Тілдік-кешенді талдау технологиясы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
I ТІЛДІК ТАЛДАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ, ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ. ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Қазақ тіл біліміндегі тілдік талдау тарихы, зерттелуі ... ... ... ... ... ...
1.2 Тілдік талдаудың негізгі шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
II КЕШЕНДІ ТАЛДАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
2.1 Технология ұғымы, тілдік талдаудағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Тілдік талдаудағы озық үлгілер, олардың қызметі ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I ТІЛДІК ТАЛДАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ, ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ. ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Қазақ тіл біліміндегі тілдік талдау тарихы, зерттелуі ... ... ... ... ... ...
1.2 Тілдік талдаудың негізгі шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
II КЕШЕНДІ ТАЛДАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
2.1 Технология ұғымы, тілдік талдаудағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Тілдік талдаудағы озық үлгілер, олардың қызметі ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Жұмыстың тақырыбы: Тілдік-кешенді талдау технологиясы
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Зерттеу жұмысында тілдік талдаудың негізгі қызметі қарастырылып, оның оқыту қажеттілігі туралы сөз болады. Технология, педагогикалық технология ұғымдарына түсінік беріліп, оқыту үрдісін технологияландыру заман талабынан туындаған қажеттілік екендігі айтылады және тілдік талдауды кешенді жүргізуде тиімді болатын озық технологияларды анықтау міндеті көзделеді.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасы әлемнің білім беру кеңістігінде өз мақсат-мұраттарын анықтап алған, бәсекеге қабілетті мемлекет ретінде танылуы үшін оқыту, білім беру жүйесінде көптеген талап-міндеттерді жүзеге асыруды көздейді. Жаңа сапалық білімді қалыптастыру да оқыту үрдісіндегі ғылыми-әдістемелік жетістіктермен байланысты болмақ. Оқыту үрдісіне инновациялық технологияларды енгізу арқылы білімдік тұрғыдан жан-жақты қаруланған, өмірлік қажеттіліктерін жүзеге асыра алатын дербес интеллект иесін, әлеуметтік тұлғаны қалыптастыру да келелі мәселелердің бірі. Осыған орай, бітіру жұмысымыздың тақырыбын «Тілдік-кешенді талдау технологиясы» деп алуымыз – рухани жан-дүниесі бай, ақылы кемел, жазу, сөйлеу мәдениеті жоғары деңгейде дамыған субъектіні тәрбиелеп қалыптастыруға деген ұмтылыс.
Бүгінгі таңда тілдік талдау үлгілері, тілдік талдауды жүргізу жолдары – назардан тыс қалып келе жатқан мәселе. Себебі тілдік талдаудың қажеттілігі, маңызы мен оны жетілдіру жолдары, оның технологиялық жақтан әдістемелік жолдарын ұсыну толық өз мәнінде шешімін таппай келеді. Бұл мәселенің өзектілігін назарға алып, алғаш тілдік талдауды технологияландыруды ұсынған, бұл жолда жемісті еңбек етіп, бірқатар жетістіктерге қол жеткізген – педагогика ғылымдарының докторы, профессор Н.А.Оразахынова. Әдіскер-ғалымның тілдік-кешенді талдауды жетілдірудегі «Сатылай кешенді технологиясының» алатын орны ерекше. Қазақ тілін оқыту әдістемесінде тіл бірліктерінің теориялық мәселелерін сатылы құрылым арқылы үйрететін тұңғыш төл технологиямыз дүниеге келді.
Біздің зерттеу жұмысымызда тілдік талдаудың қажеттілігі басты мәселе ретінде қойылып, оның теориялық-әдістемелік кешені құрастырылып, талдау жасалынды. Тілдік талдау немесе лингвистикалық талдау – тіл бірліктерінің сипаттамаларын, заңдылықтарын, ерекшеліктерін, бөліну жолдарын, бір-бірімен байланысу амалдарын ажыратып саралау. Бұл мәселенің күрделілігі – оны оқыту, үйрету әдістемесін, технологиясын қалыптастыруда. Бітіру жұмысымызда тілдік-кешенді талдау үлгілерін ұсынып қана қоймай, оған жаңаша қырынан келу – алға қойылған міндеттеріміздің бірі.
Зерттеудің нысаны. Тілдік-кешенді талдау.
Зерттеу пәні. Бұл зерттеу жұмысының пәні тілдік талдау үлгілерін, олардың ерекшеліктері мен маңызын көрсетеді.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Зерттеу жұмысында тілдік талдаудың негізгі қызметі қарастырылып, оның оқыту қажеттілігі туралы сөз болады. Технология, педагогикалық технология ұғымдарына түсінік беріліп, оқыту үрдісін технологияландыру заман талабынан туындаған қажеттілік екендігі айтылады және тілдік талдауды кешенді жүргізуде тиімді болатын озық технологияларды анықтау міндеті көзделеді.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасы әлемнің білім беру кеңістігінде өз мақсат-мұраттарын анықтап алған, бәсекеге қабілетті мемлекет ретінде танылуы үшін оқыту, білім беру жүйесінде көптеген талап-міндеттерді жүзеге асыруды көздейді. Жаңа сапалық білімді қалыптастыру да оқыту үрдісіндегі ғылыми-әдістемелік жетістіктермен байланысты болмақ. Оқыту үрдісіне инновациялық технологияларды енгізу арқылы білімдік тұрғыдан жан-жақты қаруланған, өмірлік қажеттіліктерін жүзеге асыра алатын дербес интеллект иесін, әлеуметтік тұлғаны қалыптастыру да келелі мәселелердің бірі. Осыған орай, бітіру жұмысымыздың тақырыбын «Тілдік-кешенді талдау технологиясы» деп алуымыз – рухани жан-дүниесі бай, ақылы кемел, жазу, сөйлеу мәдениеті жоғары деңгейде дамыған субъектіні тәрбиелеп қалыптастыруға деген ұмтылыс.
Бүгінгі таңда тілдік талдау үлгілері, тілдік талдауды жүргізу жолдары – назардан тыс қалып келе жатқан мәселе. Себебі тілдік талдаудың қажеттілігі, маңызы мен оны жетілдіру жолдары, оның технологиялық жақтан әдістемелік жолдарын ұсыну толық өз мәнінде шешімін таппай келеді. Бұл мәселенің өзектілігін назарға алып, алғаш тілдік талдауды технологияландыруды ұсынған, бұл жолда жемісті еңбек етіп, бірқатар жетістіктерге қол жеткізген – педагогика ғылымдарының докторы, профессор Н.А.Оразахынова. Әдіскер-ғалымның тілдік-кешенді талдауды жетілдірудегі «Сатылай кешенді технологиясының» алатын орны ерекше. Қазақ тілін оқыту әдістемесінде тіл бірліктерінің теориялық мәселелерін сатылы құрылым арқылы үйрететін тұңғыш төл технологиямыз дүниеге келді.
Біздің зерттеу жұмысымызда тілдік талдаудың қажеттілігі басты мәселе ретінде қойылып, оның теориялық-әдістемелік кешені құрастырылып, талдау жасалынды. Тілдік талдау немесе лингвистикалық талдау – тіл бірліктерінің сипаттамаларын, заңдылықтарын, ерекшеліктерін, бөліну жолдарын, бір-бірімен байланысу амалдарын ажыратып саралау. Бұл мәселенің күрделілігі – оны оқыту, үйрету әдістемесін, технологиясын қалыптастыруда. Бітіру жұмысымызда тілдік-кешенді талдау үлгілерін ұсынып қана қоймай, оған жаңаша қырынан келу – алға қойылған міндеттеріміздің бірі.
Зерттеудің нысаны. Тілдік-кешенді талдау.
Зерттеу пәні. Бұл зерттеу жұмысының пәні тілдік талдау үлгілерін, олардың ерекшеліктері мен маңызын көрсетеді.
1. Байтұрсынұлы А. Бес томдық шығармалар жинағы. 3-том. Тіл – құрал. – Алматы: Алаш, 2005. – 352 бет.
2. Әлімов А. Интербелсенді әдістерді жоғары оқу орындарында қолдану. Оқу құралы. – Алматы, 2009. – 328 бет.
3. Құрманова Н.Ж. Сөз тіркесін оқыту барысында оқушылардың теориялық ойлауын дамыту әдістемесінің негіздері: монография. – Алматы, 2001. – 300 бет.
4. Оразбаева Ф.Ш. Тілдік қатынас негіздері: Оқулық. – Алматы: Print-S, 2005. – 147 бет.
5. Исаев С.М., Бектұров Ш.К. Сөйлемдегі грамматикалық талдаудың тәсілдері: (әдіст.құрал). – Алматы: Өнер, 2007. – 76 бет.
6. Достанов М.Д. Қазақ тілі сөздерінің фонетика-лексикалық және грамматикалық ерекшеліктерін қатар талдау әдістері. – Алматы, 1991.
7. Ермеков Ә. Грамматикалық талдау. – Алматы: Қазақтың мемлекеттік оқу-педагогика баспасы, 1958. – 56 бет.
8. Исаев С. Қазақ тілі. Оқу құралы. – Алматы, 1993. – 170 бет.
9. Оразахынова Н.А. Жалпы білім беретін орта мектепте қазақ тілін сатылай кешенді талдау технологиясымен оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері. Пед. ғылым. д-ры ғылыми дәреж. алу үшін дайындал. дисс. – Алматы, 2007.
10. Бектұров Ш.К. Қазақ тілі: лексика, фонетика, морфология, синтаксис. – Алматы: Атамұра, 2006. – 336 бет.
11. Оразахынова Н.А., Исаева Ж.Т., Сүлеева Г.С. Қазақ тілі: Сөзжасам. Морфология. – Алматы: Арыс, 2004. – 176 бет.
12. Хасанова С., Әбдіғалиева Т., Қасабекова Қ., Шалабаев Б. Кестелі грамматика. – Алматы: Ана тілі, 1995. – 208 бет.
13. Арғынов Х. Жай сөйлем синтаксисінің көрнекі құралдарына методикалық нұсқау. – Алматы: Қазақтың мемлекеттік оқу-педагогика баспасы, 1961. – 32 бет.
14. Оразахынова Н.А. Филолог мамандардың кәсіби құзыреттілігін қалыптастырудағы «Сатылай кешенді талдау» технологиясының рөлі. //Қазақ тілін коммуникативтік, функционалдық бағытта зерттеу және оқытудың инновациялық технологиялары. – Алматы: Арыс, 2010. 1-кітап. – 460 бет.
15. Балақаев М. Тіл мәдениеті және қазақ тілін оқыту. – Алматы: Мектеп, 1989. – 96 бет.
16. Білім және Ғылым. Энциклопедиялық сөздік/ ред.басқ. Ж.Қ.Түймебаев. – Алматы, 2009. – 400 бет.
17. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі/ ред. басқ. Жанұзақов Т. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008. – 968 бет.
18. Байжолов Ә. Грамматикалық талдау жұмыстарының кейбір мәселелері. – Алматы. //Қазақстан мектебі. – 1960. - №3.
19. Құрманова Н.Ж. Қазіргі қазақ тіліндегі сөз тіркесінің жүйелік-құрылымдық сипаты және оны талдау жолдары. – Алматы, 2001. – 70 бет.
20. Кәтенбаева Б., Нұрғалиева М. Морфологияны оқытудың методикасы. – Алматы: Мектеп, 1975. – 160 бет.
21. Сүлейменова Ж.Н. Қазіргі қазақ тілі морфологиясын жоғары мектепте оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері. Пед. ғылым. д-ры ғылыми дәреж. алу үшін дайындал. дисс. автореф. – Алматы, 2005. – 50 бет.
22. Әуелбаев Ш. Қазақ тілі синтаксисі мен пунктуациясын оқытуға арналған құрылымдық схемалар. – Алматы: Мектеп, 1971.
23. Сәрсекеева Р. Қазақ тілін мамандыққа байланысты оқытуда жүргізілетін жаттығулар//Тіл және әдебиет: кешегісі мен бүгіні. – Алматы, 2006.
24. Әлібаева М. Витагендік оқыту технологиясы арқылы кәсіби қазақ тілін оқытуда қолданылатын жаттығулар. // Профессор А.Ысқақов және ұлттық педагогика. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ, 2010. – 360 бет.
25. Кәтенбаева Б.Ш. Тіл ұстарту жұмыстары бойынша методикалық нұсқаулар. – Алматы: Рауан, 1991. – 102 бет.
26. Әдістеме әлемінде. Ғылыми-әдістемелік жинақ. – Алматы: Сардар, 2008. – 368 бет.
27. Алдамұратов Ә. Оқушылардың грамматикалық ұғымдарды меңгеру психологиясы. – Алматы: Мектеп, 1983. – 52 бет.
28. Ермағанбетова Л.Н. Жай сөйлемді ізгілендіру технологиясы арқылы оқыту әдістемесі (8-сынып) Пед. ғылым. канд. ғылыми дәреж. алу үшін дайындал. дисс. автореф. – Алматы, 2006. – 25 бет.
29. Ұйықбаев И.Қ. Синтаксисті оқытқанда орфографияны үйрету жөнінде (мұғалімдерге көмекші құрал). – Алматы, 1963.
30. Ұйықбаев И.Қ. Фонетиканы оқыту және озат тәжірибе (инструкциялық-методикалық нұсқаулар). – Алматы, 1965.
31. Мұқанова Қ.Қ. Қазақ тілін журналистика бөлім студенттеріне қарқынды оқыту технологиясы. Пед. ғылым. д-ры ғылыми дәреж. алу үшін дайындал. дисс. автореф. – Алматы, 2005. – 26 бет.
32. Бұзаубақова К.Ж. Жаңа педагогикалық технология. Оқу құралы. – Тараз: ТарМУ, 2003. – 207 бет.
33. Өстеміров К. Қазіргі педагогикалық технологиялармен оқыту құралдары. – Алматы, 2007. – 144 бет.
34. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: педагогика және психология: 4 000-ға жуық термин/ ред.басқ. А. Қ. Құсайынов . – Алматы: Мектеп, 2007. – 256 б.
35. Эльконин Д.Б. Избранные психологические труды. – Москва: Педагогика, 1989. – 554 с.
36. Занков Л.В. Избранные педагогические труды. – Москва: Педагогика, 1990. – 424 с.
37. Жұмабаева Ә.Е. Бастауыш мектепте қазақ тілі синтаксисін дамыта оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері. Пед. ғылым. д-ры ғылыми дәреж. алу үшін дайындал. дисс. автореф. – Алматы, 2009. – 50 бет.
38. Выготский Л.С. Избранные психологические исследования. –Москва: Изд-во «АПН РСФСР», 1956.
39. Жанпейісова М.М. Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде/ауд.Д.А.Қайшыбекова/ - Алматы, 2002. – 180 бет.
40. Құрманова Н.Ж. Қазақ мектептерінде сөз тіркесі синтаксисін дамыта оқыту технологиясының ғылыми-әдістемелік негіздері. Пед. ғылым. д-ры ғылыми дәреж. алу үшін дайындал. дисс. автореф. – Алматы, 2004. – 50 бет.
41. Бұзаубақова К.Ж. Инновациялық педагогика. – Алматы: Білім, 2009. – 424 бет.
42. Бейсенбаева З.Б. Модульмен оқытудың кейбір ерекшеліктері// Мемлекеттік тіл және рухани мәдениет. Профессор Ш.Ш.Сарыбаевтың 75 жылдығына орай ұйымдастырылған ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы: Арыс, 2001. – 184 бет.
43. Қадашева Қ. Жаңаша жаңғыртып оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері: өзгетілді дәрісханалардағы қазақ тілі. Пед. ғылым. д-ры ғылыми дәреж. алу үшін дайындал. дисс. автореф. – Алматы, 2001. – 48 бет.
44. Сатбекова А.А. Қазақ тілін өзгетілді дәрісханада жобалай оқыту технологиясының ғылыми-әдістемелік негіздері. Пед. ғылым. д-ры ғылыми дәреж. алу үшін дайындал. дисс. автореф. – Алматы, 2009. – 48 бет.
45. «Қазақстан». Ұлттық энциклопедия/ ред. басқ. Нысанбаев Ә. 4-том. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» бас редакциясы, 2002. – 720 бет.
46. Ысқақов А. Ана тілін оқытуды жақсартайық//Қазақстан мектебі. 1966. - №9.
47. Шаталов В.Ф. Педагогическая проза: Из опыта работы школ города Донецк. – Москва: Педагогика, 1980. – 94 с.
48. Аймауытов Ж. Бес томдық шығармалар жинағы. 5-том. – Алматы: Ғылым, 1999. –
Оразахынова Н.А. Құзыреттілікті қалыптастырудағы «Сатылай кешенді талдау» технологиясының рөлі. // Профессор А.Ысқақов және ұлттық педагогика. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ, 2010. – 360 бет.
2. Әлімов А. Интербелсенді әдістерді жоғары оқу орындарында қолдану. Оқу құралы. – Алматы, 2009. – 328 бет.
3. Құрманова Н.Ж. Сөз тіркесін оқыту барысында оқушылардың теориялық ойлауын дамыту әдістемесінің негіздері: монография. – Алматы, 2001. – 300 бет.
4. Оразбаева Ф.Ш. Тілдік қатынас негіздері: Оқулық. – Алматы: Print-S, 2005. – 147 бет.
5. Исаев С.М., Бектұров Ш.К. Сөйлемдегі грамматикалық талдаудың тәсілдері: (әдіст.құрал). – Алматы: Өнер, 2007. – 76 бет.
6. Достанов М.Д. Қазақ тілі сөздерінің фонетика-лексикалық және грамматикалық ерекшеліктерін қатар талдау әдістері. – Алматы, 1991.
7. Ермеков Ә. Грамматикалық талдау. – Алматы: Қазақтың мемлекеттік оқу-педагогика баспасы, 1958. – 56 бет.
8. Исаев С. Қазақ тілі. Оқу құралы. – Алматы, 1993. – 170 бет.
9. Оразахынова Н.А. Жалпы білім беретін орта мектепте қазақ тілін сатылай кешенді талдау технологиясымен оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері. Пед. ғылым. д-ры ғылыми дәреж. алу үшін дайындал. дисс. – Алматы, 2007.
10. Бектұров Ш.К. Қазақ тілі: лексика, фонетика, морфология, синтаксис. – Алматы: Атамұра, 2006. – 336 бет.
