұл міндетті
түрде орындалады. Қашан Ол бір нәрсені қаласа, онда оған бол! - деп
айтса болды, - сол бола қалады. Аллаһ Тағала не жаратуды қаласа, оған
ешкім кедергі бола алмайды және Аллаһ өлілерді тірілткісі келгенде де дәл
солай жүзеге асады. Ақырында Аллаһ Тағала қайта тірілудің алтыншы
дәлелін: Барлық жаратылыстың билігі кімнің қолында болса, Сол құдіретті
және пәк, - деп еске салды. Аса ұлы Аллаһ барлық жаратылыстың билеушісі
болып табылады және аспан мен жердегі тіршілік етушілердің жансыз
жаратылыстар Аллаһтың құлдары болып саналады және Оның еркіне бағынады.
Ол ғаламды Өзінің тағдыр заңымен, Өзінің шариғи заңымен және әділ жаза
заңымен басқарады. Барлығы Аллаһқа қайтатын болады және бұнда ешқандай
күмән жоқ. Бұл туралы көптеген сенімді әрі бұлтартпайтын дәлелдер бар.
Өздері адамдардың жүрегін тура жолға ашатын олраға сауығу әкелтіретін
және оларды өмірлік жолын сәулелендіретін Жаратушы шексіз ұлы! [41].,456-
464 бб.
Әрқайсысы болашақ өмірдің ақиқаттығына күә болатын осы қисынды
дәлелдер туралы ойланыңыздар. Адамды бірінші рет жаратқан Аллаһ оны
өлгеннен кейін қайта тірілте алмай ма? Сөзсіз, Аллаһтың бар екенін тек
имансыздар мен ессіздер ғана теріске шығарады. Сондықтан аса жоғары Аллаһ
Тағала: Ей, адам баласы! Егер өлгеннен кейін тірілуден күдіктенсеңдер
әрине біз сендерді топырақтан сонан соң жыныстық тамшыдан, кейін ұйыған
қаннан тағы бейнеленген, бейнеленбеген кесек еттен өздеріңе тектеріңді
білдіру үшін жараттық, сондай – ақ жатырлада қалаған мерзімге дейін
қоямыз соңында бөбек түрінде шығарамыз. Одан кейін ер жетесідер.
Кейбіреулерің қайтыс болып, кейбіреулерің әр нәрсені білгеннен кейін түк
білмейтін өмірдің ең нашарына қайтарыласыңдар. Қураған жерді көресің.
Оған жаудырып едік құлпырып, көпсіді де әртүрлі көркем өсімдік өндірді,
- деп айтты. (Хаж сүресі, 5-аят).
Егер дұрыс ойлаған адам осы мызғымас ақиқаттар туралы зер салса, онда
оған бір нәрсені басынан бастап жаратудан гөрі, екінші рет жаратудан
жеңіл екенін түсінеді. Дәл осы ойды шексіз ұлы Аллаһ Өзінің қасиетті
кітабында: Ол, сондай жоқтан бар етіп, сосын қайта жаратады. Бұл оған
оңай. әрі көктер мен жердегі жоғары сипат оған тән. Ол өте үстем, хмкмет
иесі, - деп айқын көрсетті. (Рум сүресі, 27-аят). Қасиетті құраннан
қайта тірілудің ақиқаттығының тағы бір дәлелін қайта кездестіреміз: Осы
дәлелдер бойынша: шын мәнінде Аллаһ, ол – хақ. Күдіксіз Ол өлікті
тірілтеді. Өйткені, әр нәрсеге күші жетеді. Әлбетте, қиямет келеді. Онда
күдік жоқ. Шексіз Аллаһ қабірдегілерді тірілтеді. (Хаж сүресі, 7-аят).
Тіршіліктің белгісі жоқ құрғап қалған жердің жаңбыр жауғаннан кейін
қалай басқа түрге енетіні туралы көз жіберіңіздер. Онда ағаштар жапырақ
жаяды. Хош иісті гүлдер мен шөптер, адамдар үшін азық және жануаралар
үшін жем болатын әр алуан өсімдіктер өсіп шығады. Тап – тақыр жердің
қайта түлеген денесін көріп жүрген адамдар өздерінің қайта тірілуінің
ақиқаттығына күмәнданбауы керек. Жаратушы Ие: (Мухаммед (с.а.у.) расында
жердің құрғап, қалғанын көресің. Сонда біз оған жаңбыр жаудырған мезгілде
құлпырып көпсуі Аллаһтың дәлелдерінен. Күдіксіз оны тірілткен Аллаһ,
өліктерді де тірілтеді. Өйткені Оның әр нәрсеге толық күші жетуші, -
деген. (Фуссилат сүресі, 39-аят). Егер біз өте қуатты телескоптың
көмегімен шаң мен түтіннен орасан зор жұлдыздардың қалай құралатынын көре
алсақ, онда күлге айналған сүйектерді Аллаһтың қайта тірілтетініне
күмәндану ақылға сия ма? Құдіретті Аллаһ: Әлбетте, көктер мен жерді
жарату – адамдарды жаратудан қиын. Бірақ адамдардың көбі түсінбейді,-
дейді. (Ғафир сүресі, 57-аят). Аса жоғары Аллаһ Тағала тағы: Сендерді
біз жараттық. Сонда неге мойындамайсыңдар? Сендер тамызған мәни суын
көрдіңдер ме? Оны сендер жаратасыңдар ма? Немесе Біз жаратамыз ба? Біз
араларыңда өлімді белгіледік. Бізден ешкім оза алмайды. Сендердің
бейнелеріңді өзгертіп, сендер білмегенді жарата аламыз. Расында, бұрынғы
жаратуды білесіңдер, ендеше түсінбейсіңдер ме?, - деп нақтылайды.
(Уақиға сүресі, 57-62-аяттар). Бұл қайта тірілудің ақиқаттығының
тоғызыншы дәлелі. Кемел білім мен даналықты иемденген жаратушы орасан зор
ғалым мен оның мекендеушілерін ермек немесе әділетсіздік үшін жаратқан
жоқ. Ол адамдарды Өзіне құлшылық қылулары үшін жаратты, бірақ адамдардың
біразы өз өмірлерінің мақсаты туралы ойланбайды. Олар жаратушысының:
Шын, Біз сендерді босқа жараттық па? Тіпті, бізге қайтарылмаймыз деп
ойлайсыңдар ма? - дейді. Шынайы патша Аллаһ - өте жоғары. Одан басқа
Тәңір жоқ. Ол ардақты аршының Раббы, - деп айтқан шақыруына назар
аудармай, тек дние қызығымен алданады. (Муминун сүресі, 115,116-аяттар).
[30].,38-46 бб.
1.2. Исламда ақыретке сенудің маңыздылығы
Құран Кәрім және хадистерде Аллаһқа және ақырет күніне сенгенднер -
деп ақырет күнінің маңыздылығын білдірген. Ақыретке сену де Аллаһқа сену
сияқты ғайби (көмес) нәрсе. Сонымен қатар қиямет – қайымның қашан
болатындығын Аллаһтан басқа ешкім білмейді. (Бұл муғайбиеті хамса – білу
мүмкін емес болған бес негізге жатады).
Ақырет, яғни адамның өлімінен кейін, қиямет болғаннан соң адамның не
жағдайда болатындығын Ислам былайша түсіндіреді: адам өлгеннен соң қайта
тіріледі, бұл дүниеде жасаған істерінен сұраққа тартылады, сый немесе
жазасын тартады. Бұл дүние мәңгілік емес. Қияметтен соң барлық адам
тіріліп, махшар алаңына жиналады. Содан кейін рет – ретімен есеп – қисап,
сый немесе жаза, жұмақ және тозақ болып жалғасын табады.
Исламнан басқа иләһи дін болып табылатын христиан және иудайзм дінінде
де өлгеннен кейін қайта тірілу сенімі бар. Иудайзм дінінде ақыреттік
сенімге көп көңіл бөлінбей, көбінесе дүниеуи мәселелерге көп маңыз берген.
Ал христиандықта болса; ақырет өміріне сенумен қатар христиандар қиямет –
қайымның кез – келген сәтте болатындығынан қорқып, монахтық өмірге аса мән
береді. Ал Ислам діні келіп, екі дүниенің тепе – теңдігін сақтап, иләһи дін
болып табылатын христиандық пен иудайзмдегі шектен шығушылықты жойған. Ал
индуизм дінінде бұл дүние мәңгі деген тәнәсух сенімі, яғни рух көшуі,
рухтың адамнан адамға өтуі деген сенім қалыптасқан. Егер жақсы адам өлсе,
ол адам болып қайта өмірге келеді. Ал егер жаман адам болса, ол жан –
жануар бейнесінде өмірге қайта келеді. Индуизмдегі осы сенім ақыреттік
сенімнің негізін жойған. [12].,342-346 бб.
Дүние – тірі организмдердердің өмір сүретін мекені, ал ақырет болса –
соңғы, келесі өмір. Бұл сөздер кейде арабшадағы дәр (мекен) – сөзімен
бірге де қолданылған. Мысалы: Дәрүд-дүня, Дәрүл-ахирет сияқты. Кей
уақыттарды болса жеке өзі қолданылады. Дүние – қазіргі уақытта, сонымен
қатар, уақытша өмір сүретін мекен болса, ақырет – бұл дүние біткен соң
басталатын әрі шек-шегарасы болмаған, сонымен қатар, түгеп-таусылмайтын
отан болып саналады.
Негізінде Аллаһ Тағала біз өмір сүріп жатқан мына әлемді және де ондағы
бүкіл жаратылыстарды өткінші бір уақыт үшін жаратқан. Бір күн келіп, дүние
және бұл дүниедегі бүкіл адамдар, жанды-жансыз жаратылыстар жоқ болып,
жойылады. Тау, тас, жер, аспан – бәрінің де тас-талқаны шығады. Аллаһтан
өзге бәрі, бүкіл жаратылыстар, барлық әлем өз соңына жетеді, басқа сөзбен
айтар болсақ дүниелік өміріміз аяқталады. Осы мәселе жайында бүкіл
тақырыптарда ең кәміл түрде қамтыған кітабымыз Құран Кәримде Аллаһ Тағала
былай деген: Бүкіл жер жүзіндегілер түгеп-таусылады. Ұлы дәреже иесі әрі
жомарт Раббың өзі ғана қалады. (Раһман сүресі, 26.27-аяттар).
Зілзәлә уақыты (жер сілкініс кезі) және де қиямет күні деп атаған.
Қиямет күнінен кейін Аллаһ жазған бір күн келіп, адамдар қайта тіріліп,
қабірлерінен тұрғызылады. Және де махшар деп аталатын тегіс те жазық бір
жерге дүние жүзінде өмір сүрген бүкіл жаратылыстар есеп-қисап үшін Аллаһтың
құзырына жиналады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі: Әр халықтың сау – саламат өмір сүруі оның
мәдениеті мен рухани байлығына тығыз байланысты. Егер адамзат рухани
байлығы мен бойына сіңірген білімінен айырылса, онда олардың орнын сол
заматта мәдениетсіздік және надандық қараңғылығы басады. Сондықтан әрбір
саналы кісі ұлт мәдениетінің жойылып кетпеуіне аянбай ат салысып, қарсы
тұруы керек және адамдардың жүрегінде қияметтің болатынына имане келтіріуге
дұрыс сенімді оятуға ұмтылуға міндетті.
Ақырзаман! Бұл ежелгі ғасырлардан бері дұрыс ойлайтын адамдарды мазалап
келе жатқан ұлы сұрақтардың бірінің мәні.
Ақырзаманның жақындағанын қасиетті Пайғамбарлар ескерткен және киелі
кітаптарда хабарланған. Қазіргі кезде ол туралы осы заманның көптеген
ғалымдары айта бастады.
Осындай оқулықтардың орнын толтыруға тырысып, олар Ностарадамустың
көріпкелдігі тағы басқа сияқты кітаптарды оқиды. Бұл жорамалдар –
ешқандай күмәні жоқ өтіпік әрі әдепсіздік. Сондықтан бірде – бір мұсылман
(иман келтіруші) оларға сенбегені абзал. Сиқыршылар мен жорамалдаушылар
өтірікші күнәһарлар болып табылады. Бұлар өте маңызды нәрсе туралы және
оған қоса тіпті болашақта не болатынын білмейді. Бұл білім жалғыз Аллаһқа
тән жән аса жоғары Аллаһ оны тек Өзінің тап – таза пайғамбарлары мен
елшілерне ғана білдірген. Сондықтан мен диссертациямды қасиетті Құранның
аяттары мен Пайғамбарымыз Мухаммедтің (с.а.у.) сахих хадистеріне сүйене
отырып жаздым. Сонымен қатар имамдар Жағфар ас – Садық, Әбу Ханифа, Мәлик
ибн Әнәс, Мухаммад аш – Шафиғи, Ахмад ибн Ханбал және басқада тақуа
мұсылман ғұлама ғалымдар (р.а.) ғибадат еткен мұсылмандық ақиқат сенімінен
ауытқып кетпеу үшін қолға қалам алып барлық мүмкіншілікті жасауға қолдан
кегенше атсалыстым.
Аллаһ Тағала адамзат өмірi үшін бес мезгiл тағдыр етiп қойған. Бұлардың
бiрiншiсi – рухтар әлемi, екiншiсi – ана жатыры, үшіншiсi – дүние өмірi,
төртiншiсi – берзах және қабыр әлемi, ал бесiншiсi – ақырет және соның
нәтижесi болған жұмақ пен дозақтағы мәңгі өмір. Бұлардан дүние өмірi адамға
сынақ үшін берiлiп, мәңгілiк бақыт та адамның осы дүниедегi iс-әрекеттерiне
байланған. Әр құлдың осы iс-әрекеттерің болымды және болымсыз қарсылықтары
болатынын бiлуi және сол себептi жауапкершiлiгiн аңғаруы үшін де адамзат
өмірінің бесiншi мезгiлi болған ақырет иманның алты негізінің арасынан орын
алған. Ақыретке сену өте маңызды болғаны соншалық бiрталай Құран аятында
Аллаһқа иман етумен бiрге ескертiледi. [1].,26-29 бб.
Аллаһ Тағала айтқан: Аллаһқа және ақырет күнiне иман етiп салих амал
iстегендер үшін Раббыларының қасында үлкен сыйлықтар бар. Олар үшін
қорқыныш жоқ әрi олар қайғырмайды да. (Бақара сүресі, 62-аят).
Ақырет - өлiмнен кейiн басталатын жаңа, шексiз және шын өмір. Құран
аятында былай баяндалады: Осы дүние өмірi бiр ойыншықтан, ермектен басқа
нәрсе емес. Ал ақырет жұрты сөзсiз ол өмірдің дәл өзi. Әттең! Олар бiлсе
ғой. (АнкӘбут сүресі, 64-аят).
Өйткені мұны бiлгендер, осы фәни әлемде алған әр демінің бағасын бiледi
де, Хақ Тағаладан бiр сәтте болса ғапыл қалмайды. Өмірлерi салих амалдарға
толы бiр ғибадат өмірi болады. Соңдарының не болатыны туралы үнемi хауф
және ража (қорқу мен үмiттену) арасында болады. Махшарда үлкен есеп күнінің
үрейiнен көздерi де көңiлдерi де Аллаһтан деген қорқыныштан жас төгедi.
Дүниедегi өмір түгелденiп бiткен соң ұлы перiштелерден Исрафил (а.с.)
сүрге үрлейдi де, сол сүрдің даусымен адамдар қайтадан тiрiлiп түрегеледi
және махшар алаңына келедi.
Сол күнi адамдардың қайтадан тiрiлтiлуi жоқтан бар етушi болған Хақ
Тағала үшін өте оңай жағдай. Аллаһ Тағала Құран аятында осы жағдайға
байланысты былай дейдi:
“Адам баласы былай дейдi: Мен өлгенде қайтадан тiрiлтiлiп (қабірiмнен)
шығарылам ба?” Адамзат бұрын ешнәрсе болмай тұрған кезде де оны
жаратқанымызды ойламайды ма?. (Мәрям сүресі, 66-67-аяттар).
Адам баласы бiздi олардың сүйектерiн бiр араға жинай алмайды деп
ойлайды ма? Әлбетте, оны ұшына дейiн қайтадан бұрынғы қалпына келтiруге
күшiмiз жетедi!. (Қимет сүресі, 3,4-аяттар).
“Адам баласы көрмей ме, бiз оны бiр тамшы судан жараттық. Ол сонда да
бiзге ашық түрде жаулығын көрсетедi. Өз жаратылысын ұмытып бiзге қарсы
мысал келтiруге тырысады да “Осы шiрiп кеткен сүйектердi кiм тiрiлтедi?”
дейдi.
(Пайғамбарым! Оларға былай) Айт: Оларды алғаш жаратқан тiрiлтедi.
Өйткені Ол әр түрлi жаратуды өте жақсы бiледi. Жасыл ағаштан сендер үшін от
шығарған Ол. Мiне, сендер отты содан жағасыңдар. Көктердi және жердi
жаратқан Аллаһтың олардың ұқсастарын жаратуға құдіретi жетпейдi ме? Әлбетте
күшi жетедi. Ол әр нәрсенi жаратушы, толық бiлушi.
Ол бiр нәрсе жаратуды қаласа, Оның iстегенi “Бол!” деу ғана, ол дереу
бола салады. Барлық нәрсенің билiгi қолында болған Аллаһ әр түрлi
кемшiлiктерден пәк. Сендер де оған қайтасыңдар. (Ясин сүресі, 77-83-
аяттар).
Ол өлiден тiрi, тiрiден өлi шығарады. Жер бетiнде өлгеннен кейiн Ол
қайта жандандырады. Мiне, сендер де (қабірлеріңнен) осылай шығарыласыңдар.
(Рум сүресі, 19-аят).
Ей, адам баласы! Егер өлгеннен кейiн тiрiлуден күдіктенсеңдер, осыны
біліңдер бiз сендердi топырақтан, одан соң жыныстық тамшыдан, кейiн
алақадан (ұрықтанған жұмыртқадан) одан кейiн мүшелерi (алдымен) белгiсiз
(бейнеленбеген), (кейiн) белгiлi (бейнеленген) жаны бар кесек еттен
сендерге құдіретiмiздi көрсетейiк деп жараттық. Және кiмдердi қалаған
болсақ соларды белгiлi мерзiмге дейiн жатырларда тоқтатып қоямыз да
сендердi бөбек түрiнде сыртқа шығарамыз. Сондай-ақ күштi шақтарыңа жету
үшін сендердi үлкейтемiз. Араларыңнан кейбіреулеріңнің жаны алынады да,
кейбіреулерің бiлетiн бiр адам болғаннан кейiн түк нәрсе бiлмейтiн күйге
түссiн деп өмірдің ең пайдасыз шағына дейiн апарылады. Сен жер бетiн де
қураған және өлген халiнде көресің, Бірақ бiз оған жаңбыр жаудырғанда, ол
құлпырып көпсидi де әр түрден (немесе жұптан) көркем өсiмдiктер бередi.
(Хаж сүресі, 5-аят).
Өмір сүрдіртетiн, өлтiретiн және тiрiлтетiн Аллаһ Тағаланың осы
баяндары қайтадан тірілтілудің сөзсiз болатынын көрсетедi. Олай болатын
болса, маңызды болған мәселе Пайғамбар (с.а.у.) нің: Қалай өмір сүрсеңдер
сол күйде өлесіңдер және қалай өлсеңдер сол күйде тірілтілесіңдер!.
(Сүнәну Әбу Дәуіт).
Бiз көктер мен жердi және екеуiнің арасында болғандарды ойын болсын
деп жаратпадық. (Дұхан сүресі, 38-аят), Кәпiрлер қиямет бiзге келмейдi
дедi. (Ей, Пайғамбарым! Сен оларға) айт: Жоқ! Олай емес. ғайыпты бiлетiн
Раббыма ант етемiн! Әлбетте сендерге ол мезгiл келедi. Көктердегi және
жердегi тозаңның түйiрiнің салмағындай нәрсе де Одан жасырын қалмайды.
Тiптi көзге iлiнбес кiшкенесi болсын, одан үлкенi болсын барлығы ап-ашық
бiр кiтапта (лаухи махфұзда жазулы). (Сәбә сүресі, 3-аят).
(Адам баласы:) Қиямет күнi қашан болады екен деп сұрайды. Ол көздер
ұрейленiп қорыққан, ай тұтылған, Күн мен ай бiр араға келтiрiлiп қарайған
сәтте болады. Мiне, осы күнi адам баласы: “Ендi қайда қашамыз?” дейдi. Жоқ
сол күнi қашылмайды, әсте пана болмайды. Сол күнi әркiмнің барып тоқтайтын
жерi тек қана Раббысының алды. Сол күнi адам баласына бұрыннан iстеп
жiбергендерiнің және артында қалдырғандарының барлығы өзiне бiлдiрiледi.
(Қиямет сүресі, 6-13-яаттар).
Жұмыстың зерттеу объектісі:Бұл жұмыс - өз алдына мақсатын орындау үшін
белгілі бір тақырыпты қарастырып, зерттеп соған қарай дәл тұжырымдама жасап
шығаруға міндетті. Сондықтан да, ең бастысы ғылыми жұмыстың басты объектісі
болып табылатын – Ислам дініндегі ақыреттік сенім түсінігін айта кеткен жөн
болар. Бұған қоса, ақыреттік сенімнің ажырамас болып табылатын қиямет –
қайым және оның адам өміріндегі маңызды орны мен үлкен және кіші белгілері
де– диссертациямның зерттеу объектісі болмақ. Нақтырақ айтқанда: Ислам
дініндегі ақыреттік сенім және қиямет- қайымның орын алуы және жүзеге асуы
жайында көптеген негізгі әдебиеттер және де Ислам дінінің қайнар көзі болып
табылатын Құран Кәрім мен хадистерге зер салып, сондай – ақ ақыреттік
сенімнің адам өміріндегі мән – маңызы мен тәрбиелік мәні жайында түбегейлі
зерттеп, нақтылы тұжырымдарға қол жеткізбекпіз. Өйткені, диссертация
тақырыбым Ислам дініндегі ақыреттік сенім түсінігі жайында болғандықтан
осы жұмыстың зерттеу объектісі тек қана Исламды емес, христиан
философтардың еңбектерімен бірге қарастыру керек. Сонда ғана нағыз
салыстырмалы, герменевтикалық, аналогиялық әдіс-тәсілдердің мән-мағынасын
тереңірек түсінуге мүмкіндік туады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: ғылыми жұмыстың зерттелу барысында
қарастырып, зерттеп отырған бұл диссертация (яғни, Ислам дініндегі
ақыреттік сенім түсінігі мәселесі) еш Қазақстанда зерттелмеген болатын.
Әрине, бұл – мүлде тың тақырып, әле ешкім зерттеп үлгермеген деп айтсақ
қателесеміз. Өйткені, бұған дейін көптеген шетел тілдерінде болсын, жалпы
ақыреттік сенімге және қиямет – қайымға және оның белгілеріне қатысты
біршама кітаптар жарық көріп келген. Дегенмен қазақ тілінде бұндай ғылыми
еңбек жоқтың қасы деп айтуға болады. Тіпті Исламдағы ақыреттік сенімге
қатысты мәліметтердің де кейбір кітаптарда жарияланғаны рас. Сондай – ақ
ақыреттік сенім мен қиямет – қайым мәселесі жайындағы тақырыптар мен
олардың өзара байланыстарын, өмірлік тәрбиелік мәні мен ерекшеліктерін
қарастыратын төл бір еңбектің болмағаны көпшілікке аян. Сондықтан да бұл
магистрлік диссертацияның мәні ерекше болса керек.
Осы орында айта кетерлік мәселе: аталған ғылыми зерттеу жұмысы
әзірленетін кезде көптеген еңбектерден, философтар мен дінтанушылар негізгі
тақырыпты зерттеген ғалымдардың ішінен мына кісілердің еңбектеріне назар
аударуға болады: Имам әл – Ғазали, Сайд Кутуб, Әл – Фараби, және де Француз
философы Филип Ариесь т.б. Қазақ орыс, араб, түрік тілдеріндегі Ақырет
сенімі және қиямет – қайымға қатысты әдебиеттер , оның ішінде Ахмед Лутфи
Казанжы, Ислам ақаиды. Өмер Насухи Билмен, Бүйук Ислам илмихали. Шерафеддин
Гөлжүк, Ислам ақаиды. Имам Ғазали Әбу Хамид Мухаммед бин Мухаммед, Ихяу
Улумиддин. Шах Уалиуллаһ Дихлеви. Хужжатуллаһи-л Балиға әдебиеттері
қолданылды. Негізгі зерттелу нысанасы ретінде қасиетті кітаптар Құран,
таурат, зӘбур, інжіл қолданылды
Осы аталған көптеген еңбектерді сараптай отырып, қажетті мәліметтер
өзара салыстырылып, ең дұрыс әрі нақтылары қағазға түсіріліп отырады.
Сондықтан да аталған еңбектерді дайындауға ат салысқандарға да өзімнің
шексіз ризашылығымды білдіргім келіп отыр. Өйткені менің жазған магистрлік
диссертациям да (көптеген өзге дияссертациялар сияқты) жоқтан бар етіп,
жаңадан жасау түрінде емес, қолда бар деректерді зерттеп, құрастырып,
аналитикалық және синтетикалық әдіс-тәсілдерді қолдана отырып әзірленбек.
Осы құрастыру, үзінділер келтіру барысында жоғарыда аты аталған еңбектердің
де үлесі зор болғанын атап айтқан жөн.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті: келесі кезекте осы магистрлік
диссертацияның негізгі мақсаттарына тоқталып өткен жөн болар. Мұнда
алдымен, көпшілік қауымға ақыреттік сенім мен қямет – қайымның мән-
мағынасын, оны діни әрі дүниелік тұрғыдан алатын орны мен ролін, қасиетті
кітап болып табылатын Құран – Кәрімнің ақыреттік сенім мен қямет – қайым
жайындағы деректердің қаншалықты дұрыс-бұрыстығын, сонымен қатар, о
дүниедегі адамның өмірі мен жауапкершілігін түсіндіріп, ақыреттік
терминдерге тоқталып егжей - тегжейімен ашықтап баян ету.
Осы орында Неліктен? Не қажет? деген сұрақтардың тууы даусыз. Бұл
сұраққа қайырар жауабым: өйткені, осы жоғарыда аталған мағлұматтар кеңінен
ашып көрсетілгенде ғана халқымыздың болашағы болып саналатын жастардың
көптеген қате сенімдерге беріліп кетулерінің алды алынатын болады. Әйтпесе,
өз дінін, ұлтын, Құранын, хадисін танымайтын, имандылықтан жұрдай,
адамгершіліктен мақрұм жастар көбейе бермек. Сондықтан да, ең басты
мақсатым: осы еңбек арқылы көпшілікке: ақырзаманның болатындағына
сендіруге, шайтан жолымен емес Аллаһтың нағыз тура жолы болған Ислам жолына
түсулеріне үлес қосу.
Ендеше, осы көзделген мақсаттарға толығымен қол жеткізу үшін белгілі
бір міндеттерді, іс-шараларды атқаруға тура келеді. Сондай міндеттердің
кейбіреулері мына төмендегілер болмақ:
- Тақырыпты зерттеу барысында тек қана Ислами дерек көздерге сүйенумен
шектелмей, өзге діндердің еңбектерінен де қажетті болған деректерді
келтіріп отыру;
- Ақырзаман немесе қиямет - қайым сөздерінің тек діни мағыналарына
емес, халық ауызекі тіліндегі, аңыз-әңгімелердегі, түрлі дүние
танымдық үлгілердегі мән-мағыналарына кеңінен талдау жасау;
- Ақыреттік сенімнің қоғамға тигізетін пайдаларын, сонымен қатар адам
өміріндегі сенім негізінің ең бастысы екендігі туралы дәйекті
пікірлерді ұсыну
- Сондай-ақ, Қазақстан өңіріндегі ақыреттік сенім түсінігі мен қазақ
халқының қаншалықты ақыретке сенетіндігі жайында нақты да маңызды
мағлұматтар келтіру т.б.
Қысқаша айтқанда, зерттеу жұмысының негізгі мақсаты ақырет сенімінің
мақсатын аша отырып, оның адам өміріндегі негізгі қағидаларың маңыздылығын
түсіндіру. Исламда ақыреттік сенім – жеке тұлға және қоғамда жауапкершілік
сезімдерін нығайта түседі. Бұл дүниеде істегендерінң нәтижесін о дүниеде
берілетіндігін ойлайтын адам - салмақты, жауапкершілікті болуға, жақсы және
шариғат заңдарына сай өмір сүріп, жамандықтардан бойын аулақ ұстауға
тырысады. Ақыретке сену адамды бос қиялшылдықтан құтқарып, өмірдегі ащы,
қайғылы оқиғаларға сабырлы, төзімді болуға үйретеді.
Зерттеудің методологиялық негіздемесі: осы тақырыпты зерттеу кезінде
жалпы ғылымдағы және де дінтану саласын зерттеудегі бірнеше әдіс-тәсілдер
қолданылды. Атап айтатын болсақ, ақырет қатысты ұғымдарды талдау кезінде
теологиялық әдіс; әлемдік үлкен (Ислам, Христиан, секілді) діндерін
қарастырғанда тарихи-салыстырмалы әдістер; ал Құран, Інжіл, Таурат
мәтіндерін талдау кезінде герменевтикалық әдістерден пайдаланылады. Сондай-
ақ осы магистрлік диссертацияда аналогиялық, диалектикалық,
феноменологиялық, антропологиялық әдіс-тәсілдерге азды-көпті орын алады.
Зеттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Бұл жерде нақты ғылыми жаңалықтардың
қатарына мына бір жайттарды жатқызуға болады: бұған дейінгі дерек көздер
түрікше немесе арабша (әлде өзге де шетел тілдерінде) жазылған болса, бұл
магистрлік диссертация – қазақ тілінде әзірленіп отыр.Сонымен қатар,
бұрынғы әдебиеттер мен дерек көздердің айтарлықтай көпшілігі жалпы Ислам
дінінің сенім ережелеріне; иман, намаз, ораза, зекет, қажылық сияқты
мәселелерге тоқтала отырып, мұндай тақырыптар жайында ана тілімізде кең
түрде қарастырылмаған болатын. Бұл ғылыми жұмыс – осы бос орынды
толтыратындай болып, бұл да бір жаңалық болмақ. Сонымен қатар, мына
төмендегідей жаңалықтарын да айта кетсек болады:
1. Осы тақырып (яғни, Исламда ақыреттік сенімі түсінігі мәселесі)
еліміз Қазақстанда айтарлықтай зерттелмеген сыңайлы. Дегенмен көптеген шет
елдерде аталған мәселелер жайында сан-алуан кітаптар жазылып, халықтың
назарына ұсынылып үлгерген. Ал, біздің елімізде ақыреттік сенім жайында
жазылған атап айтарлықтай көп емес. Демек, жазылған еңбектер шектеулі ғана.
Сондықтан да халқымыздың кез-келген азаматын, әсіресе, елдің келешегі мен
болашағы болып табылатын жас ұрпақтықұдайдан қорқып, ақыретке сенетін сау –
саламатты, санасы таза кәміл саналы адам болып өсіп, ұлғаюлары үшін үшін
осы мәселе қайтадан, кең түрде, жан-жақты зерттеу арқылы қарастырылып
өтілді.
2. Бұл ғылыми зерттеу жұмысы негізінен тек қана қазақ тілдік әдебиеттер
мен шектелместен, басқа да шеттілдік әдебиеттерден үзінділер мен пайдалы
деректер келтіріле отырып әзірленді.
осы тақырыпты зерттеу барысында қарастырған әдебиеттерімнің басым
көпшілігі қазақ басылымдарына шықпаған түрік әдебиеттерінен көптеген
мәліметтер алдым.Оның ішінде Шах Уалиуллаһ Дихлевидің Хужжатуллаһил Балиға,
Имам Ғазали, Өлүм ве Өтеси, Ахмед Языжыоғлы Бижанның Әнуарул т.б Ашиқин
және де тағы басқа еңбектерідің ішінен ең маңыздылары таңдалып алынып,
білімгер қауымның назарына ұсынылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және іс-тәжірибелік маңыздылығы: Негізінде
осы теория жүзінде жазылып отырған деректер мен үкімдердің барлығы да
шындап келгенде практика барысында (іс жүзінде) жүзеге асуы үшін жазылып
отырады. Сондықтан да, бұл магистрлік диссертацияны көптеген ізгі
шараларда, имандылық сабақтарында, жалпы университет қабырғаларында,
дінтану, мәдениеттану, психология салаларында пайдалануға болады. Тағы да
айта кететін болсам, бұл жұмыста көптеген зерттеу әдістерінен пайдаланылды.
Солардың ішінде компаративтік (тарихи-салыстырмалы), феноменологиялық,
антропологиялық, аналогиялық, герменевтикалық, генетикалық т.б. әдістер
кеңінен қолданылған. Әсіресе, герменивтикалық әдіс арқылы діни мәтіндердің
мағыналары түсіндіріліп, компаративтік әдіс арқылы көптеген салыстыру іс-
шаралары жүргізіледі. Диссертациялық еңбекте алынған теориялық тұжырымдар
философия тарихының, дінтану ғылымының бүкіл білімгерлеріне ортақ
гносеологиялық, онтологиялық мәселелерді терең танып түсінуге ықпал етеді.
Бұл ғылыми диссертациялық жұмыс негізінде кез-келген санасы сау, ақыл-есі
бүтін жандарға, жалпы алғанда адамзат баласына ортақ мұраларды философиялық
тұрғыда игеріп, жас ұрпаққа тәлім-тәрбие беру іс-шараларында пайдалануға да
ұсынылатын еңбек.
Ғылыми зерттеу жұмысының құрылымы: осы ғылыми диссертациялық жұмыс
әдеттегідей; кіріспеден, бірінші тарау төрт бөлімнен, екінші тарау төрт
бөлімнен және де қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен (жалпы
алғанда 118 беттен) құралады. Бұған қоса, тақырыппен байланысты болған
кейбір интернет-сайттарының да тізімі келтірілген
Жұмыстың апробациясы: ғылыми жұмыстың мәнді астарын замандастарымызға
таныту мақсатымен бірқатар мақала, тезистер жазылды. Баспасөз беттерінде
жарияланған еңбектердің ұзын жобасы төмендегідей:
1. Ислам дінінде ақыретке сенудің маңыздылығы.Әл-Фараби атындағы
Қазақ ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ: серия саясаттану серия мәдениеттану
сери философия №2 (28). 19. 05. 2007.
2. Қиямет – қайымның үлкен және кіші белгілері. Алматы Ақиқат.
2007 жыл.
3. Ислам дінінде ақыретке сенудің қоршаған ортаға тигізетін әсері.
Білім әлемінде журналы. № 2-саны 2007 жыл.
1.ИСЛАМДАҒЫ ҚИЯМЕТ – ҚАЙЫМ ЖӘНЕ АҚЫРЕТТІК СЕНІМГЕ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ЖӘНЕ
ДІНТАНУЛЫҚ САРАПТАМА
1. Қиямет- қайым және ақырет терминдерінің сөздік және ұғымдық
мағыналары
Ақырет сөзі арабшада соңғы және соңғы болған, соңғы күн деген мағынаны
білдіреді. Бұл дүниенің соңын, бұл өмірден басқа өлімнен бастау алатын жаңа
әрі соңғы әрі мәңгі өмірді ақырет деп атайды.
Діни ұғым ретінде - ақырет күні Исрафил атты періштенің Аллаһтың
әмірімен сүр деп аталатын үрлегішпен бірінші мен екінші үрлеуіне және содан
кейінгі жұмақтықтардың жұмаққа. Тозақтықтардың тозаққа кіруіне дейінгі
уақыт немесе сүрді екінші рет үрлегеннен бастап мәңгі бақилық өмірді
атайды.
Жоғарыда айтылған анықтамаға сүйенетін болсақ. Ақырет ұғымы, қиямет,
Исрафил періштенің сүрді үрлеуі, адамдардың қайта тірілуі, барлық адамдарға
бұл дүниеде істеген істері жазылған амал дәптерлерінің берілуі, амалдардың
таразыға тартылуы, бұл дүниеде істеген істері үшін әр бір адамның есепке
тартылуы, шапағат, сират көпірі, жұмақ және тозақ т.б. сияқты мәселелерді
қамтиды. [6].,169 б.
Бәрімізге белгілі иманның бес шартының бірі – ақырет күніне сену.
Ақырет күніне сену Ислам дінінің негіздерінен болып табылады. Құран
Кәрімде ақыретке сенудің парыз екендігін білдіретін көптеген аяттар бар.
Бұлардан бірнешеуін айтып өтетін болсақ: Бірақ шын мәніндегі ізгі
амал – Аллаһқа, ақырет күніне, періштелерге, кітаптарға және пайғамбарларға
иман ету, сену ізгі амал. (Бақара сүресі, 177-аят).
Аллаһқа, ақырет күніне иман етіп, ізгі амал істеген Раббылары қасында
сыйлық бар. Олар үшін қорқыныш жоқ. Әрі олар қайғырмайды. (Бақара сүресі,
62-аят).
Олар саған түсірілгенге, сенен бұрынғы түсірілгенге сенеді және
ақыретке анық нық сенеді. (Бақара сүресі, 4-аят).
Ақыретке сенбейтіндер Құран Кәрім аяттарын жоққа шығарғаны үшін кәпір
болады. Бұл жайлы мына аятта былай деп баяндап өткен: Ал кім Аллһқа,
періштелеріне, кітаптарына, пайғамбарларына, ақырет күніне қарсы шығып
кәпір болса, Аллаһтан тым ұзақ адасушылықта адасты. (Ниса сүресі, 136-
аят).
Ақырет және ақыреттегі жағдайлар сенім мәселесіне қатысты тақырып
болғандықтан ақыл және нақты ғылымдармен түсіндіруге болмайды. Құран
Кәріммен хадистерде хабар берілген болса соның өзі жеткілікті деп білеміз.
Бұдан басқа философиялық тұжырым немесе ақылмен болжай алмаймыз. Сонымен
қатар ақыреттегі жағдайлармен бұл дүниедегі жағдайларды алыс немесе
жақыннан ұқсастырып байланыстыруға, теңестіруге болмайды. Бұл дүниемен
ақыреттің ұқсастығы тек қана атауларында ғана, біз оны біле алмаймыз.
Мысалға алатын болсақ Исрафил періште (а.c.) сүрді үрлейді, адамдардың
амалдары тартылады, әр адамның амал дәптері беріледі дегенде ойымызға
келетіні бұл дүниедегі үрлегіш ысқырық, бір таразы, қағаздан жасалған
парақтары көп бір дәптер ойымызға келмеуі тиіс. Олардың негізгі сипатының
қандай екенін тек Аллаһ Тағала ғана біледі. Біз олардың бар екендігіне
сенеміз, бірақ түрі, түсі, сипаты, реңі жайында болжам айта алмаймыз.
[7].,115-118 бб.
Гректің ұлы философы алғашқы ұстаз Аристотель: сезім мүшелері арқылы
байқалмайтын нәрселерге сену даналықтың белгісі болып табылады. Соған
сеніп, жаңалық ашып жақсы мақсаттарға қолданған кісі – адамдардың ең
ізгісі, - деген. [26].,101-103 бб.
Бiр салих кiсi өзiне керек болған бiр-екi нәрсе алатын болып базарға
барыпты. Қалтасына ақшасын жетiп қалады деген оймен есептеп салып қояды.
Бірақ базарға барғанда ақшасы алатындарына жетпейдi де әлгi салих кiсi
жылай бастайды және осы халi ұзаққа созылады. Төңірегіндегілер бұған таң
қалып, ақшасының жетпегенi үшін жылағаны бекер деп жұбатуға тырысады. Бiраз
уақыттан кейiн ол жылап отырып таңқалған көпшiлiкке былай дейдi:
Көз жасым уақыт, дүние үшін деп ойламаңдар! Бүгiн үйдегi есебiм
базарға сәйкескен жоқ! Олай болса ертең дүние есебi ақыретке қалай
сәйкеседi?!, - деп ойладым
Имам Ғазали барлық сенім түрлерін ақырет сенімімен байланыстырады:
Кәлима шаһдатта айтылған екінші сөз болған Пайғамбарымызға сену сөзінің
мағынасы. Аллаһ Тағала Құрайш тайпасынан шыққан Умми (мекткеп, медресе
көрмеген, оқу - жазу білмейтін, анасына туылған күнінде болған) Мухаммед
Мустафаны адамдарға пайғамбар етіп жібереді. Оның шапағатымен қойылған
үкімдер одан бұрынғы шариғат үкімдерін жойды. Оны бүкіл пайғамбарладан
жоғары ұстап, пайғамбарлардың мырзасы етіп тағайындады. Сонымен қатар Лә
иләһә иллаллаһ деумен ғана қоймай Мухаммадур расулуллаһ демейінше толық
мұсылман бола алмайтындығын айтты. Бұл дүние және ахирет жайлы берген
хабарларының бәріне түгелдей сенуді борыш қылды. Сондай-ақ өлімнен кейінгі
хабарларға сенбегендердің иманын толық қабыл етпеді.
Ислам діні ақыретке сенуге өте үлкен мән береді. Құран Кәрімде ақырет
күнінен хабар бермейтін бірде-бір сүре жоқ. Сонымен қатар Құран Кәрім
ақырет түсінігін кейде ашық түрде, ал кейде мысалдар арқылы баяндап өткен.
[8].,399-462 бб.
Хақ Тағала былай айтады: Кiм тозаңның түйiрiнің салмағындай жақсылық
iстеген болса, ол соны көредi. Ал кiм тозаңның түйiрiнің салмағындай
жамандық iстесе, ол да соны көредi. (Зілзала сүресі, 7,8-аяттар).
Сол күнi мал да, ұрпақ та пайда бермейдi. Тек қана Аллаһқа қалби
сәлиммен (тура жүрек, шын иман) келгендер бөлек. (Шуара 88,89-аяттар).
Былайша айтқанда, адам баласы өз денесiн шағып алған шыбын да болса
оған ашуланып жазасын бередi, ал бiреу сыйлап берген бiр кесе шайға бола
қырық жыл құрметiн сақтайды. Сондықтан өзiнен өмір бойы пайда болған
болымды немесе болымсыз әрекеттердің Аллаһ алдында қарсылық көрмейтiнiн
ойлау сияқты жаман ғапылдық бола алмайды. Өйткені бұл дүниеде залымның
зұлымдығы, бейшараның ахылап-ухiлеп қайғыруы, кәпірдің күпiршiлiгi,
мүминнің иманы бар. Егер бұларға сый немесе жаза берiлмесе бүкiл әлемдi
әмiрiне арнаған иләхи жоспардың мағынасы қалмай, адамның жаратылуы да
қисынсыз болар едi. Бұлжағдай да Аллаһтың әдiлет сипатына қайшы болар едi.
Алайда Хақ Тағала бүкiл кемшiлiктерден пәк болғанындай осындай жағдайда
болудан да пәк. [5].,109 б
Қиямет сөзі сөздікте – түзелу, тұру, тірілу, деген мағыналарды
білдіреді. Ал діни ұғым ретінде қияметтің екі мағынрасы бар. Алғашқысы
табиғат тепе-теңдігінің бұзылуы және барлық нәрсенің астан-кестені шығыпжоқ
болып кетуі. Ал екіншісі болса, жоқ болып кеткен және өлген жандыларды
қайта тірілтіп аяққа тұруы, қиямет күнінде аяққа тұрып махшарға тура қадам
басуы. Демек жалпы қиямет жоқ болу және қайта тірілу. Қияметтің басталуы
адам ақыл мен санасы арқылы біле алатын оқиға емес. Өйткені табиғатты алғаш
жаратқан Аллаһ Тағалата биғатты басқарып тепе-теңдікті орнатқан. Аспан
денелері өз орбитасынан шығып аспан денелері бір-біріне соқтығысатын болса,
табиғат тозаңға айналып, бұлт сияқты халге келеді. Жер бетінде тірі жан
қалмайды. [9].,ІІ-т.402-456 бб.
Ақырет сөзі, араб тілінде соңғы болған, соңғы күн деген мағынаға
келеді. Бұл дүниенің соңын, бұл өмірін басқа өлімнен бастау алатын жаңа әрі
соңғы өмір ақырет деп аталады. Діни ұғымда ретінде – Ахирет күні Исрафил
(а.с) періштенің Аллаһтың әмірімен сүр деп аталатын үрлегішпен бірінші рет
үрлегенінен бастап, екінші рет үрлегеніне дейін және содан кейінгі
жұмақтықтардың жұмаққа, тозақтықтардың тозаққа кіруіне дейінгі уақыт немесе
сүрді екінші рет үрлегеннен бастап мәңгі бақилық өмірді атайды.
Құранды Бастан аяқ мұқияттылықпен оқып шыққан кісі ақыретке байланысты
берілген көптеген атауларды кездестіреді. Мысалы: Яуму-л баъс (қайта
тірілу күні), Яуму-л Қияма (қиямет күні), Саат (қиямет), Яуму-д Дин (дін
және есеп күні), Яуму-л Хисаб (есеп күні), Яуму-т Талақ (қауышу күні), Яуму-
л Хулуд (мәңгілік күні), Дару-л Ахира (ақырет мекені), Яуму-л Хасрат
(Өкініш, қасірет күні) . т.б. [10].,286-287 бб.
Соңғы және кейіннен болған - деген мағыналардағы араб тіліндегі
ахират, ахир - деген түбірлерден шыққан. Сөздікте әуелгі-сөзінің
антонимі (қарама-қарсы) мағынасында қолданылады. Ислам әдебиетінде; осы сөз
О дүние мағынасында келеді.
Ақыретке сену Аллаһтың әділеттілігінің нышаны. Өйткені бұл дүниедегі
барлық адам жасаған айыбының жазасын тартада. Дегенмен көптеген
әділетсіздіктер де туындап отырады. Бірақ ақыретте бұның керісінше болады.
Анық және жасырын болған барлық нәрсе айқын болады. Аллаһ жамандарды
қорқынышты азаппен азаптайды. Ал жақсылырды сый ретінде жұмақпен
сүйіншілейді. Міне осылайша Аллаһ әділеттілікті орнатады. [7].,431-438 бб.
Бір аятта былай деп баяндалады: Немесе жамандықтарды істегендер,
өздерін; Иман келтіріп, ізгі іс істегендер сияқты қылытындығымды,
тіршіліктерінде, өлімдерінде тең боларын ойлай ма? Олардың берген үкімі
нендей жаман. Негізінде Аллаһ Тағала көктерді әрі жерді шындық бойынша
жаратты. Әркімге қылығының бодауы (істеген ісінің нәтижесі) беріледі.
Сондай-ақ олар әділетсіздікке ұшырамайды. (Жасия сүресі, 21,22-аят).
Бұл аяттан түйетініміз жақсылық пен жамандықтарды тең санау Аллаһ
Тағаланың әділеттілік сипатына сай келмейді.
Бұл дүние - сынақ дүниесі, ақыреттің егістігі. Бұл дүниеде не егетін
болса, ақыретте соны орады. Бұл дүниеде жақсы іс істегендер ақыретте сыйын
алады. Жаман іс істегендер азабын тартады. Бұл жайында Құран Кәрімде
көптеген айтылған аяттар бар. Адамзат бостан босқа жаратылмаған.
Жаратылыстың түпкі мақсатын жүзеге асыру, жер жүзінде Аллаһтың халифасы
болу, тек қана Аллаһқа құлшылық жасау үшін жаратылған. [11].,Іт.121 б.
Олай болса адам баласы осы міндеттерді атқарумен жауапты. Бұл жайында
Құран Кәрімде былай деп баяндалады: Сендерді бастан аяқ жаратқанымыз және
тіпті бізге қайтарылмаймыз деп ойлайсыңдар ма? Шынайы патша Аллаһ, өте
жоғары. Одан басқа тәңір жоқ. Ол ардақты ғаршының Раббы. (Муминун сүресі,
115,116-аяттар).
Адамның ақылы арқылы ақыретті көруі мүмкін емес. Бірақ аятпен хадис
ақыреттің анық және нақты түрде болатындығынан хабар бергендіктен оған сену
әр мұсылманның борышы болып табылады.
Сөзсіз, қиямет күніне ман келтіру қымбат қазына іспетті иманның бір
бөлігі болып табылады, сондықтан жер бетінде өмір сүруші адам бұл
дүниемен қош айтыспағанша ақырет дүниесінің ақиқаттығына анық көз жеткізе
алмайды. Соған қарамастан ақыл – ойы дұрыс, саналы адамдар үшін есеп
күнінің болмай қоймайтынына күмән қалдырмайтын көптеген қасиетті аяттар
мен қисынды дәлелдер бар. Біз кейбір қасиетті аяттар туралы жоғарыда еске
салып өттік, ал енді қисынды дәлелдерге келсек, олар қасиетті Құран Кәрім
беттерінде баяндалады. Аса жоғар Аллаһ Тағала қасиетті Құран Кәрімде:
адам баласы өздерін бір тамшы судан жаратқанымызды көрмей ме? Сонда да
ашық қиқарлық істейді. Олар жаратылысын ұмытып, Бізге мысал берді: Мына
шіріген сүйектерді кім тірілтеді! - деді. (Мухаммед(с.а.у.) айт: Оны
сондай алғаш Жаратқан тірілтеді. Ол барлық жаратылысты біледі де. Ол
сондай Аллаһ, сендерге жасыл ағаштан от жаратты. Сол уақытта сендер оны
жағасыңдар. Сондай көктер мен жерді жаратқан Аллаһ олар сияқтыны жаратуға
күші жетпей ме? Әлбетте күші жетеді. Ол әр нәрсені жаратушы, толық
білуші. Шын мәнінде Ол бір істің болуын қаласа, оның бұйрығы оған: Бол!
- деу, сонда ол бола қалады. Барлық нәрсенің билігі қолында болған әрі
сендер Соған қайтарылатын Аллаһ кемшіліктен пәк, - деп айтты. (ясин
сүресі, 77-83 аяттар). [32].,196 б.
Мұсылманның атақты ғұламасы, шейх Абдаррахман Сайди Құрандағы біз сөз
еткен аяттарды: осы қасиетті аяттарды Аллаһ көп құдайшылар мен
кәпірлердің жүректерін азапқа салатын күмәннан хабар береді. Олар қайта
тірілудің ақиқаттығына күмән келтіреді және оны мүмкін емес деп
есептейді, бірақ Аллаһ бұл күмәннің негізгісі екенін ең кемел күйде
айқындады және: Біз оны тамшыдан жаратқанымызды адам қалайша көрмейді?
- деді. Қайта тірілуге сенуден бас тартқан және оның ақиқаттығына күмән
келтіретін адам, өзінің бұл дүниге қалай келгені туралы ойланбай ма? Егер
ол Аллаһтың адамды титімдей ғана тамшыдан қалай жарататынын, сосын
көптеген сатылардан өткізіп, одан әдемі және саналы адам өсіп шығаратыны
туралы ойланса, онда оның бойында Аллаһ үшін адамды өлімнен кейін қайта
тірілту қиын еместігіне күмән қалмас еді. Егер ол титімдей тамшымен
ересек адамдның арасындағы айрымашылықтың қаншалықты зор екенін ұқса,
онда адамды оның денесі шіріп және ағып кеткенінен кейін қайта қалпына
келтіруден гөрі жоқтан жарату әлде қайда күрделірек екенін түсінген болар
еді. Алайда, кәпірлер Аллаһқа қарсы уәж келтіруге батылдары барады және
Жаратушының Құдайлық мүмкіндігін жаратылыстың аянышты мүмкіндігімен
салыстырады. Олар адамдар істей алмайтын нәрсені құдіретті Аллаһ жасай
алмайды деп ұйғарады. Сондықтан олар: Шіріп кеткен сүйектерді кім
тірілтеді? - деп айтады. Жер бетінде шіріп және күлге айналып кеткеннен
кейін сүйектерді тірілте алатын адам барма? Осында уәж келтірген кәпір
қайта тірілудің ақиқаттығына күмәнданады, себебі бірде – бір адамның
өлгенді қайта тірілте алмайтынын жақсы біледі. Алайда, ол өзінің қалай
дүниге келгені туралы естен шығарады. Егерде ол Құдай жаратылысының
дүниеге қалай жоқтан пайда болатыны жайында ойланса, онда мұндай
тәмсілдерді келтірмеген болар еді. [37].,29-36 бб.
Аса жоғары Аллаһтың жауабы сенімді және бұлтартпас. Ол: Оларды
бірінші рет кім жаратса, сол оларды тірілтеді, өйткені, Ол барлық
жаратылыс туралы біледі, - деген. Бір нәрсені алғаш рет ешбір қиындықсыз
Жаратушы оны тағы да жарата алатынына нық сену үшін, ғаламда болып жатқан
оқиғалар туралы ойланудың өзі жеткілкті. Оның үстіне бір нәрсені қалпына
келтіру оны әуелгі жаратудан гөрі әлдеқайда жеңілрек. Алайда қайта
тірілудің ақиқаттығына пайдасына тағы да бір дәлел бар. Ол адамға қанша
Аллаһтың кез – келген жаратылыс туралы білетінін ұққан кезде түсінікті
болады. Кемел білім аса ұлық Жаратушының тамаша қасиеттерінің бірі. Ол
Өзінің жаратылыстарында не болып жатқанын және өлгендердің денесін жер
қалай жұтып отырғанын Аллаһым біледі. Ол адам денесінің қай бөлігі
сақталып қай бөлігінің күлге айналғаны туралы байыптайды. Ол көрнеуді
және көместі сезеді. Аса ұлық Жаратушының кемел біліміне әрбір сенген
адам ғаламда не болып жатқанының күллісін бақылау өлегндерді қайта
тірілтуден әлде қайда күрделірек екенін түсінуі керек.
Сосын Аллаһ Тағала қайта тірілудің ақиқаттығына үшінші дәлел
келтірді. Ол адамдарға жасыл ағштан алатын отты қалай жартқанын естеріне
түсірді. Бұтақтар ылғал боп келетін жасыл ағаштан құрғақ жалын пайда
болады. Оттар мен талдардың арасында айырмашылықтар қандай көп болса,
оттың пайда болуымен өлілердің қайта тірілуінің аралығында сансыз
ұқсастық бар! Сосын аса ұлы Аллаһ Тағала Өзінің құлдарына қайта тірілудің
төртінші дәлелін ұқтырып: Аспан мен жерді Кім жаратса, сол қалайша солар
сияқтыны жарата алмайды, - дейді. Ол шексіз аспан мен орасан зор жерді
жаратты және ол адамдарды да жаратты.
Бұл Ол үшін қиын емес, себебі адамдарды жаратудан гөрі ғаламды жарату
әлдеқайда күрделірек. Нақ сондықтан да Аллаһтың тамаша есімдерінің
арасында әл – Халиқ (Жаратушы), әл – Алим (бәрін білуші, бәрін аңғарушы)
деген есімдері бар. Бұл кезекті, бірақ ерекше дәлел. Сәбиден бастап
қартқа дейінгі барлық адамдар дүниеде Аллаһтың құдіреттілігінің арасында
және оның құдайлық әрекеттерінің нәтижесінде жаралды. Ол үшін мүмкін емес
ештеңе жоқ және егер ол бір нәрсені істегісі келсе, онда бұл міндетті
түрде орындалады. Қашан Ол бір нәрсені қаласа, онда оған бол! - деп
айтса болды, - сол бола қалады. Аллаһ Тағала не жаратуды қаласа, оған
ешкім кедергі бола алмайды және Аллаһ өлілерді тірілткісі келгенде де дәл
солай жүзеге асады. Ақырында Аллаһ Тағала қайта тірілудің алтыншы
дәлелін: Барлық жаратылыстың билігі кімнің қолында болса, Сол құдіретті
және пәк, - деп еске салды. Аса ұлы Аллаһ барлық жаратылыстың билеушісі
болып табылады және аспан мен жердегі тіршілік етушілердің жансыз
жаратылыстар Аллаһтың құлдары болып саналады және Оның еркіне бағынады.
Ол ғаламды Өзінің тағдыр заңымен, Өзінің шариғи заңымен және әділ жаза
заңымен басқарады. Барлығы Аллаһқа қайтатын болады және бұнда ешқандай
күмән жоқ. Бұл туралы көптеген сенімді әрі бұлтартпайтын дәлелдер бар.
Өздері адамдардың жүрегін тура жолға ашатын олраға сауығу әкелтіретін
және оларды өмірлік жолын сәулелендіретін Жаратушы шексіз ұлы! [41].,456-
464 бб.
Әрқайсысы болашақ өмірдің ақиқаттығына күә болатын осы қисынды
дәлелдер туралы ойланыңыздар. Адамды бірінші рет жаратқан Аллаһ оны
өлгеннен кейін қайта тірілте алмай ма? Сөзсіз, Аллаһтың бар екенін тек
имансыздар мен ессіздер ғана теріске шығарады. Сондықтан аса жоғары Аллаһ
Тағала: Ей, адам баласы! Егер өлгеннен кейін тірілуден күдіктенсеңдер
әрине біз сендерді топырақтан сонан соң жыныстық тамшыдан, кейін ұйыған
қаннан тағы бейнеленген, бейнеленбеген кесек еттен өздеріңе тектеріңді
білдіру үшін жараттық, сондай – ақ жатырлада қалаған мерзімге дейін
қоямыз соңында бөбек түрінде шығарамыз. Одан кейін ер жетесідер.
Кейбіреулерің қайтыс болып, кейбіреулерің әр нәрсені білгеннен кейін түк
білмейтін өмірдің ең нашарына қайтарыласыңдар. Қураған жерді көресің.
Оған жаудырып едік құлпырып, көпсіді де әртүрлі көркем өсімдік өндірді,
- деп айтты. (Хаж сүресі, 5-аят).
Егер дұрыс ойлаған адам осы мызғымас ақиқаттар туралы зер салса, онда
оған бір нәрсені басынан бастап жаратудан гөрі, екінші рет жаратудан
жеңіл екенін түсінеді. Дәл осы ойды шексіз ұлы Аллаһ Өзінің қасиетті
кітабында: Ол, сондай жоқтан бар етіп, сосын қайта жаратады. Бұл оған
оңай. әрі көктер мен жердегі жоғары сипат оған тән. Ол өте үстем, хмкмет
иесі, - деп айқын көрсетті. (Рум сүресі, 27-аят). Қасиетті құраннан
қайта тірілудің ақиқаттығының тағы бір дәлелін қайта кездестіреміз: Осы
дәлелдер бойынша: шын мәнінде Аллаһ, ол – хақ. Күдіксіз Ол өлікті
тірілтеді. Өйткені, әр нәрсеге күші жетеді. Әлбетте, қиямет келеді. Онда
күдік жоқ. Шексіз Аллаһ қабірдегілерді тірілтеді. (Хаж сүресі, 7-аят).
Тіршіліктің белгісі жоқ құрғап қалған жердің жаңбыр жауғаннан кейін
қалай басқа түрге енетіні туралы көз жіберіңіздер. Онда ағаштар жапырақ
жаяды. Хош иісті гүлдер мен шөптер, адамдар үшін азық және жануаралар
үшін жем болатын әр алуан өсімдіктер өсіп шығады. Тап – тақыр жердің
қайта түлеген денесін көріп жүрген адамдар өздерінің қайта тірілуінің
ақиқаттығына күмәнданбауы керек. Жаратушы Ие: (Мухаммед (с.а.у.) расында
жердің құрғап, қалғанын көресің. Сонда біз оған жаңбыр жаудырған мезгілде
құлпырып көпсуі Аллаһтың дәлелдерінен. Күдіксіз оны тірілткен Аллаһ,
өліктерді де тірілтеді. Өйткені Оның әр нәрсеге толық күші жетуші, -
деген. (Фуссилат сүресі, 39-аят). Егер біз өте қуатты телескоптың
көмегімен шаң мен түтіннен орасан зор жұлдыздардың қалай құралатынын көре
алсақ, онда күлге айналған сүйектерді Аллаһтың қайта тірілтетініне
күмәндану ақылға сия ма? Құдіретті Аллаһ: Әлбетте, көктер мен жерді
жарату – адамдарды жаратудан қиын. Бірақ адамдардың көбі түсінбейді,-
дейді. (Ғафир сүресі, 57-аят). Аса жоғары Аллаһ Тағала тағы: Сендерді
біз жараттық. Сонда неге мойындамайсыңдар? Сендер тамызған мәни суын
көрдіңдер ме? Оны сендер жаратасыңдар ма? Немесе Біз жаратамыз ба? Біз
араларыңда өлімді белгіледік. Бізден ешкім оза алмайды. Сендердің
бейнелеріңді өзгертіп, сендер білмегенді жарата аламыз. Расында, бұрынғы
жаратуды білесіңдер, ендеше түсінбейсіңдер ме?, - деп нақтылайды.
(Уақиға сүресі, 57-62-аяттар). Бұл қайта тірілудің ақиқаттығының
тоғызыншы дәлелі. Кемел білім мен даналықты иемденген жаратушы орасан зор
ғалым мен оның мекендеушілерін ермек немесе әділетсіздік үшін жаратқан
жоқ. Ол адамдарды Өзіне құлшылық қылулары үшін жаратты, бірақ адамдардың
біразы өз өмірлерінің мақсаты туралы ойланбайды. Олар жаратушысының:
Шын, Біз сендерді босқа жараттық па? Тіпті, бізге қайтарылмаймыз деп
ойлайсыңдар ма? - дейді. Шынайы патша Аллаһ - өте жоғары. Одан басқа
Тәңір жоқ. Ол ардақты аршының Раббы, - деп айтқан шақыруына назар
аудармай, тек дние қызығымен алданады. (Муминун сүресі, 115,116-аяттар).
[30].,38-46 бб.
1.2. Исламда ақыретке сенудің маңыздылығы
Құран Кәрім және хадистерде Аллаһқа және ақырет күніне сенгенднер -
деп ақырет күнінің маңыздылығын білдірген. Ақыретке сену де Аллаһқа сену
сияқты ғайби (көмес) нәрсе. Сонымен қатар қиямет – қайымның қашан
болатындығын Аллаһтан басқа ешкім білмейді. (Бұл муғайбиеті хамса – білу
мүмкін емес болған бес негізге жатады).
Ақырет, яғни адамның өлімінен кейін, қиямет болғаннан соң адамның не
жағдайда болатындығын Ислам былайша түсіндіреді: адам өлгеннен соң қайта
тіріледі, бұл дүниеде жасаған істерінен сұраққа тартылады, сый немесе
жазасын тартады. Бұл дүние мәңгілік емес. Қияметтен соң барлық адам
тіріліп, махшар алаңына жиналады. Содан кейін рет – ретімен есеп – қисап,
сый немесе жаза, жұмақ және тозақ болып жалғасын табады.
Исламнан басқа иләһи дін болып табылатын христиан және иудайзм дінінде
де өлгеннен кейін қайта тірілу сенімі бар. Иудайзм дінінде ақыреттік
сенімге көп көңіл бөлінбей, көбінесе дүниеуи мәселелерге көп маңыз берген.
Ал христиандықта болса; ақырет өміріне сенумен қатар христиандар қиямет –
қайымның кез – келген сәтте болатындығынан қорқып, монахтық өмірге аса мән
береді. Ал Ислам діні келіп, екі дүниенің тепе – теңдігін сақтап, иләһи дін
болып табылатын христиандық пен иудайзмдегі шектен шығушылықты жойған. Ал
индуизм дінінде бұл дүние мәңгі деген тәнәсух сенімі, яғни рух көшуі,
рухтың адамнан адамға өтуі деген сенім қалыптасқан. Егер жақсы адам өлсе,
ол адам болып қайта өмірге келеді. Ал егер жаман адам болса, ол жан –
жануар бейнесінде өмірге қайта келеді. Индуизмдегі осы сенім ақыреттік
сенімнің негізін жойған. [12].,342-346 бб.
Дүние – тірі организмдердердің өмір сүретін мекені, ал ақырет болса –
соңғы, келесі өмір. Бұл сөздер кейде арабшадағы дәр (мекен) – сөзімен
бірге де қолданылған. Мысалы: Дәрүд-дүня, Дәрүл-ахирет сияқты. Кей
уақыттарды болса жеке өзі қолданылады. Дүние – қазіргі уақытта, сонымен
қатар, уақытша өмір сүретін мекен болса, ақырет – бұл дүние біткен соң
басталатын әрі шек-шегарасы болмаған, сонымен қатар, түгеп-таусылмайтын
отан болып саналады.
Негізінде Аллаһ Тағала біз өмір сүріп жатқан мына әлемді және де ондағы
бүкіл жаратылыстарды өткінші бір уақыт үшін жаратқан. Бір күн келіп, дүние
және бұл дүниедегі бүкіл адамдар, жанды-жансыз жаратылыстар жоқ болып,
жойылады. Тау, тас, жер, аспан – бәрінің де тас-талқаны шығады. Аллаһтан
өзге бәрі, бүкіл жаратылыстар, барлық әлем өз соңына жетеді, басқа сөзбен
айтар болсақ дүниелік өміріміз аяқталады. Осы мәселе жайында бүкіл
тақырыптарда ең кәміл түрде қамтыған кітабымыз Құран Кәримде Аллаһ Тағала
былай деген: Бүкіл жер жүзіндегілер түгеп-таусылады. Ұлы дәреже иесі әрі
жомарт Раббың өзі ғана қалады. (Раһман сүресі, 26.27-аяттар).
Зілзәлә уақыты (жер сілкініс кезі) және де қиямет күні деп атаған.
Қиямет күнінен кейін Аллаһ жазған бір күн келіп, адамдар қайта тіріліп,
қабірлерінен тұрғызылады. Және де махшар деп аталатын тегіс те жазық бір
жерге дүние жүзінде өмір сүрген бүкіл жаратылыстар есеп-қисап үшін Аллаһтың
құзырына жиналады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz