Ландшафттар және оларға бейімделген мал шаруашылығы жүйесі

КІРІСПЕ
1 ЛАНДШАФТТАР ЖӘНЕ ОЛАРҒА БЕЙІМДЕЛГЕН МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ЖҮЙЕСІ ТУРАЛЫ ҰҒЫМ
1.1 Ландшафттар туралы ұғым
1.2 Табиғи ландшафт қорларын дұрыс пайдаланбау салдарынан (КСРО кезінде) жайылым өнімділігінің төмендеу себептері
1.3 Ландшафттарға бейімделген мал шаруашылығы жүйесін ұйымдастыру Жемшөп өндіру жобасы және оны өндірудің жаңа түрінің қалыптасуына қойылатын жаңа талаптар.
2 ЗЕРТТЕУ НЫСАНДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
2.1 Зерттеу нысандары
2.2 Зерттеу әдістері
3. АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ ҚАРАСАЙ АУДАНЫНЫҢ ТАУЛЫ ӨҢІРІНІҢ ЛАНДШАФТТАРЫНЫҢ ИРАРХИЯЛЫҚ ЖІКТЕЛУ ҰСТАНЫМДАРЫ
3.1 Алматы облысы Қарасай ауданының топырақ және геоморфологиялық картасын құрастыру
3.2 Алматы облысы Қарасай ауданының жер беті сулары мен ирригациялық картасын құрастыру
3.3 Алматы облысы Қарасай ауданының ландшафттық картасын құрастыру
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Тақырыптың өзектілігі. Әлемнің көптеген өркениетті елдерінде,әсіресе Ресей ғалымдарының белсенді ізденістерінің нәтижесінде, бүгінгі таңда, ландшафттарға бейімделген егіншілік жүйесінің ғылыми – теориялық тұғырнамасы және іс жүзіне асырудың әдіснамалық жолдары жасалып шықты. Кейінгі кезде, бұл бағыттағы ғылыми зерттеу жұмыстары Қазақстанда да қолға алынып, олардың нәтижелері баспа беттерінде де жарық көре бастады. Бұлардың басым көпшілігі айдалған жерлердегі егіншілік жүйесін жаңа тұрғыда қалыптастыруға арналғанын байқап жүрміз.
Осы еңбектерді және ландшафттарға бейімделу бағытындағы еңбектерді талдай келе, біздің ойымыз, осы жүйе, мал шаруашылығын да бейімдеу мүмкіндіктеріне де мол жол ашатындығына тіреліп, бұл мәселелерді ландшафттану тұрғысынан шешуге болатындығына көзіміз жетті. Бұл пікірімізді дәлелдеу үшін кеңес заманындағы Қазақстан аумағындағы мал шаруашылығындағы келеңсіз мәселелерді мүмкіндігімізше талдап, оларды болдырмауымыздың жолдарын ландшафттарға бейімделу жүйесінен іздестіруге тырыстық. Нәтижесінде, бұрынғы замандағы кемшіліктерді талдап, топтастыру жасадық (жұмыстың мәтінінде келтірілген).Осы кемшіліктерді жаңа жүйемен салыстыра келіп, жақсартудың нақты шараларын көрсетуге тырыстық (жұмыстың мәтінінде келтірілді).
Жоғарыда баяндалған мәселелерді ландшафттану ғылымының тұрғысынан түсіндіру тақырыптың өзектілігі болып саналады. Мұны іс жүзінде көрсету үшін Алматы облысындағы Қарасай ауданының таулы өңірінің ландшафттық карталары құрастырылды.
Тақырыптың жаңалығы:
- Қазақстан аумағындағы ландшафттарға бейімделген мал шаруашылығының жүйесіне арналған ландшафттық карталар алғашқы (бірінші) рет құрастырылды;
- бұл карталардың қағаз бетіндегі және компютерлік ГАЖ технологиясын қолданып электрондық нүсұаларын жасау іске асырылды;
Жұмыстың мақсаты - Алматы облысындағы Қарасай ауданы таулы өңіріндегі ланшафтардың иерархиялық жіктелу ұстанымдары негізінде, олардың карталарын құрастыру.

1. К.М.Джаналеева. Антропогенное ландшафтоведение. Алматы "Қазақ Университеті", 2001ж, -163бет
2. Перельман А.И. Геохимия природных зон. М: Наука,1982ж, -154 бет
3. Мұқашева Ж.Н., Ә.Ғ.Көшімова Антропогендік ландшафттану Оқу құралы Алматы "Қазақ Университеті", 2004ж, -119бет
4. Владимиров В.В. Микумин Е.М т.б город и ландшафт М: мысль 1987ж, --236бет
5. Тютюнник Ю.Г. К методологии антропогенного ландшафто-ведения География и природные ресурсы. Иркутск, 1989ж, -360бет
6. Коломыц Э.Г. Ландшафтные исследования в переходных зонах. М:Наука, 1987ж, -117бет
7. Ферсман А.Е. Геохимия ландшафтов. М.: Наука, 1996г.
8. Баландин Р.К.
9. Корлева Т.В 1995ж
10. Корлева Т.В 1994ж
11. Төреханов А.Ә. Табиғи жайлымдарды тиімді пайдалану. Алматы.: Ғылым, 2006ж.
12. Николаев В.А Основы ичения об агроландшафтах. Агроландшафтные исследования. Методология, методика,региональные проблемы М., 1992ж
13.Toulmin C., Quan J. Evolving Land Rights, Policy end Tenure in Africa. London, 2002. P. 64-69.
14. Pierper R.D. Is short-duration grasing the answer// Soil Water Conserv. 1988. T. 43, №2. P. 133-137.
15.While R., Murray S., Rohweder M. Pilot analysis ecosystems. Grassland ecosystems. Washington. DS: World Resources institute. 2002. P. 19-23.
16. Butler P.R. Revegetation of rangeland in south Australia // Rangelands: a resource under siede. 1986. P. 305-306.
17. Lain A. New patterns of Livestock mangement. London, 2003. P. 109-113.
18.Байрашев A.И. Экономические основы повышения продуктивности природных кормовых угодий. Алма-Ата: Кайнар, 1973. С. 8.
19.Тореханов А.А., Алимаев И.И. Результаты и пути научного обеспе-чения использования пастбищных ресурсов в Казахстане // Кормопроиз-водство. М., 2004. № 12. С. 6-13.
20. Алимаев И.И., ЖамбакинЖ.А., Прянишников С.Н. Улучшение и рацио¬нальное использование аридных пастбищ. Алма-Ата, 1985. С. 13-16.
21. Моторика М.Г. Пути укрепления кормовой базы животноводства // Продуктивность аридных пастбищ. Алма-Ата, 1983. С. 17-19.
22. Robinson S., Мilner Е., Alimaev I. Rangeland degradation in Kazakhstan during the Soviet era// Journal of Environments. London, 2003. P. 419-439.
23. Шамсутдинов З.Ш. Адаптивная селекция аридных растений // Кор-мопроизводство. 1997. № І-2. С. 47. Р. 419-439.
24. Вильям с В.Р. Земледелие и кормовая площадь. М.: Ошз-Сельхоз, 1934. С. 57.
25. Евсеев В.И. Рациональная система использования пастбищ в жаркой и засушливой степи. Куйбышев, 1938. С. 96-140.
26.Ларин И.В. Пустынные и полупустынные пастбища и развитие жи-вотноводства. М.: Колос, 1967, С. 5-11.
27. Раменский Л.Г. Экологическая оценка кормовых угодий. М., 1956. С. 468-475.
28. Смелов С.П. Теоретические основы луговодства. М.: Колос, 1996. С. 187-212.
29. Дмитриев A.M. Луговодство с основами почвоведения. М.: Огиз-Сельхоз, 1948. С. 301-308.
30. Нечаева Н.Т. Задачи исследований Б связи с использованием экосис-тем пустынь СССР в пастбищном животноводстве // Проблемы освоения пустынь. Ашхабад, 1977. № 2. С. 21-30.
31. Гаевская Л.С, Каракулеводческие пастбища Средней Азии. Ташкент, 1971. С. 300-324.
32. Шамсутдинов З.Ш. Создание многолетних пастбищ в аридной зоне Средней Азии. Ташкент, 1975. С. 167-180.
33. Морозова О.И. Пастбища в пустыне и предгорной полупустыне, их использование и улучшение. М., 1959. С. 295-306.
34. Амелин И.С. Пастбищсобороты в каракулеводстве Средней Азии. Самарканд, 1943. С. 94-110.
35. Абдраимов С.А. Загонно-порционный выпас овец / Кормовая база отгонного животноводства, М.: Колос, 1967. С. 60-62.
36. Курочкин Л.Я. Пастбища песчаных пустынь Казахстана. Алма-Ата, 1973. С. 200-205.
37. Щлимаев И.И., Жамбакин Ж.А., Прянишников С.Н. Улучшение и рацио¬нальное использование аридных пастбищ. Алма-Ата, 1985. С. 14-24.
38. Смаилов К.Ш. Основы рационального использования естественных, сеяных и комбинированных пастбищ в пустынной зоне юго-востока Казах-стана: автореф. ... докт. с.-х. наук. Алматы, 2000.
39. Асанов К.А. и др. Пастбищное хозяйство Казахстана. Алма-Ата: ІЧ.ІЛІ.ІМ, 1992. С. 417-425.
40. Жамбакин ЖА. Пастбища Казахстана. Алматы: Кайнар, 1995. С. 144-148.
41. Бедарев С.А. Агрометеорология и лугопастбищное хозяйство. Л.: Гидрометиздат, 1979. С. 250-255.
42. Пачоский И.К, Основы фитоценоза. М., 1929. С. 337-341.
43. Келлер Б.А. Освоение пустынь, полупустынь, высокогорий. М., І939. 340с.
44. Высоцкий Г.Н. Ергеня / Тр. бюро по прикладной ботанике. 1915. Вып. 10-11.С. 1110-1150.
45. Шенников А.П. Принцип геоботаничсского районирования // Геобо-таника. М., 1938. Вып. 4. С. 20-30.
46. Смелов С.П, Мовсисянц А.И. Улучшение и правильное использование лугов и пастбищ. М.; Сельхозгис, 1959. С. 24-26.
47. Соболев Л.И. К характеристике растительного покрова заповедника Боровое на фоне его природных ландшафтов/ Землеведение. 1937. С. 439-441.
48. Тоомре Р.И. Культурные пастбища зоны интенсивного молочного животноводства// Пастбища и сенокосы. М., 1974. С. 250-252.
49. Тоомре Р.И. Долголетие культурные пастбища. М.: Колос, 1977. С. 403.
50. Цаценкын И.А. Геоботаническое изучение пастбищ и сенокосов, их классификация // Пастбища и сенокосы. М., 1974. С. 35-75.
51. Тебердиев Д.М., Котелышкова О.Н. Система использования куль-турных пастбищ для ремонтного молодняка // Приемы создания и исполь-зования высокопродуктивных сенокосов и пастбищ / Сб. тр. М., 1986. ВыпЛ4.С. 172-175.
52. Ларин И.В. Луговодство и пастбищное хозяйство. М., 1956. С. 551. 43.
53. Жамбакин ЖА. Система крупнозагонного использования пустынных
пастбищ / Продуктивность аридных пастбищ. Алма-Ата: Кайнар, 1983. С. 55-60.
54. Жазылбеков Н.А., Мырзахметов А.И., Кинеев М.А., Тореханов А.А., АшанинА.И., Таджиев К.П. Кормление крупного рогатого скота в современ-ных условиях // Справочное пособие. Алматы: Сын, 2005. С. 48-49
55. Бегучее П.П., Леонтьева И.П. Рациональное использование пастбищ Юго-востока / Матер, пленума секции «Сенокосы и пастбища»: отделения земледелия ВАСХНИЛ, 23-27 июня 1964г. М., 1965. С. 137-141.
56. Шамсутдинов З.Ш., Чалбаш P.M., Ибрагимов И.О. Рекомендации по созданию культурных огороженных пастбищ в новой технологии содержа¬ния каракульских овец. Самарканд, 1980. С. 30-35.
57. Schiil horn van Veen, TW. New Challenges for the livestock sector in central Asia: overcoming old legacies and adapting to new policies, markets and farmers in: Central Asia — regional livestock assessment, Global Livestock CRSP, Davis. 2003. P. 106-109.
58. МовсисянцА.П. Использование пастбищ. М.: Колос, 3969. С. 126-131.
59. Карпов М.С. Пастбищные корма песчаных пустынь Южного Прибалхашья. Алма-Ата: АН КазССР, 1960. С. 245-250.
60. Беннет Г. Закладка и поддержание хороших пастбищ / Лугопастбищ-ное хозяйство США. М.: Иностранная литература, 1956. С. 120-127.
61. Шван-Гурийский И.П. Использование овцами лугово-степных паст-бищ Внутреннего Тянь-Шаня // Приемы создания и использования высокопродуктивных сенокосов и пастбищ / Сб. тр. М., 1968. С. 250-260.
62. Нечаева Н.Т. Динамика пастбищной растительности Каракумов под влиянием метеорологических условий. Ашхабад, 1996. С. 31-34.
63. Давыдов А.Г. Способы рационального использования пастбищ в Забайкалье / Матер, пленума секции «Сенокосы и пастбища»: отделения земледелия ВАСХНИЛ, 23-27 июня 1964 г. М., 1965. С. 200-207.
64. Robinson S., Milner— GullandE. Contraction in livestock mobility resulting from state from reorganization. London, 2003. P. 130-132.
65. Leon K. Pelanties of Heavy Range Use // The American Here lord journal, USA. 1946. T. 37, № 5. P. 260-263.
66. Smithv. Druland Lucerne Pastunes on deep sauols. Effects of stocking Rate and Grazing Management // Journal of Agriculture. Australia, 1970. T. 73, №5. P. 170-174.
67. Kerven C. Agrarian reform and privatisacion in the wider Asian region / Pro¬spects for Pasforalism in Kazakhstan and Turkmenistan. London, 2003. P. 10-27.
68. Benke R. Reconfiguring property rights and land use / Praspects for Pasforalism in Kazakhstan and Turkmenistan. London, 2003. P. 75-108.
69. Kerven C., Channon /., Behnke R. Planning and extensive livestock deve-lopment in Central Asia. London, 2001. P. 47-55.
70. Cowling R.M. Challenges to the new rongelsnd science // Trends in Ecology and Evolution. 2000. № 15. P. 303-304.
71.Арxер С., Банч К. Луга и пастбища Америки. М.: Иностранная литера-тура, 1967.С. 344-348.
239
72. Куркин К.А., Якушев Д.В. Биологические основы интенсивного использования луговых травостоев // Интенсификация лугопастбищного хозяйства/Сб. науч.тр. М., 1984. Вып. 30. С. 34-37.
73. Кусаинов К.К., Гармс Э.И., Бекмухамедова Н.Э. Справочная книга по питательности кормовых растений лугов и пастбищ Казахстана. Алма-Ата, 1982. С. 21-36.
74. Ларин И.В. Некоторые итоги изучения химизма кормовых растений Казахстана. Алма-Ата: Казгоссельхозиздат, 1926. № 1. С. 17-24.
75. Жамбакии Ж.А. Динамика химического состава и питательность кормовых растений различных пастбищ Казахстана // Вестник сельско-хозяйственной науки Казахстана. Алма-Ата, 1975. № 12. С. 56-61.
76. Благовещенский Г.В., Войтович Н.В., Полев Н.А. и др. Низкозатратные технологии производства растительного белка и воспроизводство плодородия почвы. Информ. бюл. –НТС МСХ РФ, 2000. -№3. –с.31.
77. Григорьев Н.Г., Гаганов А.П., Исаенков Н.И. технология применения вариабильных норм потребности крупного скота. М., 2002. -88с.
78. Краткий справочник консультанта “Менеджер молоко”. – Казанов: Ноутулись, 2003. -131с.
79. Агроэкологическая оценка земель, проектирование адаптивно-ландшафтгых систем земледелия и агротехнологии. Под редакцией академиков РАСХН В.И.Кирюшина и А.Л.Иванова. изд-во ФГНУ., Росининформагротех, Москва, 2005. – 513-539 с.
80. Жақыбаева Г. Т., Сағатова Н.С., Қауызбаев С.Р. т.б. “Қонысы Қарасайдың Құтты Мекен”, Алматы 1999
81. “Алматы облысы Қарасай ауданының 2007- 2008 жылдарға әлеуметтік- экономикалық орташа даму мерзімінің жоспары”, Қаскелең қаласы 2006
82. “Заман жаршысы” №8 (7606), сенбі, 12 ақпан, 2005
83. “Заман жаршысы” №36 (7606), сенбі, 14 қыркүйек, 2005
84. “Заман жаршысы” №6 (7656), сенбі, 4 ақпан, 2006
85. “Заман жаршысы” №36 (7685), жұма, 1 қыркүйек, 2006
86. “Заман жаршысы” №38 (7704), сенбі, 13 қаңтар, 2005
87. “Заман жаршысы” №5 (7706), сенбі, 27 қаңтар, 2007
88. Социально-экономическое развитие Карасайского района, г.Каскелен, 2005
89. Ж.Адаев, Қ.Ахметов, Т.Әбдуәлиев, Ғ.Жазылбеков “Жетісу энциклопедиясы” Арыс баспасы, Алматы., 2004
90. Агроэкологическая оценка земель проектирование адаптивноландшафтных систем земледелия и агротехнологии ( методическое руководство) Под. ред. академиков РАСХН В.И. Кирюшина и А.Л. Иванлва. ФГНУ "Росинформагротех", Москва, 2005г стр 783
91. Мильков Ф.Н. Человек и ландшафты. М., 1973 г
92. Мильков Ф.Н. Антропогенное ландшафтоведение, предмет изучения и современное состояние. Вопросы геграфии.№106. М., 1977 г.
93. Мильков Ф.Н. Рукотворные ландшафт. М., 1978 г Қазақ Совет энциклопедиясы 7 том 165 бет.
94. Қазақ Совет Энциклопедиясы, 7-том. Алматы, 1975, Б. 534-535
95. Ұлттық энциклопедия 6 том 207 бет.
96. Топографическая карта Алматинской области РК. Масштаб 1:100 000. Издательство РГКП «Картография». Алматы, 2002.
97. Гуриков Д.Е. Іле Алатауы (Ауд. Х. Өзденбаев) – Алматы: Қайнар, 1985. – 289 бет.
98. Қазақ Совет Энциклопедиясы, 1-том. Алматы, 1975, Б. 15-18.
99. Қазақ Совет Энциклопедиясы, 5-том. Алматы, 1975, Б. 165.
100. Қазақ Совет Энциклопедиясы, 11-том. Алматы, 1975, Б. 198.
101. Қазақ Совет Энциклопедиясы, 12-том. Алматы, 1975, Б. 175 .
102. Ретеюм, 1975.
103. Солнцев Н.А. О морфологии природного географического ландшафта. «Вопросы географии». 1949, №16. 61-86 стр.
104. Солнцев В.Н. Формы упорядоченности физико-географической структуры. В сб.: «Новое в физической географии». М., 1975. 24-34 с.
105. Солнцев Н.А. Системная организация ландшафтов проблемы и методология. М., изд-во «Мысль», 1981. С. 224.
106. Модели в географии, 1971.
107. Баранов, Берлянт и др., 1999.
108. Исаченко Л.Г. Ландшафтоведение на современном этапе. В кн.: «Ландшафтоведение: теория и практика». М., 1982. 98-114 с.
109. Николаев В.А. Концепция агроландшафта . Вестник МГУ. Сер. Географическая. 1982г, №2 стр 32.
110. Николаев В.А. Концепция агроландшафта . Вестник МГУ. Сер. Географическая. 1982г, №3 стр 33.
111. Яцухно В.М, Помелов А.С. Геохимические принципы формирования гидромелиоративных систем. М. Наука 1988г, стр 60-68.

Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 103 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Әлемнің көптеген өркениетті
елдерінде,әсіресе Ресей ғалымдарының белсенді ізденістерінің нәтижесінде,
бүгінгі таңда, ландшафттарға бейімделген егіншілік жүйесінің ғылыми –
теориялық тұғырнамасы және іс жүзіне асырудың әдіснамалық жолдары жасалып
шықты. Кейінгі кезде, бұл бағыттағы ғылыми зерттеу жұмыстары
Қазақстанда да қолға алынып, олардың нәтижелері баспа беттерінде де жарық
көре бастады. Бұлардың басым көпшілігі айдалған жерлердегі егіншілік
жүйесін жаңа тұрғыда қалыптастыруға арналғанын байқап жүрміз.
Осы еңбектерді және ландшафттарға бейімделу бағытындағы
еңбектерді талдай келе, біздің ойымыз, осы жүйе, мал шаруашылығын да
бейімдеу мүмкіндіктеріне де мол жол ашатындығына тіреліп, бұл мәселелерді
ландшафттану тұрғысынан шешуге болатындығына көзіміз жетті. Бұл
пікірімізді дәлелдеу үшін кеңес заманындағы Қазақстан аумағындағы мал
шаруашылығындағы келеңсіз мәселелерді мүмкіндігімізше талдап, оларды
болдырмауымыздың жолдарын ландшафттарға бейімделу жүйесінен іздестіруге
тырыстық. Нәтижесінде, бұрынғы замандағы кемшіліктерді талдап, топтастыру
жасадық (жұмыстың мәтінінде келтірілген).Осы кемшіліктерді жаңа жүйемен
салыстыра келіп, жақсартудың нақты шараларын көрсетуге тырыстық (жұмыстың
мәтінінде келтірілді).
Жоғарыда баяндалған мәселелерді ландшафттану ғылымының тұрғысынан
түсіндіру тақырыптың өзектілігі болып саналады. Мұны іс жүзінде көрсету
үшін Алматы облысындағы Қарасай ауданының таулы өңірінің ландшафттық
карталары құрастырылды.
Тақырыптың жаңалығы:
- Қазақстан аумағындағы ландшафттарға бейімделген мал шаруашылығының
жүйесіне арналған ландшафттық карталар алғашқы (бірінші) рет құрастырылды;
- бұл карталардың қағаз бетіндегі және компютерлік ГАЖ технологиясын
қолданып электрондық нүсұаларын жасау іске асырылды;
Жұмыстың мақсаты - Алматы облысындағы Қарасай ауданы таулы өңіріндегі
ланшафтардың иерархиялық жіктелу ұстанымдары негізінде, олардың карталарын
құрастыру.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі мәселелер шешілді:
- ландшафтар туралы түсініктерді баяндай келе, табиғи ландшафттық
қорларды дұрыс пайдаланбау себептерін талдап, ландшафттарға бейімделген мал
шаруашылық жүйесін ұйымдастыру жолдарын анықтау;
- зерттеу нысандарына сәйкестелген әдістерге талдау жасап олардың
оңтайлы нұсқаларын пайдалану;
- Қарасай ауданындағы таулы өңірдің масштаптары 1: 100 000-дық
топырақтық-геоморфологиялық, жер бетінің сулары мен ирригациялық және
ландшафттық карталарды құрастыру;
- жоғарыдағы мәләметтерді жүйелей келе жұмыстың мәтінін жазып,
тұжырымдық- қорытындыларын шығару.
Жұмыс 2006-2008 жылдары жүргізіліп әл- Фараби атындағы ҚазҰУ-дегі
география факультетінің физикалық география және геоэкология кафедрасының
меңгерушісі, г.ғ.к., доцент Н.Н.Керімбай және профессор, биология
ғылымдарының докторы Ж..Ү. Мамытовтың ғылыми жетекшілігімен орындалды.
Ғылыми жетекшіге және жоғарыдаңы аталған кафедраның меңгерушісі,
г.ғ.к., доцент Н.Н.Керімбай мырза мен оқытушыларға қол ұшын беріп,
көмектескендері үшін шексіз алғысымды айтып, ризашылығымды білдіремін.

1 ЛАНДШАФТТАР ЖӘНЕ ОЛАРҒА БЕЙІМДЕЛГЕН
МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ЖҮЙЕСІ ТУРАЛЫ ҰҒЫМ

1. Ландшафттар туралы ұғым
Тақырыпта көрсетілген ландшафтар және оларға бейімделген мал
шаруашылығы жүйесі деген ұғымдарға бірден сипаттама беруді жөн көрдік.
Себебі, ұсынып отырған осы еңбектің бірден-бір мақсаты – ландшафттарға
бейімделген мал шаруашылығы жүйесін (бұдан ары – ЛБМШЖ) Қазақстанның
табиғатына сәйкестендіріп жобалау болғандықтан, бұл екі ұғым – осы
әрекеттің негізгі мәтіндік мазмұны болып саналады.
Қазақстан аумағында көп жылдар ғылыми зерттеулер жүргізіп жүрген
профессор Г.Ж.Жаналееваның 1 соңғы анықтауы бойынша табиғи ландшафт
дегеніміз - өзін-өзі реттеп, болмыстық құрылыстарының ара қатынасы белгілі-
бір деңгейде іске асып, құрамындағы тірі және өлі бөліктерінің үйлесімді
қызметтері біртұтастықпен әрекет ететін (функция) табиғи-тарихи жүйе.
Осындай ландшафттың жайғасқан территориясы мен құрамды бөліктері
(компонет) өзара тығыз байланыста болып, біркелкілігі мен ерекшеленеді.
Ондағы жүретін қуаттық (энергия) ағынның бағыты, биофильді химиялық
элементтердің алмасулары, мерзімдік физикалық қарым-қатынастар,
популяциялық түрлердің сандық-сапалық құбылымдарының өзара бейімделулері
ландшафттық кеңістік пен уақыт аумағында біртұтас ажырамайтын күйде болады.
Табиғаттың жаратылысындағы осындай болмыстық қасиеті бар үлескілердің кез-
келген бөлігіне әсер етіп, өзгертсе, бүтіндей экологиялық тепе-теңділігі
бұзылып, антропогендік деп аталатын ландшафттың типіне ауысады. Себебі,
ондағы ғасырлар бойы табиғи қалыптасқан үрдістер тізбегінің заңдылықтары
бүлініп, қайтадан орнына келмейтін өзгеріс туындайды.
Қазіргі заманда антропогендік ландшафттар жер бетіндегі құрлықтың
басым көпшілігін алып жатыр. Бұларға адам баласының тікелей әсер етіп,
тіршіліктері мен қауымдарының қажеттеріне пайдаланатын территориялар
жатады. Олар: егістік, жайылымдар, пайдаланатын ормандар, пайдалы қазбалар
орналасқан аумақтар, құрылыстар, т.б. Егер, планетамыздағы табиғи
ландшафттардың көлемі 20 пайыз болса, антропогендік нұсқасы 60 пайыздан
астамын алып жатыр. Көлемі жағынан өте ауқымды бұл ландшафттар жүйесі жан-
жақты зерттеліп, жүйелей жіктеліп, сипатталған. Олар: қалалық, техногендік,
рекрациялық, жайылымдық, орман және су шаруашылық, медециналы-географиялық,
агроландшафттық болып бөлінеді. Бұл тізімге қарағанда бірден көзге
түсетіні, әр-қайсысының ерекшеліктері олардың атауларынан байқалатын
тәрізді. Сонда да, әр-қайсысының табиғаты туралы нақтылы мәліметтер беретін
анықтамасына, жүйесіне және жіктеулеріне өте қысқаша тоқталып, біздің
тақырыбымызға сәйкестелінетін агроландшафттық ұғымға талықтай талдау
жасауды жөн көрдік.
ТМД елдерінде антропогендік ландшафттарды жүйелей жіктеу нұсқасын
ұсынған және осы кезде де іс жүзінде пайдаланатын А.И.Перельманның 2
ұстанымы. Ол бойынша, табиғи ландшафттардың өзгеруіне адамның әсерінің
дәрежелерін (деңгейін) және сипатын еске алу қажет. Біріншісі –
ландшафттардың жекеленген құрамды бөліктерінің сандық және сапалық
мөлшерлерінің немесе оның барлық құрылысының (струкрура) өзгеру дәрежесіне
байланысты болады. Екіншісі - әсер етуші факторлардың түріне, сипатына
сәйкес ландшафттардың модификацияланған атаулары анықталады. Осы екеуінің
жиынтық қуат-күші табиғи ландшафттармен салыстырғандағы, жаңарған
нұсқасының тұрақтылық дейгейін анықтайды.
Жайылымдық антропогендік ландшафттар, кез келген территорияның ауыл
шаруашылық саласында жайылымдық жерді үлес салмағы аз болғанымен, басқа
табиғи кешендермен салытырғанда антропогендік әсерге тұрақсыз болады.
Табиғи жайылымдық жерлердің экономикалық тиімділігін арттыру тек оларға
дұрыс шараларды пайдалана білуде ғана емес, сонымен қатар жердегі ірі
массивті құмдарға, ауыл шаруашылығына жарамсыз жыртылған жерлерге, жасанды
өнеркәсіп үйінділеріне көп жылдық өсімдіктер отырғызу. Бүкіл вегетациялық
кезеңде жануарлар нәрлі өсімдіктермен қоректенеді. Бірақ мұндай
көрсеткіштер жыл сайын бола бермейді. Ылғалы мол жылдар мен жайылымды
алқартарды дұрыс пайдаланғанда ғана нәтижелі көрсеткішке қол жеткізуге
болады. Ал қуаңшылық жылдары өсімдік жаздың ортасында күйіп кетеді. Сонымен
қатар малды шамадан тыс жаю, өсіміктердің өнімділігі мен биологиялық
ерекшеліктерін есепке алмау жайылымдық жерлердің нашарлауының бірден- бір
себебі болып табылады. Сол себепті шабындық өсімдіктерінің нәрлік құны
төмендейді, мал жемейтін өсімдіктер өсіп, механикалық құрамы жеңіл
топрырақта эрозиялық процесс дамиды.
Көп жылдық ауа райы көрсеткіштері мен мезгілдік ерекшеліктеріне сүйене
отырып, жем-шөптің қорын, тиімді пайдалану жолдарын шешуге мүмкіндік туады.
Құрғақ жылдары өсімдіктердің азықтық құнының 1,5-2 есе төмендеп
кететінін байқауға болады. Сондықтан жайылымдық жерлерді пайдалану өсімдік
түрлерінің биоэкологиялық ерекшелігін, өнімділігін, мезгілдік даму ритімін
есепке алуды талап етеді. Осыған байланысты табиғи жайылымдарды тиімді
пайдалану мен жақсарту шаралары ғылыми тұрғыда көп жылдық биоэкологиялық
мәліметтерді пайдалануды талап етеді.
Елімізде шалғынды, шабындықты жерлерді жақсартуда елеулі
жетістіктерге қол жетіп отырғанымен, әлі күнге дейін шешімін таппаған
күрделі мәселелер жеткілікті. Сондықтан да жоғарғы экономикалық
көрсеткішке жету жолында жүзеге асырылатын жұмыстар баршылық. Табиғи
жайылымдарды жақсарту жолында жасанды азық түлік базасын құру, суландыру
жұмыстарын жүргізген дұрыс.
Метерологиялық жағдайдың аномальды көрсеткіштері вегетациялық
кезеңнің ғана емес жалпы өсімдік жамылғысының өзгерісіне, өнімділігіне әсер
етеді. Сондықтан стационарлық ізденістер жүргізу арқылы азық – түлік
картасын түсірген жөн. Өйткені өсімдік өнімділігі кең аумақта өзгеріп
отырады яғни кеңістікте әр қалай. Мысалы, Арал теңізінің солтүстік
бөлігіндегі жусанды жайылымдарда 10 жылдың 4 – 5-інде өнім төмен, ал 3 –
уінде орташа, 2 –уінде жоғары яғни өнімділігі нашар кезең -50-60%,орташа
өнімділік - 30%, ал ең жоғары көрсеткіш – 15-20% қана.
Шабындықты жерлерді тиімді пайдалану көптеген көрсеткіштерге: өсімдік
түрлеріне, биологиялық ерекшелігіне, тамырының таралуы және жер беті мен
жер асты органдарының қарым – қатынасына негізделеді.
Шөлейт зонасы өсімдіктерінің келесі бір еркшеліктері – вегетациялық
кезеңнің ұзақтығы – көптеген өсімдіктер вегетация кезінде,ал кейбіреулері
вегетациялық кезең аяқталған соң жеуге тиімді. Сондықтан мал жаю уақытын
жоспарлау мен ауыспалы жайылым құрудың маңызы зор. Ауыспалы жайылымды
жоспарлағанда жайылымда қандай өсімдік топтары өседі, алып жатқан ауданы
қанша екендігін де есепке алу керек. Өйткені өсімдік жамылғысының
вегетациялық кезеңіне, малдың оны пайдалану жағдайына байланысты жайылымдар
күздік, жаздық, қыс пен көктем айлары жайылымдары деп бөлінеді. Бірақ бұл
Қазақстан территориясы бойынша біртекті ауыспалы жайылым сұлбасын құру
әлі мүмкін емес. Өйткені, алдымен әрбір жеклеген шаруашылықтар мен облыстар
көлемінде осындай сұлбалар болуы тиіс.
Әрбәр жекелеген жайылымдар үшін мейлі ол жусанды құмды жайылым болсын
демалыс беріп тұру керек, оның ұзақтылығы жайылым түріне байланысты. Құмды
жайылымдарда үнемі, ал жусанды жайылым үшін өнімділігі орташа жылдарда,
өйткені өсімдігі мүлдем жойылып кетекен жусанды жайылымдардың қайтып орнына
келуі үшін 10 – 15жыл қажет.
Жайылымды жерлерді тиімді пайдалану жұмыстары жайылымды дұрыс
бағалау, оның ылғалмен қамтамасыз етілу деңгейін анықтау, өнімділікті
болжау мәліметтерін дұрыс пайдалану, керек кезде оған өзгерістер негізу
сияқты мағлұматтарға негізделеді. Ауыспалы жайылым сұлбасын өнімділікті
болжау мәліметтерін есепке алмай пайдалану жағымсыз нәтиже беруі мүмкін.
Мысалы, жайылымда быйыл бір-екі рет мал жаю жоспарланып отыр дейік, болжау
бойынша өнімділік нашар, сондықтан екі рет жаю тиімсіз біреуіде
жеткілікті. Өйткені эрозиялық және эолдық процесстер үдеуі мүмкін.
Сондықтан ауыспалы егістік сұлбасына болжау мәліметтерін пайдалана отырып,
өзгеріс енгізсе жайылымның экономикалық көрсеткіші артады. Соңғы уақытқа
дейінгі ғылыми мәліметтерге негізделген ауыспалы жайылым сұлбаларына көп
көңіл аударылмай келді.Жайылымды жерлерді жақсартуда екі әдіс кеңінен
қолданылады: бірінші жайылым мен шабындықты түбірімен жақсарту – ол үшін
территория жыртылады да қайтадан қолдан басқа өсімдік егіледі; екінші
табиғи өсімдік жамылғысы сақталады, су режимі реттеледі, химиялық
тыңайтқыштар жіберіледі.
Соңғы жылдары табиғи шөлді жайылымдарда құрғақтануды болдырмау үшін
кулис әдісімен ( ұзын сабақты өсімдіктер егу) бұталы өсімдіктер егеді( ақ
және қара сексеуіл, жыңғыл т.б.)
Жасанды шабындықтар мен жайылымдар ұйымдастыру үшін жабайы, бірақ
нәрлі сапасы жоғары өсімдіктер егу жақсы жолға қойылған. Әр түрлі
агротехникалық шараларды пайдалана отырып кейреуік, изен сияқты жабайы
өсімдіктер егіле бастады. Бұл өсімдіктер АҚШ пен Канада елдерінің шөлді
аймақтарының жайылымдарында да пайдаланылып жақсы нәтиже беріп отыр 3 .
Қалалық ландшафттар, ондағы қоныстанған алуан түрлі іс-әрекетінің
нәтижесіндегі табиғи ортаның түбегейлі өзгеруінен қалыптасады. Үйлердің
тұрғызылған үлескілері (селитебные участки) мен табиғи ортаның үйлесімді
бірлістігі қалалық ландшафттардың негізгі өндірістік қызметін (функциясын)
атқарып, сипатын анықтайды. Табиғаттың бастапқы қасиетінің өзгеру үрдісі
қаладағы халықтың санына, шаһардың өсу екпінділігіне, ондағы өндіріс
орындарының түрлері мен қоршаған ортаға әсер ету деңгейіне байланысты
болады. Алдын-ала дұрыс жобаланған қалалардың аумағында таби ландшафттар
мен қалалық-өндірістік құрылымдардың территориялық тепе-теңдігі сақталып,
алғашқы – табиғи кешен мен мәдениеттендірілген (урбанизацияланған)
ландшафттардың арасындағы үйлесімділік экологиялық оңтайландыру дәрежесіне
дейін дамиды. Мұндай жағдайда жалпы қалалық ландшафттың шеңберінде орман
шаруашылық, рекрациондық, ауыл шаруашылық, антропогендік ландшафттар пайда
болып, әр-қайсысы өзінің бағытында дами береді. Олай болса, ландшафттарға
бейімділік концепциясының әдіснамалық ұстанымдарының заңдылықтарын қалалық
ландшафттарды игеру мен пайдалануда экологияландыру тұрғысынан толық
пайдалануға мүмкіндік туындатады. Бұл жөніндегі ғылыми жұмыстарды
В.В.Владимиров 4 және тағы басқалардың ұсыныстық жобасымен жүргізуге
болады (1-кесте).

1 – кесте. Қала құрылыстық-геоэкологиялық нысандардың табиғи ортамен
байланысын зертеу жобасы

Қалалық Нысандар Орта Қалалық
ландшафттардағы ландшафттардың
геоэкологиялық дамуына арналған
зерттеудің бағдарлама
бағыттары
1.Әлеуметтік-эконАнтропогендік Антропогендік өзгергенТіршілік ортасын
омикалық ландшафттар ортаның тіршілік қоры қалыптастыру
ретінде қарастыру
2. ГеоэкологиялықТабиғи ұдайы Бағатталған шаруашылықГеожүйені сақтау
өндіру әрекеттің жағдайындағыжәне қайтадан
үрдісіндегі қалыптасқан қалпына келтіру
геожүйе антропогендік қайта жағдайларын
құрылған орта қамтамасыз ету.

Кестеде көрсетілгендей, ірі қалалардағы қалыптасатын ландшафттарды
ерекше техногендік сипатта қарастырып, қаланың құрылатын жеріндегі табиғи
ландшафттар мен жаңа бөлік (компонент) болып табылатын техногендік
жақындықты қоғамдық өндірістің даму үрдістерімен үйлестіре зерттеу
мүмкіндігі бар. Қалалық ландшафттарды зерттеуде Ю.Г.Тютюник 5 пен
Э.Г.Коломыктың 6 әдіснамалық ұсыныстарын да пайдалануға болады.
Техногендік ландшафттар (бұдан кейін ТЛ) табиғи-антропогендік құрылым.
А.Е. Ферсманның 7 пікірі бойынша техногенез терминін адамзаттың
қоршаған ортаға техникалық іс-әрекеті, инженерлік, химиялық,
ауылшаруашылықтық, т.б. үрдістердің әсер ету нәтижесінде қалыптасқан
геохимиялық және минералогиялық өзгерістердің жиынтығы, яғни ТЛ техногендік
факторлардың (бұдан кейін ТФ) қоршаған ортаға әсерлерінен пайда болады.
Қазіргі заманның негізгі ТФ-на тау-кен мен мұнай-газ өндіруден туындайтын
және көлемді құрылыс пен транспорттардың әсерлерінен пайда болатын
антропогендік факторлар жатады. Бұл ластандырушы көздері нүктелі, сызықты
және территориалды болып бөлінеді. Бірақ, ТЛ ареалымен оны ластандырушы
көздердің шығу нүктесі немесе сызықтық жайғасулары кейде сәйкес келмейді.
Бұл құбылыс ландшафттардың өзара табиғи қарым-қатынас заңдылықтарымен
түсіндіріледі, ал қалыптасқан ТЛ-дың қоршаған ортаға әсері территориалды
жағынан әлдеқайда мол жерді қамтиды.
Кейіннен Р.К.Баландин 8 бұл терминнің толық анықтамасын беріп, жер
қыртысының қайта құрылу үрдісі деп атаған. Ландшафттарға әсер етуші
техногендік өзгерістерді ғылыми тұрғыдан зерттеп, тиянақтау геотехникалық
жүйелер туралы концепция жасағаннан кейін қарқынды бағыт алды. Бірақ,
кейінгі кезге дейін техногендік ластануды зерттеу салалық бағытта болды.
Мысалы, табиғаттағы ағын суларға, ауа қабатына, топыраққа, т.б. жеке-жеке
әсер ететін факторлар анықталды, ал қазіргі уақытта бұл зерттеулер кешенді
экологиялық бағыт алуда.
Қазіргі заманның жоғарыда көрсетілген ТФ түрлерінен басқа, Қазақстан
аумағындағы өте зиянды зардаптары зымырандарды тасушы (ракетоноситель) бар
факторлардың қатарына – ғарыштық аппараттардың жағар майларының ыдыраған
өнімдерінің және радионуклидтердің ландшафттарға тигізетін әсерлері.
Бұлардың біріншісі, негізінен, Республикадағы ұсақ шоқылы аймақтарға әсер
етсе, екіншісінің алапат көзі Шығыс Қазақстан облысында жатыр.
Зымырандар кешендерінің толық ыдырамаған жанар майларының негізгі түрі
– симметриясыз диметилгидразин (СДМГ) және оның түрлері (гептил –
(CH3)2N2H2). СДМГ жер бетімен ауаға таралуы – зымырандардың ғарышқа ұшып
кеткендерінен және апатқа ұшыраған түрлерінен де тарайды. Біріншісі – ХХ
ғасырдың 60-жылдарынан бастап Байқоңырдан дамылсыз ұшырылатын зымырандардан
шашырап, бірнеше жүздеген мың шаршы километрге дейін жетеді. Ал, Днепр
пен Протондардың ғарышқа жетпей апатқа ұшыраулары 6 рет болып (соңғысы
Протон-М немесе Бриз-М 05.09.2007 ж.), мүлдем пайдаланбаған, ыдырап
үлгермеген СДМГ 3600 тоннасы Қарағанды облысының аумағын ластап,
топырақтағы мөлшері ШК-дан 17 есе артқан. Осылардың нәтижесінде жаңадан
техногендік ландшафттардың түрлері пайда болып, биосфераның, оның ішінде,
топырақ жабындысы мен өсімдік жамылғылық бөліктеріне ерекше әсерлерін
тигізді. Мысалы, Т.В. Корлеваның 9 мәліметтері бойынша Қазақстанның
шөлейт белдеміндегі құба топырақтардың 1 кг-да гептилдің мөлшері 18 мг-ға,
яғни шектік концентрация (ШК – ПДК) 180 есеге жететін көрінеді. Бұл заттар
топырақтың жоғарғы қабатындағы шаңды фракциясына сіңіп, жауын-шашынның
әсерінен төменгі иллювиалды қабатына өтіп, сорбциалық геохимиялық кедергі
(барьер) бөлігінде ұсталып қалады екен. Топырақтағы қара шіріктердің
мөлшерлеріне қарай СДМГ гумустық қабаттарында тұрақты сіңген күйлеріне
көшеді. Әсіресе, гумусы мол ойпаңдар мен Нұра, Сарысу өзендерінің бойында
мол мөлшерде жиналады. Ал, Байқоңыр аумағы мен Орталық Қазақстандағы ұсақ
шоқылардағы өсімдіктер құрамында гептилдің мөлшері (құрғақ күйінде) 224
мгкг-ға дейін жеткен кездері болған.
Сонымен, гептил деп аталатын зымырандарды ұшыруға пайдаланатын жанар
майлардың сіңіргіш (адсорбция) қабілеттілігінің өте жоғары болғандығынан,
топырақтарда сақталу ұзақтығы ондаған жылдардан асып кететін көрінеді.
Сондықтан ЛБМШЖ жобалауда бұл заттарды ықтияттылықпен зерттеп,
ландшафттарды экологиялық бағалау қажеттіліктері туындайды. Мұны іске асыру
үшін Т.В. Корлеваның 10 ұсынған ұстанымын басшылыққа алуға болады.
1 – сұлба. Зымырандық жанар майлардың ландшафттарға, жануарлар мен
адамдарға әсер ету сұлбасы (схемасы)

Соңғы кезде Мәскеудің М.В.Ломоносов атындағы мемлекеттік университеті
мен әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті ғалымдарымен бірігіп және
Ө.Ө.Оспанов атындағы (Алматыдағы) топырақтану Институтының зерттеушілері
СДМГ-нің табиғаттағы өзгерістерін жан-жақты тексеріп, олардың зиянды
мөлшері мен тигізіп үлгерген кесапаттарын жоюдың жолдарын іздестіруде. Бұл
жұмыстардың нәтижелері ландшафттарға бейімделген егіншілік және мал
шаруашылығының жүйесін (ЛБЕМЖ) қалыптастыруда экологиялық маңызының зор
екендігі күмән тудырмауға тиіс.
Қазақстандағы ЛБЕМЖ қалыптастырудағы еске алып, бағасын беретін
экологиялық факторлардың тағы бір зор мәні бар құбылысы – Республикамыздың
басым аумағының радионуклидтермен ластанды. Мұның негізгі таралған көзі –
1949-жылдың 29 тамызынан басталған Семей қаласының маңындағы ядролық
қопарылыспен, осы жерде 1953-жылғы 12 тамызда болған сутектік бомбаны
сынау. Бұл қатыгездік апаттар үнемі жалғасып, 88 рет ауада, 25 – жер
бетінде, 398 – жер астында жойқын әртүрлі бомбалар сыналып, барлығы 498-ге
жетті. Бұлардың жалпы жиынтығы 16,5 млнт тротилді эквивалент болды.
Бұлардан басқа, Азғырдағы Галит полигонында 17, Орал қаласынан 140 км
жердегі Лира полигонында 6 жер асты қопарылыстары іске асты. Сөйтіп,
Семейден басқа, Қазақстан территориясында 34 ядролық сынақ жүрді. Бұлардың
қатарында: Шаған, Сайөтіс, Сарыөзен, Атыраудағы Тайсойғандарда бар 11.
Жоғарыдағы қосымша, Республикамыздың радиациялық жағдайына зиянды үлес
қосатын 5 ғылыми-зерттеу атомдық реакторлардың, 7-ден астам уранды өндіруші
және өңдеуші мекемелердің үнемі іс-әрекетте екендігін айта кету жөн.
Міне, осылардың барлығы еліміздегі егіншілік пен малшаруашылықтық –
ландшафттардың экологиялық қал-ахуалына әсерін тигізбей қойған жоқ. Мысалы,
тек қана Семей полигонының көлемі 18500 шаршы километр болса, Тайсойғанда
750 шаршы км-ге жетеді. Осы көлемдердегі ядролық ластандырушы көздерінде
пайда болған экологиялық залалдардың жан-жаққа таралып, алыс қашықтықтарда
кең көлемді жиналу (аккумуляциялық) алаңдарын түзетіндігі белгілі жағдай.
Мұндағы ландшафттар радионуклидтердің, ауа арқылы аэрозольдық түрімен де
ластанады. Мысалы, бұлардағы таулық өсімдіктерде 90 Sr мен 137 Cs-дің
концентрациясы 269-461 Бккг және жазықтықтардағы өсімдіктерде 3988-260000
Бккг мөлшерінде болады екен. Бұл жағдай, қазақстандық территорияның барлық
көлемін радионуклидтермен ластандырғанын байқауға болады. Олай болса, ЛБЕЖ
жобалау барысында, радионуклидтермен ластанған ландшафттарға экологиялық
баға беру қажеттілігі туындайды. Бұл жөнінде біраз әдістемелер бар. Оларды
осы еңбектің арнаулы таралауларында толық тоқталамыз.
Агроландшафттар туралы ұғым адамзаттың табиғат қорларын өздерінің,
тіршілігіне пайдаланудан бастап, пайдалы өсімдіктерді мәдениеттендіре өсіру
барысында жалғасты. Бұл үрдіс, мезолит дәуіріндегі яғни осыдан 14 мың жыл
бұрын, алғашқы егіншілік кәсібінің басталуымен сәйкес келеді деп
тұжырымдауға болады. Себебі, жаңадан пайда болған өсімдіктердің түрлерін
көбейту және одан мол өнім алу үшін “ыңғайлы” жер үлескілерін таңдауға тура
келген. Ондай жерлер (ландшафтар) ірі өзен аңғарлары мен ауа-райы қолайлы
тау етектерінде жайғасатыны белгілі. Ал, қазіргі кезде адам баласының
қолдан егін өсіретін мәдени түрлері, жер бетіндегі: барлық флоралық
түрлердің 0,7% екендігі белгілі. Осылардың жер бетіндегі егілетін көлемі
12% болып, агроландшафтарды құрып отыр. Бұлардың басым көпшілігі оңтайлы
физикалық-географиялық жағдайлары бар территорияларда орналасқан.
География ғылымы мен егіншілік жүйесінде “ауылшаруашылықтық ландшафт
пен агроландшафт” деген терминдер қолданады. Біздің ойымызша, бұл екі
ұғымдық терминдердің жігін ашу қажет сияқты. “Ауылшаруашылықтық ландшафт”
дегеніміз ауылшаруашық қажеттілігіне пайдаланатын және оның әсерінен
қалыптасып, қызмет (функция) ететін ландшафтар (ГОСТ-17.87.1.02.88). Ал,
“агроландшафт” дегеніміз - ең негізгі агроэкологиялық факторлардың бір
тұтастығымымен айқындалатын және қызметі (функциясы) біркелкі тізбектегі
заттар мен қуаттың (энергия) миграциялану шегінде жүретін геожүйе. Сонымен,
біріншісі - жалпы шаруашылықтың және әлеуметтік ұғымдық сипатта болса,
екіншісі - егіншілік үрдісті іске асыратын нысан ретінде қарастырылады.
Бұл, агроэкологиялық типтеу (типизация) тұрғысында жерлерді агроэкологиялық
топтастыру ұғымына сәйкес келеді, ал күнделікті ғылыми термин ретінде
“агроландшафт” түсінігінің қолдануы - агрономдық және экологиялық -
географиялық ортада егіншілік ландшафттарының ұсынымдары мен әдістерін
зерттеумен байланысты екенін ескерткен жөн. Әдетте, “ауылшаруашылықтық”
және “агроландшафтар” өзара синоним ретінде қолданыста болады 12.
Агроландшафтардың түпкі тегі табиғи ландшафттар екендігі белгілі. 2-
сұлбада көрсетілген кеңістіктегі агроландшафттардың негіздемелік (базовый)
моделінде берілген. Бұларды сол қалпында сақтап қалу мүмкін емес. Өйткені
адамзат қоғамының даму барысында, антропогенез әсерінен, олардың тылмыс
кешендерінің деңгейі, сандық-сапалық көрсеткіштері өзгеріп отырады. Оларға
агротехнологиялық негізінен, егіншілікте қолданылатын шаралар
(тыңайтқыштар, өңдеу, моноценоздар, т.б.) елеулі әсер етеді. Осылайша,
табиғи кешендердің шеңберінде, табиғи жүйелердің себеп-салдарының тығыз
байланыстық құрылымдары мен функциялдық қасиеттерінің ерекшеленген табиғи-
антропогендік жаңа табиғи болмысы - агроландшафтар дамып, қалыптасады.
Бұлар Жер шарындағы барлық елдердің ауылшаруашылық өнімдерінің көзі болып
табылады, ал қазақстан болса, жерлерінің қоры бойынша ТМД елдерінде 2-орын
алып (272,3 млн. га жердің), 222,6 млн га жері ауылшаруашылығында
пайдаланылып (81,7%) 36 млн га бөлігі айдалған (16,1%). Жыртылған жерлер
тәлімі және суармалы егіншілік жүйесімен қамтылып әлемде (Үндістан, Ресей;
АҚШ, Қытай, Канададан кейін) 6-орын алады.

1.2 Табиғи ландшафт қорларын дұрыс пайдаланбау салдарынан (КСРО
кезінде) жайылым өнімділігінің төмендеу себептері
КСРО кезінде жүйесіз пайдалану мен басқа да келеңсіз жәйттердің
салдарынан жайылымдардың тозуы белең алып, олардың өнімділігі төмендеген.
Осындай орынсыз жағдай жайылымдық экожүйелердің табиғи тепе-тендігінің
бұзылуынан, топырақ пен өсімдік жамылғысының тозуынан (деградация)
туындағаны белгілі әсіресе Республикамыздағы шөлейттену аумағы уақыт өткен
сайын арта түсті.
Малдарды шамадан тыс жаюдың кері әсері, негізінен үш құбылысқа:
өсімдіктер құрамының өзгеруіне, экологиялық-физиологиялық процесстер мен
ортаның бұзылуына әкеліп соқтырды. Мал жаю ең алдымен, пластикалык заттар
қорының өсімдік тәндерінде таралуын, жұмсалуын және жинақталу
(ырғақтылығын) бұзады. Көп қайтара желінген өсімдіктердің жаңа өскіндер
беру қабілеті төмендейді. Бұл қоректік заттар қорының шектен тыс
шығындалуьна тікелей байланысты.
Өсімдіктің жер бетіндегі бөлігінің азаюы, оның тамыр жүйесіне де кері
әсерін тигізеді. Тамырлары топырақтың беткі қабатында қалыптасып, тереңге
бойламайды. Яғни тамыр жүйесінің топырақтың төменгі қабатынан ылғал copy
мүмкіндігі шектеледі. Бұл құрғақ ауа-райы жағдайында өсімдіктің
қуаңшылыққа, аязға төзімділігін төмендетеді.
2 – сұлба.
Кеңістіктегі агроландшафтардың негіздемелік (базовой) моделі

Дүниежүзілік тәжірибеде жайылымдарды пайдалануға байланысты тарихи
процесс - малдарды жүйесіз жайып-бағу; -көлемді өрістерге жайып-бағу;
-шағын өрістсрге жайып бағу; -мөлшерлі үлестік өрістерге жайып-бағу сияқты
бірізділікпен өтті.
Малдарды жүйесіз жайып-бағу — бұл ежелгі әдіс еді, ал оның орнын
көлемді өрістерге жайып-бағу басты. Шағын өрістерге жайып бағу тәжірибеге,
яғни өндірістік қолданысқа өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдары енген. Ал,
мөлшерлі үлестік өрістерге жайып бағу, ең алдыңғы қатарлы жүйе ретінде, мал
шаруашылығы жоғары қарқынмен дамыған елдерде өткен ғасырдың 50-жылдарында
кеңінен енгізіле бастады. Бұл жүйелердің еркін жайып бағудан басқасынын
барлығында да жайылымдарды міндетті түрде өрістерге бөлу мен оларды
қоршайтын тұрақты және қозғалмалы тасымалданатын бөлшектелген қашалардың
болуы кажет екенін көрсетті 13.
Мал жаю, жайылымдағы өсімдіктердің (мал азығы қорлары) тіршілік етуіне
тікелей әсер ететіндіктен жайылымдарды жүйесіз пайдалану (малдарды
мөлшерден көп жаю) жайылымдық эко-жүйенің бұзылуына, сонан соң, оны қайта
қалпына келтіру жолдарын қарастыруға әкеліп соғады.
Жайылымдардың қайта жаңарып және ұдайы қалпына келіп отыру қабілетін
тұрақты түрде қамтамасыз ету үшін, оларды экологиялық және биологиялық
тұрғыдан мүмкін болатындай көлемді ғана пайдалану қажет екенін дүниежүзінің
түрлі табиғи аймақтарындағы жайылымдарда жүргізіліп жатқан ғылыми
зерттеулер көрсетіп отыр. Жайылымның азық сыйымдылығы мен оған жаятын мал
басының сәйкес келуі - мал жаюдың негізгі ұтымды ұстанымы болып табылады.
Бұл ұстанымды бұзу бүтіндей жайылымдық шаруашылыктың дамуына кері әсерін
тигізеді.
Мәселен, американдық ғалымдардың мәліметтері бойынша 14, АҚШ-та
малазықтық табиғи алқаптарды ұзак уақыт бойы жүйесіз пайдалану жайылым
сапасының ауытқуына және ондағы шөптер өнімділігінің төмендеуіне әкеліп
соқтырған. Мұндай жағдайлар жайылымда малдардың шамадан тыс көп болуынан,
жазғы кезеңде сантүрлі шөптердің өзінің желінген бөліктерін қалпына келтіру
қабілетінің, қайта орнына келмейтіндей дәрежеде бұзылуынан, күзгі кезеңде
шөптердің ескі қалдықтарының көбейіп кетуінен болып отыр. Жайылымдарды
сауықтыру үшін, қоршалған өрістерде малды қысқа мерзімде жайып бағу және
шөптердің жас өскіндерін жиі-жиі жегізу ұсынылған.
Алайда, Нью-Мексико штаты университетінің зерттеулері көрсетіп
отырғандай, бағудың қоршаулы өрістік жүйесі (загон) малазықтық алқаптардың
өнімділігін тұрақтандыруға байланысты өзекті мәселелерді толық шеше
алмайды. Малды бағудың өрістік жүйесі, жайылым көлемі бірлігіне шаққанда,
жалпы салмақ қосу көрсеткішін арттыруға мүмкіндік береді, бірақ бұл
жеткіліксіз. Қоршаулы өрістік жүйе жағдайында, жазғы маусымда мал азығы
корының қайта калпына келуіне мүмкіндік болмайды, әрі қоректік заттар
айналымында азоттың шығыны артады.
Қуаңшылық аймақтардағы ылғал өте тапшы болғанда, өрістердің көлемі
ұлғаяды және қоршаулар, қашалар тұрғызу мен басқа да жұмыстарға байланысты
шығындар артады. Сондықтан да, жайылымдық жүйелерді, бірге өмір сүретін
өсімдіктер топтарының пайда болу кезінен тіршілігін жойғанға дейінгі даму
процесіндегі (онтогенез) қайшылықтарды, ылғалдандырудың қолайлы
тәртіптерін, фермерлік шаруашылықтардың экономикалық мүмкіндіктерін одан
әрі зерттей түсу ұсынылған.
Малдарды өрістерде бағу ісінде жақсы жетістіктерге қол жеткізу үшін,
аткарылар белсенді жұмыс түрлері, негізінен, мыналар: қосымша шөптер егу,
тыңайтқыштармен коректендіру, жанбырлатып суару, мал жаю барысында
жайылымды пайдаланудың деңгейін және жайып бағу тәртіптерін катаң сақтау
15.
Р.R.Вutlег 16 мәліметтері бойынша, өсімдіктер тегіне әсер ету мен
қуаңшылық, кезеңдердің болып тұруы салдарынан, Оңтүстік Австралиядағы
табиғи жайьлымдардың айтарлықтай бөлігі тозып біткен және олар қолда бар
мал басын жемшөппен жеткілікті түрде қамтамасыз ете алмай отыр. Осыған
байланысты, ол елде, малазықтық табиғи алқаптарды жақсартуға арналған
жобалар жасалуда. Бұл жобалар негізінен, су мен желдің зардабынан болатын
эрозияның деңгейін азайтуды, жайылымда шүйгін шөп қорын жасауды, оларды
ұтымды пайдалануды карастырады.
Бірінші кезеңде ауаның температурасы +50°С-ден +5°С-ге дейін болатың,
жауьш-шашын мөлшері 150 мм-ден 200 мм-ге дсйін түсетін аймақтардағы
малазықтық алқаптарды есепке алу жұмыстары кеңінен жүргізілуде. Ол жерлерде
өсетін негізгі өсімдіктер жусанның бірнеше түрлері. Беткейлердің
құламалары көлбеуінің деңгейлеріне байланысты жер өндеудің дискілеу,
жалдандыра өндеу, тікшелеу, баурайларды көлденеңінен жырту, үңги өңдеу
сияқты түрлі нұсқалары ұсынылады. Ұрық байлауы (дәнденуі) мен ұшпа-
тұқымдарының таралуы ерекше болатын түрлі алабота туыстастарын егу
жоспарланған. Екінші кезеңде егу, шөптердің түрлерін тандап алу
тәсілдеріне, топырақты дайындауға байланысты әртүрлі тәжірибелер жүргізу
қарастырылған. Үшінші кезеңде жақсартылған жайылымдық алқаптарды
пайдалануға байланысты тәжірибелер жасау жоспарланған. Қазіргі кезде
өсімдіктердің түрлері мен сорттарын таңдап алуға байланысты бірқатар
тәжірибелер жүргізіліп, олардың жерсінуіне қолайлы жағдайлар туғызатын
жұмыс түрлері (үстемелеп себу, отырғызу, өсімдіктердің белгілі бір
бөліктерінен жаңа ұрпак алу) зерттелуде. Онымен қоса, басты мәселе мал жаю
кезінде жайылымға түсетін жүктеме деңгейін зерттеу болып қалып отыр 17.
А.Н. Байрашев 18 тозған жайылымдар пайда болуының, малазықтық табиғи
алқаптардың мал жемейтін және улы өсімдік түрлерінің көбейіп кетуінің басты
себебі - жайылымдарды жүйесіз пайдалану мен оның сумен қамтамасыз етілген
өрістеріне малды шамадан тыс жаю екендігін нақтылай түседі. Мұны
Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағында біздің 19 жүргізген зерттеулер
нәтижелері де растап, белгілі бір өріске мал басын көп шоғырландыру
топырақтың ылғалдық және физикалық қасиеттерін нашарлататыны, құнарлылығын
төмендететіні, сондай-ақ алқаптардың өнімділігіне кері әсер ететіні
анықталды.
Кейбір авторлар 20 атап көрсеткендей, бір өрісте немесе көлемді
алқаптарда ерте көктемнен күздің соңьна дейін, ал кейбір аумақтарда, тіпті
қыс кезінде де шамадан тыс көп малды үздіксіз және белгілі мөлшерден тыс
ұзақ мерзімде жаю салдарынан, мал сүйсініп жейтін көпшілік шөптердің
өсімдіктер құрамынан өте аз уақыт ішінде шығып қалуына, ондағы
өсімдіктердің сиреуіне, жайылымдарды мал жемейтін және арам шөптердің басып
кетуіне, ал бара-бара мал өрістерінің шиырлануына, жайылымдардың жел
эрозиясына ұшырауына әкеп соқтыратын жағдай өткен ғасырдың 80-жылдарының
орта шенінде-ақ басталғанды.
Зерттеушілердің мәліметтері бойынша, бірінші кезекте, су көздері, мал
қоралары, ауылдар мен елді мекендер маңындағы жайылымдық алқаптардағы
шөптердің жағдайлары нашарлаған. Бара-бара, тозған жайылымдар радиусы мал
жайылатын және демалатын жерлерден 2-3 шақырымға дейін ұзарған. Ауылдар мен
елді мекендердің айналасындағы шиырланған жайылымдар радиусы кейбір
куаңшылық аудандарда 5-7 шақырымға дейін жеткен. Қазақ ССР-ы АШМ-нің
мәліметтері бойынша, сол жылдардағы шиырланған және мал жемейтін шөптер
басып кеткен жайылымдар көлемі 12 млн. гектарды кұраған 21.
S. Robinson, E. Milner, I. Alimaеv 22Орталык Азия жайылымдарының
тозу себептерінің сырын аша келіп, бұл жағымсыз құбылыстың ең бастапқы
себебін көрсетіп берді. Олардың ұзақ жылдар бойындағы статистикалық
мәліметгері мен жүргізілген ғылыми тәжірибелерді талдауға негізделген
пікірлері бойынша, жайылымдық аумақтардың айналымнан шығып калуы —
жайылымға түсетін жүктеме деңгейінің, мал жаю тәсілдері мен мерзімдерінің,
жайылымдарды толық пайдалану коэффициентінің, т.б. шаралар кешенінің
сақталмауынан туындаған. Осыларды нақты айта келіп, авторлар малдарды
жайылымға мөлшерден тыс шоғырландыру ең басты кері әсер етуші күш екенін
атап көрсетеді.
Профессор З.Ш.Шамсутдинов 23, өсімдіктердің тегіне әсер етуші адам
ықпалы мен техногендік ықпалдардың қысымы салдарынан, экологиялық тұрғыдан
алғанда, адамдардың тіршілігіне қолайсыз және мал шаруашылығын дамытуға
ыңғайсыз қуаңшылық аймақтардың соңғы 25-30 жыл ішінде одан да бетер
нашарлап кеткендігін айтады. Жайылымдарды экологиялық тұрғыдан ұтымды
пайдалана алмау етті бағыттағы ірі қара мен қой шаруашылықтарының мал
шаруашылығының тұракты саласы ретінде дамуын тежеуде. Мұндай жағдайда,
жайылымдардың айналымнан түбегейлі шығып қалуы мен тозу процестерінің
асқынуына жол бермейтін, жайылымдық шаруашылықтардың немесе тұтастай
алғанда, жайылымдық мал шаруашылығы өнімділігінің өсуі мен тұрақтылығын
қамтамасыз ететін шаралар мен амалдар қарастыру қажет.
Сонымен, зерттеушілер пікірлері “жайылымдық алқаптардың өнімділігін
ұзақ жылдар бойы сақтап қалудың басты шарттарының бірі - оларды экологиялық
тұрғыдан қауіпсіз деңгейде мөлшерлеу мен оларды пайдалану жағдайларын
реттеп отыру” дегенге тоғысады.
Жайылымдарды пайдалану негіздері В.Р. Вильямс 24, В.И. Евсеев 25,
И.В. Ларин 26, Л.Г. Раменский 27, С.П. Смелов 28, А.М. Дмитриев 29
сияқты ресейлік; Н.Т. Нечаева 30, Л.С. Гаевская 31, З.Ш. Шамсутдинов
32, О.И. Морозова 33, И. С. Амелин 34 секілді ортаазиялык; С.А.
Абдраимов 35, Л.Я. Курочкина 36, И.И. Алимаев 37, К.Ш. Смаилов 38,
К.А. Асанов 39, Ж.А. Жамбакин 40, С.А. Бедарев 41 және басқа да
ғалымдардың еңбектерінде кеңінен камтылған.
Малдарды жайылымдарда шамадан тыс мөлшерде және бір өрісте ұдайы жайып
баққанда, өсімдіктер жамылғысының өзгеру процесі мамандарға бұрыннан
белгілі. Кеңестік кезеңдегі ғылыми әдебиеттерде бұл мәселелерге қатысты
алғашқы мәлімдеме жасағандар: И.К. Пачоский 42, Б.А. Келлер 43, Г.Н.
Высоцкий 44, А. П. Шенников 45, С.П. Смелов 46, Л.Н. Соболев 47
және басқалар. Олар ауыл шаруашылығы малдарын жаю табиғи жайылымдардағы
өсімдіктердің қалыптасуына күшті ықпал ететін, мал жаю әсерінен барлық
табиғи ауарайлық аймақтардағы жайылымдар өсімдіктерінің өзгеріске
ұшырайтынын атап көрсетті.
Г.Н. Высоцкий мал жаю әсерінен жайылымдар шөптерінің өзгеріске
ұшырауының бастапқы кезеңін “бақташылықтық азаю” (дегрессия), сонан кейінгі
кезеңді пасквальдық азаю процесі деп атады. Бұл процесс жайылымдардағы
шөптердің өзгеруі өсімдіктер жамылғысының бүлінуі, шөп түрлерінің жалпы
азаюы мен жайылымдық азықтар сапасының төмендеуі салдарынан болып
жатқандығын білдіреді.
Р.И. Тоомре 48,49 мал жаю шөпті белгілі бір биіктікте оруға ұқсас
қарапайым процесс емес, оның жайылым шөптері мен оларды пайдаланатын малдар
арасындағы қарым-қатынастардың күрделі кешені екенін айтады. Шөп дайындау
науқанында өсімдіктерді олардың дамуының белгілі бір кезеңінде және шамамен
бірдей биіктікте орады. Ал жаю кезінде малдар өсімдіктерді әртүрлі
биіктікте және әртүрлі уақытта жейді. Мал жайылғанда шөпті орып алынған
азық сияқты шетінен жемейтінін, керісінше, оларды өз таңдауымен теріп
жейтінін атап айтқан жөн. Жайған кезде малдар шөптерді жеп кана қоймайды,
сонымен бірге таптап тастайды. Жаю салдарынан, топырақтың жоғарғы кабатының
тығыздылығы артады және оның су өткізгіштігі төмендейді де, ол өз
кезегінде, шөптердің өнімділігіне және одан кейін егілетін дақылдарға теріс
әсерін тигізеді.
И.А. Цаценкин 50 жайылымдарды маусымдық пайдаланудың маңыздылығы
туралы жазады. Ол мұны орнықтыру үшін, тек өсімдік қауымдастықтары ғана
емес, сондай-ақ малдардың түрлері мен топтары, аумақтың суландырылуы,
топырақ, жер бедері және басқа да ықпалдар туралы мәліметтерді білу қажет
деп есептейді.
Д.М. Тебердиев пен О.Н. Котельникова 51 Ресейдің орталық
қаратопырақсыз аймақтары жағдайларында шөптердің жоғары өнімділігі мен оның
ұзақ жылдар бойы сақталуын қамтамасыз ету үшін, ірі қараны жайып бағуды
нақты жағдайларды ескере отырып ұйымдастыру, басқаша айтқанда, көк
балаусаның өнімділігі гектарына 120 ц-ге дейін болғанда қоршаулы өрісте, ал
одан да жоғары болса, үлестік қоршаулы өрісте жаю керектігін ескертеді.
И.В. Ларин 52 малдарды жүйесіз жаю нәтижесінде, жайы-лымдардағы
өсімдіктердің түрлік құрамы мен олардың өнімділігі азаю бағытына қарай
өзгеретінін анықтаған. Мал жаю әсерінен, ең алдымен, түрлері аз өсімдіктер
саны кемиді. Осылайша, құрамнан шығып қалу көбінесе ылғалдылыктың азаюымен
түсіндіріледі.
Көп жылдық ғылыми зерттеулердің мәліметтеріне сүйене отырып,
Ж.А. Жамбакин 53 жайылымдарға мал жаймау барлық уақытта бірдей олардың
жағдайын жақсартатын ықпал болып табыла бермейді деген тұжырымға келді.
Оның айтуынша, жусанды-раңтәріздесті жайылымдарды тынықтыру кезеңінің
алғашқы жылдарында өсімдіктердің тіршілік жағдайларының көрсеткіштері біраз
жақсарған, олардың түрлік алуантүрлілігі артқан. Алайда, осы жайылымдарда
мал жайылмауынан, тынықтырудың оныншы жылында бағалы біржылдық шөптер
тобындағы жекелеген түрлердің, әсіресе, тік сабақты тасбеде, тарбақ мортық,
тарақбоз, тағы басқа шөптердің саны азайған. Бірте-бірте бұташық шөптердің
өсуі мен жетілуіне кері әсерін тигізген мүк пен қына басқан алқаптар көлемі
арта бастаған.
Кейбір авторлардың 54 пікірлсрі бойынша, өте көлемді жайылымдарды
отарлы мал шаруашылығына тиімді пайдалану үшін, міндетті түрде маусымдық
жайылымдарды тұрақты пайдалануға қажетті жағдайлар жасау, шалғындық-
жайылымдық шаруашылықтар ұйымдастыру, жайылымдарды су көздерімен, мал
айдайтын жолдармен қамтамасыз ету, өндірістік және тұрғын үйлермен
жабдықтау, жем-шөптің сақтық қорларын жасау және малазықтык алқаптарды
ұтымды пайдалану тәсілдерін қолдану кажет.
Әрбір нақты шаруашылықтың табиғи-экономикалық жағдайларын ескере
отырып, жайылым шаруашылығын бұлайша ұйымдастыру ауыл шаруашылығы
өндірісінің барлық салаларының дұрыс үйлесім табуына және жоспарлы дамуына
септігін тигізеді. Сондықтан, жайылым шаруашылығын ұйымдастыру тек
соншалықты ұйымдастыру шарасы ғана емес, ол кеңейтілген ұдайы өндірістің
дамуы мен қажетілігіне қатысты экономикалық заңдылықтардан туындайтын
шаруашылыктық шара болып та табылады. Авторлар сүтті бағыттағы тұқымдык ірі
қараның жайылымдағы малазықтық шөптердің 300-дей түрін, ал етті
бағыттағылар 600-ге жуығын пайдалана алатынын атап көрсетеді. Бұл жағдай -
малдардың Қазақстандағы табиғи жайылымдық алқаптардағы өсімдіктерді пайдаға
асыру қабілеттерінің мейлінше жоғары екенідігінің дәлелі.
П.П. Бегучев пен И.П. Леонтьева 55 “Қазақстанның оңтүстік-шығыс
жағдайларында жайылымдардың ұтымды пайдалану мәселесін қоршаулы өріс
аясында жайып бағу есебінен шешуге болмайды, өйткені ондағы жайылымдарда
көбіне шөлдік өсімдіктер түрлері өседі” дейді. Мәселен, Волгоград АШИ-ның
шалғындық шаруашылығы кафедрасы жүргізген тәжірибелер (1958—1963 жж.)
қоршаулы өрісте жайып бағу әдісі қолданылғанына қарамастан, Төменгі Еділ
бойының шөлейтті жайылымдарында жылына малды бір жерге екі қайтара ғана
жаюдың шөп өнімділігінің төмендеуі, сапасының нашарлауы сияқты жағдайлардан
сақтап қала алмайтынын анықтады.
Кезінде Өзбекстанда Бүкілодақтық қаракөл қой шаруашылығы ғылыми-
зерттеу институты жүргізген зерттеулер нәтижесінде 56, өсімдіктерді қайта
жаңарту үшін, келесі жылы олардың жылдық өсімінің 65-75%-ын қолданыстан
шығаруға болатыны белгілі болды. Малазықтық шөптердің жер бетіндегі
бөлігінің жылдық өнімінен шығарылатын мұндай мөлшері - малдардың
жайылымдардағы малазықтық өсімдіктерді жеу қарқындылығымен теңестірілген
деңгейі. Жылдық өсімді осындай деңгейде шығарып тастау өсімдіктердің өсуі
мен тұқымының қайта жаңаруы үшін қолайлы табиғи жағдайлар қалыптастырады,
өсімдік көлемінін жыл сайын ұдайы өсіп отыруы үшін алғышарттар жасайды және
өсімдіктер кауымы ішіндегі экологиялық байланыстардың бұзылуына мүмкіндік
бермейді, нәтижесінде, барлық жайылымдық экологиялық жүйенің тұрақтылығы
камтамасыз етіледі 57.
А.П. Мовсисянц 58 малазықтық алқаптарды дұрыс пайдалану, олардың
жоғары өнімділігін қамтамасыз ететінін, сыйымдылығын арттыратынын және
жайылым көлеміне деген қажеттілікті азайтатынын, жайылымдар мен малдардың
ішек құрттары ауыруынан сауығуына септігін тигізетінін, сондай-ақ ірі
қараның жаз бойына жоғары өнімділігін сақтайтынын атап көрсетті.
Өсімдіктердің тіршілігіне малдардьң жайылымдағы саны (мөлшерлік жаю
немесе жүктеме) мен оған жайылу ұзақтығының әсері өте зор. Жүргізілген
көптеген тәжірибелер мен бақылаулардың нәтижесінде, малдардың жайылымға
түсіретін мөлшерлік жүктемесінің шамадан тыс артуы оның шиырлануына өкеп
соғады да, нәтижесінде, топырақтың физикалық қасиеттері, жайылымдардың
ботаникалық құрамы, шөптердің көктеуі және өнімділігі нашарлайды 59.
Американдық зерттеушілер 60 АҚШ-тың оңтүстігінде малды үздіксіз,
мейлінше жиі жайып бағу, барлық жапырақтары түгелге дерлік желініп
қойылатын бойшаң өсімдіктердің жойылып кетуіне әкеп соғып жаткандығын атап
көрсетеді. Егер жапырақтарының басым көпшілігі үнемі жойылып отырса, онда
өсімдік тердің бойындағы қоректік заттар өте баяу калпына келеді. Малға
шамадан тыс жиі жегізбеу керектігінің тағы бір себебі — жайылымның сапасын
жоғалтатындығы. Жайылым шөптерінің өсіп-жетілуі барысында құрамындағы
кальций, фосфор және шикі протеин тез азаяды да, сапасы төмендегеннен кейін
желінбей қалады. Ішкі Тянь-Шанның жақсартылмаған шалғындық-далалық
субальпілік жайылымдарында жүргізілген тәжірибелер табиғи жайылымдардың
жағдайы айтарлықтай дәрежеде сол жерлерге ірі қараны жайып бағу жүйесімен,
бірінші кезекте, шөп қорларын толық пайдаланумен айқындалатынын көрсетті.
Бақылаулар жүргізу негізінде, әр қойды күніне 1,5 азық өлшемімен
қоректендіретін деңгейде, жайылым шөп қорларының 60%-на дейін жегізу кажет
екені анықталды. Бұл жайылымдардың бір гектарынан 75 килограмға дейін тірі
салмақ өсімін алуға және ондағы шен шүйгіңдерін тозудан сақтап қалуға
мүмкіндік берді 61.
Жайылымға түсетін жүктеме түрлері әсерлерін зерттеген Н. Т. Нечаева
62 төрт жыл бойы малды мейлінше көп шоғырландырып (жылына 1 гектарға 3,1
бастан) жайып баққанда, шөптің жалпы қорының едәуір азайғанын айтады.
Сонымен қатар, сиреген қияқ өлеңнің орнына көптеген нашар желінетін, тіпті
желінбейтін біржылдық астық тұкымдастар өсіп шыққан. Жайылымға түсетін
салмақ аз және орташа болғанда, бұталы-раңтәріздесті өрістердегі шөптесін
өсімдіктер сақталып қалған. Жүктеме мейлінше көп түскенде, жайылымдардағы
барлық азық қорының 75%-ы, орташа түскенде — 67%-ы, ал аз түскенде 54%-ы
желінген. Автордың пікірі бойынша, құмды шөлде ірі қараны жаюдың қолайлы
мөлшері — азықтық шөп қорының 65%-ын жегізу болып табылады.
А.Г. Давыдовтың мәлімдеуі бойынша 63, Забайкальеде ірі сабақты
азықтық шөптер (кияқөлең, құрақ, қамыс) өскен жайылымдық алқаптарды
пайдалануды тәртіпке келтіру жағы мейлінше өткір мәселеге айналған.
Бағзы заманнан қалыптасқан дәстүр бойынша, шабындық жерлер жылдың жылы
кезеңдерінде үш рет пайдаланылады: көктемде, әдеттегідей мамыр айы бойына,
тіпті соңғы кездері маусымның ортасына дейін, ал сонан соң шілде-тамызда
шөптер орылып пішенге жиналады; пішен жиналып болған бойда суық түскенге
дейін аңызға мал жаю басталады. Салыстырмалы түрде алғанда, аз ғана уакыт
болатын аязсыз кезеңде өсімдіктердің қоректік затгар жинау мен оның қорын
шығындау ырғағы күрт бұзылады. Тіпті, ірі сабақты түрлі шөптесіндерге қайта-
қайта мал жая беру ең жақсы деген малазықтық шөптердің өзара бәсекелестік
қабілетін төмендетеді. Нәтижесінде, олардың пішенінің өнімі айтарлықтай
төмеңдеп, сапасы нашарлайды. Сондықтан, жайылымдарды дұрыс пайдалануға
байланысты жасалатын бірінші шара — әрбір алқапты пайдаланарда оған түсетін
қолайлы жүктемені аныктап алу 64.
Жаятын мал санының жоғары, орташа және төменгі мөлшерлерінің жайылым
мен ірі қараның жағдайына тигізетін әсерін анықтау мақсатында, Монтана
штатындағы (АҚШ) жайылымдар жөніндегі “Майлз” тәжірибе станциясы, колайлы
және қолайсыз жылдарды коса есептегенде, айтарлықтай ұзақ кезең бойына
тәжірибе жүргізген. Оның нәтижелері жаятын малдың орташа мөлшері жайылымның
жағдайын нашарлатпайтынын, оған қоса, куаңшылық жылдардың өзінде ірі
қараның жоғары өнімділігін қамтамасыз ететінін және оларды сатқаннан пайда
түсетінін дәлелдеді 65.
Оңтүстік Австралия штатының шығысындағы тәлімі (бейнәм) жайылымдарда
әртүрлі тәсілмен пайдалана отырып жүргізілген ғылыми тәжірибелер қойларды
қоршаулы өрісте жыл бойына үздіксіз жаю, бір акр жерге 0,8 ісек қойдан
келгеннін өзінде, жоңышқаның жойылып кететінін көрсетті. Ал енді, алты
өрісті жайылым айналымы бар жүйеде бір акр жерге 1,2 ісектен астам
мөлшерден келгенде де, жоңышқаның өнімділігі мен тіршілік ету қабілеті
ойдағыдай болған, ал жайылымның 1 акр жеріне 2 ісектен келетіндей көп
жүктеме түскенде, жоңышқа өнімділігі төмендеген және төзімділігі жойылған
66.
Орталық Азия жайылымдарына шектеусіз түсірілетін салмақтың
өсімдіктерге кері әсер тигізетінін ағылшын зерттеушілері Kerven С. 67 мен
R. Benke 68 атап көрсеткен. Олардың пікірлері бойынша, мал шаруашылығын
шағын топтық ұтымды әдіспен жүргізуге бірқатар объективті себептер кедергі
келтіріп отырғандықтан, жайылымдардың тозуының басты себебі елді мекендер
маңайына ірі қараны шамадан тыс шоғырландыру болған көрінеді 69.
Жайылымдық өсімдіктердің тіршілігі мен өсіп-жетілуі көп жағдайларда,
олардың өз бойларына жинақтайтын қосалқы қоректік заттардың, көбінесе
көмірсулардың сипаты мен санына байланысты екені анықталды. Соңғылардың
шамадан тыс жиналуы өсімдік өркендерінің төменгі бөлігінде, баданаларында,
көген тамырларында, т.с.с. байқалып қалып жатады. Жиналған көмірсулар мен
өсімдіктердің даму қарқыны арасында тікелей байланыс бар. Өсімдіктердің
жапырақтары мен өркендерінің жиі-жиі жойылып отыруы көмірсулар қорының
мүлдем азаюына әкеп соғады және өсімдіктердің даму қарқынын төмендетеді
70.
Осыған байланысты, С. Арчер мен К. Банч 71 барлық жайылымдық кезең
бойына ондағы шөптердін өздерін қоректік заттар қорымен жеткілікті
қамтамасыз ете алатындай мөлшерде көк жапырақтарының болуы кажеттігін атап
көрсетеді. Бұл — барлық жайылымдық өсімдіктерге ортақ ереже.
К.А. Куркин мен Д.В. Якушев 72 жайылымдарды пайдалану санын еселеп
арттырғанда, шөптердің өнімділігін шектейтін себептердің бірі — көмірсулар
түріндегі қоректік заттар қорының тез шығын болып, өте жай толығатынын
анықтады. Сонымен қатар, шөптердің тамыр жүйесінің дамуы баяулап,
тамырлардың бәрі топырақтың тек жоғарғы қабатына ғана шоғырланады екен.
Көптеген отандық және шетелдік ғалымдардың зерттеулері жайылымдық азық
сапасының малдарды жаю сапасына байланысты қалай өзгеретінін анықтауға
арналған.
Ірі қараны азықтандырудың кезкелген түрі, оның ішінде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.