11. Оразахынова Н.А., Исаева Ж.Т., Сүлеева Г.С. Қазақ тілі: Сөзжасам. Морфология. – Алматы: Арыс, 2004. – 176 бет.
12. Хасанова С., Әбдіғалиева Т., Қасабекова Қ., Шалабаев Б. Кестелі грамматика. – Алматы: Ана тілі, 1995. – 208 бет.
13. Арғынов Х. Жай сөйлем синтаксисінің көрнекі құралдарына методикалық нұсқау. – Алматы: Қазақтың мемлекеттік оқу-педагогика баспасы, 1961. – 32 бет.
14. Оразахынова Н.А. Филолог мамандардың кәсіби құзыреттілігін қалыптастырудағы «Сатылай кешенді талдау» технологиясының рөлі. //Қазақ тілін коммуникативтік, функционалдық бағытта зерттеу және оқытудың инновациялық технологиялары. – Алматы: Арыс, 2010. 1-кітап. – 460 бет.
15. Балақаев М. Тіл мәдениеті және қазақ тілін оқыту. – Алматы: Мектеп, 1989. – 96 бет.
16. Білім және Ғылым. Энциклопедиялық сөздік/ ред.басқ. Ж.Қ.Түймебаев. – Алматы, 2009. – 400 бет.
17. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі/ ред. басқ. Жанұзақов Т. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008. – 968 бет.
18. Байжолов Ә. Грамматикалық талдау жұмыстарының кейбір мәселелері. – Алматы. //Қазақстан мектебі. – 1960. - №3.
19. Құрманова Н.Ж. Қазіргі қазақ тіліндегі сөз тіркесінің жүйелік-құрылымдық сипаты және оны талдау жолдары. – Алматы, 2001. – 70 бет.
20. Кәтенбаева Б., Нұрғалиева М. Морфологияны оқытудың методикасы. – Алматы: Мектеп, 1975. – 160 бет.
21. Сүлейменова Ж.Н. Қазіргі қазақ тілі морфологиясын жоғары мектепте оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері. Пед. ғылым. д-ры ғылыми дәреж. алу үшін дайындал. дисс. автореф. – Алматы, 2005. – 50 бет.
22. Әуелбаев Ш. Қазақ тілі синтаксисі мен пунктуациясын оқытуға арналған құрылымдық схемалар. – Алматы: Мектеп, 1971.
23. Сәрсекеева Р. Қазақ тілін мамандыққа байланысты оқытуда жүргізілетін жаттығулар//Тіл және әдебиет: кешегісі мен бүгіні. – Алматы, 2006.
24. Әлібаева М. Витагендік оқыту технологиясы арқылы кәсіби қазақ тілін оқытуда қолданылатын жаттығулар. // Профессор А.Ысқақов және ұлттық педагогика. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ, 2010. – 360 бет.
25. Кәтенбаева Б.Ш. Тіл ұстарту жұмыстары бойынша методикалық нұсқаулар. – Алматы: Рауан, 1991. – 102 бет.
26. Әдістеме әлемінде. Ғылыми-әдістемелік жинақ. – Алматы: Сардар, 2008. – 368 бет.
27. Алдамұратов Ә. Оқушылардың грамматикалық ұғымдарды меңгеру психологиясы. – Алматы: Мектеп, 1983. – 52 бет.
28. Ермағанбетова Л.Н. Жай сөйлемді ізгілендіру технологиясы арқылы оқыту әдістемесі (8-сынып) Пед. ғылым. канд. ғылыми дәреж. алу үшін дайындал. дисс. автореф. – Алматы, 2006. – 25 бет.
29. Ұйықбаев И.Қ. Синтаксисті оқытқанда орфографияны үйрету жөнінде (мұғалімдерге көмекші құрал). – Алматы, 1963.
30. Ұйықбаев И.Қ. Фонетиканы оқыту және озат тәжірибе (инструкциялық-методикалық нұсқаулар). – Алматы, 1965.
31. Мұқанова Қ.Қ. Қазақ тілін журналистика бөлім студенттеріне қарқынды оқыту технологиясы. Пед. ғылым. д-ры ғылыми дәреж. алу үшін дайындал. дисс. автореф. – Алматы, 2005. – 26 бет.
32. Бұзаубақова К.Ж. Жаңа педагогикалық технология. Оқу құралы. – Тараз: ТарМУ, 2003. – 207 бет.
33. Өстеміров К. Қазіргі педагогикалық технологиялармен оқыту құралдары. – Алматы, 2007. – 144 бет.
34. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: педагогика және психология: 4 000-ға жуық термин/ ред.басқ. А. Қ. Құсайынов . – Алматы: Мектеп, 2007. – 256 б.
35. Эльконин Д.Б. Избранные психологические труды. – Москва: Педагогика, 1989. – 554 с.
36. Занков Л.В. Избранные педагогические труды. – Москва: Педагогика, 1990. – 424 с.
37. Жұмабаева Ә.Е. Бастауыш мектепте қазақ тілі синтаксисін дамыта оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері. Пед. ғылым. д-ры ғылыми дәреж. алу үшін дайындал. дисс. автореф. – Алматы, 2009. – 50 бет.
38. Выготский Л.С. Избранные психологические исследования. –Москва: Изд-во «АПН РСФСР», 1956.
39. Жанпейісова М.М. Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде/ауд.Д.А.Қайшыбекова/ - Алматы, 2002. – 180 бет.
40. Құрманова Н.Ж. Қазақ мектептерінде сөз тіркесі синтаксисін дамыта оқыту технологиясының ғылыми-әдістемелік негіздері. Пед. ғылым. д-ры ғылыми дәреж. алу үшін дайындал. дисс. автореф. – Алматы, 2004. – 50 бет.
41. Бұзаубақова К.Ж. Инновациялық педагогика. – Алматы: Білім, 2009. – 424 бет.
42. Бейсенбаева З.Б. Модульмен оқытудың кейбір ерекшеліктері// Мемлекеттік тіл және рухани мәдениет. Профессор Ш.Ш.Сарыбаевтың 75 жылдығына орай ұйымдастырылған ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы: Арыс, 2001. – 184 бет.
43. Қадашева Қ. Жаңаша жаңғыртып оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері: өзгетілді дәрісханалардағы қазақ тілі. Пед. ғылым. д-ры ғылыми дәреж. алу үшін дайындал. дисс. автореф. – Алматы, 2001. – 48 бет.
44. Сатбекова А.А. Қазақ тілін өзгетілді дәрісханада жобалай оқыту технологиясының ғылыми-әдістемелік негіздері. Пед. ғылым. д-ры ғылыми дәреж. алу үшін дайындал. дисс. автореф. – Алматы, 2009. – 48 бет.
45. «Қазақстан». Ұлттық энциклопедия/ ред. басқ. Нысанбаев Ә. 4-том. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» бас редакциясы, 2002. – 720 бет.
46. Ысқақов А. Ана тілін оқытуды жақсартайық//Қазақстан мектебі. 1966. - №9.
47. Шаталов В.Ф. Педагогическая проза: Из опыта работы школ города Донецк. – Москва: Педагогика, 1980. – 94 с.
48. Аймауытов Ж. Бес томдық шығармалар жинағы. 5-том. – Алматы: Ғылым, 1999. –
Оразахынова Н.А. Құзыреттілікті қалыптастырудағы «Сатылай кешенді талдау» технологиясының рөлі. // Профессор А.Ысқақов және ұлттық педагогика. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ, 2010. – 360 бет.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Қазақ филологиясы кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тілдік-кешенді талдау технологиясы
Орындаған:
4-курс студенті Әділбекова Ж.Б.
Ғылыми жетекшi:
филол.ғыл.канд., доцент Саткенова Ж.Б.
Норма бақылаушы:
филол.ғыл.канд., доцент Әміров Ә.Ж.
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді:
филол.ғыл.док., профессор _____________ Момынова Б.Қ.
(қолы,
күні)
Алматы, 2011
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
I Тілдік талдау технологиясы, оның теориялық- әдіснамалық негізі
1.1 Қазақ тіл біліміндегі тілдік талдау тарихы,
зерттелуі ... ... ... ... ... ...
1.2 Тілдік талдаудың негізгі
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II Кешенді талдау технологиясы
2.1 Технология ұғымы, тілдік талдаудағы
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Тілдік талдаудағы озық үлгілер, олардың
қызметі ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Тілдік-кешенді талдау технологиясы
Жұмыстың көлемі:
Пайдаланылған әдебиеттер саны:
Тірек сөздер: технология, тілдік талдау технологиясы.
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
Жұмыстың мақсаты: Тілдік талдаудың маңызы мен қажеттілігін, оның
қолданылу технологиясын жетілдіру жолдарын іздестіру.
Жұмыс белгіленген мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді шешуді
көздейді:
- технология ұғымына шолу жасай отырып, тілдік талдаудағы орнын
айқындау;
- тілдік талдаудың тарихына сүйене отырып, тілдік талдаудың маңызды
шарттарын анықтау;
- тілдік талдау үлгілері, олардың қажеттілігі мен маңызын саралау;
- тілдік фактілерді мысалға келтіру арқылы тілдік талдаудың ретін,
тәртібін көрсету;
- оқытудың инновациялық технологияларын сараптау нәтижесінде тілдік
талдаудағы озық технологияларды іріктеу.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Кіріспе бөлімде тілдік талдау туралы түсінік
беріліп, оның оқыту қажеттілігі туралы сөз болады. Екінші тарауда
технология, педагогикалық технология ұғымдарына түсінік беріліп, оқыту
үрдісін технологияландыру заман талабынан туындаған қажеттілік екендігі
айтылады және тілдік талдауды кешенді жүргізуде тиімді болатын озық
технологияларды анықтау міндеті көзделеді.
Жұмыста қолданылған әдістер: Тілдік талдау үлгілері мен технологиясын
зерттеу барысында баяндау, жүйелеу, саралау, талдау, топтастыру, салыстыру
әдістері қолданылды.
Пайдаланылған дереккөздері: Бітіру жұмысына дереккөзі ретінде
А.Байтұрсынов, С.Исаев, М.Достанов, Ә.Ермеков, Ш.Әуелбаев, Н.Оразахынова
еңбектеріндегі тілдік талдау үлгілері алынды.
ГЛОСАРИЙ
Талдау – күрделі мәселені жекелерге, аса қарапайым кіші мәселелерге
бөлуден тұратын зерттеу рәсімі.
Тілдік талдау – тіл бірліктерінің сипаттамаларын, заңдылықтарын,
ерекшеліктерін, бөліну жолдарын, бір-бірімен байланысу амалдарын ажыратып
саралау.
Тілдік талдау технологиясы – тілдік бірліктерді талдаудың жолдарын
оңтайландыру барысында анықталатын тиімді әдіс-тәсілдер жиынтығының жобасы.
Фонетикалық талдау – тіл дыбыстарының ерекшеліктері мен заңдылықтарын,
жасалу тәсілдері мен жолдарын анықтау.
Лексикалық талдау – сөзді түрлі мағыналық ерекшеліктері, шығу тегі,
қолданылу сипаты, стильдік мәні тұрғысынан тексеріп зерттеу.
Морфологиялық талдау – сөзді құрамына, сөз таптарына, грамматикалық
мағынасы мен қызметіне қарай ажыратып көрсету.
Синтаксистік талдау – сөйлемді құрылысы мен құрамына, сөз тіркесі,
сөйлем мүшелеріне қарай ажырату.
Жеке дара талдау – тілдік бірліктерге бір бағытты жеке сипаттама беру.
Қатар талдау – бір тілдік фактінің ерекшеліктерін екінші факторды ескере
отырып қатарласа қарастыру.
Кешен - біріктіруші жүйе, тұтастық, өзара бір-бірімен байланысқан
бөлімдердің жиынтығы.
Кешенді талдау – тілдік талдау үлгілерін жинақтай келе, жеке дара
талдаудан бастап барлық тілдік талдау түрлерін қосып жүйелейтін түрі.
Сатылай кешенді талдау технологиясы – оқыту мақсаты, міндеттері, әдіс-
тәсілдері, өзіндік ерекшелігі бар және оқушыларға білімді ғылыми негізде
сатылай, жүйелі, кешенді меңгертіп, оларға ұлттық құндылықтарды бағалай,
қолдана білуге машықтандыратын оқыту.
Технология – шеберлік туралы ғылым. Оқу процесін жандандыру мақсатында
ұйымдастырылған, белгілі бір мақсатқа жұмылдырылған, алдын-ала
ойластырылған ықпал мен әсер.
Жаңа технология – оқу-тәрбие үдерісінің шығармашылықпен терең
ойластырылған көптеген факторлардың үйлесімділігін және оқыту мен тәрбиенің
тиімділігін қамтамасыз ететін; адамның дербес қабілеті мен берілетін
материалдың танымдық бірлігін іске асыратын; оқушының шығармашылық
мүмкіндігін дамытуға бағытталған; жүйелі білім беруге негізделген сапалы
оқыту тәсілдерінің жиынтығы.
Инновация - белгілі бір жүйедегі ішкі өзгеріс, жаңашылдық.
Модификациялық инновация – ұқсас немесе түпнұсқасы бар бағдарламаларды,
әдістемелерді, құрылымдарды, алгоритмдерді, талдауларды және т.с.с.
жетілдіру, тиімділігін арттыру, түрін өзгерту, жаңартуымен байланысты
инновация.
Комбинаторлық инновация (қиыстыру инновациясы) – бұрыннан белгілі
әдістемелер элементтерінің, тап осы үйлестіруде бұрын қолданылмаған,
конструктивті жаңа қиыстыруы.
Радикалды инновация (тиімді инновация) – оқыту жүйесінде түбірлі
өзгертулерді көздейтін жаңарту.
Инновациялық оқыту – жаңашылдықпен оқыту дәстүрі, нормативті оқытумен
салыстырғандағы білімді игертудің ерекше балама түрі. Ол мұғалім мен
оқушылардың дамуын қамтиды; оларды демократиялық ұстаным негізінде ортақ
шығармашылық және нәтижелі қызметпен қаруландырады; оқу білім беру жүйесіне
жаңалық ендіреді.
Педагогикалық технология – алдын-ала жоспарланған нәтижеге жеткізетін
реттелген әрекеттер жүйесі.
Интербелсенді оқыту – өзара қарым-қатынасқа (коммуникацияға)
негізделген оқуоқыту, диалог арқылы үйренуүйрету, яғни үйретуші-
үйренуші, үйренуші-үйренуші, үйренуші-өзімен-өзі форматтарында жасаған
қарым-қатынас (әңгіме, сұхбат, пікірлесу, бірлескен әрекеттері).
Проблема – 1) шешуді, зерттеуді талап ететін күрделі сұрақ, міндет; 2)
келешектегі зерттеулер саласын қамтитын тұжырымдалған ғылыми сұрақтардың
орасан зор жалпыланған жиынтығы.
Проблемалық жағдай – 1) адамның немесе топтың қызметі өрістейтін, қарама-
қайшылығы бар және бір мағыналы шешімі жоқ жағдайлар мен шарттардың
арақатынасын белгілеу; 2) танымдық сұраныс жағдай негізінде туатын ойлаудың
пайда болуының психологиялық моделі.
Проблемалық оқыту – оқытудың әдіс-тәсілдерін қолдана отырып білімді
шығармашылық тұрғыдан меңгеруге негізделген дидактикалық жүйе.
Жүйе – үйлесімді орналасқан бөлшектердің тұтастығы.
Жүйелеу – игерген білімнің ішкі механизмі арасында логикалық
байланыстар, жеке элементтер арасында ішкі шартты байланыстар орнату,
білім, іскерлік, дағдылардың бірізділігі, сабақтастығы, жиынтығы.
Интеграция – педагогикалық тұтастықты қалыптастырып, білімді жүйелеу мен
жинақтауда әр түрлі ғылымдарды біріктіру.
Қатысымдық әдіс – оқушы мен оқытушының тікелей қарым-қатынасы арқылы
жүзеге асатын белгілі бір тілде сөйлеу мәнерін қалыптастыратын; тілдік
қатынас пен әдістемелік категорияларына тән басты белгілер мен қағидалардың
жүйесінен тұратын; тіл үйретудің тиімді жолдарын тоғыстыра келіп, тілді
қарым-қатынас құралы ретінде іс жүзіне асыратын әдістің түрі.
Репродуктивтік білім – біреудің тасымалдаған (берген) ақпаратын бәлсенді
(пассив), ырықсыз түрде қабылдау.
Рефлексия – ойланып-толғану, өз түсінігіңді қалыптастыру, өзіңді тану
мен түсіну.
Даму – заңды, тек ілгері бағытталған өзгерістер.
Саналылық – оқушылардың игеретін материалды толық түсінуі, оқығанын
жаттанды түрде емес, мән-мағынасына ой жүгіртіп меңгеруі. Білім алушылар
материалды өзінің бар ақыл-ойын жұмсай отырып, күш салып, ойлау
белсенділігінің арқасында ұқсастық байланыстарын немесе оның ерекшеліктерін
анықтау арқылы меңгереді.
Тұлға - дербес әрекет ететін субъект ретіндегі нақты жеке адам
болмысының қайталанбас, ерекше әдісі, адамның қоғамдық өмірінің дара
нысаны.
Модуль – ірі блок, бөлшек, дидактикалық бірлік, шама, мөлшер. Яғни оқу
материалын бөлшекке, блокка бөліп беру.
Оқытуды интенсивтендіру (қарқынды күшейте оқыту) – оқытудың сапасын да,
мерзімін де өзгертпей, бірақ оқу ақпаратын кеңірек көлемде беру.
Қарқынды оқыту технологиясы – жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуға, оның
өзіндік және шығармашылық қабілетін жетілдіруге, қажетті іскерліктері мен
дағдыларын қалыптастыруға бағытталған технология. Қарқынды оқыту
технологиясы – берілген уақыт көлемінде үлкен табыстарға қол жеткізіп,
студенттердің шығармашылық қабілетін арттыруға, кәсіби шеберлігін шыңдауға
негізделген оқыту технологиясының бірі.
Жаңаша жаңғырту – белгілі іс-әрекет технологиясына кейбір толықтырулар
мен жаңалықтар енгізу.
Жаңаша жаңғыртып оқыту технологиясы – дербес оқу қабілетін дамытуды
қамтамасыз ететін, стандартты емес жағдаяттарда ақылмен шешуді және
белсенділігін, дағдыларын қалыптастыратын жеке тұлғаның білім мен
тәжірибені игерудегі ерекше түрі.
Ынтымақтастық педагогикасы – талап ету педагогикасынан қарым-қатынас
педагогикасына көшу, балаға ізгілік тұрғысынан қарау, оқыту мен тәрбиенің
ажырамас бірлігі. Ынтымақтастық педагогикасының ерекшеліктері: мұғалім-
оқушы, оқушы-мұғалім, оқушы-оқушы формасындағы қарым-қатынас. Оқушы да
субъект, мұғалім де субъект; оқушының жеке басына ізгілік қарым-қатынас;
оқушы мен мұғалім арасындағы өзара түсінушілік, ынтымақтастық қарым-
қатынас.
Тілдік сезім – сөйлеудің тууы мен қабылдануы барысында тілдің
үйлесімділігін, үйлесімсіздігін эмоциялық сезу.
КІРІСПЕ
Жұмыстың тақырыбы: Тілдік-кешенді талдау технологиясы
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Зерттеу жұмысында тілдік талдаудың негізгі
қызметі қарастырылып, оның оқыту қажеттілігі туралы сөз болады. Технология,
педагогикалық технология ұғымдарына түсінік беріліп, оқыту үрдісін
технологияландыру заман талабынан туындаған қажеттілік екендігі айтылады
және тілдік талдауды кешенді жүргізуде тиімді болатын озық технологияларды
анықтау міндеті көзделеді.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасы әлемнің білім беру
кеңістігінде өз мақсат-мұраттарын анықтап алған, бәсекеге қабілетті
мемлекет ретінде танылуы үшін оқыту, білім беру жүйесінде көптеген талап-
міндеттерді жүзеге асыруды көздейді. Жаңа сапалық білімді қалыптастыру да
оқыту үрдісіндегі ғылыми-әдістемелік жетістіктермен байланысты болмақ.
Оқыту үрдісіне инновациялық технологияларды енгізу арқылы білімдік тұрғыдан
жан-жақты қаруланған, өмірлік қажеттіліктерін жүзеге асыра алатын дербес
интеллект иесін, әлеуметтік тұлғаны қалыптастыру да келелі мәселелердің
бірі. Осыған орай, бітіру жұмысымыздың тақырыбын Тілдік-кешенді талдау
технологиясы деп алуымыз – рухани жан-дүниесі бай, ақылы кемел, жазу,
сөйлеу мәдениеті жоғары деңгейде дамыған субъектіні тәрбиелеп
қалыптастыруға деген ұмтылыс.
Бүгінгі таңда тілдік талдау үлгілері, тілдік талдауды жүргізу жолдары –
назардан тыс қалып келе жатқан мәселе. Себебі тілдік талдаудың қажеттілігі,
маңызы мен оны жетілдіру жолдары, оның технологиялық жақтан әдістемелік
жолдарын ұсыну толық өз мәнінде шешімін таппай келеді. Бұл мәселенің
өзектілігін назарға алып, алғаш тілдік талдауды технологияландыруды
ұсынған, бұл жолда жемісті еңбек етіп, бірқатар жетістіктерге қол жеткізген
– педагогика ғылымдарының докторы, профессор Н.А.Оразахынова. Әдіскер-
ғалымның тілдік-кешенді талдауды жетілдірудегі Сатылай кешенді
технологиясының алатын орны ерекше. Қазақ тілін оқыту әдістемесінде тіл
бірліктерінің теориялық мәселелерін сатылы құрылым арқылы үйрететін тұңғыш
төл технологиямыз дүниеге келді.
Біздің зерттеу жұмысымызда тілдік талдаудың қажеттілігі басты мәселе
ретінде қойылып, оның теориялық-әдістемелік кешені құрастырылып, талдау
жасалынды. Тілдік талдау немесе лингвистикалық талдау – тіл бірліктерінің
сипаттамаларын, заңдылықтарын, ерекшеліктерін, бөліну жолдарын, бір-бірімен
байланысу амалдарын ажыратып саралау. Бұл мәселенің күрделілігі – оны
оқыту, үйрету әдістемесін, технологиясын қалыптастыруда. Бітіру
жұмысымызда тілдік-кешенді талдау үлгілерін ұсынып қана қоймай, оған жаңаша
қырынан келу – алға қойылған міндеттеріміздің бірі.
Зерттеудің нысаны. Тілдік-кешенді талдау.
Зерттеу пәні. Бұл зерттеу жұмысының пәні тілдік талдау үлгілерін,
олардың ерекшеліктері мен маңызын көрсетеді.
Зерттеудің дереккөздері. Бітіру жұмысына дереккөзі ретінде
А.Байтұрсынов, С.Исаев, М.Достанов, Ә.Ермеков, Ш.Әуелбаев, Н.Оразахынова
еңбектеріндегі тілдік талдау үлгілері алынды.
Жұмыстың мақсаты: Тілдік талдаудың маңызы мен қажеттілігін, оның
қолданылу технологиясын жетілдіру жолдарын іздестіру.
Жұмыс белгіленген мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді шешуді
көздейді:
- технология ұғымына шолу жасай отырып, тілдік талдаудағы орнын
айқындау;
- тілдік талдаудың тарихына сүйене отырып, тілдік талдаудың маңызды
шарттарын анықтау;
- тілдік талдау үлгілері, олардың қажеттілігі мен маңызын саралау;
- тілдік фактілерді мысалға келтіру арқылы тілдік талдаудың ретін,
тәртібін көрсету;
- оқытудың инновациялық технологияларын сараптау нәтижесінде тілдік
талдаудағы озық технологияларды іріктеу;
Зерттеудің жаңалығы: Алғаш рет тілдік талдау тарихына, үлгілеріне шолу
жасалып, тілдік талдаудың негізгі шарттары мен ұстанымдары, маңызы,
заңдылықтары анықталды:
- зерттеу жұмысы барысында технология ұғымы кешенді қарастырылып, оның
тілдік талдаудағы орны айқындалды;
- жұмыста тілдік талдаудың тарихы, зерттелуі жан-жақты қамтылды, соның
негізінде тілдік талдаудың маңызды шарттары анықталды;
- жұмыс барысында тілдік талдау үлгілері ұсынылып, олардың қажеттілігі
мен маңызы сараланды;
- тілдік фактілерді мысалға келтіру арқылы тілдік талдаудың реті,
тәртібі көрсетілді;
- оқытудың инновациялық технологияларын сараптау нәтижесінде тілдік
талдаудағы озық технологияларды іріктеліп, ұсынылды.
Зерттеудің әдістері: Тілдік талдау үлгілері мен технологиясын зерттеу
барысында баяндау, жүйелеу, саралау, талдау, топтастыру, салыстыру әдістері
қолданылды.
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
І ТІЛДІК ТАЛДАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ, ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Қазақ тіл біліміндегі тілдік талдау тарихы, зерттелуі
Қазақ тіл білімінде тілдің өзекті мәселелеріне ерекше назар аударып,
оның теориялық және практикалық әдіснамалық негізін орнатуды мақсат еткен
тіл жанашырлары баршылық. Қазақ тілінің теориясын түсіндірумен шектеліп
қана қоймай, оны тәжірибелік негізде алғаш талдап дәлелдеген қазақ халқының
рухани көсемі, тілші-ғалым – А.Байтұрсынов. Ғалымның 3 бөлімнен тұратын
Тіл – құрал атты кітабы [1] қазақ тілінің фонетикасы мен грамматикасынан
тұңғыш ғылыми пікір мен тұжырымдарын ұсынған, жаңа терминдік атауларды тіл
білімінде қалыптастыруға зор үлес қосқан құнды еңбектердің бірі. Дыбыс,
әріп, буыннан бастап, сөз тұлғалары – түбір мен қосымшадан сөз таптарына
дейін, синтаксис мәселелерін де қамтып, жіктеп жүйелеп берді. Тілдік
талдауға қатысты әдістемелік оқыту жүйесі тіл біліміндегі алғашқы баспалдақ
болып, көптеген зерттеуші-ғалымдардың негізгі сүйенетін объектісіне,
құралына айналды. Тіл – құралда біріншіден, теориялық мәліметті жан-жақты
түсіндіріп, оны практикалық жақтан ұғындыруда дағдыландыру сатысында
мәтінмен, жаттығулармен жұмысты қамтыса, келесі сынау сатысында алынған
білімді толық бекіту жұмысы қарастырылған.
Сынау деген атау беруде де өзіндік мән-мағына бар. Себебі үйренуші
тілдік фактілерді талдау арқылы өзін-өзі сынауға үйренеді. Эмпирикалық
білім мазмұнынан рефлекцияға дейінгі кезеңді қалыптастыру міндеті
көзделген. Рефлекция кезеңі шәкірттердің сезімдері мен ойларының көрініс
табуын меңзейді [2, 223-б.]. Бұл – шәкірттің, үйренушінің өздігінен білім
алып, ізденіске деген ұмтылысын қалыптастыруға бағытталған бірден-бір
шарттарының бірі болып табылады. А.Байтұрсынов өз еңбегінде осы мақсатты
көздейді.
Ғалым Н.Құрманованың Сөз тіркесін оқыту барысында оқушылардың теориялық
ойлауын дамыту әдістемесінің негіздері атты монографиясында Тіл –
құралда ұсынылған синтаксиске байланысты тілдік талдау үлгісін мынадай
сызба арқылы береді:
1-кесте –
І кезең – нақтылықтан абстрактылыққа қарай жүру жолы, бұл –
эмпирикалық деңгей.
ІІ кезең – абстрактылықтан нақтылыққа қарай жүру жолы, бұл – теориялық
білім алу кезеңі [3, 182-б.]. Осы жүйе бойынша тілдік талдау жүргізудің
тиімділігі үйренуші өздігінен білім игеруге тырысады да, құр
жаттандылықтан алшақтап, тілдік фактілер негізінде ой-санасында қорытып,
өздігінен теория, ереже жасауға тырысады. Осындай жолмен қалыптастырған
білімнің әлдеқайда берік болатындығы айқын.
Ф.Оразбаеваның Тілдік қатынас негіздері деген еңбегінде
А.Байтұрсыновтың тіл біліміндегі көптеген мәселелерді сөз етіп, зерттеу
нысанына айналдырғаны және Оқу құралы, Сауат ашқыш, Тіл – құрал
сияқты оқулықтарда қолданылатын әдіс-тәсілдердің ерекшелігі өз алдына
арнайы қарастыруды қажет ететін өзекті мәселе екендігі айтылған. Кез
келген әдіскер мұғалім тілшінің еңбектерін оқу арқылы тілдік материалдармен
танысып қана қоймайды, сонымен қатар оқулықтарда берілген тақырыптарды
оқытудың әдістемелерін де үйренеді [4, 6-б.] деген тұжырымға келеді.
Сондықтан әдістемелік оқу құралдарының ерекшелігі – оқытуда едәуір
тиімді болатын әдіс-тәсілдерді ұсыну. Бірақ мұндай әдістемелік еңбекті жазу
зерттеушінің бойынан теория мен практиканы ұштастырудан бөлек көптеген
факторларды назарға алуын көздейді, әсіресе, білімді игеруде үйренушіге
неғұрлым тиімді және түсінуіне жеңіл боларлық құралын, кілтін табуда
қажырлы еңбек пен ізденісті қажет етеді.
Тілдік талдауды зерттеу объектісіне айналдырып, оның үлгілері мен
жүргізілу ретін барынша толық сипаттайтын, теориялық-әдіснамалық негізін
қалыптастырған еңбектер қазақ тіл білімінде аздық етеді. Алғашқылардың бірі
болып осы күрделі мәселені назарға алған тілші-ғалым С.Исаев болды.
Автордың Сөйлемдегі грамматикалық талдаудың тәсілдері [5] еңбегі
үйренушілер үшін тілдік талдауды жүргізудің дамытушылық бағытын ұстанған
негізді, жүйелі оқу құралына айналды.
Тілдік талдаудың өзіндік ерекшелігі мен маңыздылығына қатысты зерттеуші-
ғалым С.Исаевтың: Мектепте болсын, жоғары оқу орындарында болсын қазақ
тілі пәнінен теориялық материалды жақсы ұғынып, алынған білімді
тұрақтандырып, оқушының ол туралы практикалық дағдысын қалыптастырудың
бірден-бір жолы – сөйлем талдау, өйткені ол талдау арқылы өтілген тілдік
құбылысқа байланысты материалды оқушының құр ережені ғана жаттап емес,
саналы түрде қабылдап, түсіне алғаны, алған білімін өз бетінше практикада
қолдана білу дағдысы байқалады. Егер оқушы сөздің морфологиялық құрамын,
яғни сөз қандай бөлшектерден тұра алатынын, сөйлем мүшелерінің анықтамалары
мен сұрақтарын ағызып айтып тұрғанымен, сөйлемді дұрыс талдай білмесе,
жекелеген сөздердің морфологиялық құрамын (түбірін, қосымшаларын, түрлерін)
анық ажырата алмаса, сөйлемдегі сөздердің байланысын дұрыс таба алмай,
сөйтіп, сөзге сұрақты дұрыс қоя алмай қалса, олардың ережелерін қанша жақсы
білгенімен, оқушының білімі жеткілікті дей алмаймыз. Демек, сөйлемді
грамматикалық жағынан дұрыс талдай білу тілдік құбылыстардың мәнін оқушының
нақты түсінуімен, грамматикалық дағдысының практикалық жағынан
қалыптасуымен байланысты [5, 5-б.] деген пікірі де орынды айтылған. Себебі
үйренушінің бар жинақтаған білімі практика арқылы шыңдалмаса, арадағы
байланыс үзіліп, түбегейлі білімді қалыптастыра алмайды, сапасыздыққа
жолығады.
Тілдік талдауды жетілдірудің жолдарын іздестіруде сатылы құрылымдық
негізге жуықтайтын үлгіні ұсынған ғалым – М.Достанов. Зерттеуші-ғалымның
Қазақ тілі сөздерінің фонетика-лексикалық және грамматикалық
ерекшеліктерін қатар талдау әдістері [6, 47-б.] деген еңбегінде талдаудың
дәстүрлі үлгісі берілген және студенттердің теориялық, грамматикалық
ережелерді түсінуіне жеңіл болу үшін тірек сызбалар келтірілген.
Автордың пікірінше, оқытудағы бірден-бір кемшіліктердің бірі –
оқулықтарда дайын мысалдардың берілуі. Сондықтан тілдік фактілерді талдауда
студенттің ойлануына негіз болатын, қорытынды жасауға итермелейтін
мысалдардың болуын талап етеді.
Әдіскер-ғалым бұрынғы оқулықтарда келтірілген талдау үлгілерінің
кемшіліктерін сынай отырып: Қазақ тілін оқыту методикасына арналған
еңбектерде грамматикалық талдау үлгілері берілген: үйдің – зат есім, ілік
жалғауында тұр, іші – көмекші есім, шай – зат есім. Оқушыдан осындай ғана
қабілет талап ету – дәстүрлі методиканың сілемі. Ал, қазіргі талап басқаша.
Зат есім категориясының программалық ондаған ерекшеліктерінен әлгі
көрсеткіштерді ғана қамту шәкірттің ой-өрісі дамуын тежейді [6, 77-б.]
-деген пікірінен автор талдаудың мейілінше толық, кең үлгісін үйретуді жөн
көреді.
С.Исаев орындалу тәсіліне қарай тілдік талдаудың ауызша және жазбаша
формасын атап өтеді. Ауызша талдау – көбінесе сыныпта, дәрісханада
жүргізіледі, жазбаша талдау негізінен үйге тапсырма ретінде беріледі де,
сыныпта ауызша әңгімеленеді. Ауызша талдау көбіне оқушылардың білімі әбден
жетілген кезде, дағдысы қалыптасқан кезде жүргізіледі [5, 19-б.].
Автордың көрсетуінше, үйренушінің білімін дамытуда тілсіз сызбалардың
қызметі зор [5, 9-б.]. Кестеде белгіліден белгісіздікке қарай табу әдісі
қолданылып, оқушының зейіні мен ойлау логикасына қарай бағытталған. Мұндай
кестелер көбіне дерексіз ұғымдар мен қатынастарды бейнелеуде тиімді болады.
Белгісіз бағандарды толтыру арқылы шәкірт білмейтін тұстарын анықтап,
ізденушілікке деген ынта-ықыласы оянады.
С.Исаев, М.Достанов талдау барысында қарама-қарсы қою әдісін қолданады:
К – дауысты емес, дауыссыз;
О – дауыссыз емес, дауысты;
Л – дауысты емес, дауыссыз [5, 8-б.].
М.Достановта:
а) Ә – механикалық дыбыс емес, тілдік дыбыс;
б) Ә – дыбыстауда кедергіге ұшырамау, әріптік таңбасын оқығанда, қосалқы
дыбыс қосылмай айтылу ерекшелігіне қарай дауысты дыбыс [6, 38]. Бұл әдіс
арқылы оқушының білімі тұрақталып, талдауда қателеспеуге дағдыландырады.
Біздің пікірімізше, бұл тәсілді мектеп тәжірибесінде жаттықтыру мақсатында
қолдануға болады, бірақ жоғары оқу орны үшін қажеттілігі аздау, себебі
уақыт шығындалады және дамытушылық мақсаты жоқ.
М.Достанов тілдік фактілерді фонетика-лексикалық және грамматикалық
жағынан қатар талдау әдістерін ұсынады. Мұндағы ескеретін бір жайт, белгілі
бір талдауды фонетикалық талдау, морфологиялық талдау т.б. деп жеке дара
жүргізуге болады, ал қатар талдаудың бірден-бір ұтымды тұстарының бірі
материалды белгілі бір тұтастықтықтың көлемінде қарастырады әрі тілдік
бірліктердің бір-бірімен өзара байланысын көрсетеді. Мұны сабақтастық,
өзара жалғастық принципі ретінде қарастырғанымыз дұрыс.
Әдіскер-ғалым Ә.Ермеков те қатар талдаудың қажеттілігін меңзеп, оны
шендестіре талдау деп атайды: Фонетикалық талдаудың кейбір мәселелерін
емлемен және морфологиямен орайластыра, солармен шендестіре жүргізу керек.
Оқытуда бұндай тәсілдің екі жақты пайдасы болады: біріншіден, оқушылар
емленің әр алуан ерекшеліктеріне жетіле түседі, екіншіден, олар кейбір
грамматикалық категориялардың сырын біледі [7, 7-б.] дей келе, қазақ
тіліндегі көптік жалғауының формасы алты түрлі: -лар, -лер, -дар, -дер,
-тар,
-тер. Осылардың ішінде соңғы төртеуі фонетикалық варианттар, ал бұлай болып
түрленуі сөздің түбірлік қалпына байланысты болады, яғни сөздің түбірі не
жуан, не жіңішке болуымен, не қатаң, не ұяң дыбысқа аяқталуына байланысты
қосымшаның басқы дыбысы да құбылып отырады. Бұл заңдылықты морфологиялық
материалға негізделген фонетикалық талдау арқылы түсіндіру керек [7, 10-
б.] деп түйіндейді. Яғни бүтіннің бөлшегі секілді сабақтастықта қарасақ,
талдау барысында бір тілдік фактінің ерекшеліктерін, көптеген сыры мен
қырларын ашамыз. Ал, жеке дара талдауда мұндай ерекшеліктерді аңғармауымыз
мүмкін, себебі тілдік бірліктерге бір бағытты жеке сипаттама беруден
құралады.
Тілші-ғалым С.Исаев талдаудың дәстүрлі үлгісінен бастап, көптеген
сызбаларды ұсынып, барынша тиімді тілдік талдау үлгісін қалыптастыруға бар
күш-жігерін жұмсаған. Автордың Сөйлемдегі грамматикалық талдаудың
тәсілдері деген әдістемелік еңбегінің мазмұндық құрылымы мынадай
бөлімдерден тұрады:
1.Фонетикалық талдау;
2.Грамматикалық талдау:
а) морфологиялық талдау;
б) синтаксистік талдау.
С.Исаев тілдің ең кіші бөлшегін зерттейтін ғылым саласы фонетикадан
бастап грамматикаға дейін қамтып өтеді. Әдістемелік еңбегі грамматикалық
талдауға бағытталғандықтан, лексикалық талдауды қоспайды. Тілдік талдауда
тізбектеліп, бір-бірімен ұштасып жатқан талдаудың үлгісі мен ретін ұсынады.
Мысалы, сөзге фонетикалық талдау жасаудың тәртібінде дыбыстық мінездеме
беруді алғашқы баспалдақ ретінде таниды: Сөздерді фонетикалық жағынан
талдау деген – оның (сөздің) құрамындағы дыбыстарды ажыратып,
ерекшеліктерді көрсету, дыбыстардың дауыс қатысына қарай, жасалу жолы мен
орнына қарай түрлерін айқындау, сондай-ақ кейде сөз құрамында болып
отыратын бір дыбыстың әсерінен екінші дыбыстың өзгеруін көрсету [8, 21-
б.]. Яғни дыбыс үндестігі сөзде кездессе ғана талданады. Талдау барысында
қатаң сақталған тәртіп жоқ, тек мысалға алынған сөздің бойындағы
ерекшеліктерді анықтау оқытушының түрткі, демеу сұрақтары арқылы анықталып
тұрады.
М.Достановтың фонетикалық талдауға қатысты ұсынған талдау үлгісіне
тоқталып кетсек, фонетикалық талдауды бес саты арқылы береді:
1. Дыбыстық мінездеме;
2. Буын түрлері;
3. Орфоэпиялық заңдылық бойынша айтылуы:
а) Дыбыс үндестігі;
б) Буын үндестігі;
4. Орфографиясы бойынша жазылуы;
5. Қай тілдің графикасына негізделгендігі [6, 40].
Ал, әдіскер-ғалым Н.Оразахынова Сатылай кешенді технологиясында
бойынша фонетикалық талдауды екі түрлі жолмен талдатады:
1.Дыбыстарға математикалық тәсілмен мінездеме беру;
2.Сөзге фонологиялық талдау жасау.
Фонологиялық талдауды мынадай ретпен береді:
а) Сөздердің айтылу, жасалу, жазылу жолдары;
ә) Буын,оның түрлері;
б) Екпін;
г) Үндестік заңы, буын үндестігі;
д) Дыбыс үндестігі [9, 98-99-б.].
Егер дәстүрлі оқыту үлгісінде фонетикалық талдауды әдеттегідей дыбыстық
мінездеме беруден бастаса, сатылай кешенді талдау технологиясы бойынша
дыбыстық мінездемені фонологиялық талдаудан кейін математикалық тәсіл
арқылы өрнектейді және талдау барысында мынадай шартты белгілерді негізге
алады:
О – жалпы дыбыс
– дауысты дыбыс
∆ – дауыссыз дыбыс
Ø – жоқ деген белгі
Б: Ел-жұрт = О = = ?
Δ
2 (е, ұ) дауысты О
Ш: Ел-жұрт = 6о = = ?
4 (л, ж, р, т) дауыссыз О
1 (ұ) тіл арты немесе жуан
а) 2 =
;
1 (е) тіл алды немесе жіңішке
Ø + 1 (е) жартылай ашық
ә) 2 =
;
1 (ұ) қысаң
1 (ұ) еріндік
б) 2 = ;
1 (е) езулік
Дауыссыз дыбыстарға мінездеме:
а) 1 (т) қатаң ∆ + 1 (ж) ұяң ∆
4∆ = ;
2 (л, р) үнді ∆
ә) Айтылу (жасалу) тәсіліне қарай:
1 (т) шұғыл ∆ + 1 (ж) ызың ∆
4∆ = ;
1 (р) діріл ∆ + 1 (л) ауыз жолды ∆
б) 4∆ = 1(ж) тіс ∆ + 2(р, л) тіл алды ∆+ 1 (т) тіл мен тіс ∆
[9, 145.].
Бұдан байқайтынымыз, Н.Оразахынова дәстүрлі талдау үлгісіндегі дыбыстық
мінездемені барынша қысқартудың жолын ұстанып, көп сөзділіктен, ұзын сонар
жазудан құтылса, математикалық есеп арқылы үйренушінің шартты белгілер
негізінде нақтылыққа, жүйелі, жылдам ойлауына әсер етеді. Бұл – мәліметті
барынша қысқартудың, ықшамдаудың жолы әрі тапсырманы тез орындаудың құралы.
М.Достанов дыбыс үндестігі мен буын үндестігін бір сатыда қарастырса,
Н.Оразахынова жеке сатыларға бөледі. Соңғы сатысында сөзге фонологиялық
талдауды шартты белгілердің негізінде ықшамдау принципімен көрсетеді.
Уақытты үнемдеу мен графикалық модельдеу үйренушінің қызығушылығын
арттырумен бірге өзіндік үлгі-нұсқаларды ойлап табуына да түрткі болуы
әбден мүмкін.
Фонетикалық талдаудан кейін екінші кезекте морфологиялық талдау жүзеге
асырылады. Ш.Бектұровтың пікірінше, морфологияны жетік меңгермейінше,
сөйлем мүшелерінің қай сөз табынан жасалғандығын, олардың бір-бірімен
байланысу жолдарын ажырату мүмкін еместігін негіздейді [10, 320-б.].
С.Исаев морфологиялық талдауды екі ыңғайда жүргізеді. Біріншіден, сөзді
құрамына қарай талдаса, екіншіден, сөз таптарына қарай талдап өтеді. Автор
...сөздің негізгі түбір я туынды сөз және қандай жұрнақ арқылы жасалғанын
көрсетіп, қай сөз табына жататынын анықтап, сол сөз табының мағыналық
жағынан, тұлғалық түрленуі жағынан түрлерін еске түсіру үшін қай түріне
жататынын міндетті түрде айқындай отыру қажет деп пайымдайды [5, 33-б.].
Қолындағы деген сөзді мысалға келтіре отырып, автор мынадай үлгіде
талдайды:
Қолындағы – қатыстық сын есім: қол – түбір, -ы – тәуелдік жалғауының
ІІІ жағының грамматикалық көрсеткіші, -нда – жатыс септік, -ғы – зат
есімнен сын есім тудырып тұрған жұрнақ [5, 31-б.]. Автор сөз құрамы мен
сөз табына қарай ғана талдап кетеді.
Н.Оразахынова морфологиялық талдауды сөзжасамдық талдаумен бірге
ұштастырады. Сөзжасам бойынша сөздің аналитикалық, синтетикалық, аналитика-
синтетикалық, синтетикалық-семантикалық, аналитикалық-семантикалық жасалу
тәсілдері талданады. Бұл талдаудың маңызды ерекшелігі алғаш рет сөздің
лексикалық мағынасымен бірге грамматикалық мағынасын да қатар талдайды. Бұл
– тілдік бірліктерді тұтастықта, бір кешеннің ішінде қарастырудың оңтайлы
жолы. Автордың айтуынша, үйренушілер бір мезгілде талдауға қажетті бірнеше
факторды есіне түсіріп, қайталап, дәлелдеп, уақытты үнемдеуге жағдай
жасайды [9, 174-б.].
Автор грамматикалық мағынаны мынадай кесте арқылы түсіндіреді:
2-кесте -
[9, 5-6-б.].
Бұл жағдайда дәстүрлі талдау үлгісіндегі қарапайымдылықтан құтылып,
теориялық материалды ғылыми негізде оқытуға деген бетбұрыс жасалды.
Жоғарыда мысалға келтірілген Қолындағы сөзіндегі -ы – тәуелдік жалғауының
ІІІ жағының грамматикалық көрсеткіші, -нда – жатыс септігі жалғауының
көрсеткіші ғана емес, категориялық-грамматикалық мағына болатындығы және
тәуелдік, септік, көптік категорияларының зат есімге тәндігі, өзге сөз
таптары бұл категорияларды субстантивтенгенде ғана қабылдай алатындығы
назарға алынады. Үйренуші осы жолмен талдау арқылы тілдік фактілерді
салыстыруға, айырмашылықтарын, ерекшеліктерін өздігінен табуға дағдыланады.
Сөзді құрамына, лексика-грамматикалық мағынасына қарай сатылай кешенді
талдау үлгісі:
Домбыра
1. Бұл сөз бір құрамнан тұр: домбыра.
2. Тұлғасына қарай – негізгі түбір.
Себебі, сөздің ары
қарай бөлшектенбейтін, мағына беретін
негізгі бөлігі.
3. Құрылысына қарай – дара. Себебі бір ғана
негізгі
түбірден тұр.
4. Сөзде бір лексикалық, екі грамматикалық
мағына бар.
5. Лексикалық мағынасы – музыкалық аспаптың бір
түріне
берілген атау.
6.1. Бірінші грамматикалық мағынасы – лексикалық
мағынаның жалпылануынан жасалған жалпы грамматикалық
мағына – зат есім.
6.2. Екінші грамматикалық мағынасы – атау септігінің
нольдік
тұлғасы арқылы берілген категориялық-грамматикалық
мағына – атауыштық мағына.
7. Домбыра – не? деген сұраққа жауап береді. Ендеше, бұл –
зат есім.
Зат есім дегеніміз – кім? не? кімдер? нелер? т.б.
сұрақтарға жауап
беріп, заттың, нәрсенің атын білдіретін сөз табы.
8. Мағынасына қарай:
а) Жалпы. Себебі, біркелкі заттардың жалпылай аталуы.
ә) Жансыз. Себебі, тіршілік иесі емес.
б) Деректі. Себебі, көзбен көріп, қолмен ұстап, тануға боларлық
зат
атауы.
в) Нақты. Себебі, деректі болған нәрсе нақты болады [10, 49-б.].
Морфологиялық талдаудың сатылай кешенді нұсқасының бұрынғы дәстүрлі
талдау үлгісінен түпкілікті айырмашылықтары бар. Біріншіден, жалаң сөз
құрамы мен сөз таптарын ажыратудан тұрмайды. Екіншіден, сөздің лексикалық,
грамматикалық мағынасы қатар қамтылады. Үшіншіден, сөз табына қатысты
сұрағы қойылады. Төртіншіден, мағыналық ерекшеліктері және оның бөлінісі
түсіндіріледі, ережесі айтылады. Кешенді қарастырудың нәтижесінде үйренуші
сөздің құрамын ажыратып қана қоймай, өзіндік белгілерін, ерекшеліктерін
анықтауға тырысады, лексикалық мағынасын жазу арқылы сөздікпен жұмыс
істеуге дағдыланады.
Тілдің сөздік құрамын, байлығын зерттейтін тіл білімінің саласы –
лексикология. Тілдік талдаулардың ішінде айрықша орны бар, үйренушіге сөз
мағыналарының нәзік иірімдерін ажыратуға, сөз байлығын дамытып молайтуда
зор септігін тигізетін – лексикалық талдау.
М. Достанов бойынша лексикалық талдаудың үлгісі, тәртібі мынадай:
І Сөздің семантикасы бойынша:
а) сөздің тура, ауыспалы мағынасы;
б) контекстілік мағынасы бойынша;
в) сөздің көп мағыналылығы;
г) антонимдік қатары;
д) синонимдік қатары;
ІІ Лексикологиялық негізде деп қазақ тілінің сөздік қорына енген-
енбегендігі;
ІІІ Этимологиясы бойынша қай тілден алынғандығы, шығу тегі;
IV Лексикографиялық негізде сөздікте қамтылған-қамтылмағандығы;
V Диалектологиялық негізде деп диалектизм немесе әдеби тілге жататындығы
қарастырылады [6, 47].
Автордың үлгісінде сөздерді этимологиясы бойынша талдату үйренушілердің
бойынан жан-жақты ізденісті қажет етеді, әрі белгілі бір қиындықтар тудыруы
мүмкін. Себебі этимология саласы тілдік фактінің қай тілден алынғандығымен
қатар оның алғашқы архетиптік тұлғасы қандай нұсқада келгендігін анықтауды
талап етеді. Сондықтан бұл сала өз алдына терең, ғылыми зерттеушілік
ізденісті міндеттейтін болғандықтан, біздің пікірімізше, этимологиялық
талдауды бұл ретте қосудың қажеттілігі жоқ.
Н.Оразахынова лексикалық талдауды сөзжасамдық және морфологиялық
талдаудан кейін береді. Әдіскер-ғалымның еңбегінде лексикалық талдау жан-
жақтылығымен сипатталады. Бір сөздің бойында табылатын барлық мағыналық
ерекшеліктері түгелдей қамтылады:
Лексикалық талдаудың үлгісі:
Сөз
І. Сөздің атауыш (номинатив) немесе
тура мағынасы
ІІ. Сөздің шығу тегіне байланысты туған
мағынасы:
1. Түпкі мағына
2. Туынды мағына:
а) көп мағыналы сөз; ә) омоним;
б) синоним; в) антоним; г) кірме сөздер
(араб, парсы,
монғол, орыс сөздері); ғ) табу;
д)эвфемизмдер;
е)дисфемизмдер.
ІІІ. Сөздердің тіркесу сипатына байланысты
туған
мағыналары:
1. Сөздің еркін мағынасы
2. Фразеологиялық байлаулы мағынасы
3. Синтаксистік шартты мағынасы
ІV. Сөздің стилистикалық қызметіне байланысты туған
мағыналары:
1. Бейтарап мағына
2. Бейнелі мағына (троп пен фигуралардың түрлері)
3. Терминдік мағына
V. Сөздердің қолданылу сипатына байланысты түрлері:
Сөздердің қолданылу өрісіне байланысты түрлері: а)
жалпылама
лексика; ә) қолданылу өрісі тар лексика; б) сөздердің
стильдік
қызметіне байланысты түрлері; в) сөздердің актив және
пассив
қолданылатын түрлері [9, 177-б.].
Осы тірек сызбаны қолдана отырып, автор Қас сөзіне лексикалық талдау
жасайды:
1. Бұл – атауыш немесе тура мағынадағы сөз.
Себебі затты, құбылысты атап білдіріп тұр.
2. Сөздің шығу тегіне байланысты – түпкі
мағынадағы сөз. Себебі, қазіргі қалпы тұрғысынан
қарағанда, ары қарай бөлшектенбейтін түбір ретінде
танылатын дербес сөз.
2.1. а) Бұл – омоним сөз.
Себебі дыбысталуы бірдей, мағыналары әртүрлі
сыңарлары бар сөз. Мысалы:
адамның қасы (дене мүшесі), қас – дұшпан
Қас 2.1. ә) Бұл – синоним сөз. Себебі
синонимдік қатары бар сөз. Мысалы: қас, жау,
дұшпан.
2.1. б) Бұл – антоним сөз.
Мысалы: қас – дос.
3.1. Сөздердің тіркесу сипатына байланысты –
фразеологиялық байлаулы мағынадағы сөз. Себебі
орын жағынан әбден қалыптасқан, құрамын өзгертуге
келмейтін, бәрі тұтасып бір мағына білдіріп, бір
ғана сөйлем мүшесі ретінде қолданылатын сөз.
4.Сөздің стилистикалық мағынасына байланысты –
бейнелі мағынадағы сөз. Себебі адамның сезімі мен
көңіл-күйіне байланысты айтылатын эмоционалды
мағынада қолданылатын сөз.
5.Сөздің қолданылу сипатына байланысты –
жалпылама лексикаға тән сөз. Себебі адам
баласының күнделікті күнкөріс тіршілігіне қажетті
сөз.
Берілген тірек сызбада көрсетілгендей, автор сөздің синтаксистік
қызметімен бірге оның мәтіндегі стилистикалық қолданылуын да назарға алады.
Бұл үйренушінің бойында тілдік фактіні лексикалық талдаумен қатар өзінің
тілдік қолданысында сөзді талғап, таңдап жұмсауына, әсерлі, бейнелі
сөйлеуіне әсер етеді. Сөзді стилистикалық жағынан қарастыру жоғары
білімділік пен мәдениеттілікке тәрбиелейді. Сөздердің қолданылу өрісіне,
жиілігіне, стильдік қызметіне байланысты ерекшеліктерін саралау
үйренушілердің дүниетанымдық ой-өрісінің қаншалықты деңгейде дамығандығын
да ескеріп отырады.
Н.Оразахынова лексикалық талдаудың маңыздылығын: ...лексикалық талдауда
оқушылар сөздің атауыш немесе тура мағынасын, сөздің шығу тегіне байланысты
туған мағынасын, сөздердің тіркесу сипатына байланысты туған мағыналарын,
стилистикалық қызметіне байланысты туған мағыналарын, қолданылу сипатына
байланысты туған мағыналарын жеке-жеке сатылап, кешенді талдап меңгереді.
Тіл білімінің лексика саласын сатылай кешенді талдау арқылы оқушылар сөз
мағынасын дұрыс ажыратып, әр сөздің қыр-сырын, мағынасын, басқа сөздермен
қарым-қатынасын анықтауға машықтанады. Әдеби тіліміздің байлығын меңгереді
деп қорытындылай түседі.
Бірқатар әдіскер ғалымдардың зерттеу еңбектерінде аталып өткендей,
үйренушілер үшін қиындық тудыратын, көп қателіктер жіберетін тілдік
талдаудың түрі – синтаксистік талдау. Сөйлемді құрылысына, сөйлем
мүшелеріне, байланысу тәсілдеріне қарай талдау үйренушінің алдыңғы өтілген
материалмен сабақтастықта, байланыста қарау білік-дағдысын қажет етеді.
Фонетикалық, лексикалық, морфологиялық талдауды білмей тұрып, синтаксистік
талдауды жасай алмайтындығымыз түсінікті. Сондықтан бір-бірінен ажырағысыз
бірлікте қарастыру тілдік құбылыстар жөнінде жүйелі, бірізді, ауқымды білім
қалыптастыруға өз үлесін қоспақ.
Кестелі грамматика еңбегінде синтаксиске ерекше көңіл бөлінеді:
Жалпы тілдік жүйеде тілдің синтаксистік жағы айрықша мәнге ие. Ойды
бейнелеу үшін жеке сөздерді таңдап алу жеткіліксіз, сонымен бірге, сөздер
мен сөйлемдердің арасындағы байланысты да білу қажет
[12, 155-б.]. Егер арадағы байланысты ажырата алмасақ,
мағыналық және грамматикалық біртұтастық жағынан үйлесімді, жүйелі
сөйлемнің қалай құрылатынын анықтауда көп қиындықтар туындайды және
...синтаксистік байланыс мәселелері қазіргі қазақ тілінің лексика,
морфология, синтаксис, пунктуация, орфографиясын зерттеп үйренуде маңызды
рөл атқаратындығын [12, 156-б.] естен шығармағанымыз жөн.
Кестелі грамматикада сөз тіркесіне қарай талдау, жай сөйлем мен
құрмалас сөйлемді талдау үлгісі берілген. Жай сөйлемді талдағанда,
сөйлемнің айтылу мақсаты, құрылысы, сөз тіркестерінен бөлек сөйлемнің
эмоционалды бояуы, модальділік қарастырылады. Сөйлем мүшелерімен қатар
сөздердің морфологиялық құрамы да талданады. Еңбекте сөйлемдегі сөз
тіркестерін төмендегідей талдайды:
Тауды қалың тұман басып жатыр екен (О.Бөкеев).
Сөйлемде екі сөз тіркесі бар: тауды басып жатыр екен; қалың тұман.
Сөз тіркесі: тауды басып жатыр екен
І Сөздердің арасындағы синтаксистік қатынас – толықтауыштық.
ІІ Грамматикалық мағынасы – қимылдың объектіге ауысуы.
ІІІ Құрылымы:
Басыңқыға байланысты сөз тіркесінің түрі: етістікті тіркес; 2) Моделі:
зат есім + ет. (табыс септік жалғаулы сөз бен етістіктің тіркесі); 3)
Байланыс түрі: меңгеру; 4) Байланыс тәсілі: синтетикалық (табыс септік
жалғауы); 5) Құрылысы: күрделі (басыңқы сыңары үш сөзден жасалған).
Сөз тіркесі: қалың тұман
І Сөздердің арасындағы синтаксистік қатынас – атрибутивтік.
ІІ Грамматикалық мағынасы – зат пен оның сапасы.
ІІІ Құрылымы:
Басыңқыға байланысты сөз тіркесінің түрі: есімді тіркес; 2) Моделі: сын
есім + зат есім; 3) Байланыс түрі: қабысу; 4) Байланыс тәсілі: аналитикалық
(орын тәртібі); 5) Құрылысы: дара [12, 203-б.].
Бұл еңбекте сөз тіркесіне қарай талдаудың кең үлгісі берілген, әрі
реттілікті, тәртіпті сақтай отырып, сөз тіркесін талдауда айқындылықты
қалыптастырады. Себебі сөз тіркесіне қатысты ерекшеліктердің барлығын
есепке алуда ғылымилық пен жүйелілік тұрғыдан жақсы қамтылған.
Ал, сөз тіркесін зерттеу еңбегінің объектісіне айналдырған зерттеуші-
ғалым Н.Құрманова бір сөз тіркесіне қатысты мынадай талдау үлгілерін атап
кетеді:
1. Жүйелік талдау (жүйенің ішіндегі жүйе ретінде қарастыру);
2. Валенттілік талдау;
3. Оппозициялық талдау (сөз тіркесіндегі түрлілік пен қарама-
қарсылықты анықтау);
4. Синтагмалық талдау;
5. Компоненттік талдау (сөздің бойындағы семалардың жиынтығын талдау
арқылы сөздің мағыналық жүйесіндегі мағыналық бөлшектердің
болмысын тарата тану);
6. Трансформациялық талдау (трансформация – тіл бірлігінің алғашқы
нұсқасының формалдық өзгерісі барысында жаңа синонимдік қатар
пайда болуы);
7. Транспозициялау;
8. Контаминациялық құбылысты талдау (контаминация – сөз тіркесі
дамуында байқалатын ерекше үдеріс, бір сөз тіркесінің екінші сөз
тіркесіне семантикалық жақындық негізінде конструктивтік тұрғыдан
әсер етуі);
9. Комплекстік талдау [3, 148-б.].
Тілдік құбылыстардың тереңіне үңілген сайын жаңаша ізденістер мен
ілгерілеушілікке жолығатынымыз айқын. Бұл дегеніміз – зерттеушілік
ғалымдыққа апарар тура сара жол.
Кестелі грамматикада жай сөйлемді талдаудың үлгісін былайша
келтіреді:
Кеңсенің алдында үш-төрт арба тұр (Б.Майлин).
1. Айтылу мақсатына қарай – хабарлы сөйлем. Сөйлемнің соңына қарай
интонация бәсеңдейді.
2. Эмоционалдық бояуы жағынан – лепсіз.
3. Модальдігіне қарай – болымды.
4. Құрылысы – мүшеленетін сөйлем.
5. Сөйлемнің грамматикалық мағынасы – белгілі бір мөлшердегі
субъектінің белгілі бір мекендегі іс-қимылы.
6. Құрамы – екі құрамды.
7. Тұрлаусыз мүшелерінің қатысына қарай – жайылма сөйлем.
8. Хабардың толықтығына қарай – толымды сөйлем [12, 204-б.]. – мұнда
тек бастауыштың бар-жоқтығына қарай жақты сөйлем екендігі
қамтылмаған. Ал, сөйлем мүшелеріне талдау баяндауыштан бастап өзге
сөйлем мүшелеріне сұрақ қою арқылы жүргізіледі.
С.Достанов жай сөйлемді құрамына, айтылу мақсатына, түрлеріне,
модальдігіне және сөйлемнің стильдік ерекшелігіне қарай талдап өтеді.
Х.Арғынов Жай сөйлем синтаксисінің көрнекі құралдарына методикалық
нұсқау еңбегінде синтаксистік талдауды Ә.Ермеков, Ш.Әуелбаев секілді
желілі сызба арқылы береді. Автордың талдауындағы айырмашылық сөйлем
мүшелерін табудан бөлек, сөз тіркестеріне қатысты синтаксистік қатынастар,
байланысу түрлері шартты белгілер арқылы көрсетілген:
Әлияның ағасы өзіне тапсырылған міндетті жұмысын мезгілінде орындады.
Кім? Не істеді?
xvideos
●
Кімнің? Қашан? ●
Қандай?
Несін?
Қандай?
Кімге?
[13, 28-б.].
Шартты белгілер:
қиысу
меңгеру
қабысу
● ● жанасу
матасу
Автор сөйлем мүшелерін бастауыштан бастап талдайды. Сөйлем мүшелері мен
сөз тіркестерінің байланысу түрлерін осындай үлгіде графикалық модельдеу,
бір жағынан, көрнекі түрде ұйымдастырылса, екіншіден, түсінуге жеңіл әрі
құрастырылуы еш қиындық тудырмайды.
Н.Оразахынова бойынша синтаксистік талдауда жай сөйлем синтаксисі басты
нысанға алынады. Сөйлемнің айтылу мақсатына қарай түрлері, сөйлемнің
құрылысына қарай бөлінісі, сөйлем мүшелері, жай сөйлемнің түрлері, сөз
тіркестері, сөздердің байланысу формалары, тәсілдері жеті саты арқылы
беріледі [9, 189-б.].
Синтаксистік талдауды жалаң сөйлем мүшелерін немесе сөз тіркестерінің
байланысу түрлері мен тәсілдерін атап қана қоймай, әр ережені тұс-тұсына
қамтып отырады. Сонымен бірге, қай сөйлем мүшесіне жататындығын анықтаумен
қатар оның морфологиялық құрамын да атап өтеді. Автор грамматикалық
ережелерді түсіндіруде де тірек сызбаларды пайдаланады. Абстракциялық
ойлауды қажет ететін грамматикалық ережелер логикалық жүйелілікке сүйенген
тірек сызбалар арқылы түсіндірілсе, үйренушіге практикалық тұрғыдан
әлдеқайда жеңіл болатыны түсінікті. Автор синтаксистік талдауды сатылай
кешенді жүргізудің нәтижесінде үйренуші сөйлем мен сөз тіркесінің
айырмашылығын, сөздердің тіркесімділік мүмкіндіктерін, күрделі сөз
тіркестерінің түрлі модельдерін, синтаксистік байланысқа түскен сөздердің
арасындағы қарым-қатынастарды, сөйлем ішіндегі сөздердің мағынасын саналы
түрде ажыратуға қол жеткізетіндігін [14, 383-б.] негіздейді.
М.Балақаевтың пікірінше, грамматикалық талдауды жетік меңгерген
шәкірттің тіл мәдениеті де жоғары болады. Сөйлемдегі сөздердің қарым-
қатынасын, байланысу заңдылығын жақсы білген кісі еш уақытта стильдік қате
жібермейді, әр сөзді өз орнында, тиісті синтаксистік орамда, өзінің
тізбекті тобында жұмсайды, сөйлем мүшелерінің қиюын тауып дұрыс қиыстырады,
артық сөз қолданбайды, керекті сөзді шеттетпейді, байланысын дұрыс
шегендеп, керегінде шешендіктің, шеберліктің, көркемдіктің амал-құралы ете
алады. Тілге деген сезімін күшейтеді [15, 75-б.] деп тұжырымдайды. Ал,
тілдік сезім тілдегі көптеген құбылыстардың заңдылықтарын, қыр-сырын дәл
анықтауда, шешімін тез табуда көрінеді. Сол себепті, тілді ең жоғары
деңгейде игеріп, ана тіліне деген сый-құрметі қалыптасқан азаматтың тіл
мәдениеті де жоғары болатыны анық.
Сонымен, тілдік талдау тарихында жеке дара талдаудан, яғни дәстүрлі
үлгіден бастап, тілдік фактілердің көптеген ерекшеліктерін қамтуға қадам
жасаған қатар және кешенді талдау жасау үлгісінің біртіндеп
қалыптасқандығын байқауымызға болады. Егер дәстүрлі талдауда тілдік талдау
жай ғана теориялық материалды практика тұрғысынан тексерудің құралы болса,
кешенді талдауда білімді мақсат-міндеттері айқындалған, тұжырымды түрде
меңгерту тәсіліне екпіндеп, үдере көшкендігі айқын, әрі тыңнан сара жол
салуға бетбұрыс жасаған елеулі өзгеріс екендігі анық.
1.2 Тілдік талдаудың негізгі шарттары
Талдау терминіне энциклопедиялық сөздікте мынадай түсініктеме
беріледі: Талдау термині күрделі мәселені жекелерге, аса қарапайым кіші
мәселелерге бөлуден тұратын зерттеу рәсімін сипаттау үшін, содан кейін
жалпы мәселені құруға, жинақтауға мүмкіндік беретін, оларды шешу үшін
сәйкес келетін арнайы әдістерді пайдаланғанда қолданылады [16, 23-б.]. Ал,
түсіндірме сөздікте Талда етістігі бір-бірлеп салалау, тарамдау және бір
істің егжей-тегжейін ажырата зерттеу мен тексеруді атайды [17, 778-б.].
Сонда егжей-тегжейіне, бүге-шүгесіне дейін қамтылған, жан-жақты сарапталған
зерттеуді талдау деуімізге болады.
Тілдік талдауды жүргізу үйренушінің бойынан анализ бен синтездік ойлау
әрекетін қажет етеді. Күрделі мәселелерді жекелерге бөлуден тұратын бұл
зерттеу тәсілі жаңаны қалыптастыруға немесе мәселеге жаңаша қырынан қарауға
әрекеттеседі. Тілдік талдаудың тарихы мен қазақ тіл білімінде ұсынылған
тілдік талдау үлгілері жай ғана үлгі немесе сызба ретінде қабылданбауы
тиіс. Сол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Қазақ филологиясы кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тілдік-кешенді талдау технологиясы
Орындаған:
4-курс студенті Әділбекова Ж.Б.
Ғылыми жетекшi:
филол.ғыл.канд., доцент Саткенова Ж.Б.
Норма бақылаушы:
филол.ғыл.канд., доцент Әміров Ә.Ж.
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді:
филол.ғыл.док., профессор _____________ Момынова Б.Қ.
(қолы,
күні)
Алматы, 2011
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
I Тілдік талдау технологиясы, оның теориялық- әдіснамалық негізі
1.1 Қазақ тіл біліміндегі тілдік талдау тарихы,
зерттелуі ... ... ... ... ... ...
1.2 Тілдік талдаудың негізгі
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II Кешенді талдау технологиясы
2.1 Технология ұғымы, тілдік талдаудағы
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Тілдік талдаудағы озық үлгілер, олардың
қызметі ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Тілдік-кешенді талдау технологиясы
Жұмыстың көлемі:
Пайдаланылған әдебиеттер саны:
Тірек сөздер: технология, тілдік талдау технологиясы.
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
Жұмыстың мақсаты: Тілдік талдаудың маңызы мен қажеттілігін, оның
қолданылу технологиясын жетілдіру жолдарын іздестіру.
Жұмыс белгіленген мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді шешуді
көздейді:
- технология ұғымына шолу жасай отырып, тілдік талдаудағы орнын
айқындау;
- тілдік талдаудың тарихына сүйене отырып, тілдік талдаудың маңызды
шарттарын анықтау;
- тілдік талдау үлгілері, олардың қажеттілігі мен маңызын саралау;
- тілдік фактілерді мысалға келтіру арқылы тілдік талдаудың ретін,
тәртібін көрсету;
- оқытудың инновациялық технологияларын сараптау нәтижесінде тілдік
талдаудағы озық технологияларды іріктеу.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Кіріспе бөлімде тілдік талдау туралы түсінік
беріліп, оның оқыту қажеттілігі туралы сөз болады. Екінші тарауда
технология, педагогикалық технология ұғымдарына түсінік беріліп, оқыту
үрдісін технологияландыру заман талабынан туындаған қажеттілік екендігі
айтылады және тілдік талдауды кешенді жүргізуде тиімді болатын озық
технологияларды анықтау міндеті көзделеді.
Жұмыста қолданылған әдістер: Тілдік талдау үлгілері мен технологиясын
зерттеу барысында баяндау, жүйелеу, саралау, талдау, топтастыру, салыстыру
әдістері қолданылды.
Пайдаланылған дереккөздері: Бітіру жұмысына дереккөзі ретінде
А.Байтұрсынов, С.Исаев, М.Достанов, Ә.Ермеков, Ш.Әуелбаев, Н.Оразахынова
еңбектеріндегі тілдік талдау үлгілері алынды.
ГЛОСАРИЙ
Талдау – күрделі мәселені жекелерге, аса қарапайым кіші мәселелерге
бөлуден тұратын зерттеу рәсімі.
Тілдік талдау – тіл бірліктерінің сипаттамаларын, заңдылықтарын,
ерекшеліктерін, бөліну жолдарын, бір-бірімен байланысу амалдарын ажыратып
саралау.
Тілдік талдау технологиясы – тілдік бірліктерді талдаудың жолдарын
оңтайландыру барысында анықталатын тиімді әдіс-тәсілдер жиынтығының жобасы.
Фонетикалық талдау – тіл дыбыстарының ерекшеліктері мен заңдылықтарын,
жасалу тәсілдері мен жолдарын анықтау.
Лексикалық талдау – сөзді түрлі мағыналық ерекшеліктері, шығу тегі,
қолданылу сипаты, стильдік мәні тұрғысынан тексеріп зерттеу.
Морфологиялық талдау – сөзді құрамына, сөз таптарына, грамматикалық
мағынасы мен қызметіне қарай ажыратып көрсету.
Синтаксистік талдау – сөйлемді құрылысы мен құрамына, сөз тіркесі,
сөйлем мүшелеріне қарай ажырату.
Жеке дара талдау – тілдік бірліктерге бір бағытты жеке сипаттама беру.
Қатар талдау – бір тілдік фактінің ерекшеліктерін екінші факторды ескере
отырып қатарласа қарастыру.
Кешен - біріктіруші жүйе, тұтастық, өзара бір-бірімен байланысқан
бөлімдердің жиынтығы.
Кешенді талдау – тілдік талдау үлгілерін жинақтай келе, жеке дара
талдаудан бастап барлық тілдік талдау түрлерін қосып жүйелейтін түрі.
Сатылай кешенді талдау технологиясы – оқыту мақсаты, міндеттері, әдіс-
тәсілдері, өзіндік ерекшелігі бар және оқушыларға білімді ғылыми негізде
сатылай, жүйелі, кешенді меңгертіп, оларға ұлттық құндылықтарды бағалай,
қолдана білуге машықтандыратын оқыту.
Технология – шеберлік туралы ғылым. Оқу процесін жандандыру мақсатында
ұйымдастырылған, белгілі бір мақсатқа жұмылдырылған, алдын-ала
ойластырылған ықпал мен әсер.
Жаңа технология – оқу-тәрбие үдерісінің шығармашылықпен терең
ойластырылған көптеген факторлардың үйлесімділігін және оқыту мен тәрбиенің
тиімділігін қамтамасыз ететін; адамның дербес қабілеті мен берілетін
материалдың танымдық бірлігін іске асыратын; оқушының шығармашылық
мүмкіндігін дамытуға бағытталған; жүйелі білім беруге негізделген сапалы
оқыту тәсілдерінің жиынтығы.
Инновация - белгілі бір жүйедегі ішкі өзгеріс, жаңашылдық.
Модификациялық инновация – ұқсас немесе түпнұсқасы бар бағдарламаларды,
әдістемелерді, құрылымдарды, алгоритмдерді, талдауларды және т.с.с.
жетілдіру, тиімділігін арттыру, түрін өзгерту, жаңартуымен байланысты
инновация.
Комбинаторлық инновация (қиыстыру инновациясы) – бұрыннан белгілі
әдістемелер элементтерінің, тап осы үйлестіруде бұрын қолданылмаған,
конструктивті жаңа қиыстыруы.
Радикалды инновация (тиімді инновация) – оқыту жүйесінде түбірлі
өзгертулерді көздейтін жаңарту.
Инновациялық оқыту – жаңашылдықпен оқыту дәстүрі, нормативті оқытумен
салыстырғандағы білімді игертудің ерекше балама түрі. Ол мұғалім мен
оқушылардың дамуын қамтиды; оларды демократиялық ұстаным негізінде ортақ
шығармашылық және нәтижелі қызметпен қаруландырады; оқу білім беру жүйесіне
жаңалық ендіреді.
Педагогикалық технология – алдын-ала жоспарланған нәтижеге жеткізетін
реттелген әрекеттер жүйесі.
Интербелсенді оқыту – өзара қарым-қатынасқа (коммуникацияға)
негізделген оқуоқыту, диалог арқылы үйренуүйрету, яғни үйретуші-
үйренуші, үйренуші-үйренуші, үйренуші-өзімен-өзі форматтарында жасаған
қарым-қатынас (әңгіме, сұхбат, пікірлесу, бірлескен әрекеттері).
Проблема – 1) шешуді, зерттеуді талап ететін күрделі сұрақ, міндет; 2)
келешектегі зерттеулер саласын қамтитын тұжырымдалған ғылыми сұрақтардың
орасан зор жалпыланған жиынтығы.
Проблемалық жағдай – 1) адамның немесе топтың қызметі өрістейтін, қарама-
қайшылығы бар және бір мағыналы шешімі жоқ жағдайлар мен шарттардың
арақатынасын белгілеу; 2) танымдық сұраныс жағдай негізінде туатын ойлаудың
пайда болуының психологиялық моделі.
Проблемалық оқыту – оқытудың әдіс-тәсілдерін қолдана отырып білімді
шығармашылық тұрғыдан меңгеруге негізделген дидактикалық жүйе.
Жүйе – үйлесімді орналасқан бөлшектердің тұтастығы.
Жүйелеу – игерген білімнің ішкі механизмі арасында логикалық
байланыстар, жеке элементтер арасында ішкі шартты байланыстар орнату,
білім, іскерлік, дағдылардың бірізділігі, сабақтастығы, жиынтығы.
Интеграция – педагогикалық тұтастықты қалыптастырып, білімді жүйелеу мен
жинақтауда әр түрлі ғылымдарды біріктіру.
Қатысымдық әдіс – оқушы мен оқытушының тікелей қарым-қатынасы арқылы
жүзеге асатын белгілі бір тілде сөйлеу мәнерін қалыптастыратын; тілдік
қатынас пен әдістемелік категорияларына тән басты белгілер мен қағидалардың
жүйесінен тұратын; тіл үйретудің тиімді жолдарын тоғыстыра келіп, тілді
қарым-қатынас құралы ретінде іс жүзіне асыратын әдістің түрі.
Репродуктивтік білім – біреудің тасымалдаған (берген) ақпаратын бәлсенді
(пассив), ырықсыз түрде қабылдау.
Рефлексия – ойланып-толғану, өз түсінігіңді қалыптастыру, өзіңді тану
мен түсіну.
Даму – заңды, тек ілгері бағытталған өзгерістер.
Саналылық – оқушылардың игеретін материалды толық түсінуі, оқығанын
жаттанды түрде емес, мән-мағынасына ой жүгіртіп меңгеруі. Білім алушылар
материалды өзінің бар ақыл-ойын жұмсай отырып, күш салып, ойлау
белсенділігінің арқасында ұқсастық байланыстарын немесе оның ерекшеліктерін
анықтау арқылы меңгереді.
Тұлға - дербес әрекет ететін субъект ретіндегі нақты жеке адам
болмысының қайталанбас, ерекше әдісі, адамның қоғамдық өмірінің дара
нысаны.
Модуль – ірі блок, бөлшек, дидактикалық бірлік, шама, мөлшер. Яғни оқу
материалын бөлшекке, блокка бөліп беру.
Оқытуды интенсивтендіру (қарқынды күшейте оқыту) – оқытудың сапасын да,
мерзімін де өзгертпей, бірақ оқу ақпаратын кеңірек көлемде беру.
Қарқынды оқыту технологиясы – жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуға, оның
өзіндік және шығармашылық қабілетін жетілдіруге, қажетті іскерліктері мен
дағдыларын қалыптастыруға бағытталған технология. Қарқынды оқыту
технологиясы – берілген уақыт көлемінде үлкен табыстарға қол жеткізіп,
студенттердің шығармашылық қабілетін арттыруға, кәсіби шеберлігін шыңдауға
негізделген оқыту технологиясының бірі.
Жаңаша жаңғырту – белгілі іс-әрекет технологиясына кейбір толықтырулар
мен жаңалықтар енгізу.
Жаңаша жаңғыртып оқыту технологиясы – дербес оқу қабілетін дамытуды
қамтамасыз ететін, стандартты емес жағдаяттарда ақылмен шешуді және
белсенділігін, дағдыларын қалыптастыратын жеке тұлғаның білім мен
тәжірибені игерудегі ерекше түрі.
Ынтымақтастық педагогикасы – талап ету педагогикасынан қарым-қатынас
педагогикасына көшу, балаға ізгілік тұрғысынан қарау, оқыту мен тәрбиенің
ажырамас бірлігі. Ынтымақтастық педагогикасының ерекшеліктері: мұғалім-
оқушы, оқушы-мұғалім, оқушы-оқушы формасындағы қарым-қатынас. Оқушы да
субъект, мұғалім де субъект; оқушының жеке басына ізгілік қарым-қатынас;
оқушы мен мұғалім арасындағы өзара түсінушілік, ынтымақтастық қарым-
қатынас.
Тілдік сезім – сөйлеудің тууы мен қабылдануы барысында тілдің
үйлесімділігін, үйлесімсіздігін эмоциялық сезу.
КІРІСПЕ
Жұмыстың тақырыбы: Тілдік-кешенді талдау технологиясы
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Зерттеу жұмысында тілдік талдаудың негізгі
қызметі қарастырылып, оның оқыту қажеттілігі туралы сөз болады. Технология,
педагогикалық технология ұғымдарына түсінік беріліп, оқыту үрдісін
технологияландыру заман талабынан туындаған қажеттілік екендігі айтылады
және тілдік талдауды кешенді жүргізуде тиімді болатын озық технологияларды
анықтау міндеті көзделеді.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасы әлемнің білім беру
кеңістігінде өз мақсат-мұраттарын анықтап алған, бәсекеге қабілетті
мемлекет ретінде танылуы үшін оқыту, білім беру жүйесінде көптеген талап-
міндеттерді жүзеге асыруды көздейді. Жаңа сапалық білімді қалыптастыру да
оқыту үрдісіндегі ғылыми-әдістемелік жетістіктермен байланысты болмақ.
Оқыту үрдісіне инновациялық технологияларды енгізу арқылы білімдік тұрғыдан
жан-жақты қаруланған, өмірлік қажеттіліктерін жүзеге асыра алатын дербес
интеллект иесін, әлеуметтік тұлғаны қалыптастыру да келелі мәселелердің
бірі. Осыған орай, бітіру жұмысымыздың тақырыбын Тілдік-кешенді талдау
технологиясы деп алуымыз – рухани жан-дүниесі бай, ақылы кемел, жазу,
сөйлеу мәдениеті жоғары деңгейде дамыған субъектіні тәрбиелеп
қалыптастыруға деген ұмтылыс.
Бүгінгі таңда тілдік талдау үлгілері, тілдік талдауды жүргізу жолдары –
назардан тыс қалып келе жатқан мәселе. Себебі тілдік талдаудың қажеттілігі,
маңызы мен оны жетілдіру жолдары, оның технологиялық жақтан әдістемелік
жолдарын ұсыну толық өз мәнінде шешімін таппай келеді. Бұл мәселенің
өзектілігін назарға алып, алғаш тілдік талдауды технологияландыруды
ұсынған, бұл жолда жемісті еңбек етіп, бірқатар жетістіктерге қол жеткізген
– педагогика ғылымдарының докторы, профессор Н.А.Оразахынова. Әдіскер-
ғалымның тілдік-кешенді талдауды жетілдірудегі Сатылай кешенді
технологиясының алатын орны ерекше. Қазақ тілін оқыту әдістемесінде тіл
бірліктерінің теориялық мәселелерін сатылы құрылым арқылы үйрететін тұңғыш
төл технологиямыз дүниеге келді.
Біздің зерттеу жұмысымызда тілдік талдаудың қажеттілігі басты мәселе
ретінде қойылып, оның теориялық-әдістемелік кешені құрастырылып, талдау
жасалынды. Тілдік талдау немесе лингвистикалық талдау – тіл бірліктерінің
сипаттамаларын, заңдылықтарын, ерекшеліктерін, бөліну жолдарын, бір-бірімен
байланысу амалдарын ажыратып саралау. Бұл мәселенің күрделілігі – оны
оқыту, үйрету әдістемесін, технологиясын қалыптастыруда. Бітіру
жұмысымызда тілдік-кешенді талдау үлгілерін ұсынып қана қоймай, оған жаңаша
қырынан келу – алға қойылған міндеттеріміздің бірі.
Зерттеудің нысаны. Тілдік-кешенді талдау.
Зерттеу пәні. Бұл зерттеу жұмысының пәні тілдік талдау үлгілерін,
олардың ерекшеліктері мен маңызын көрсетеді.
Зерттеудің дереккөздері. Бітіру жұмысына дереккөзі ретінде
А.Байтұрсынов, С.Исаев, М.Достанов, Ә.Ермеков, Ш.Әуелбаев, Н.Оразахынова
еңбектеріндегі тілдік талдау үлгілері алынды.
Жұмыстың мақсаты: Тілдік талдаудың маңызы мен қажеттілігін, оның
қолданылу технологиясын жетілдіру жолдарын іздестіру.
Жұмыс белгіленген мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді шешуді
көздейді:
- технология ұғымына шолу жасай отырып, тілдік талдаудағы орнын
айқындау;
- тілдік талдаудың тарихына сүйене отырып, тілдік талдаудың маңызды
шарттарын анықтау;
- тілдік талдау үлгілері, олардың қажеттілігі мен маңызын саралау;
- тілдік фактілерді мысалға келтіру арқылы тілдік талдаудың ретін,
тәртібін көрсету;
- оқытудың инновациялық технологияларын сараптау нәтижесінде тілдік
талдаудағы озық технологияларды іріктеу;
Зерттеудің жаңалығы: Алғаш рет тілдік талдау тарихына, үлгілеріне шолу
жасалып, тілдік талдаудың негізгі шарттары мен ұстанымдары, маңызы,
заңдылықтары анықталды:
- зерттеу жұмысы барысында технология ұғымы кешенді қарастырылып, оның
тілдік талдаудағы орны айқындалды;
- жұмыста тілдік талдаудың тарихы, зерттелуі жан-жақты қамтылды, соның
негізінде тілдік талдаудың маңызды шарттары анықталды;
- жұмыс барысында тілдік талдау үлгілері ұсынылып, олардың қажеттілігі
мен маңызы сараланды;
- тілдік фактілерді мысалға келтіру арқылы тілдік талдаудың реті,
тәртібі көрсетілді;
- оқытудың инновациялық технологияларын сараптау нәтижесінде тілдік
талдаудағы озық технологияларды іріктеліп, ұсынылды.
Зерттеудің әдістері: Тілдік талдау үлгілері мен технологиясын зерттеу
барысында баяндау, жүйелеу, саралау, талдау, топтастыру, салыстыру әдістері
қолданылды.
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
І ТІЛДІК ТАЛДАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ, ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Қазақ тіл біліміндегі тілдік талдау тарихы, зерттелуі
Қазақ тіл білімінде тілдің өзекті мәселелеріне ерекше назар аударып,
оның теориялық және практикалық әдіснамалық негізін орнатуды мақсат еткен
тіл жанашырлары баршылық. Қазақ тілінің теориясын түсіндірумен шектеліп
қана қоймай, оны тәжірибелік негізде алғаш талдап дәлелдеген қазақ халқының
рухани көсемі, тілші-ғалым – А.Байтұрсынов. Ғалымның 3 бөлімнен тұратын
Тіл – құрал атты кітабы [1] қазақ тілінің фонетикасы мен грамматикасынан
тұңғыш ғылыми пікір мен тұжырымдарын ұсынған, жаңа терминдік атауларды тіл
білімінде қалыптастыруға зор үлес қосқан құнды еңбектердің бірі. Дыбыс,
әріп, буыннан бастап, сөз тұлғалары – түбір мен қосымшадан сөз таптарына
дейін, синтаксис мәселелерін де қамтып, жіктеп жүйелеп берді. Тілдік
талдауға қатысты әдістемелік оқыту жүйесі тіл біліміндегі алғашқы баспалдақ
болып, көптеген зерттеуші-ғалымдардың негізгі сүйенетін объектісіне,
құралына айналды. Тіл – құралда біріншіден, теориялық мәліметті жан-жақты
түсіндіріп, оны практикалық жақтан ұғындыруда дағдыландыру сатысында
мәтінмен, жаттығулармен жұмысты қамтыса, келесі сынау сатысында алынған
білімді толық бекіту жұмысы қарастырылған.
Сынау деген атау беруде де өзіндік мән-мағына бар. Себебі үйренуші
тілдік фактілерді талдау арқылы өзін-өзі сынауға үйренеді. Эмпирикалық
білім мазмұнынан рефлекцияға дейінгі кезеңді қалыптастыру міндеті
көзделген. Рефлекция кезеңі шәкірттердің сезімдері мен ойларының көрініс
табуын меңзейді [2, 223-б.]. Бұл – шәкірттің, үйренушінің өздігінен білім
алып, ізденіске деген ұмтылысын қалыптастыруға бағытталған бірден-бір
шарттарының бірі болып табылады. А.Байтұрсынов өз еңбегінде осы мақсатты
көздейді.
Ғалым Н.Құрманованың Сөз тіркесін оқыту барысында оқушылардың теориялық
ойлауын дамыту әдістемесінің негіздері атты монографиясында Тіл –
құралда ұсынылған синтаксиске байланысты тілдік талдау үлгісін мынадай
сызба арқылы береді:
1-кесте –
І кезең – нақтылықтан абстрактылыққа қарай жүру жолы, бұл –
эмпирикалық деңгей.
ІІ кезең – абстрактылықтан нақтылыққа қарай жүру жолы, бұл – теориялық
білім алу кезеңі [3, 182-б.]. Осы жүйе бойынша тілдік талдау жүргізудің
тиімділігі үйренуші өздігінен білім игеруге тырысады да, құр
жаттандылықтан алшақтап, тілдік фактілер негізінде ой-санасында қорытып,
өздігінен теория, ереже жасауға тырысады. Осындай жолмен қалыптастырған
білімнің әлдеқайда берік болатындығы айқын.
Ф.Оразбаеваның Тілдік қатынас негіздері деген еңбегінде
А.Байтұрсыновтың тіл біліміндегі көптеген мәселелерді сөз етіп, зерттеу
нысанына айналдырғаны және Оқу құралы, Сауат ашқыш, Тіл – құрал
сияқты оқулықтарда қолданылатын әдіс-тәсілдердің ерекшелігі өз алдына
арнайы қарастыруды қажет ететін өзекті мәселе екендігі айтылған. Кез
келген әдіскер мұғалім тілшінің еңбектерін оқу арқылы тілдік материалдармен
танысып қана қоймайды, сонымен қатар оқулықтарда берілген тақырыптарды
оқытудың әдістемелерін де үйренеді [4, 6-б.] деген тұжырымға келеді.
Сондықтан әдістемелік оқу құралдарының ерекшелігі – оқытуда едәуір
тиімді болатын әдіс-тәсілдерді ұсыну. Бірақ мұндай әдістемелік еңбекті жазу
зерттеушінің бойынан теория мен практиканы ұштастырудан бөлек көптеген
факторларды назарға алуын көздейді, әсіресе, білімді игеруде үйренушіге
неғұрлым тиімді және түсінуіне жеңіл боларлық құралын, кілтін табуда
қажырлы еңбек пен ізденісті қажет етеді.
Тілдік талдауды зерттеу объектісіне айналдырып, оның үлгілері мен
жүргізілу ретін барынша толық сипаттайтын, теориялық-әдіснамалық негізін
қалыптастырған еңбектер қазақ тіл білімінде аздық етеді. Алғашқылардың бірі
болып осы күрделі мәселені назарға алған тілші-ғалым С.Исаев болды.
Автордың Сөйлемдегі грамматикалық талдаудың тәсілдері [5] еңбегі
үйренушілер үшін тілдік талдауды жүргізудің дамытушылық бағытын ұстанған
негізді, жүйелі оқу құралына айналды.
Тілдік талдаудың өзіндік ерекшелігі мен маңыздылығына қатысты зерттеуші-
ғалым С.Исаевтың: Мектепте болсын, жоғары оқу орындарында болсын қазақ
тілі пәнінен теориялық материалды жақсы ұғынып, алынған білімді
тұрақтандырып, оқушының ол туралы практикалық дағдысын қалыптастырудың
бірден-бір жолы – сөйлем талдау, өйткені ол талдау арқылы өтілген тілдік
құбылысқа байланысты материалды оқушының құр ережені ғана жаттап емес,
саналы түрде қабылдап, түсіне алғаны, алған білімін өз бетінше практикада
қолдана білу дағдысы байқалады. Егер оқушы сөздің морфологиялық құрамын,
яғни сөз қандай бөлшектерден тұра алатынын, сөйлем мүшелерінің анықтамалары
мен сұрақтарын ағызып айтып тұрғанымен, сөйлемді дұрыс талдай білмесе,
жекелеген сөздердің морфологиялық құрамын (түбірін, қосымшаларын, түрлерін)
анық ажырата алмаса, сөйлемдегі сөздердің байланысын дұрыс таба алмай,
сөйтіп, сөзге сұрақты дұрыс қоя алмай қалса, олардың ережелерін қанша жақсы
білгенімен, оқушының білімі жеткілікті дей алмаймыз. Демек, сөйлемді
грамматикалық жағынан дұрыс талдай білу тілдік құбылыстардың мәнін оқушының
нақты түсінуімен, грамматикалық дағдысының практикалық жағынан
қалыптасуымен байланысты [5, 5-б.] деген пікірі де орынды айтылған. Себебі
үйренушінің бар жинақтаған білімі практика арқылы шыңдалмаса, арадағы
байланыс үзіліп, түбегейлі білімді қалыптастыра алмайды, сапасыздыққа
жолығады.
Тілдік талдауды жетілдірудің жолдарын іздестіруде сатылы құрылымдық
негізге жуықтайтын үлгіні ұсынған ғалым – М.Достанов. Зерттеуші-ғалымның
Қазақ тілі сөздерінің фонетика-лексикалық және грамматикалық
ерекшеліктерін қатар талдау әдістері [6, 47-б.] деген еңбегінде талдаудың
дәстүрлі үлгісі берілген және студенттердің теориялық, грамматикалық
ережелерді түсінуіне жеңіл болу үшін тірек сызбалар келтірілген.
Автордың пікірінше, оқытудағы бірден-бір кемшіліктердің бірі –
оқулықтарда дайын мысалдардың берілуі. Сондықтан тілдік фактілерді талдауда
студенттің ойлануына негіз болатын, қорытынды жасауға итермелейтін
мысалдардың болуын талап етеді.
Әдіскер-ғалым бұрынғы оқулықтарда келтірілген талдау үлгілерінің
кемшіліктерін сынай отырып: Қазақ тілін оқыту методикасына арналған
еңбектерде грамматикалық талдау үлгілері берілген: үйдің – зат есім, ілік
жалғауында тұр, іші – көмекші есім, шай – зат есім. Оқушыдан осындай ғана
қабілет талап ету – дәстүрлі методиканың сілемі. Ал, қазіргі талап басқаша.
Зат есім категориясының программалық ондаған ерекшеліктерінен әлгі
көрсеткіштерді ғана қамту шәкірттің ой-өрісі дамуын тежейді [6, 77-б.]
-деген пікірінен автор талдаудың мейілінше толық, кең үлгісін үйретуді жөн
көреді.
С.Исаев орындалу тәсіліне қарай тілдік талдаудың ауызша және жазбаша
формасын атап өтеді. Ауызша талдау – көбінесе сыныпта, дәрісханада
жүргізіледі, жазбаша талдау негізінен үйге тапсырма ретінде беріледі де,
сыныпта ауызша әңгімеленеді. Ауызша талдау көбіне оқушылардың білімі әбден
жетілген кезде, дағдысы қалыптасқан кезде жүргізіледі [5, 19-б.].
Автордың көрсетуінше, үйренушінің білімін дамытуда тілсіз сызбалардың
қызметі зор [5, 9-б.]. Кестеде белгіліден белгісіздікке қарай табу әдісі
қолданылып, оқушының зейіні мен ойлау логикасына қарай бағытталған. Мұндай
кестелер көбіне дерексіз ұғымдар мен қатынастарды бейнелеуде тиімді болады.
Белгісіз бағандарды толтыру арқылы шәкірт білмейтін тұстарын анықтап,
ізденушілікке деген ынта-ықыласы оянады.
С.Исаев, М.Достанов талдау барысында қарама-қарсы қою әдісін қолданады:
К – дауысты емес, дауыссыз;
О – дауыссыз емес, дауысты;
Л – дауысты емес, дауыссыз [5, 8-б.].
М.Достановта:
а) Ә – механикалық дыбыс емес, тілдік дыбыс;
б) Ә – дыбыстауда кедергіге ұшырамау, әріптік таңбасын оқығанда, қосалқы
дыбыс қосылмай айтылу ерекшелігіне қарай дауысты дыбыс [6, 38]. Бұл әдіс
арқылы оқушының білімі тұрақталып, талдауда қателеспеуге дағдыландырады.
Біздің пікірімізше, бұл тәсілді мектеп тәжірибесінде жаттықтыру мақсатында
қолдануға болады, бірақ жоғары оқу орны үшін қажеттілігі аздау, себебі
уақыт шығындалады және дамытушылық мақсаты жоқ.
М.Достанов тілдік фактілерді фонетика-лексикалық және грамматикалық
жағынан қатар талдау әдістерін ұсынады. Мұндағы ескеретін бір жайт, белгілі
бір талдауды фонетикалық талдау, морфологиялық талдау т.б. деп жеке дара
жүргізуге болады, ал қатар талдаудың бірден-бір ұтымды тұстарының бірі
материалды белгілі бір тұтастықтықтың көлемінде қарастырады әрі тілдік
бірліктердің бір-бірімен өзара байланысын көрсетеді. Мұны сабақтастық,
өзара жалғастық принципі ретінде қарастырғанымыз дұрыс.
Әдіскер-ғалым Ә.Ермеков те қатар талдаудың қажеттілігін меңзеп, оны
шендестіре талдау деп атайды: Фонетикалық талдаудың кейбір мәселелерін
емлемен және морфологиямен орайластыра, солармен шендестіре жүргізу керек.
Оқытуда бұндай тәсілдің екі жақты пайдасы болады: біріншіден, оқушылар
емленің әр алуан ерекшеліктеріне жетіле түседі, екіншіден, олар кейбір
грамматикалық категориялардың сырын біледі [7, 7-б.] дей келе, қазақ
тіліндегі көптік жалғауының формасы алты түрлі: -лар, -лер, -дар, -дер,
-тар,
-тер. Осылардың ішінде соңғы төртеуі фонетикалық варианттар, ал бұлай болып
түрленуі сөздің түбірлік қалпына байланысты болады, яғни сөздің түбірі не
жуан, не жіңішке болуымен, не қатаң, не ұяң дыбысқа аяқталуына байланысты
қосымшаның басқы дыбысы да құбылып отырады. Бұл заңдылықты морфологиялық
материалға негізделген фонетикалық талдау арқылы түсіндіру керек [7, 10-
б.] деп түйіндейді. Яғни бүтіннің бөлшегі секілді сабақтастықта қарасақ,
талдау барысында бір тілдік фактінің ерекшеліктерін, көптеген сыры мен
қырларын ашамыз. Ал, жеке дара талдауда мұндай ерекшеліктерді аңғармауымыз
мүмкін, себебі тілдік бірліктерге бір бағытты жеке сипаттама беруден
құралады.
Тілші-ғалым С.Исаев талдаудың дәстүрлі үлгісінен бастап, көптеген
сызбаларды ұсынып, барынша тиімді тілдік талдау үлгісін қалыптастыруға бар
күш-жігерін жұмсаған. Автордың Сөйлемдегі грамматикалық талдаудың
тәсілдері деген әдістемелік еңбегінің мазмұндық құрылымы мынадай
бөлімдерден тұрады:
1.Фонетикалық талдау;
2.Грамматикалық талдау:
а) морфологиялық талдау;
б) синтаксистік талдау.
С.Исаев тілдің ең кіші бөлшегін зерттейтін ғылым саласы фонетикадан
бастап грамматикаға дейін қамтып өтеді. Әдістемелік еңбегі грамматикалық
талдауға бағытталғандықтан, лексикалық талдауды қоспайды. Тілдік талдауда
тізбектеліп, бір-бірімен ұштасып жатқан талдаудың үлгісі мен ретін ұсынады.
Мысалы, сөзге фонетикалық талдау жасаудың тәртібінде дыбыстық мінездеме
беруді алғашқы баспалдақ ретінде таниды: Сөздерді фонетикалық жағынан
талдау деген – оның (сөздің) құрамындағы дыбыстарды ажыратып,
ерекшеліктерді көрсету, дыбыстардың дауыс қатысына қарай, жасалу жолы мен
орнына қарай түрлерін айқындау, сондай-ақ кейде сөз құрамында болып
отыратын бір дыбыстың әсерінен екінші дыбыстың өзгеруін көрсету [8, 21-
б.]. Яғни дыбыс үндестігі сөзде кездессе ғана талданады. Талдау барысында
қатаң сақталған тәртіп жоқ, тек мысалға алынған сөздің бойындағы
ерекшеліктерді анықтау оқытушының түрткі, демеу сұрақтары арқылы анықталып
тұрады.
М.Достановтың фонетикалық талдауға қатысты ұсынған талдау үлгісіне
тоқталып кетсек, фонетикалық талдауды бес саты арқылы береді:
1. Дыбыстық мінездеме;
2. Буын түрлері;
3. Орфоэпиялық заңдылық бойынша айтылуы:
а) Дыбыс үндестігі;
б) Буын үндестігі;
4. Орфографиясы бойынша жазылуы;
5. Қай тілдің графикасына негізделгендігі [6, 40].
Ал, әдіскер-ғалым Н.Оразахынова Сатылай кешенді технологиясында
бойынша фонетикалық талдауды екі түрлі жолмен талдатады:
1.Дыбыстарға математикалық тәсілмен мінездеме беру;
2.Сөзге фонологиялық талдау жасау.
Фонологиялық талдауды мынадай ретпен береді:
а) Сөздердің айтылу, жасалу, жазылу жолдары;
ә) Буын,оның түрлері;
б) Екпін;
г) Үндестік заңы, буын үндестігі;
д) Дыбыс үндестігі [9, 98-99-б.].
Егер дәстүрлі оқыту үлгісінде фонетикалық талдауды әдеттегідей дыбыстық
мінездеме беруден бастаса, сатылай кешенді талдау технологиясы бойынша
дыбыстық мінездемені фонологиялық талдаудан кейін математикалық тәсіл
арқылы өрнектейді және талдау барысында мынадай шартты белгілерді негізге
алады:
О – жалпы дыбыс
– дауысты дыбыс
∆ – дауыссыз дыбыс
Ø – жоқ деген белгі
Б: Ел-жұрт = О = = ?
Δ
2 (е, ұ) дауысты О
Ш: Ел-жұрт = 6о = = ?
4 (л, ж, р, т) дауыссыз О
1 (ұ) тіл арты немесе жуан
а) 2 =
;
1 (е) тіл алды немесе жіңішке
Ø + 1 (е) жартылай ашық
ә) 2 =
;
1 (ұ) қысаң
1 (ұ) еріндік
б) 2 = ;
1 (е) езулік
Дауыссыз дыбыстарға мінездеме:
а) 1 (т) қатаң ∆ + 1 (ж) ұяң ∆
4∆ = ;
2 (л, р) үнді ∆
ә) Айтылу (жасалу) тәсіліне қарай:
1 (т) шұғыл ∆ + 1 (ж) ызың ∆
4∆ = ;
1 (р) діріл ∆ + 1 (л) ауыз жолды ∆
б) 4∆ = 1(ж) тіс ∆ + 2(р, л) тіл алды ∆+ 1 (т) тіл мен тіс ∆
[9, 145.].
Бұдан байқайтынымыз, Н.Оразахынова дәстүрлі талдау үлгісіндегі дыбыстық
мінездемені барынша қысқартудың жолын ұстанып, көп сөзділіктен, ұзын сонар
жазудан құтылса, математикалық есеп арқылы үйренушінің шартты белгілер
негізінде нақтылыққа, жүйелі, жылдам ойлауына әсер етеді. Бұл – мәліметті
барынша қысқартудың, ықшамдаудың жолы әрі тапсырманы тез орындаудың құралы.
М.Достанов дыбыс үндестігі мен буын үндестігін бір сатыда қарастырса,
Н.Оразахынова жеке сатыларға бөледі. Соңғы сатысында сөзге фонологиялық
талдауды шартты белгілердің негізінде ықшамдау принципімен көрсетеді.
Уақытты үнемдеу мен графикалық модельдеу үйренушінің қызығушылығын
арттырумен бірге өзіндік үлгі-нұсқаларды ойлап табуына да түрткі болуы
әбден мүмкін.
Фонетикалық талдаудан кейін екінші кезекте морфологиялық талдау жүзеге
асырылады. Ш.Бектұровтың пікірінше, морфологияны жетік меңгермейінше,
сөйлем мүшелерінің қай сөз табынан жасалғандығын, олардың бір-бірімен
байланысу жолдарын ажырату мүмкін еместігін негіздейді [10, 320-б.].
С.Исаев морфологиялық талдауды екі ыңғайда жүргізеді. Біріншіден, сөзді
құрамына қарай талдаса, екіншіден, сөз таптарына қарай талдап өтеді. Автор
...сөздің негізгі түбір я туынды сөз және қандай жұрнақ арқылы жасалғанын
көрсетіп, қай сөз табына жататынын анықтап, сол сөз табының мағыналық
жағынан, тұлғалық түрленуі жағынан түрлерін еске түсіру үшін қай түріне
жататынын міндетті түрде айқындай отыру қажет деп пайымдайды [5, 33-б.].
Қолындағы деген сөзді мысалға келтіре отырып, автор мынадай үлгіде
талдайды:
Қолындағы – қатыстық сын есім: қол – түбір, -ы – тәуелдік жалғауының
ІІІ жағының грамматикалық көрсеткіші, -нда – жатыс септік, -ғы – зат
есімнен сын есім тудырып тұрған жұрнақ [5, 31-б.]. Автор сөз құрамы мен
сөз табына қарай ғана талдап кетеді.
Н.Оразахынова морфологиялық талдауды сөзжасамдық талдаумен бірге
ұштастырады. Сөзжасам бойынша сөздің аналитикалық, синтетикалық, аналитика-
синтетикалық, синтетикалық-семантикалық, аналитикалық-семантикалық жасалу
тәсілдері талданады. Бұл талдаудың маңызды ерекшелігі алғаш рет сөздің
лексикалық мағынасымен бірге грамматикалық мағынасын да қатар талдайды. Бұл
– тілдік бірліктерді тұтастықта, бір кешеннің ішінде қарастырудың оңтайлы
жолы. Автордың айтуынша, үйренушілер бір мезгілде талдауға қажетті бірнеше
факторды есіне түсіріп, қайталап, дәлелдеп, уақытты үнемдеуге жағдай
жасайды [9, 174-б.].
Автор грамматикалық мағынаны мынадай кесте арқылы түсіндіреді:
2-кесте -
[9, 5-6-б.].
Бұл жағдайда дәстүрлі талдау үлгісіндегі қарапайымдылықтан құтылып,
теориялық материалды ғылыми негізде оқытуға деген бетбұрыс жасалды.
Жоғарыда мысалға келтірілген Қолындағы сөзіндегі -ы – тәуелдік жалғауының
ІІІ жағының грамматикалық көрсеткіші, -нда – жатыс септігі жалғауының
көрсеткіші ғана емес, категориялық-грамматикалық мағына болатындығы және
тәуелдік, септік, көптік категорияларының зат есімге тәндігі, өзге сөз
таптары бұл категорияларды субстантивтенгенде ғана қабылдай алатындығы
назарға алынады. Үйренуші осы жолмен талдау арқылы тілдік фактілерді
салыстыруға, айырмашылықтарын, ерекшеліктерін өздігінен табуға дағдыланады.
Сөзді құрамына, лексика-грамматикалық мағынасына қарай сатылай кешенді
талдау үлгісі:
Домбыра
1. Бұл сөз бір құрамнан тұр: домбыра.
2. Тұлғасына қарай – негізгі түбір.
Себебі, сөздің ары
қарай бөлшектенбейтін, мағына беретін
негізгі бөлігі.
3. Құрылысына қарай – дара. Себебі бір ғана
негізгі
түбірден тұр.
4. Сөзде бір лексикалық, екі грамматикалық
мағына бар.
5. Лексикалық мағынасы – музыкалық аспаптың бір
түріне
берілген атау.
6.1. Бірінші грамматикалық мағынасы – лексикалық
мағынаның жалпылануынан жасалған жалпы грамматикалық
мағына – зат есім.
6.2. Екінші грамматикалық мағынасы – атау септігінің
нольдік
тұлғасы арқылы берілген категориялық-грамматикалық
мағына – атауыштық мағына.
7. Домбыра – не? деген сұраққа жауап береді. Ендеше, бұл –
зат есім.
Зат есім дегеніміз – кім? не? кімдер? нелер? т.б.
сұрақтарға жауап
беріп, заттың, нәрсенің атын білдіретін сөз табы.
8. Мағынасына қарай:
а) Жалпы. Себебі, біркелкі заттардың жалпылай аталуы.
ә) Жансыз. Себебі, тіршілік иесі емес.
б) Деректі. Себебі, көзбен көріп, қолмен ұстап, тануға боларлық
зат
атауы.
в) Нақты. Себебі, деректі болған нәрсе нақты болады [10, 49-б.].
Морфологиялық талдаудың сатылай кешенді нұсқасының бұрынғы дәстүрлі
талдау үлгісінен түпкілікті айырмашылықтары бар. Біріншіден, жалаң сөз
құрамы мен сөз таптарын ажыратудан тұрмайды. Екіншіден, сөздің лексикалық,
грамматикалық мағынасы қатар қамтылады. Үшіншіден, сөз табына қатысты
сұрағы қойылады. Төртіншіден, мағыналық ерекшеліктері және оның бөлінісі
түсіндіріледі, ережесі айтылады. Кешенді қарастырудың нәтижесінде үйренуші
сөздің құрамын ажыратып қана қоймай, өзіндік белгілерін, ерекшеліктерін
анықтауға тырысады, лексикалық мағынасын жазу арқылы сөздікпен жұмыс
істеуге дағдыланады.
Тілдің сөздік құрамын, байлығын зерттейтін тіл білімінің саласы –
лексикология. Тілдік талдаулардың ішінде айрықша орны бар, үйренушіге сөз
мағыналарының нәзік иірімдерін ажыратуға, сөз байлығын дамытып молайтуда
зор септігін тигізетін – лексикалық талдау.
М. Достанов бойынша лексикалық талдаудың үлгісі, тәртібі мынадай:
І Сөздің семантикасы бойынша:
а) сөздің тура, ауыспалы мағынасы;
б) контекстілік мағынасы бойынша;
в) сөздің көп мағыналылығы;
г) антонимдік қатары;
д) синонимдік қатары;
ІІ Лексикологиялық негізде деп қазақ тілінің сөздік қорына енген-
енбегендігі;
ІІІ Этимологиясы бойынша қай тілден алынғандығы, шығу тегі;
IV Лексикографиялық негізде сөздікте қамтылған-қамтылмағандығы;
V Диалектологиялық негізде деп диалектизм немесе әдеби тілге жататындығы
қарастырылады [6, 47].
Автордың үлгісінде сөздерді этимологиясы бойынша талдату үйренушілердің
бойынан жан-жақты ізденісті қажет етеді, әрі белгілі бір қиындықтар тудыруы
мүмкін. Себебі этимология саласы тілдік фактінің қай тілден алынғандығымен
қатар оның алғашқы архетиптік тұлғасы қандай нұсқада келгендігін анықтауды
талап етеді. Сондықтан бұл сала өз алдына терең, ғылыми зерттеушілік
ізденісті міндеттейтін болғандықтан, біздің пікірімізше, этимологиялық
талдауды бұл ретте қосудың қажеттілігі жоқ.
Н.Оразахынова лексикалық талдауды сөзжасамдық және морфологиялық
талдаудан кейін береді. Әдіскер-ғалымның еңбегінде лексикалық талдау жан-
жақтылығымен сипатталады. Бір сөздің бойында табылатын барлық мағыналық
ерекшеліктері түгелдей қамтылады:
Лексикалық талдаудың үлгісі:
Сөз
І. Сөздің атауыш (номинатив) немесе
тура мағынасы
ІІ. Сөздің шығу тегіне байланысты туған
мағынасы:
1. Түпкі мағына
2. Туынды мағына:
а) көп мағыналы сөз; ә) омоним;
б) синоним; в) антоним; г) кірме сөздер
(араб, парсы,
монғол, орыс сөздері); ғ) табу;
д)эвфемизмдер;
е)дисфемизмдер.
ІІІ. Сөздердің тіркесу сипатына байланысты
туған
мағыналары:
1. Сөздің еркін мағынасы
2. Фразеологиялық байлаулы мағынасы
3. Синтаксистік шартты мағынасы
ІV. Сөздің стилистикалық қызметіне байланысты туған
мағыналары:
1. Бейтарап мағына
2. Бейнелі мағына (троп пен фигуралардың түрлері)
3. Терминдік мағына
V. Сөздердің қолданылу сипатына байланысты түрлері:
Сөздердің қолданылу өрісіне байланысты түрлері: а)
жалпылама
лексика; ә) қолданылу өрісі тар лексика; б) сөздердің
стильдік
қызметіне байланысты түрлері; в) сөздердің актив және
пассив
қолданылатын түрлері [9, 177-б.].
Осы тірек сызбаны қолдана отырып, автор Қас сөзіне лексикалық талдау
жасайды:
1. Бұл – атауыш немесе тура мағынадағы сөз.
Себебі затты, құбылысты атап білдіріп тұр.
2. Сөздің шығу тегіне байланысты – түпкі
мағынадағы сөз. Себебі, қазіргі қалпы тұрғысынан
қарағанда, ары қарай бөлшектенбейтін түбір ретінде
танылатын дербес сөз.
2.1. а) Бұл – омоним сөз.
Себебі дыбысталуы бірдей, мағыналары әртүрлі
сыңарлары бар сөз. Мысалы:
адамның қасы (дене мүшесі), қас – дұшпан
Қас 2.1. ә) Бұл – синоним сөз. Себебі
синонимдік қатары бар сөз. Мысалы: қас, жау,
дұшпан.
2.1. б) Бұл – антоним сөз.
Мысалы: қас – дос.
3.1. Сөздердің тіркесу сипатына байланысты –
фразеологиялық байлаулы мағынадағы сөз. Себебі
орын жағынан әбден қалыптасқан, құрамын өзгертуге
келмейтін, бәрі тұтасып бір мағына білдіріп, бір
ғана сөйлем мүшесі ретінде қолданылатын сөз.
4.Сөздің стилистикалық мағынасына байланысты –
бейнелі мағынадағы сөз. Себебі адамның сезімі мен
көңіл-күйіне байланысты айтылатын эмоционалды
мағынада қолданылатын сөз.
5.Сөздің қолданылу сипатына байланысты –
жалпылама лексикаға тән сөз. Себебі адам
баласының күнделікті күнкөріс тіршілігіне қажетті
сөз.
Берілген тірек сызбада көрсетілгендей, автор сөздің синтаксистік
қызметімен бірге оның мәтіндегі стилистикалық қолданылуын да назарға алады.
Бұл үйренушінің бойында тілдік фактіні лексикалық талдаумен қатар өзінің
тілдік қолданысында сөзді талғап, таңдап жұмсауына, әсерлі, бейнелі
сөйлеуіне әсер етеді. Сөзді стилистикалық жағынан қарастыру жоғары
білімділік пен мәдениеттілікке тәрбиелейді. Сөздердің қолданылу өрісіне,
жиілігіне, стильдік қызметіне байланысты ерекшеліктерін саралау
үйренушілердің дүниетанымдық ой-өрісінің қаншалықты деңгейде дамығандығын
да ескеріп отырады.
Н.Оразахынова лексикалық талдаудың маңыздылығын: ...лексикалық талдауда
оқушылар сөздің атауыш немесе тура мағынасын, сөздің шығу тегіне байланысты
туған мағынасын, сөздердің тіркесу сипатына байланысты туған мағыналарын,
стилистикалық қызметіне байланысты туған мағыналарын, қолданылу сипатына
байланысты туған мағыналарын жеке-жеке сатылап, кешенді талдап меңгереді.
Тіл білімінің лексика саласын сатылай кешенді талдау арқылы оқушылар сөз
мағынасын дұрыс ажыратып, әр сөздің қыр-сырын, мағынасын, басқа сөздермен
қарым-қатынасын анықтауға машықтанады. Әдеби тіліміздің байлығын меңгереді
деп қорытындылай түседі.
Бірқатар әдіскер ғалымдардың зерттеу еңбектерінде аталып өткендей,
үйренушілер үшін қиындық тудыратын, көп қателіктер жіберетін тілдік
талдаудың түрі – синтаксистік талдау. Сөйлемді құрылысына, сөйлем
мүшелеріне, байланысу тәсілдеріне қарай талдау үйренушінің алдыңғы өтілген
материалмен сабақтастықта, байланыста қарау білік-дағдысын қажет етеді.
Фонетикалық, лексикалық, морфологиялық талдауды білмей тұрып, синтаксистік
талдауды жасай алмайтындығымыз түсінікті. Сондықтан бір-бірінен ажырағысыз
бірлікте қарастыру тілдік құбылыстар жөнінде жүйелі, бірізді, ауқымды білім
қалыптастыруға өз үлесін қоспақ.
Кестелі грамматика еңбегінде синтаксиске ерекше көңіл бөлінеді:
Жалпы тілдік жүйеде тілдің синтаксистік жағы айрықша мәнге ие. Ойды
бейнелеу үшін жеке сөздерді таңдап алу жеткіліксіз, сонымен бірге, сөздер
мен сөйлемдердің арасындағы байланысты да білу қажет
[12, 155-б.]. Егер арадағы байланысты ажырата алмасақ,
мағыналық және грамматикалық біртұтастық жағынан үйлесімді, жүйелі
сөйлемнің қалай құрылатынын анықтауда көп қиындықтар туындайды және
...синтаксистік байланыс мәселелері қазіргі қазақ тілінің лексика,
морфология, синтаксис, пунктуация, орфографиясын зерттеп үйренуде маңызды
рөл атқаратындығын [12, 156-б.] естен шығармағанымыз жөн.
Кестелі грамматикада сөз тіркесіне қарай талдау, жай сөйлем мен
құрмалас сөйлемді талдау үлгісі берілген. Жай сөйлемді талдағанда,
сөйлемнің айтылу мақсаты, құрылысы, сөз тіркестерінен бөлек сөйлемнің
эмоционалды бояуы, модальділік қарастырылады. Сөйлем мүшелерімен қатар
сөздердің морфологиялық құрамы да талданады. Еңбекте сөйлемдегі сөз
тіркестерін төмендегідей талдайды:
Тауды қалың тұман басып жатыр екен (О.Бөкеев).
Сөйлемде екі сөз тіркесі бар: тауды басып жатыр екен; қалың тұман.
Сөз тіркесі: тауды басып жатыр екен
І Сөздердің арасындағы синтаксистік қатынас – толықтауыштық.
ІІ Грамматикалық мағынасы – қимылдың объектіге ауысуы.
ІІІ Құрылымы:
Басыңқыға байланысты сөз тіркесінің түрі: етістікті тіркес; 2) Моделі:
зат есім + ет. (табыс септік жалғаулы сөз бен етістіктің тіркесі); 3)
Байланыс түрі: меңгеру; 4) Байланыс тәсілі: синтетикалық (табыс септік
жалғауы); 5) Құрылысы: күрделі (басыңқы сыңары үш сөзден жасалған).
Сөз тіркесі: қалың тұман
І Сөздердің арасындағы синтаксистік қатынас – атрибутивтік.
ІІ Грамматикалық мағынасы – зат пен оның сапасы.
ІІІ Құрылымы:
Басыңқыға байланысты сөз тіркесінің түрі: есімді тіркес; 2) Моделі: сын
есім + зат есім; 3) Байланыс түрі: қабысу; 4) Байланыс тәсілі: аналитикалық
(орын тәртібі); 5) Құрылысы: дара [12, 203-б.].
Бұл еңбекте сөз тіркесіне қарай талдаудың кең үлгісі берілген, әрі
реттілікті, тәртіпті сақтай отырып, сөз тіркесін талдауда айқындылықты
қалыптастырады. Себебі сөз тіркесіне қатысты ерекшеліктердің барлығын
есепке алуда ғылымилық пен жүйелілік тұрғыдан жақсы қамтылған.
Ал, сөз тіркесін зерттеу еңбегінің объектісіне айналдырған зерттеуші-
ғалым Н.Құрманова бір сөз тіркесіне қатысты мынадай талдау үлгілерін атап
кетеді:
1. Жүйелік талдау (жүйенің ішіндегі жүйе ретінде қарастыру);
2. Валенттілік талдау;
3. Оппозициялық талдау (сөз тіркесіндегі түрлілік пен қарама-
қарсылықты анықтау);
4. Синтагмалық талдау;
5. Компоненттік талдау (сөздің бойындағы семалардың жиынтығын талдау
арқылы сөздің мағыналық жүйесіндегі мағыналық бөлшектердің
болмысын тарата тану);
6. Трансформациялық талдау (трансформация – тіл бірлігінің алғашқы
нұсқасының формалдық өзгерісі барысында жаңа синонимдік қатар
пайда болуы);
7. Транспозициялау;
8. Контаминациялық құбылысты талдау (контаминация – сөз тіркесі
дамуында байқалатын ерекше үдеріс, бір сөз тіркесінің екінші сөз
тіркесіне семантикалық жақындық негізінде конструктивтік тұрғыдан
әсер етуі);
9. Комплекстік талдау [3, 148-б.].
Тілдік құбылыстардың тереңіне үңілген сайын жаңаша ізденістер мен
ілгерілеушілікке жолығатынымыз айқын. Бұл дегеніміз – зерттеушілік
ғалымдыққа апарар тура сара жол.
Кестелі грамматикада жай сөйлемді талдаудың үлгісін былайша
келтіреді:
Кеңсенің алдында үш-төрт арба тұр (Б.Майлин).
1. Айтылу мақсатына қарай – хабарлы сөйлем. Сөйлемнің соңына қарай
интонация бәсеңдейді.
2. Эмоционалдық бояуы жағынан – лепсіз.
3. Модальдігіне қарай – болымды.
4. Құрылысы – мүшеленетін сөйлем.
5. Сөйлемнің грамматикалық мағынасы – белгілі бір мөлшердегі
субъектінің белгілі бір мекендегі іс-қимылы.
6. Құрамы – екі құрамды.
7. Тұрлаусыз мүшелерінің қатысына қарай – жайылма сөйлем.
8. Хабардың толықтығына қарай – толымды сөйлем [12, 204-б.]. – мұнда
тек бастауыштың бар-жоқтығына қарай жақты сөйлем екендігі
қамтылмаған. Ал, сөйлем мүшелеріне талдау баяндауыштан бастап өзге
сөйлем мүшелеріне сұрақ қою арқылы жүргізіледі.
С.Достанов жай сөйлемді құрамына, айтылу мақсатына, түрлеріне,
модальдігіне және сөйлемнің стильдік ерекшелігіне қарай талдап өтеді.
Х.Арғынов Жай сөйлем синтаксисінің көрнекі құралдарына методикалық
нұсқау еңбегінде синтаксистік талдауды Ә.Ермеков, Ш.Әуелбаев секілді
желілі сызба арқылы береді. Автордың талдауындағы айырмашылық сөйлем
мүшелерін табудан бөлек, сөз тіркестеріне қатысты синтаксистік қатынастар,
байланысу түрлері шартты белгілер арқылы көрсетілген:
Әлияның ағасы өзіне тапсырылған міндетті жұмысын мезгілінде орындады.
Кім? Не істеді?
xvideos
●
Кімнің? Қашан? ●
Қандай?
Несін?
Қандай?
Кімге?
[13, 28-б.].
Шартты белгілер:
қиысу
меңгеру
қабысу
● ● жанасу
матасу
Автор сөйлем мүшелерін бастауыштан бастап талдайды. Сөйлем мүшелері мен
сөз тіркестерінің байланысу түрлерін осындай үлгіде графикалық модельдеу,
бір жағынан, көрнекі түрде ұйымдастырылса, екіншіден, түсінуге жеңіл әрі
құрастырылуы еш қиындық тудырмайды.
Н.Оразахынова бойынша синтаксистік талдауда жай сөйлем синтаксисі басты
нысанға алынады. Сөйлемнің айтылу мақсатына қарай түрлері, сөйлемнің
құрылысына қарай бөлінісі, сөйлем мүшелері, жай сөйлемнің түрлері, сөз
тіркестері, сөздердің байланысу формалары, тәсілдері жеті саты арқылы
беріледі [9, 189-б.].
Синтаксистік талдауды жалаң сөйлем мүшелерін немесе сөз тіркестерінің
байланысу түрлері мен тәсілдерін атап қана қоймай, әр ережені тұс-тұсына
қамтып отырады. Сонымен бірге, қай сөйлем мүшесіне жататындығын анықтаумен
қатар оның морфологиялық құрамын да атап өтеді. Автор грамматикалық
ережелерді түсіндіруде де тірек сызбаларды пайдаланады. Абстракциялық
ойлауды қажет ететін грамматикалық ережелер логикалық жүйелілікке сүйенген
тірек сызбалар арқылы түсіндірілсе, үйренушіге практикалық тұрғыдан
әлдеқайда жеңіл болатыны түсінікті. Автор синтаксистік талдауды сатылай
кешенді жүргізудің нәтижесінде үйренуші сөйлем мен сөз тіркесінің
айырмашылығын, сөздердің тіркесімділік мүмкіндіктерін, күрделі сөз
тіркестерінің түрлі модельдерін, синтаксистік байланысқа түскен сөздердің
арасындағы қарым-қатынастарды, сөйлем ішіндегі сөздердің мағынасын саналы
түрде ажыратуға қол жеткізетіндігін [14, 383-б.] негіздейді.
М.Балақаевтың пікірінше, грамматикалық талдауды жетік меңгерген
шәкірттің тіл мәдениеті де жоғары болады. Сөйлемдегі сөздердің қарым-
қатынасын, байланысу заңдылығын жақсы білген кісі еш уақытта стильдік қате
жібермейді, әр сөзді өз орнында, тиісті синтаксистік орамда, өзінің
тізбекті тобында жұмсайды, сөйлем мүшелерінің қиюын тауып дұрыс қиыстырады,
артық сөз қолданбайды, керекті сөзді шеттетпейді, байланысын дұрыс
шегендеп, керегінде шешендіктің, шеберліктің, көркемдіктің амал-құралы ете
алады. Тілге деген сезімін күшейтеді [15, 75-б.] деп тұжырымдайды. Ал,
тілдік сезім тілдегі көптеген құбылыстардың заңдылықтарын, қыр-сырын дәл
анықтауда, шешімін тез табуда көрінеді. Сол себепті, тілді ең жоғары
деңгейде игеріп, ана тіліне деген сый-құрметі қалыптасқан азаматтың тіл
мәдениеті де жоғары болатыны анық.
Сонымен, тілдік талдау тарихында жеке дара талдаудан, яғни дәстүрлі
үлгіден бастап, тілдік фактілердің көптеген ерекшеліктерін қамтуға қадам
жасаған қатар және кешенді талдау жасау үлгісінің біртіндеп
қалыптасқандығын байқауымызға болады. Егер дәстүрлі талдауда тілдік талдау
жай ғана теориялық материалды практика тұрғысынан тексерудің құралы болса,
кешенді талдауда білімді мақсат-міндеттері айқындалған, тұжырымды түрде
меңгерту тәсіліне екпіндеп, үдере көшкендігі айқын, әрі тыңнан сара жол
салуға бетбұрыс жасаған елеулі өзгеріс екендігі анық.
1.2 Тілдік талдаудың негізгі шарттары
Талдау терминіне энциклопедиялық сөздікте мынадай түсініктеме
беріледі: Талдау термині күрделі мәселені жекелерге, аса қарапайым кіші
мәселелерге бөлуден тұратын зерттеу рәсімін сипаттау үшін, содан кейін
жалпы мәселені құруға, жинақтауға мүмкіндік беретін, оларды шешу үшін
сәйкес келетін арнайы әдістерді пайдаланғанда қолданылады [16, 23-б.]. Ал,
түсіндірме сөздікте Талда етістігі бір-бірлеп салалау, тарамдау және бір
істің егжей-тегжейін ажырата зерттеу мен тексеруді атайды [17, 778-б.].
Сонда егжей-тегжейіне, бүге-шүгесіне дейін қамтылған, жан-жақты сарапталған
зерттеуді талдау деуімізге болады.
Тілдік талдауды жүргізу үйренушінің бойынан анализ бен синтездік ойлау
әрекетін қажет етеді. Күрделі мәселелерді жекелерге бөлуден тұратын бұл
зерттеу тәсілі жаңаны қалыптастыруға немесе мәселеге жаңаша қырынан қарауға
әрекеттеседі. Тілдік талдаудың тарихы мен қазақ тіл білімінде ұсынылған
тілдік талдау үлгілері жай ғана үлгі немесе сызба ретінде қабылданбауы
тиіс. Сол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz