Маңғышлақ мұнай-газ аймағы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І тарау. Физика.географиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Географиялық орыны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Қысқаша зерттеу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Геологиялық құрылу, рельефтің негізгі кескні ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.4 Климат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.5 Гидрогеологиялық және гидрохимиялық сипаттамасы және олардың экологиялық бағасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.6 Өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ тарау. Топырақ пен топырақ жамылғысы. Топырақтардың экология.генетикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Ашық құба шөл топырақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Сортаң топырақтар (кебір) қабатында 1% тұз бар ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Сор топырақтар (тұзы 1% . ден жоғары) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Тақыр опырақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ тарау. Экологиялық шамадан тыс күштің әсерінен топырақтың шөлейттенуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІV тарау. Техногенездің әсерінен топырақтың өзгеруіне экологиялық баға беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.1 Топырақ жамылғысына техногендік салмақтың әсері ... ... ... ... ... .
4.2 Топырақтың мұнай.химиялықдан ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.3 Топырақтардың мұнай кәсібінің сарқынды суынан тұздануы ... ...
4.4 Топырақтың ауыр металдармен қоса радионуклиндермен ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.5 Топырақ жамылғысының техногендік бұзылуы ... ... ... ... ... ... ... ...
V тарау. Мұнай қалдықтарын химия . экологиялық зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ...
5.1 Қалдықтың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.2 Шикі мұнайдың қалдықтарының химиялық құрамы мен қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.3 Мазутталған грунт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.4 Мұнай шламы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.5 Топырақ . грунттың мұнай қалдықтарымен ластануы ... ... ... ... ...
5.6 Жер бетінің суларының ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5.7 Атмосферлік ауаның ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
VІ тарау. Топырақ нематодтарының өмір тіршілігіне мұнай ластағыштың тигізетін әсерін зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6.1 Материалдар мен зерттеу тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6.2 Зерттеу қорытындысын тексеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6.3 Жалпы қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
VІІ тарау. Тәжірибелі . эксперименттік зерттеулердің ашық құба шөл топырағының өнімділігіне мұнай ластағыштың әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.1 Тексеру әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.2 Зерттеу қорытындысын талқылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7.3 Бұзылған мұнай жерінің реаблитациясының ғылыми негіздері ... .
Практикалық ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Топырақтың рекультивациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытындылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған дереккөздің тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қысқартылған белгілердің, символдардың және терминдердің тізімі.
І тарау. Физика.географиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Географиялық орыны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Қысқаша зерттеу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Геологиялық құрылу, рельефтің негізгі кескні ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.4 Климат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.5 Гидрогеологиялық және гидрохимиялық сипаттамасы және олардың экологиялық бағасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.6 Өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ тарау. Топырақ пен топырақ жамылғысы. Топырақтардың экология.генетикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Ашық құба шөл топырақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Сортаң топырақтар (кебір) қабатында 1% тұз бар ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Сор топырақтар (тұзы 1% . ден жоғары) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Тақыр опырақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ тарау. Экологиялық шамадан тыс күштің әсерінен топырақтың шөлейттенуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІV тарау. Техногенездің әсерінен топырақтың өзгеруіне экологиялық баға беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.1 Топырақ жамылғысына техногендік салмақтың әсері ... ... ... ... ... .
4.2 Топырақтың мұнай.химиялықдан ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.3 Топырақтардың мұнай кәсібінің сарқынды суынан тұздануы ... ...
4.4 Топырақтың ауыр металдармен қоса радионуклиндермен ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.5 Топырақ жамылғысының техногендік бұзылуы ... ... ... ... ... ... ... ...
V тарау. Мұнай қалдықтарын химия . экологиялық зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ...
5.1 Қалдықтың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.2 Шикі мұнайдың қалдықтарының химиялық құрамы мен қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.3 Мазутталған грунт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.4 Мұнай шламы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.5 Топырақ . грунттың мұнай қалдықтарымен ластануы ... ... ... ... ...
5.6 Жер бетінің суларының ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5.7 Атмосферлік ауаның ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
VІ тарау. Топырақ нематодтарының өмір тіршілігіне мұнай ластағыштың тигізетін әсерін зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6.1 Материалдар мен зерттеу тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6.2 Зерттеу қорытындысын тексеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6.3 Жалпы қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
VІІ тарау. Тәжірибелі . эксперименттік зерттеулердің ашық құба шөл топырағының өнімділігіне мұнай ластағыштың әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.1 Тексеру әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.2 Зерттеу қорытындысын талқылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7.3 Бұзылған мұнай жерінің реаблитациясының ғылыми негіздері ... .
Практикалық ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Топырақтың рекультивациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытындылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған дереккөздің тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қысқартылған белгілердің, символдардың және терминдердің тізімі.
Мәселенің маңыздылығы: Халық шаруашылығының өркендеуімен бірге ғылыми-техниканың алға басуы, Маңғышлақ мұнай-газ аймағының зкологиялық жағдайын күрт өзгертіп, антропогендік деградацияның белсенділігі қарқындап дамуы территорияның шөлейттенуіне себепкер болды. Көмірсутек шикізаттың табиғи ірі қорларының ашылуымен қатар, осының негізінде мұнай-газ өндірісін дамыту, энергетикалық шикізаттың бай қорларының барлығы, құрылыс материалдарын қолдану, қысқа мерзім ішінде шөл даланың келбетін өзгертіп, бір уақытта, биогеоценоздың экологиялық дағдарыс ошақтарын туындап, аймақтың әлеуметті-экономикалық жағдайын шиеленістіре түсті.
Экологиялық дағдарысты ошақтарына Жаңа өзен – Жетібай мұнай-газ кентінің аймағы жатады. Техника мен технологиялық құрал-жабдықтарының дер кезінде жетілмеуі, мұнай (жылына 3млн.т.аса) мен газ (1,2 млн м³) өндіру көлемінің өсуі, аз буферлі топырақ деградациясының қарқынды түрлерінің дамуына себепкер болды, ал олардың шектен тыс ұқыпсыз жұмысы түзелмейтін экологиялық дағдарысқа алып келуі мүмкін.
Антропогендік деградация мен территорияның шөлейттенуі: мұнай-газ кәсібінің өндірістік алаңдарында, мұнай-газ құбырлары мен байланыс желілерінің бойында, геофизикалық бұрғылау учаскелерінде кеңінен таралған техногендік жүктеме, ұңғымалардың апатты бұрқақтануы, мұнай-газ құбырларының зақымдалуы, жер бетіне минералданған кәсіптік су мен химреагенттерді төгумен тікелей байланысты.
Қазіргі кезде Жаңа өзен – Жетібай мұнай-газ кентінің аймағы, Маңғыстау облысындағы экологиялық бұзылған аймаққа айналды. Ол мынандай себептерге байланысты:
а) Мұнайдың қалыптан тыс, қабаттық қысымының жоғары болуы (800-100 атм.ж/е одан жоғары) ж/е көмірсутек шикізатының басқыншылық қасиеті (парафин, күкіртті сутек, күкірт ж/е т.б. көп болуы).
б) Кәсіпорындарда ауыр жүк көтеретін техниканың топыраққа түсіретін салмағы;
в) Ескірген, сапасы төмен технологиялық тозған құрал-жабдықтар, сондай-ақ олардың жиі-жиі апатқа ұшырауы;
г) Табиғи ландшафттардың антропогендік жүктемеге төмен буферлігі.
Бұл жерде топырақтың деградациясы мен шөлейттенуді тудыратын алғы шарттардың негізгі себептері: жазықты жер бедері, климат аридциясы жоғары деңгейдегі, шөлді топырақтың майда қабатының тұздануы, карбонаттылығы, құрылымсыздығы мен аз қуаттылығы, сармат әктастарының плиталарының жердің жоғары бетінде жатуы.
Экологиялық жағдайды жақсарту және табиғи ресурстарды шаруашылықта ұтымды пайдалану, аймақтың маңызды мемлекеттік міндетіне айналуда. Бұл тұрғыдан топырақ жамылғысының экологиялық жағдайын дер кезінде бағалау, жоғары парафинді мұнаймен қаныққан қалдықтардың биологиялық және химиялық зерттеулері, мұнаймен толыққан қалдықтар құрамының физика-химиялық зерттеулері, топырақтың антропогенді өзгеру барысын, оларда ауыр металлдар мен көмірсутектердің болуын көрсету, сонымен қатар территорияның антропогенді ластануын төмендету үшін практикалық ұсыныстар, мұнай-газ кешенінің кәсіпорындарында өндірістік қалдықтарды пайдаға асыру әдістерін көрсету.
Диссертациялық жұмыс осы міндетттерді шешуге арналған, оның ғылыми негізіне, автордың далалық, экспериментальдық, және де зертханалық зерттеулер нәтижесінде алынған жұмыстар жатады.
Экологиялық дағдарысты ошақтарына Жаңа өзен – Жетібай мұнай-газ кентінің аймағы жатады. Техника мен технологиялық құрал-жабдықтарының дер кезінде жетілмеуі, мұнай (жылына 3млн.т.аса) мен газ (1,2 млн м³) өндіру көлемінің өсуі, аз буферлі топырақ деградациясының қарқынды түрлерінің дамуына себепкер болды, ал олардың шектен тыс ұқыпсыз жұмысы түзелмейтін экологиялық дағдарысқа алып келуі мүмкін.
Антропогендік деградация мен территорияның шөлейттенуі: мұнай-газ кәсібінің өндірістік алаңдарында, мұнай-газ құбырлары мен байланыс желілерінің бойында, геофизикалық бұрғылау учаскелерінде кеңінен таралған техногендік жүктеме, ұңғымалардың апатты бұрқақтануы, мұнай-газ құбырларының зақымдалуы, жер бетіне минералданған кәсіптік су мен химреагенттерді төгумен тікелей байланысты.
Қазіргі кезде Жаңа өзен – Жетібай мұнай-газ кентінің аймағы, Маңғыстау облысындағы экологиялық бұзылған аймаққа айналды. Ол мынандай себептерге байланысты:
а) Мұнайдың қалыптан тыс, қабаттық қысымының жоғары болуы (800-100 атм.ж/е одан жоғары) ж/е көмірсутек шикізатының басқыншылық қасиеті (парафин, күкіртті сутек, күкірт ж/е т.б. көп болуы).
б) Кәсіпорындарда ауыр жүк көтеретін техниканың топыраққа түсіретін салмағы;
в) Ескірген, сапасы төмен технологиялық тозған құрал-жабдықтар, сондай-ақ олардың жиі-жиі апатқа ұшырауы;
г) Табиғи ландшафттардың антропогендік жүктемеге төмен буферлігі.
Бұл жерде топырақтың деградациясы мен шөлейттенуді тудыратын алғы шарттардың негізгі себептері: жазықты жер бедері, климат аридциясы жоғары деңгейдегі, шөлді топырақтың майда қабатының тұздануы, карбонаттылығы, құрылымсыздығы мен аз қуаттылығы, сармат әктастарының плиталарының жердің жоғары бетінде жатуы.
Экологиялық жағдайды жақсарту және табиғи ресурстарды шаруашылықта ұтымды пайдалану, аймақтың маңызды мемлекеттік міндетіне айналуда. Бұл тұрғыдан топырақ жамылғысының экологиялық жағдайын дер кезінде бағалау, жоғары парафинді мұнаймен қаныққан қалдықтардың биологиялық және химиялық зерттеулері, мұнаймен толыққан қалдықтар құрамының физика-химиялық зерттеулері, топырақтың антропогенді өзгеру барысын, оларда ауыр металлдар мен көмірсутектердің болуын көрсету, сонымен қатар территорияның антропогенді ластануын төмендету үшін практикалық ұсыныстар, мұнай-газ кешенінің кәсіпорындарында өндірістік қалдықтарды пайдаға асыру әдістерін көрсету.
Диссертациялық жұмыс осы міндетттерді шешуге арналған, оның ғылыми негізіне, автордың далалық, экспериментальдық, және де зертханалық зерттеулер нәтижесінде алынған жұмыстар жатады.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І тарау. Физика-географиялық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Географиялық
орыны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
1.2 Қысқаша зерттеу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Геологиялық құрылу, рельефтің негізгі
кескні ... ... ... ... ... ... ... . ...
1.4
Климат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
1.5 Гидрогеологиялық және гидрохимиялық сипаттамасы және олардың
экологиялық
бағасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
1.6 Өсімдік
жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
ІІ тарау. Топырақ пен топырақ жамылғысы. Топырақтардың экология-генетикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
2.1 Ашық құба шөл
топырақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Сортаң топырақтар (кебір) қабатында 1% тұз
бар ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Сор топырақтар (тұзы 1% - ден
жоғары) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Тақыр
опырақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
ІІІ тарау. Экологиялық шамадан тыс күштің әсерінен топырақтың
шөлейттенуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІV тарау. Техногенездің әсерінен топырақтың өзгеруіне экологиялық баға
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.1 Топырақ жамылғысына техногендік салмақтың
әсері ... ... ... ... ... .
4.2 Топырақтың мұнай-химиялықдан
ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.3 Топырақтардың мұнай кәсібінің сарқынды суынан тұздануы ... ...
4.4 Топырақтың ауыр металдармен қоса радионуклиндермен
ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.5 Топырақ жамылғысының техногендік
бұзылуы ... ... ... ... ... ... ... ...
V тарау. Мұнай қалдықтарын химия – экологиялық
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ...
5.1 Қалдықтың жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5.2 Шикі мұнайдың қалдықтарының химиялық құрамы мен
қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5.3 Мазутталған
грунт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
5.4 Мұнай
шламы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
5.5 Топырақ – грунттың мұнай қалдықтарымен
ластануы ... ... ... ... ...
5.6 Жер бетінің суларының
ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.7 Атмосферлік ауаның
ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
VІ тарау. Топырақ нематодтарының өмір тіршілігіне мұнай ластағыштың
тигізетін әсерін
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
6.1 Материалдар мен зерттеу
тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6.2 Зерттеу қорытындысын
тексеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6.3 Жалпы
қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
VІІ тарау. Тәжірибелі – эксперименттік зерттеулердің ашық құба шөл
топырағының өнімділігіне мұнай ластағыштың
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
7.1 Тексеру
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
7.2 Зерттеу қорытындысын
талқылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.3 Бұзылған мұнай жерінің реаблитациясының ғылыми негіздері ... .
Практикалық
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
Топырақтың
рекультивациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
Қорытындылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған дереккөздің
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қысқартылған белгілердің, символдардың және терминдердің тізімі.
Кіріспе
Мәселенің маңыздылығы: Халық шаруашылығының өркендеуімен бірге ғылыми-
техниканың алға басуы, Маңғышлақ мұнай-газ аймағының зкологиялық жағдайын
күрт өзгертіп, антропогендік деградацияның белсенділігі қарқындап дамуы
территорияның шөлейттенуіне себепкер болды. Көмірсутек шикізаттың табиғи
ірі қорларының ашылуымен қатар, осының негізінде мұнай-газ өндірісін
дамыту, энергетикалық шикізаттың бай қорларының барлығы, құрылыс
материалдарын қолдану, қысқа мерзім ішінде шөл даланың келбетін өзгертіп,
бір уақытта, биогеоценоздың экологиялық дағдарыс ошақтарын туындап,
аймақтың әлеуметті-экономикалық жағдайын шиеленістіре түсті.
Экологиялық дағдарысты ошақтарына Жаңа өзен – Жетібай мұнай-газ кентінің
аймағы жатады. Техника мен технологиялық құрал-жабдықтарының дер кезінде
жетілмеуі, мұнай (жылына 3млн.т.аса) мен газ (1,2 млн м³) өндіру көлемінің
өсуі, аз буферлі топырақ деградациясының қарқынды түрлерінің дамуына
себепкер болды, ал олардың шектен тыс ұқыпсыз жұмысы түзелмейтін
экологиялық дағдарысқа алып келуі мүмкін.
Антропогендік деградация мен территорияның шөлейттенуі: мұнай-газ
кәсібінің өндірістік алаңдарында, мұнай-газ құбырлары мен байланыс
желілерінің бойында, геофизикалық бұрғылау учаскелерінде кеңінен таралған
техногендік жүктеме, ұңғымалардың апатты бұрқақтануы, мұнай-газ
құбырларының зақымдалуы, жер бетіне минералданған кәсіптік су мен
химреагенттерді төгумен тікелей байланысты.
Қазіргі кезде Жаңа өзен – Жетібай мұнай-газ кентінің аймағы, Маңғыстау
облысындағы экологиялық бұзылған аймаққа айналды. Ол мынандай себептерге
байланысты:
а) Мұнайдың қалыптан тыс, қабаттық қысымының жоғары болуы (800-100
атм.же одан жоғары) же көмірсутек шикізатының басқыншылық қасиеті
(парафин, күкіртті сутек, күкірт же т.б. көп болуы).
б) Кәсіпорындарда ауыр жүк көтеретін техниканың топыраққа түсіретін
салмағы;
в) Ескірген, сапасы төмен технологиялық тозған құрал-жабдықтар,
сондай-ақ олардың жиі-жиі апатқа ұшырауы;
г) Табиғи ландшафттардың антропогендік жүктемеге төмен буферлігі.
Бұл жерде топырақтың деградациясы мен шөлейттенуді тудыратын алғы
шарттардың негізгі себептері: жазықты жер бедері, климат аридциясы жоғары
деңгейдегі, шөлді топырақтың майда қабатының тұздануы, карбонаттылығы,
құрылымсыздығы мен аз қуаттылығы, сармат әктастарының плиталарының жердің
жоғары бетінде жатуы.
Экологиялық жағдайды жақсарту және табиғи ресурстарды шаруашылықта
ұтымды пайдалану, аймақтың маңызды мемлекеттік міндетіне айналуда. Бұл
тұрғыдан топырақ жамылғысының экологиялық жағдайын дер кезінде бағалау,
жоғары парафинді мұнаймен қаныққан қалдықтардың биологиялық және химиялық
зерттеулері, мұнаймен толыққан қалдықтар құрамының физика-химиялық
зерттеулері, топырақтың антропогенді өзгеру барысын, оларда ауыр металлдар
мен көмірсутектердің болуын көрсету, сонымен қатар территорияның
антропогенді ластануын төмендету үшін практикалық ұсыныстар, мұнай-газ
кешенінің кәсіпорындарында өндірістік қалдықтарды пайдаға асыру әдістерін
көрсету.
Диссертациялық жұмыс осы міндетттерді шешуге арналған, оның ғылыми
негізіне, автордың далалық, экспериментальдық, және де зертханалық
зерттеулер нәтижесінде алынған жұмыстар жатады.
Зерттеудің мақсаты мен міндетттері: Мұнай-газ орынының топырақ
жамылғысының қазіргі экологиялық жағдайын, топырақтың физика-химиялық және
биологиялық қасиеті мен жоғары парафинді мұнаймен қаныққан қалдықтарды
зерттеп, соның нәтижесінен алынған мәліметтер негізінде, қоршаған ортаға
мұнаймен ластанудың тигізетін әсерін төмендету үшін практикалық ұсыныстар
жасау. Бұл жағдайда келесі мәселелер шешіледі:
1. Өзен – Жетібай мұнайгаз орнының топырақ жамылғысының экологиялық
жағдайын бағалау;
2. Жоғарғы парафинді мұнаймен қаныққан топырақтардың физика-химиялық және
биологиялық қасиеттерін зерттеу;
3. Экологиялық жағдайда тәжрибелі-эксперименттік ізденіс жолымен тексеру;
4. Мұнаймен нақ қаныққан қалдықтардың топырақ пен қоршаған ортаға
тигізетін зиянын ғылыми негізде төмендетуді ұсыну.
Зерттеу нысаны мен әдістемесі: Құрамына екі мұнай-газ және жеті газ
кен орны енетін, Маңғыстау облысының Жаңа өзен – Жетібай мұнай-газ кентінің
аймағы зерттеу нысаны болып табылады.
Зерттеу барысында салыстырмалы-экологиялық, тәжірибелі-эксперименталдық,
зертханалық-аналитикалық, санақтық және графикалық әдістер қолданылды.
Топырақ үлгілері ҚР АШМ Ө.О.Оспанов атындағы Топырақтану
институтының химия зертханасында келесі әдістер бойынша зерттелді: гумус-
Тюрин бойынша, жалпы азот-Къельдальша, гидро-лизденетін азот-Тюрин-
Кононова, жылжымалы фосфор-Мачигин, жыл-жымалы калий-Гусейнов-Протасов,
гипс-Гедройцша, карбонаттардың көмір қышқылдығы-Гейслер мен Шейблер,
сіңірілген кальций мен магний-Шмук, сіңірілген натрий-жалынды фотомерде, су
суспензиясы рН-электро-метриялық әдіспен, су ерітіндісі-Гедройц бойынша
ауалы құрғақ топыраққа, механикалық құрам-Качинскийдің түрлендіруіндегі
пипетка әдісі және мүлдем құрғақ топырақты пирофосфор қышқылды натриймен
өндеу арқылы. Микроэлементтердің барлығын тексеретін зерттеулер эмиссиялы-
спектрлік талдау мен атомды-абсорбциялық спектроскопия әдісімен жүргізілді.
Мұнайдың органикалық және минералдық компоненттеріне талдауды
стационарлық жағдайда, ҚР БҒМ А.Б.Бектуров атындағы химия институтының
аттестаттанған аспабтарында өткізді. Шикі мұнай мен мұнай қалдықтарының
молекулярлық, фракциялық құрамы және химиялық компоненттерін ЯМР-
спекрометрінде (мерккурий-300), ИК (Брукер-89), КР (Рамисер), СФ-46
спектрометрінде, спектрофотометроскопия және де газ-сұйықтық
хроматомассспектрометрінде анықтады. Талдау нәтижелерін өңдеу Пентиум-4
бағдарламасы бойынша компьютерде жүргізілді.
Топырақ үлгілері, жер беті мен жер асты суларының сынамалары жалпы
қабылданған, қолданылып жүрген ГОСТ-ға сәйкес алынды, қарамайлы топырақ пен
ішкі мұнай уақытша қоймадан алды, асфальт-шайыр-парафинді шөгінділерді,
тұрмыстық қалдықтарды және тауар астындағы суларды Өзен мұнай-газ АҚ
экологиялық қызметімен бірлесе отырып зерттеуге алынды.
Ғылыми жаналық: Өзен-Жетібай мұнай-газ кешен территориясы топырақ
жамылғысының экологиялық жағдайына алғаш рет баға берілді, техногенездік
әсерінен топырақ пен топырақ жамылғысының өзгеруі, жоғары парафинді мұнай
қалдықтарының физико-химиялық және биологиялық қасиеттерін зерттеу және
осыдан алынған мәліметтер негізінде, ғылыми қортындысы жасалынды.
Техногенді бұзылған жерлердің өнімділігін қалпына келтіру.
Қорғалатын жағдайлар:
1. Өзен-Жетңбай мұнай-газ кешен топырағының экологиялық жағдайын бағалау;
2. Мұнаймен ластанған топырақтын қасиеттері, олардың әр түрлі экологиялық
ластанған жағдайда тазарту жолдары;
3. Мұнаймен толық ластанған топырақтарды және техногеннен бұзылған өңірді
жақсартудың ғылыми негіздері.
Жұмыстың мазмұны
1. Физика-географиялық жағдайы.
1.1. Географиялық орны
Өзен-Жетібай мұнай-газ кешені республиканың онтүстік-батыс шетінде,
Маңғыстау облысының Қарақия ауданының шекарасында орналасқан. Географиялық
координаттары: 52°30'-53°20' с.е пен 43°20'-43°30' ш.б анықталады. Аймақтың
көлемі солтүстіктен оңтүстікке 15 шақырымға дейін, ал батыстан шығысқа 50
шақырымдық жерге созылып жатыр. Кен орны Үстірт шоқысының Батыс чинкінің
бір сатысында жатыр, бұл аласа таулы Маңғышлақ пен Басқұдық-Түйесойған
құмды массивінің түйіскен жеріндегі шоқы жазықта орналасқан.
Мұнай-газ кен орындары Қазақстан геологтарымен 1961жылы ашылып, 1965-
1968 жылдарда жайластырыла отырып игерілді.
Жалпы ауданы 35 мың.га өндірісте 2 мұнай-газ кенті (Өзен, Қарамандыбас)
және 7 газ орны орналасқан (Ақтас, Тасболат, Оңтүстік Жетібай,
Қарамандыбас, Батыс Теңге, Өзен, Шығыс Өзен) (1-ші сурет).
25 өнімді қабаттағы мұнай қорлары 210 млрд. тоннаға бағалады, жылдық
өндіру 3 млн. тоннадан асады, газы 1,2 млрд м³ және конденсат-40 мың
тоннаға жуық. Кен орындарында 2,5 мыңнан астам үңгіме жабдықталған, соның
ішінде мұнай ұңғымаларының пайдалану қоры 1,2 мың және газдікі 143.
Көптеген үңгімелерінің шамадан тыс суланған, сондықтан қабаттағы қысымды
сақтау үшін, өнімді қабаттарды жыл сайын 20 млн.м³ теңіз және өндірістік
ағын сулармен толтырады, Кәсіпоындардың технологиялық құрал-жабдықтары
қатты тозған және ескірген, апаттық жағдайлар мен қоршаған ортаның ластануы
жиі пайда болады. Кен орындарда 500-ден аса мұнай жинайтын қамба мен
қарамайланған топырақты аккумуляциялайтын полигондар жұмыс істейді.
Кен орындарында мұнай мен газды өндіруден басқа, Жаңа-Өзен қоласында
ірі газ өңдейтін зауыт, құрылыс материалдарын жасайтын және Сауысқан
қаласындағы кен орындарының өндірістік-шаруашылық қажеттіліктілері үшін жер
асты суларын өндіретін кәсіпорындар жұмыс істейді.
Карта үшін орын.
1-сурет. Мұнай-газ кен орындарының карта-схемасы.
1. Мұнай кен орындары (№);
2. Газ кен орындары (№);
3. Мұнай-газ кен орындары (№).
2. Зерттеудің қысқаша тарихы
Маңғышлақ пен Өзен-Жетібай аймағының табиғи ресурстары мен химика-
экологиялық потенциалының алғашқы жүйеленген ғылыми зерттеулерді
С.Г.Гмеллин 1, Л.С.Левшин 2, Г.С.Карелин 3, Н.А.Северцев 4,
И.Г.Борщов 5, С.Н.Никитин 6, Н.И.Андрусова 7,8, М.В.Боярунас 9 және
т.б. экспедицияларымен бірге және арнайы ізденістерімен толықтырылды.
Осы ғалымдардың зерттеулері, бұрын аз зерттелген шөлдің табиғаты мен
ресурстары туралы мәліметтерді, яғни: геологиясын, геоморфологиясын,
гидрогеологиясын, флора мен фаунасын толықтырды..Олар осы жерде мұнай-газ
белгілерін, көмір, темір, мыс, марганец, минералдық тұздар, ұлутас
қорларының бар екендігін анықтады, геологиялық құрылымы мен жер бедерін
сипаттады. Маңғышлақта іргелі геологиялық зерттеуледі Н.И.Андрусов 10,
Н.В.Неволин 11 және т.б. жүргізді.
1926-1930 жылдары СССР-дің ғылым Академиясының профессоры
С.С.Неструевтің басшылығымен Маңғышлақ пен Үстірт шоқысына экологиялық және
Адай мен Табын руынан шыққан көшпенді қазақ территориясының топырақ-өсімдік
жамылғысын зерттеу үшін кешенді экспедиция ұйымдастырады. Зерттеулер
нәтижесі СССР .ғылым. Академиясының Қазақстандық экспедиция отрядының
топырақ-ботаникалық жұмыстары туралы есеп беру Шығарымдарында жарияланып
12, ол жердің кен территорияның ландшафт-географиялық жағдайы мен топырақ-
өсімдік жамылғысы толығымен сипатталды (И.П.Герасимов, Е.Н.Иванов,
М.Д.Спиридонов, Ф.Н.Русанов және т.б.). Экспедиция материалдары әлі күнге
дейін өзінің ғылыми және практикалық маңыздылығын әліде жоғалтқан жоқ, және
аймақтың қазіргі экологиялық жағдайын шешу үшін эталон бола алады.
Маңғышлақта геологиялық зерттеулерден, антиклиндік құрылымының 1400-
1700м тереңдікте мұнай-газ зонасы жататыны, юраның бор құмды-батпақты
шөгінділерінде мұнай-газдың бары анықталды. 1961 жылдың маусымында Жетібай
кен орынында бірінші мұнай алынды, осы жылдың шілдесінде Өзеннің мұнай
бұрқағы атқылады. Бұл алканды, жеңіл, шайырлы және күкіртсіз, жоғары
парафинді мұнай еді.
Енді 1930-1980 жылдары Маңғышлақта кең сейсмикалық және мұнай, газ бен
басқа да табиғи ресурстары геологиялық-іздеу жұмыстары өткізілді. Осыдан
кейін, мұнай-газ кен орындары ашылды және жұмысқа берілді. (1961 жылы Өзен
мен Жетібай, 1964-Қарамандыбас, Теңге, 1967 - Асар және т.б), толық
геоморфологиялық және топырақ карталарыжасалды. (К.Ш.Фаизов,
Е.У.Джамалбеков, А.Х.Файзулина). 1964-1985 жылдарда ҚРҰҒА топырақтану
Институты Маңғышлақ түбегінде топырақ процесстерінің қолдан суару кезінде
топырақ-мелиоративтік және стационарлық режимдегі түбегейлі зерттеулер мен
жүйелеу әдістері жүргізілді. Сармат әктастары жақын жатқан (0,5-2,0м), аз
қуатты топырақтарда, территорияны көгалдандыру мақсатымен игерген кезде
рекультивация жұмыстары қажет екендігі анықталды: алып келінген топырақпен
жаба отырып, шұнқырларды траншейлік әдіспен қазу және топырақ қабатын
біртіндеп көбейту. Шөлде құнарлылықтың, топырақ өнімділігінің, оттегі
балансының жоғарылауы көгалдандыру жұмыстары көмегімен мелиорация жолдары,
жоңышқа егу,шөп өсіру, тыңайтқыштар еңгізу мен дренаждық фон жүйелі түрде
суару арқылы жүзеге асыруға болады 13. Бұл зерттеулердің нәтижелері,
қолдан суару үшін учаскелерді таңдағанда және Ақтау мен Жаңа Өзен қалаларын
көгалдандырғанда қолданылды.
Мұнай-газ аймақтарының экологиялық мәселелерін шешкен кезде, 1985
жылы құрылған СССР аридті территорияларның антропогенді шөлдену картасы
мен (авторлары Н.Г.Харин, Л.Я.Курочкина, К.Ш.Фаизова және басқалар) оған
берілген түсініктеме хаттың мәні маңызды 14. Онда табиғи ортаның қазіргі
жағдайын сипаттайтын, шөлденуді бағалау критериилері, шөлдену қарқындылығы,
шөлейттенуді ішкі қауіптілігі, жануарлар мен халық тығыздығының табиғи
ортаға әсері анықталды. Бұл кезде, адамның бағытталған іс-әрекеті әсерінен
территорияның биологиялық өнімділігі төмендеуімен ілесе жүру, экожүйенің
деградация процессін шөлдену деп түсінеміз. Картада Өзен-Жетібай мұнай-газ
кешенінің ауданы ішкі қауіптілігі өте жоғары, шөлдену қарқындылығы мен
антропогендік әсер деңгейі техногендік шөлейттенумен анықталған.
Қазіргі экологиялық мәселелер мен топырақ жамылғысының жағдайын
тереңірек түсіну үшін, 2003 жылы жарық көрген Фаизов К.Ш пен басқалардың
Маңғышлақ-Каспий маңы мұнай-газ аймағының экологиясы монографиясы маңызды
ғылыми-еңбек екендігі түсінікті.
Сондай-ақ, 1990-2003 жылдары ҚР БҒМ Топырақтану Институты Атырау мен
Маңғыстау облыстарында жүргізген экологиялық зерттеулердің нәтижесінде айта
кету керек (И.Қ.Асанбаев, К.Ш.Фаизов және басқалар). Оның нәтижесінде
топырақ өзгерістері мен топырақ-экологиялық аудандастыру карталары жасалды,
техногенез бен табиғи-шикізаттық ресурстарды ұтымсыз пайдаланудың
экологиялық және әлеуметті-экономикалық әсері анықталды.
Өзен-Жетібай кешенінің аймағында мұнай-химиялық, радиактивтік ластанудың
техногенді бұзылулары мен топырақтың минералданған өндірістік ақпа сулармен
тұздану ареалдардың барлығы анықталды.
1.3. Геологиялық құрылымы, жер бедерінің негізгі кескіні мен топырақ түзуші
жыныстар.
Өзен-Жетібай кент аймағы ландшафт-географиялық тұрғыдан, Маңғышлақ
жазықтығында орналасқан. Ол жақсы зерттелген және арнайы әдебиеттерде толық
баяндалған. Жазықтық палеозойды басып жатқан, палеоген-неогендік теңіз
тұңбаларынан құралған. Бұл жердегі ең ежелгі жыныстар, палеогеннің жасылтың
және қызғылтым балшықтары кездеседі. Олардан жоғары, құрамы бойынша
өзгеретін құмтастардың, мергелдердің сонымен қоса, балшық пен гипстің
миоцендік түрлері жасырынып жатыр.
Аймақтың көп бөлігі Беке-Басқұдық антиклинының оңтүстік қанатымен
көмкерілген, Қаратау жотасына қарама-қарсы біліктерде созылған және
қанаттары дизъюнктивті бұзылыстарымен сипатталып, брахиантиклиналдық
құрылымының екінші қатары құралған. Көтерілімдерді құрайтын жыныстар,
моноклиналды, оңтүстікке аздап еңіс жатады. Жер бетінде тігінен жататын,
ауданда тұрақты дерлік, әлсіз дислоцирленген сарматтық теңіз тұңбалары
орналасқан. Олар кәуекті, жақсы су өткізетін, солиттік кавернозды
әктастармен көрсетілген, әр жерде мергел және балшықпен ауысып тұратын
жыныстар бар.
Карбонатты-гипсті сарбалшықты элювийдің қалыңдығы 1,0-1,5м аспайды және
солтүстіктен оңтүстікке қарай азаяды.Элювий қабаты аз өзгерген (әктас
қабаты), 30-50 см-ден 1,0 м дейінгі тереңдікте жатыр, уақ кристалды гипс
қабаты бөлінеді. Жыныс пен элювиолді бөліктің байланысынан гипс қабатының
түзілуін, көптеген зерттеушілер сармат теңізінің түбінде гипстің түсуімен
түсіндіреді 11 және басқалар. Аймақта делювиал-пролювиальді сарбалшықты
және эольды құмды шөгінділермен бірге, континентальды төрттік кезеңнің
шөгінділері кеңінен тараған.
Соңғылары Сауысқан, Сеңгірқұм, Бостанқұм, Түйесойған құм массивтерін
құрайды. Олардың түзілуі альб-сеноман құм үгінділерін жел елеуімен
байланысты. Аймақтың мұнай-газ кен орындары палеоген, девон-перм және юра-
бор тұз асты, сонымен қатар тұз үсті терригендік шөгінділерге қанық және
тұз-күмбезді тектоникасымен байланысты. Олар автономды теңіз қолтықтарында
ыстық климаттың тоқыраулы су режимі, шамалы газ алмасуы мен күкіртсутегімен
уланған органикалық қалдықтардың жағдайында пайда болды 48,49. Жағымды
экологиялық режимде жинақталғандықтан (тозаңданғандықтан), олар ірі мұнай
қор орындарының пайда болуына жағдай тудырды.
Кеннің өнімді қабаты, жоғарғы бор сеноман ойығынан төменгі перм
шөгінділеріне дейінгі стратиграфиялық жиектерді қамти орналасқан. Сонымен
қатар, бор шөгінділермен газ қоры, ал юрамен негізінен мұнай қорлары жатыр.
Жер бедері бойынша Маңғышлақ жазығы аридті-денудациялық шоқыда
орналасқан, олар сармат әктастармен қоршалған. Жазықтықтың абсолютті
биіктігі солтүстіктен оңтүстікке қарай біртіндеп таулы Маңғышлаққа 300
метрден, Кендірлі-Қаясан ойпатына қарай 160 метрге төмендейді. Бетінде
түрлі мөлшердегі және тереңдіктегі, иректі тұйықталған жазықты шұңқырлардың
болуы, олар сыртта тік құламалы, биіктігі 100-150 м жар-чинктермен
жиектелген. Шұңқырлардың пайда болуы негізінен, карсттық процесстермен
байланысты. Мұндағы ең ірі ойпаттар Қауынды, Өзен, Жазғұрлы және т.б.
олардың ішіндегі Қарақия ойпатының ауданы 80 км², тереңдігі -132 м
минустік белгісі бар – Қазақстан Республикасы аймағындағы ең төмен белгі.
Шұңқырлардың түбінде көбінесе сортаңдар өседі.
Жазық Маңғышлақтың оңтүстік-шығыс бөлігінде, абсолюттік биіктігі минус
70 метрлік ірі Қарын-жарық иілісі бөлінеді. Бұл Каспи теңізінің, қатты
тұздалған құмды-балшықты теңіз трансгрессияның шөгінділерінен құралған,
ежелгі шығанақ болып табылады. Шөгінділердің ұзақ эолдық өнделуі, иілістің
бетінде сор шұңқырларымен ауысып тұратын, төбе-тізбекті құм массивтерінің
пайда болуына алып келді. Құмдар уақ қиыршықты, кварцты, әр жерде жел
ұшырып, бархандарға айналады. Сондай-ақ, жазықтықта жазық, терең емес,
тақырлы ойпаттар, карсттық ойшықтар, мұнай траншеясы, мұнай қоймасы,
тұзды ағын сулардың арықтары, коллювиальды көшкіндер және т.б. түріндегі
техногендік мезо және микро жер бедері бар.
Жазық Маңғышлақ – тұйық сусыз жер. Жер бетіне жақын жатқан әлсіз
дислоцирленген, сарматтық және понтикалық әктастар мен мергелдердің (0,5-
1,5м) қабаты, аймақтың жұқа карбонатты-гипсті топырағы су өткізбейтін қабат
болып табылады.
Галогеохимиялық қатынаста құрамында бор, Маңғышлақтың карбонатты - гипс
мөлшері жоғары, сульфат-хлоридті және хлоридті тұз жиналуы басым, Каспи
теңізінің шегінде жатыр. Маңғышлақ карбонатты-гипстегі гипергеноз зонасының
тұз аккумуляциясының құрамында сілтілі жерлердің сульфаттары басым
(Боровский және т.б. 1976ж, Боровский 1982ж). Бұл жерде топырақ түзуші
жыныстар, желмен ұшырылып келген шөгінділер үйінділерін айтуға болады.
Негізінен бұлар элювиалді-делювиолді (биік жазықтықтарда), көл-теңізді
хемогенді (тұйық сусыз ойпаттар мен шұнқырларда) және эолдық (құмды
массивтерде) шөгінділер. Олар шаңды сарбалшықты, балшықты, құмайтты және
құмды механикалық құраммен сипатталады. Топырақ түзуші жыныстар жоғары
карбонаттылығымен (СО2-10-20%), құмды-шаң құрамымен ерекшеленеді, түрлі
денгейде сульфат пен хлоридтермен тұздалған, оның техногендік жүктеме
кезінде бұзылуға тез ұшырайтынын сипаттайды. (1-кесте)
Топырақтың 1 мм аз бөлшектері эрозионді-қауіпті деп есептеледі, әсіресе
мөлшері 0,1-0,5мм-лік бөлшектер қауіпті, олар жел қозғалысы кезінде көшкін
эффектісін тудырады, сондай-ақ, қарастырылып отырған аймақтардың
топырағында көп болып табылатын шаңды бөлшектер (0,05-0,001мм), жел
жылдамдығы 6 мсек болғанда, ауа ағынымен 4-тен 10 мың км-ге дейінгі
қашықтыққа ауыса алады (Орлова, 1983).
Қарастырылып отырған аймақтардың топырақ түзуші жыныстарының
ерекшелігі сармат әктастарымен доломиттердің үстіндегі, майда топырақты
қабаттың жұқалығы (0,5-2,0м). Бұл жердегі әктасты ұлутас таза әктас болып
табылатынын (жер бетінде СаСО3 45,9 %, жыныста 97,3) зерттеулер көрсетті.
Ал пластикалық жыныстар өте аз (1,2%). Доломиттік мергельде бұл
көрсеткіштер СаСО3 8,0-25,2%, пластикалық материалда-59,1 тең, яғни, бұл
жерде пластикалық материал мөлшері 60%, ал еритін бөлігі магнезий мен әктас
қоспасынан, 1,0:1,6 қатынасында пайда болған. Сөйтіп, мәліметтердің
көрсетуі бойынша, топырақтың аналық жынысының беткі шөгінділерінің заттық
құрамы, теңіз және көл-теңіз қолтығы режимінің фациолды жағдайында пайда
болған. Топырақ түзуші жыныстардың генезисі мен литологиясы топырақ
ландшафтының көптеген экологиялық маңызды белгілері мен қасиеттерін анықтай
отырып, зоналық биохимиялық жағдайлардың әсерін төмендетеді.
Маңғышлақ жазық аймағында бірнеше ірі мұнай-газ кәсіпорындары ашылған
және олар жұмыс істейді (Жаңа Өзен, Қарамандыбас, Теңге, Асар және т.б.),
көп шақырымдық мұнай-газ құбырлары тартылған, өзінше техногендік мезо және
микро жер бедерін тудырған көптеген бұрғылау ұңғымалары, құрылыс
материалдарын өндіретін және өңдейтін орындар, сонымен қатар, мұнай
өндіретін және мұнай өнімдерін өндейтін карьерлер бар. Осының бәрі,
түгелдей мұнай-химиялық ластану мен топырақтың техногендік бұзылу
көздерінің пайда болуына алып келеді.
1-кесте НСl – да ерігіш эливилі карбонатты жыныстың топырақтағы бөлігінің
заттық құрамы, құрғақ ауадағы мөлшерлі пайызы.
Кесіннің
реті,
тереңдігі,см
0-12
0-5 89,6
Жаңа Өзен Кендірлі Жетібай Дүкен
Орта тем-сы 0С
жылдық 11,2 11,6 11,8 9,2
январь -2,9 -3,1 -2,6 -7,8
июль 25,4 26,6 25,5 26,8
Оң тем-сының қосын-дысы
0 ден жоғары
5 тен жоғары 4485 4448 4475 4061
10 нан жоғары 4389 4330 4349 3981
4126 4026 4030 3728
Кезеңнің ұзақтығы
Жоғарғы тем-мен
Аяссыз күндер 206 208 219 168
0 286 282 294 263
5 235 236 242 218
10 195 196 199 179
Жылдық жауын-шашын-ның
мөлшері, мм, % жылдық
санынан: 115 92 107 141
Қыста 29 26 30 23
Көктемде 29 36 34 34
Жазда 24 16 16 22
Күзде 28 22 20 21
Суық кездегі
жауын-шашын, мм 58 39 55 56
жыл кездегі жауын-шашын,
мм 57 53 52 85
Гидротерминдік
коэффициент
(Селяниковтың)00С жоғары
температурамен кезеңіне 0,2 0,2 0,2 0,2
Жел жылдамдығы, мсек 6,0-6,5 - 3,3-5,0 3,6-4,6
(жыл)
Тұрақсыз қарсыз қыс, % 83 53 96 42
Ауаның орташа жылдық
салыстырмалы ылғал-дығы,66 64 66 61
%
биохимиялық және топырақтың түзілу барысы әлсіз дамуда, ал шөл
өсімдіктерінің тоңазуы вегетация мезгілінің қысқалығын және олардың жалпы
өнімділігінің төмендігін анықтайды. Бұл жағдайларда, мұнаймен ластанып,
тұзданған және мұнай кәсіпорындарының техногенді бұзылған жерлерінде
биологиялық мелиорация мен қалпына келтіру тұщы сумен суғару есебінен
топырақты қосымша ылғалдандырғанда, ұтымды агротехникада және жергілікті
жағдайларда бейімделген өсімдік түрлерін пайдаланғанда ғана табысты бола
алады.
1.5 Гидрогеологиялық және гидрохимиялық сипаттама
Оның экологиялық бағалануы.
Өзен-Жетібай мұнай-газ кентінің аймағында климаттың құрғақтығының
салдарынан, гидрографиялық желі жоқ. Жер асты сулары барлық жерде тұзды
және қатты тұздалған 5-10 м тереңдікте жатады. Аймақты сумен қамтамасыз
етуде жер асты сулары маңызды. Кен орындары сулы қабаттары көп қуысты
кавернозды әк тастар және сармат пен әктасты құмдары, сондай-ақ, мергелдер,
борлы, эольды құмды және құмды-балшықты хемогендік шөгінділер болып келеді.
Олардың деңгейі 10-15-тен 30-40 метрлерді алып жатыр. Жер асты аз тұзды
(тығыз қалдық 5-10 гл), тұзды (10-15гл), ойпаттарда өте тұзды (50гл
асады) (3-кесте), құм массивтерінде негізінен тұщы болады. (5гл аз).
Минералдану деңгейіне қарамастан, жер асты суларының химиялық құрамы
гидрокарбонатты және хлоридті-сульфаттыдан (тұщы және шамалы тұзды сулар)
хлорлы және хлорлы-натриліге дейін (тұзды және көп тұзды суға) өзгереді.
Сауысқан, Түйесу, Бостанқұм және т.б. эолдық құмдардың массивінде, жоғарғы
плиоцен-төрттік жастағы, минералдануы 1-2 гл тұщы жер асты сулары
негізінен олардың орталық бөлігінде басым, сондай-ақ оларды Жаңа Өзен,
Теңге, Қарамандыбас және т.б. мұнай кәсіпорындарын сумен қамтамасыз ету
үшін кеңінен пайдалануда.
Тұщы судың пайдалануға болатын қоры 450млн.м³-ке бағаланады, дебиті 0,3-1,4-
тен 4,1-6,0 лсек деңгейге ауытқиды. 17
Жазық Маңғышлақтың жер асты суларының ғасырлық қорлары былай
бағаланады: минералданған сулар 20 млрд.м³, тұздылауы (3-5гл) – 15 және
шамалы тұздылау -5,0. 18
Мониторингтік зерттеулердің мәліметтері бойынша (Клименкова, 2002),
кен ауданында жер асты суларының химиялық токсиканттармен ластануы, 4-
кестеде келтірілген көрсеткіштермен сипатталады.
Жер асты суларының тұз құрамына, топыраққа мұнай мен мұнай өнімдерімен
ластану деңгейі қатты әсер ететіндігі осы кезде анықталды. Әдетте, аз
минералды ластанған сулар, мұнайдың ұңғыладан ағып кетуіне, мұнай құбырлары
мен көптеген қоймалардың шығу желілеріне байланысты, топырақтың көп
ластанған учаскелеріне тұрақтанған. Оттегімен қаныққан ортада, химиялық
қышқылдану барысында көмірсуларының еруі, жер асты суларында фенал, аммони
(NH4), қышқылды, карбониді және күкірт бар қосылыстардың, көмірқышқыл
газының жинақталуымен қоса жүреді; судың органикалық заттармен ластануы
анық байқалады.
3-кесте. Жер асты мен ыза суларының тұздық құрамы.(гл)
Орна Терең Қатты Сілте лік, НСО3
ласқан жері дігі , қалдық,
см гл
Ақ жусан Бүйіргін жусанды Бүйіргендік
күйреуіктік
Фитожиынтық,цга 151.7 156.3 64.2
Соның ішіндегі біржылдығы 13.4 3.6 7.0
Көп жылдығы 15.1 8.7 13.0
Тамырлары (0-50см қабатта) 123.2 144.0 44.2
Түскен бөлігі,цга 46.8 48.4 22.7
Соның ішінде біржылдықта 8.4 3.6 70
Көпжылдықтан 0.7 0.4 0.4
Тамыры (050 қабат) 37.7 44.4 15.1
Зольдық заттар,кгга
Біржылдықта 194 60 123
Көпжылдықта 208 137 171
Тамыр 717 806 270
Зольдық заттардың қайта 397 313 205
келуі, кгга
Біржылдықта 197 60 118
Көпжылдықта 6 5 7
Тамырда 190 248 80
Өсімдіктің түскен бөлігінен34.2 48.9 16.2
келген азот,кгга
Біржылдықта 13.9 3.2 5.0
Көпжылдықта 0.7 0.2 0.3
Тамырда 19.6 45.5 10.9
Қайта келген химиялық 427.2 361.5 221.2
заттар, кгга
Құм массивінің өсімдік жамылғысы күйереуік, қылша, қараған, еркек,
теріскен, сексеуіл, жүзгін және жыңғыл нуларымен қосылып бұталы-боз
топтарын құрайды. Ұтымсыз пайдалану, жайылымдарда малды шамадан тыс жайуы,
деграция және шөлейттену барысында массивтерінің өсімдіктері толығымен
жойылу қаупі алдында тұр.
Мәліметтердің көрсетуі бойынша, ксероголофитті өсімдіктер, әсіресе
сораң жоғары зольды. Негізгі өсімдік топтарында ол 564-тен 1114кгга дейін
өзгереді және топырақтың тұз балансына едәуір әсер етеді.
Ақ жусан, баялыш, күйреуік сияқты өсімдіктер топырақты кремнезем,
кальций, темірдің және алюминидің жартылай тотықтарымен байытады, сонымен
қатар топырақтың сортаңсыздануына көмектеседі, ал бұйырғын, тасбұйырғын мен
итсигек болса өз мүшелерінде, натрий, магний, кремний, кальций тотықтарын
жинақтайды. Ол топырақтың беткі қабаттарындағы сілтіліктің жоғарылануына
және тұзсыздануына алып келеді.
Зерттеулер көрсетуі бойынша, жыл сайын сораңның минералдау есебінен
топыраққа 31-38кгга натрий тотығы түседі 19. Е.В.Лабова, С.А.Шувалов,
В.М.Боровский және т.б. мәліметтері бойынша, сораң топырақтың беткі
қабатында карбонаттардың биогенді жинақтауына мүмкіндік тудырады..
Сөйтіп, шөл өсімдіктерінің негізгі түрлерінің минералдануы топырақта
сілтілі негіздердің пайда болуына және жинақталуына, сондай-ақ, хлорид,
сульфат және жоғары дисперсті гумусты заттардың пайда болуына алып келеді.
Бұл топырақтың үнемі қозғалыста тұратын сортаңдану, тұздану және жоғары
карбонаттылық факторлары болып табылады. Олар аз буфери, экологиялық
тұрақсыз топырақтардың түзілуіне алғы шарттарын тудырады. Кен аймағының
көп бөлігінде табиғи өсімдік жамылғысы жойылған және оларды қалпына
келтіру, қолдан көгалдандыру шараларын қажет етеді.
2.Топырақтар мен топырақ жамылғысы. Топырақтың эколого-генетикалық
сипаттамасы.
2.1Ашық - құба шөл топырақтары.
Өзен – Жетібай мұнайгаз өңірінің топырақғы негізінен ашық құба, шөл
топырақтар. Бұл топырақтардың генетикалық қасиеттерінің ерекшеліктері және
экологиялық тұрақтылығы географиялық орнымен, биоклиматтық жағдайымен,
рельефтің және топырақты құрайтын жыныстарының әртүрлілігі, гидротермиялық
режимі мен биохимиялық тұрақты түзейтін процесстерді анықтайды. Топырақтың
ылғалдану көзі негізінен күз-көктемнің жауын-шашыны аз кезеңінен тұрады,
бұл жусан-сораң өсімдігінің вегетациясын шайылмайтын су режимінің типін
қамтамасыз етеді. Жазда топырақтар ауаның ыстығынан солу ылғалының
мөлшеріне дейін құрғайды, сөйтіп максималды-гиграскопиялық мөлшерге жетеді.
(1-ші, 2-ші карталар). Осындай жағдайда топырақ жыныстарының құралуына
физикалық үгіліп, және шаңды-құмбалшықты элювийдің түзілуіне, балшық пен
ильдің шамалы мөлшері пайда болады. Топырақтың кескінінде жылжитын
үгінділер және топырақ түзілуі шектелген, себебі олар сол бұзылған жерінде
қалады. Карбонатты-балшықты агрегаттар, темірлену және биогенді карбонаттың
жиынтығы түзіле бастайды.
Өңірде топырақтың негізгі жамылғысын сортаң, ашық-құба және сортаңды-сор
топырақтар құрайды. Шамалы мөлшерде ашық құба эрозияланған және шала
дамыған топырақтар тобы орын алады. (2-сурет)
Мұнайгазды өндіріс алқабының барлық жерінде топырақ ауыр техниканың
әсерінен бұзылып, өзгерістерге ұшыраған, шикі мұнай шламы мен және
өндірістің сарқынды суларымен толық ластанған.
Алқаптың топырақ жамылғысының (бүркеніштің) айрықша ерекшелігі мынада:
1. Көлденең қабат-қабат жатқан қыртысты сарматтық известняктың үстін
жұқа қабатты шаңды-құм-балшықты плащ (жамылғы) (0,5-2,0м) төселген;
2. Жоғарғы карбонаттылығы (СО2 10-15%), гипстілігі (15-20% көп) және
сілтілігі (рН 8-9) бар;
3. Барлық жерде сортаңдығы, сульфатты, хлорлы-сульфатты тұздануы мол;
4. Табиғи құнарлылық төмен және топырақтың жағымсыз экологиялық
функциялары бар;
5. Топырақ құрлысының біртексіздігі;
Ашық-құба топырақтың пішіні (құрлысы) генетикалық горизонттарға
дифференцияланып бөленген, үш түрге түзелген, әртүрлі литолого-
геоморфологиялық жағдайға байланысты біркелкі қалыптасқан.
Оның сынғыш жоғарғы бөлігіде ашық-құба көп торлы қабыршықтан тұрады.(2-
5см), ал оның астында ашық –сұр қатпарлы қабыршықты қабат (6-10см), ол
төменге қарай құба балшықтанған қабатқа көшеді.(10-12см), кейде карбонатты
түйіршіктерге ауыса отырып, азғана өзгерген аналық жыныстарға 30-50см
тереңдіктегі уақ кристалды гипсті қабатқа жалғасады. Гумусты горизонттың
қалыңдығы 25-30см.
2 кескін, (разрез) Жазықтағы Жетібай кентінен оңтүстік-шығысқа қарай 2
шақырым жерде итсиген-жусанды өсімдігінің астында қазылған. Тұз қышқылының
көптігінен топырақ беті көпіршіп, қайнайды. Карбонаттар 22см-ден, майда
кристалды гипс -55см-ден айқын көрінеді.
0-2см. Ашық-құба түсті қабыршақ, құрғақ, сынғыш, торлы, құм балшықты.
2-10см. Құба, құрғақ, нығыздалған, кесекті-ұлпалы, тамырлы, құмды
сарбалшық.
10-22см. Сұрғылт, құбалы құм балшық, құрғақ, нығыздалған, тамырлы,
кесекті-құймалы.
22-40см. Қоңыртыңды құба, ылғал лебізді, қатты, кесекті-құм балшық,
теңбілді карбонаттар көрінеді, құм балшықты.
40-50см. Алдыңғы топырақтың түсіндей, ылғал лебізді, қатты, кесекті-
ұлпалы, карбонаттар байқалады, құм балшықты.
50-83см. Қоңыр құм-балшықты, қатты тығыздалған, теңбіл-теңбіл тұздардар
байқалады, ұсақ кристалды, бөлінген гипс сынықтары бар.
83-130см. Гипсті, 130 см-де известнякққа ауысады.
Мұнай кәсіп орындарының маңы мұнаймен ластанған және техногенді бұзылған
топырақтардың пішіні жеткілікті түрде өзгерген (түзелген), ал геологиялық
үңгірлердің маңы түгелдей жойылған, бұл мұнай битумды тазалауда немесе
дефляцияның әсері.
Алғашқы (табиғи) бұзылмаған ашық-құба топырақтардың аналитикалық
деректері 6-12 кестелерде берілген. Келтірілген деректерден байқалатыны
гумустың мөлшері сортаңсыз ашық құба топырақта 1,2 % - дан 0,4 %-ға дейін
өзгереді.
Топырақ гумусы фульватты және гуматты-фульваттық қарым-қатысы көмір
гумундық қышқылға, көмір фульват қышқылына (Сгк:Сфк 0,2-0,4) фульво
қышқылдың мөлшері гумундықтан 3,0-3,5 есе артық , бұл шала гумус
екендігінің куәсі, гумин қышқылының жылжымалы (тұрақсыз)
фульвоқышқылдарының структуралық(құрылымдық) түзілуін жеңілдете түседі және
төменгі буферліктің антропогендік ықпалға себеп (салдар) болады.
Топырақтар өсімдіктің минералдық қоректік элементтеріне кедей, көбіне
гидролиздік азотқа (20-50мгкг), және фосфорлық (10-30мгкг), бірақ калимен
жеткілікті қамтылған.
Ашық-құба топырақтың сіңіру сыйымдылығы (8-10мгэкв 100г топыраққа) және
оглиндік және сортаңданған қабаттарда көбейеді.
Сіңіру негіздерінің құрамында калиймен магний артық мөлшерде, сортаң
топырақта асуға жақын, натрий катионы (12-18%) көп болады. Осымен
байланысты жалпы сілтілігі (НСО3 0,03-0,04%), кейбір жағдайда нағыз
карбонаттар және топырақтың ертіндісінде сілтілі (рН 8-9) реакция қатысады.
Топырақтың жоғарғы бетінде көмірқышқылының карбонаттары көп мөлшерде
болады, өз пішінінде 2 максимумда – биогенді қабыршағында және литогенді –
оглинендік қабатта және жыныстарда бар жоғарғы 0-30 см-лік ерігіш тұздар
саны онша көп емес. Төменірек олардың көлемі 0,5-1,1% -ке өседі, негізінен
сульфатты кальций.
Гипсті қабатта гипс мөлшері 10-12%-ке жетеді. Ашық –құба сортаңданған
және жоғарғы дәрежелі гипстенген пішін құрлысы хлорид және сульфатпен өте
көп тұзданған.механикалық құрамына қарай, ашық-құба топырақтың ішінде шаңды-
құм-балшықтылар кең тараған. Жалпы анализдер профиль бойымен тотықтардың
ауысуы байқалмайды. Бұл топырақта кремнеқышқылы мен жартылай тотықтар басым
түседі, биогендік жиынтықтар жоғары қабатта натрийдің, магнийдің және
фосфордың барлығы айқындалды. Жыныстарда күкірттің, негізінен теңіз
шөгіндісінен шыққан (6 кесте).
Ашық-құба топырақтың балшықты минералдардың құрамында гидрослюда – хлорид
группасы көптігін көрсетеді, бұл олардың төмен трансформациясын өзгеруін
анықтайды. Анықталған су-физикалық қасиеттерінде профильде көлемдік салмағы
1,3-1,4 , кәуіктілігі-50-55% көрсетеді.(11 кесте). Далалық ылғалдылығы өте
төменгі мөлшерді көрсетеді, өсімдіктің дамуына жеткіліксіз. Бұл топырақ
жылжымалы қалайы және молибден формасы жеткіліксіз қамтылмаған, марганец
(114-304 мгкг) және бормен (1,5-9,4 мгкг) негізінен теңіз тұнбасының
әсерінен жеткілікті толыққан. (10 кесте). Топырақтың жоғарғы қабатында
цинктің, марганецтің және кобальттің жиналуы байқалады, (жиын) қабатта мыс
пен молибден жыныста бор шоғырланған.
Осы келтірілген деректерге байланысты, ашық-құба топырақ төмен
құнарлылығмен, жоғарғы карбонаттылығымен, сортаңдылығымен және тұздылығмен
сипатталады. Оларды шаруашылықта пайдалы игеруде және экологиялық функцияны
жақсартуды керек етеді (агромелиоративтік, ұйымдастыру шараларымен қатар
топырақты технологияға байланысты экологиялық қауіпсіздендіру).
6-кесте. Сұр – құба топырақтың химиялық және физика – химиялық қасиеттері
ТопыраАлын Гу- Сг.к:
қ ған мус, Сф.к
кескінтереңдік%
і, см
3 3-1 1-0,0,25-0,05
25
83-130 - 0,5 37,0коагулияцияланған
К-7 0-10 -
9- кесте Ашық- құба топырақтың жалпы құрамы.
№ Алынған Кепкен топырақ Гумуссыз, карбонатсыз, абсолютті кепкен топырақтың % Молекулалық
кескінтереңдіксалмағының % қарым-қатынас
,
см
СО2 шығыны SiO2 R2O3 Fe2O3
карбон
ат
тылығы
Өте нашар 0,3 0,2 1,0 0,2 0,05 0,1
Нашар 0,3-1,50,2-1,1-10 0,2-1,00,05-0,15 0,1-0,2
0
Орташа 2-3 2-3 20-50 1,5-3,00,2-0,25 0,3-0,5
Көп 4-7 4-5 60-100 4-5 0,3-0,5 0,6-1,0
Өте көп 7 5 100 5 0,5 1,0
11-Кесте Жазық Маңғышылақтың ашық құба топырақтағы жылжымалы
элементтердің мөлшері, мгкг
кескін алынған мыс қалайы марганец кобальтмолиббор
тереңдік, ден
см
15К. Ашық 0-5 2,4 0,52 296 0,6 0,03 1,5
құба топырақ
құм балшықты
10-20 4,2 0,12 251 1,1 0,10 7,5
20-30 2,7 0,15 154 1,1 0,03 7,0
16К. Ашық 0-4 3,6 0,52 232 0,6 0,03 4,0
құба құм
бал-шықты
4-14 2,7 0,70 304 0,6 0,03 5,0
20-30 3,2 - 229 0,9 0,03 4,0
17К. Сол 0-8 3,6 0,60 272 ізі 0,03 9,4
топы-рақ
10-20 5,4 0,45 223 0,6 0,03 8,0
20-30 2,7 0,52 224 ізі 0,03 3,0
30-40 3,0 1,20 186 0,3 0,06 4,5
18К. Ашық 0-3 3,6 0,45 240 0,6 0,03 1,5
құба сортаңды
құм балшық-ты
3-12 5,0 0,17 223 1,0 0,03 0,8
12-23 4,8 0,15 153 0,7 0,03 1,5
23-40 4,2 0,15 158 0,6 0,03 2,5
19К. Осы 0-5 2,7 0,12 304 0,3 0,03 4,0
топ-ырақ ,
сортаң-ды-тұз
данған
5-11 2,7 0,10 254 - 0,03 5,0
11-22 3,2 0,05 248 - 0,06 8,0
20К. Осындай 0-5 2,7 0,12 300 0,6 0,03 2,0
топырақ
5-15 3,6 0,05 218 0,5 0,03 5,0
17-27 3,2 0,05 223 0,5 0,06 6,0
21К. Осындай 0-5 1,8 0,19 252 0,1 0,13 12,0
топырақ
5-15 - - 248 0,6 0,06 10,0
15-25 3,6 0,05 218 0,5 0,06 8,7
30-40 1,6 0,05 147 ізі 0,06 6,3
22К. Тағы да 0-5 1,8 0,10 207 0,5 0,03 2,0
осындай
топырақ
5-13 2,4 0,10 201 0,5 0,03 1,5
13-27 2,8 0,15 174 0,8 0,03 6,3
27-48 3,2 0,05 114 0,6 0,03 6,0
2.2 Сортаң топырақтар (кебір)
Мұнайгаз мекенінде сортаң топырақтар шамалы жер көлемін алып жатыр және
олар ашық-құба топырақтармен жиі-жиі комплексте кездесіп тұрады. Бұл
топырақтар тұйық аз дренделген жазық кеңістік орналасқан, ескі тұзды
жыныстарда, жер асты суларында натрий тұзы басым болағандығы. Көптеген
зерттеулер нәтижесінде, сортаң топырақтың генезисін бұрынғы тұзданған
топырақтың тұзсыздану барысында туындайтынын тілге тиек етеді.
Олардың сіңіру жолында натрий тұзымен қаныққан және топырақ пішіні мен
жоғарғы дисперсті коллоидтардың миграциясы. Осыған орай сортаң топырақтың
пішін құрлысы анық дифференцияланған элювий қабатына (5-10см), сортаңды
иллювиальды (15-20см) және азғана өзгерген аналық жыныс құрамында гипс
көрінеді.
Кебірдің химиялық және физика-химиялық қасиеттері туралы 13-кестеде
сипатталынады. Топырақ кесіні сирек бүргінді өсімдігінің астында қазылған,
Тенге кентінен солтүстік шығысқа қарай 20 шақырымда орналасқан.
Сортаң топырақта гумус пен азот мөлшері өте аз болады, өсімдікке керек
минералды қорға тапшыл, оның сіңіру қаблеті өте төмен. Ондағы негіздердің
сіңіруінде алмасу процессінде натрийге 10-30%-ы тиеді.
Топырақ жеткілікті сілтімен (НСО 0,05-0,08%), хлоридпен натрийлі сульфат
тұздарымен тұзданған. Топырақты шаруашылықта игеруде тек қана суару ғана
емес, оған тыңайтқышты қолдану, сондай-ақ сортаңдықты азайту үшін қайта
өңдеу шараларын қолдану өте қажет.
13-Кесте. Сортаң топырақтың химиялық және физика-химиялық қасиеттері.
Кескін Алын-ған Гумус,
тереңдік %
см
Мұнайгаз орындары, 9 34876,9
соның ішінде:
мұнайлы 2 32204,8
газды 7 2672,1
Мұнай скважиналары, 3560
соның ішінде:
баспа 1244
бақылау 511
сужина 12
басқалар 632
Газ скважиналары,
соның ішінде: 143
осылардан
эксплуатация 76
бақылау 33
басқалары 34
Су құбырлары, км, 3275
соның ішінде:
мұнай құбырлары 1995
баспа қысым 675
су құбырларының көзі 608
Өнімді пластқа жинаған судың жылдық
мөлшері, млнм3 18,9
Орташа суарылған скважина, % 68,7
Мұнайдың жылдық мөлшері, мыңт 3200
Газ, мыңм3 1211,2
Конденс. жылына мыңтонн. 38,3
Мазутталған жер 10 000 артық
Техногенді бұзылған топырақ 30 000 артық
4.Техногенездің әсерінен топырақтың өзгеруіне экологиялық баға беру.
4.1. Топырақ жамылғысына техногендік салмақтың әсері.
Халық шаруашылығына тұрақты әр уақытта екпінді интенсификациялық
техникалық прогресс Жаңа-Өзен аймағының экономикалық өсу потенциалына
позитивтік әсерін тигізеді, экологиялық қасіретті топыраққа және қоршаған
ортаға, оның қарқыны жыл сайын еселеп өсуде. (50,51)
Топырақтың мұнай өнімімен әртүрлі химиялық реагенттермен, өндірістік
қалдықтармен радионуклидтар, олардың техногендік бұзылуы және эрозия,
дефляция және тұздануы осының бәрі соның салдары. Техногенездің бүлдіру
салдары осының нәтижесінде топырақтың генетикалық қасиеті терең өзгеріске
ілінеді де мыңдаған жылдардың ішінде түзелген табиғи топырақ тозып,
жойылуына әкеліп соқты. Шөл топырақтары биосфераның қорғаусыз және нәзік
кешенінің бірі. Аз көлемді гумус структурасыз, өте төмен сіңіргіштігі,
жоғарғы мөлшерде карбонатты және сульфатты тұздануы техногендік тыс
салмақта тұрақсыдық жағдайды көрсетеді. Жаңа Өзен мұнай кешені екі мұнай
газ орнын (Өзен, 1968 ж, Қарамандыбас) және жеті газ орындары (Ақтас, 1985;
Тасболат 1975; Оңтүстік Жетібай 1977, Қарамандыбас, Батыс Тенге 1982,
Өзен, Шығыс Өзен 1998, жалпы 35000 көлемді жерде орналасқан. Осы жерге
(6000 га) мұнай газ үңгірлері, 3200 км-ге созылған су торабы бар әр түрлі
техникалық жабдықтар және үйлер, механизмдердің көп түрлері бар. 3000 га
жердің топырағы бұзылуы мен қатар толық техногендік ластануда (14 кесте).
4.2. Топырақтың мұнай химиядан ластануы.
Жаңа Өзен мұнай газ кешені 1965 жылдан бастап кенді игеру мен өңдеуді
бастады. Мұндағы табылған газ қоры палезой, юра және мел кезеңінің
қабаттарында орналасқан, тереңдігі 1450 мен 1700 м-де жатыр. Мұнайдың
алғашқы баланс қарқыны Өзендегі 1055566; Асар – 29855; Оймашыда – 4675;
Тасбулатта -13101; Бектулы да – 3201. енді игерілген мұнай кешенінің
орнында тұрақты жоғарғы деңгейдегі пласт (қыртыс) анықталғандай (700-900
атм. қысым) улы күкірт сутегінің, қыртыста агрессивті көмір қышқылының
флюиды және меркаптандар да жетерлік, көмірсутекті шикі затта 20-25 % - ке
дейін жоғарғы молекулярлық парафиндер, 10-20 смола және 2-4 –ті асфальтен,
олар +33 -37 0 С –та қатады. Мұнайдың құрамында жоғарғы парафин 6 % ,
парадинді – 1,5-6,0; аз парафинді -1,5 төмен болғандарды есептейді. 47
(17 кесте).
Мұнайда 2,0 % артық күкірт болса, онда жоғарғы күкірт деп есептеледі, 0,5
-2,0 – күкірт және 2,0 % төменгісі аз күкіртті деп саналады.
Топырақтың мұнай химилық ластануы көрсетілген барлық кен орнындарында –
Жаңа Өзен кешенінде тиімсіз пайдаланудың салдарына байланысты және ескіріп,
тозған техникалық құралдар, осының барлығы жоғарғы парафинді көмірсутекті
шикі заттың барлығы әсер етеді. (3 сурет)
Ластанудың негізгі көзі: шикі мұнай және кәсіп орынның сарқынды сулары,
күкірттік азоттың оксидтері, күкірт сутегі, фенол, аммиак, азды және мұнай
шламы. Топырақтың пішіні шикі мұнайдан аз ғана ластанғанда 5 см-ге бәсең
мұнайланған, 20 см көп болғанда өте көп мұнайланған. 31
Мұнай құрамы көп мөлшерде көмір сутегінен және жоғарғы молекулярлы
смола асфальтендік заттардан тұрады. Оның басты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І тарау. Физика-географиялық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Географиялық
орыны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
1.2 Қысқаша зерттеу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Геологиялық құрылу, рельефтің негізгі
кескні ... ... ... ... ... ... ... . ...
1.4
Климат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
1.5 Гидрогеологиялық және гидрохимиялық сипаттамасы және олардың
экологиялық
бағасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
1.6 Өсімдік
жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
ІІ тарау. Топырақ пен топырақ жамылғысы. Топырақтардың экология-генетикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
2.1 Ашық құба шөл
топырақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Сортаң топырақтар (кебір) қабатында 1% тұз
бар ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Сор топырақтар (тұзы 1% - ден
жоғары) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Тақыр
опырақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
ІІІ тарау. Экологиялық шамадан тыс күштің әсерінен топырақтың
шөлейттенуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІV тарау. Техногенездің әсерінен топырақтың өзгеруіне экологиялық баға
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.1 Топырақ жамылғысына техногендік салмақтың
әсері ... ... ... ... ... .
4.2 Топырақтың мұнай-химиялықдан
ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.3 Топырақтардың мұнай кәсібінің сарқынды суынан тұздануы ... ...
4.4 Топырақтың ауыр металдармен қоса радионуклиндермен
ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.5 Топырақ жамылғысының техногендік
бұзылуы ... ... ... ... ... ... ... ...
V тарау. Мұнай қалдықтарын химия – экологиялық
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ...
5.1 Қалдықтың жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5.2 Шикі мұнайдың қалдықтарының химиялық құрамы мен
қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5.3 Мазутталған
грунт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
5.4 Мұнай
шламы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
5.5 Топырақ – грунттың мұнай қалдықтарымен
ластануы ... ... ... ... ...
5.6 Жер бетінің суларының
ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.7 Атмосферлік ауаның
ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
VІ тарау. Топырақ нематодтарының өмір тіршілігіне мұнай ластағыштың
тигізетін әсерін
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
6.1 Материалдар мен зерттеу
тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6.2 Зерттеу қорытындысын
тексеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6.3 Жалпы
қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
VІІ тарау. Тәжірибелі – эксперименттік зерттеулердің ашық құба шөл
топырағының өнімділігіне мұнай ластағыштың
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
7.1 Тексеру
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
7.2 Зерттеу қорытындысын
талқылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.3 Бұзылған мұнай жерінің реаблитациясының ғылыми негіздері ... .
Практикалық
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
Топырақтың
рекультивациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
Қорытындылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған дереккөздің
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қысқартылған белгілердің, символдардың және терминдердің тізімі.
Кіріспе
Мәселенің маңыздылығы: Халық шаруашылығының өркендеуімен бірге ғылыми-
техниканың алға басуы, Маңғышлақ мұнай-газ аймағының зкологиялық жағдайын
күрт өзгертіп, антропогендік деградацияның белсенділігі қарқындап дамуы
территорияның шөлейттенуіне себепкер болды. Көмірсутек шикізаттың табиғи
ірі қорларының ашылуымен қатар, осының негізінде мұнай-газ өндірісін
дамыту, энергетикалық шикізаттың бай қорларының барлығы, құрылыс
материалдарын қолдану, қысқа мерзім ішінде шөл даланың келбетін өзгертіп,
бір уақытта, биогеоценоздың экологиялық дағдарыс ошақтарын туындап,
аймақтың әлеуметті-экономикалық жағдайын шиеленістіре түсті.
Экологиялық дағдарысты ошақтарына Жаңа өзен – Жетібай мұнай-газ кентінің
аймағы жатады. Техника мен технологиялық құрал-жабдықтарының дер кезінде
жетілмеуі, мұнай (жылына 3млн.т.аса) мен газ (1,2 млн м³) өндіру көлемінің
өсуі, аз буферлі топырақ деградациясының қарқынды түрлерінің дамуына
себепкер болды, ал олардың шектен тыс ұқыпсыз жұмысы түзелмейтін
экологиялық дағдарысқа алып келуі мүмкін.
Антропогендік деградация мен территорияның шөлейттенуі: мұнай-газ
кәсібінің өндірістік алаңдарында, мұнай-газ құбырлары мен байланыс
желілерінің бойында, геофизикалық бұрғылау учаскелерінде кеңінен таралған
техногендік жүктеме, ұңғымалардың апатты бұрқақтануы, мұнай-газ
құбырларының зақымдалуы, жер бетіне минералданған кәсіптік су мен
химреагенттерді төгумен тікелей байланысты.
Қазіргі кезде Жаңа өзен – Жетібай мұнай-газ кентінің аймағы, Маңғыстау
облысындағы экологиялық бұзылған аймаққа айналды. Ол мынандай себептерге
байланысты:
а) Мұнайдың қалыптан тыс, қабаттық қысымының жоғары болуы (800-100
атм.же одан жоғары) же көмірсутек шикізатының басқыншылық қасиеті
(парафин, күкіртті сутек, күкірт же т.б. көп болуы).
б) Кәсіпорындарда ауыр жүк көтеретін техниканың топыраққа түсіретін
салмағы;
в) Ескірген, сапасы төмен технологиялық тозған құрал-жабдықтар,
сондай-ақ олардың жиі-жиі апатқа ұшырауы;
г) Табиғи ландшафттардың антропогендік жүктемеге төмен буферлігі.
Бұл жерде топырақтың деградациясы мен шөлейттенуді тудыратын алғы
шарттардың негізгі себептері: жазықты жер бедері, климат аридциясы жоғары
деңгейдегі, шөлді топырақтың майда қабатының тұздануы, карбонаттылығы,
құрылымсыздығы мен аз қуаттылығы, сармат әктастарының плиталарының жердің
жоғары бетінде жатуы.
Экологиялық жағдайды жақсарту және табиғи ресурстарды шаруашылықта
ұтымды пайдалану, аймақтың маңызды мемлекеттік міндетіне айналуда. Бұл
тұрғыдан топырақ жамылғысының экологиялық жағдайын дер кезінде бағалау,
жоғары парафинді мұнаймен қаныққан қалдықтардың биологиялық және химиялық
зерттеулері, мұнаймен толыққан қалдықтар құрамының физика-химиялық
зерттеулері, топырақтың антропогенді өзгеру барысын, оларда ауыр металлдар
мен көмірсутектердің болуын көрсету, сонымен қатар территорияның
антропогенді ластануын төмендету үшін практикалық ұсыныстар, мұнай-газ
кешенінің кәсіпорындарында өндірістік қалдықтарды пайдаға асыру әдістерін
көрсету.
Диссертациялық жұмыс осы міндетттерді шешуге арналған, оның ғылыми
негізіне, автордың далалық, экспериментальдық, және де зертханалық
зерттеулер нәтижесінде алынған жұмыстар жатады.
Зерттеудің мақсаты мен міндетттері: Мұнай-газ орынының топырақ
жамылғысының қазіргі экологиялық жағдайын, топырақтың физика-химиялық және
биологиялық қасиеті мен жоғары парафинді мұнаймен қаныққан қалдықтарды
зерттеп, соның нәтижесінен алынған мәліметтер негізінде, қоршаған ортаға
мұнаймен ластанудың тигізетін әсерін төмендету үшін практикалық ұсыныстар
жасау. Бұл жағдайда келесі мәселелер шешіледі:
1. Өзен – Жетібай мұнайгаз орнының топырақ жамылғысының экологиялық
жағдайын бағалау;
2. Жоғарғы парафинді мұнаймен қаныққан топырақтардың физика-химиялық және
биологиялық қасиеттерін зерттеу;
3. Экологиялық жағдайда тәжрибелі-эксперименттік ізденіс жолымен тексеру;
4. Мұнаймен нақ қаныққан қалдықтардың топырақ пен қоршаған ортаға
тигізетін зиянын ғылыми негізде төмендетуді ұсыну.
Зерттеу нысаны мен әдістемесі: Құрамына екі мұнай-газ және жеті газ
кен орны енетін, Маңғыстау облысының Жаңа өзен – Жетібай мұнай-газ кентінің
аймағы зерттеу нысаны болып табылады.
Зерттеу барысында салыстырмалы-экологиялық, тәжірибелі-эксперименталдық,
зертханалық-аналитикалық, санақтық және графикалық әдістер қолданылды.
Топырақ үлгілері ҚР АШМ Ө.О.Оспанов атындағы Топырақтану
институтының химия зертханасында келесі әдістер бойынша зерттелді: гумус-
Тюрин бойынша, жалпы азот-Къельдальша, гидро-лизденетін азот-Тюрин-
Кононова, жылжымалы фосфор-Мачигин, жыл-жымалы калий-Гусейнов-Протасов,
гипс-Гедройцша, карбонаттардың көмір қышқылдығы-Гейслер мен Шейблер,
сіңірілген кальций мен магний-Шмук, сіңірілген натрий-жалынды фотомерде, су
суспензиясы рН-электро-метриялық әдіспен, су ерітіндісі-Гедройц бойынша
ауалы құрғақ топыраққа, механикалық құрам-Качинскийдің түрлендіруіндегі
пипетка әдісі және мүлдем құрғақ топырақты пирофосфор қышқылды натриймен
өндеу арқылы. Микроэлементтердің барлығын тексеретін зерттеулер эмиссиялы-
спектрлік талдау мен атомды-абсорбциялық спектроскопия әдісімен жүргізілді.
Мұнайдың органикалық және минералдық компоненттеріне талдауды
стационарлық жағдайда, ҚР БҒМ А.Б.Бектуров атындағы химия институтының
аттестаттанған аспабтарында өткізді. Шикі мұнай мен мұнай қалдықтарының
молекулярлық, фракциялық құрамы және химиялық компоненттерін ЯМР-
спекрометрінде (мерккурий-300), ИК (Брукер-89), КР (Рамисер), СФ-46
спектрометрінде, спектрофотометроскопия және де газ-сұйықтық
хроматомассспектрометрінде анықтады. Талдау нәтижелерін өңдеу Пентиум-4
бағдарламасы бойынша компьютерде жүргізілді.
Топырақ үлгілері, жер беті мен жер асты суларының сынамалары жалпы
қабылданған, қолданылып жүрген ГОСТ-ға сәйкес алынды, қарамайлы топырақ пен
ішкі мұнай уақытша қоймадан алды, асфальт-шайыр-парафинді шөгінділерді,
тұрмыстық қалдықтарды және тауар астындағы суларды Өзен мұнай-газ АҚ
экологиялық қызметімен бірлесе отырып зерттеуге алынды.
Ғылыми жаналық: Өзен-Жетібай мұнай-газ кешен территориясы топырақ
жамылғысының экологиялық жағдайына алғаш рет баға берілді, техногенездік
әсерінен топырақ пен топырақ жамылғысының өзгеруі, жоғары парафинді мұнай
қалдықтарының физико-химиялық және биологиялық қасиеттерін зерттеу және
осыдан алынған мәліметтер негізінде, ғылыми қортындысы жасалынды.
Техногенді бұзылған жерлердің өнімділігін қалпына келтіру.
Қорғалатын жағдайлар:
1. Өзен-Жетңбай мұнай-газ кешен топырағының экологиялық жағдайын бағалау;
2. Мұнаймен ластанған топырақтын қасиеттері, олардың әр түрлі экологиялық
ластанған жағдайда тазарту жолдары;
3. Мұнаймен толық ластанған топырақтарды және техногеннен бұзылған өңірді
жақсартудың ғылыми негіздері.
Жұмыстың мазмұны
1. Физика-географиялық жағдайы.
1.1. Географиялық орны
Өзен-Жетібай мұнай-газ кешені республиканың онтүстік-батыс шетінде,
Маңғыстау облысының Қарақия ауданының шекарасында орналасқан. Географиялық
координаттары: 52°30'-53°20' с.е пен 43°20'-43°30' ш.б анықталады. Аймақтың
көлемі солтүстіктен оңтүстікке 15 шақырымға дейін, ал батыстан шығысқа 50
шақырымдық жерге созылып жатыр. Кен орны Үстірт шоқысының Батыс чинкінің
бір сатысында жатыр, бұл аласа таулы Маңғышлақ пен Басқұдық-Түйесойған
құмды массивінің түйіскен жеріндегі шоқы жазықта орналасқан.
Мұнай-газ кен орындары Қазақстан геологтарымен 1961жылы ашылып, 1965-
1968 жылдарда жайластырыла отырып игерілді.
Жалпы ауданы 35 мың.га өндірісте 2 мұнай-газ кенті (Өзен, Қарамандыбас)
және 7 газ орны орналасқан (Ақтас, Тасболат, Оңтүстік Жетібай,
Қарамандыбас, Батыс Теңге, Өзен, Шығыс Өзен) (1-ші сурет).
25 өнімді қабаттағы мұнай қорлары 210 млрд. тоннаға бағалады, жылдық
өндіру 3 млн. тоннадан асады, газы 1,2 млрд м³ және конденсат-40 мың
тоннаға жуық. Кен орындарында 2,5 мыңнан астам үңгіме жабдықталған, соның
ішінде мұнай ұңғымаларының пайдалану қоры 1,2 мың және газдікі 143.
Көптеген үңгімелерінің шамадан тыс суланған, сондықтан қабаттағы қысымды
сақтау үшін, өнімді қабаттарды жыл сайын 20 млн.м³ теңіз және өндірістік
ағын сулармен толтырады, Кәсіпоындардың технологиялық құрал-жабдықтары
қатты тозған және ескірген, апаттық жағдайлар мен қоршаған ортаның ластануы
жиі пайда болады. Кен орындарда 500-ден аса мұнай жинайтын қамба мен
қарамайланған топырақты аккумуляциялайтын полигондар жұмыс істейді.
Кен орындарында мұнай мен газды өндіруден басқа, Жаңа-Өзен қоласында
ірі газ өңдейтін зауыт, құрылыс материалдарын жасайтын және Сауысқан
қаласындағы кен орындарының өндірістік-шаруашылық қажеттіліктілері үшін жер
асты суларын өндіретін кәсіпорындар жұмыс істейді.
Карта үшін орын.
1-сурет. Мұнай-газ кен орындарының карта-схемасы.
1. Мұнай кен орындары (№);
2. Газ кен орындары (№);
3. Мұнай-газ кен орындары (№).
2. Зерттеудің қысқаша тарихы
Маңғышлақ пен Өзен-Жетібай аймағының табиғи ресурстары мен химика-
экологиялық потенциалының алғашқы жүйеленген ғылыми зерттеулерді
С.Г.Гмеллин 1, Л.С.Левшин 2, Г.С.Карелин 3, Н.А.Северцев 4,
И.Г.Борщов 5, С.Н.Никитин 6, Н.И.Андрусова 7,8, М.В.Боярунас 9 және
т.б. экспедицияларымен бірге және арнайы ізденістерімен толықтырылды.
Осы ғалымдардың зерттеулері, бұрын аз зерттелген шөлдің табиғаты мен
ресурстары туралы мәліметтерді, яғни: геологиясын, геоморфологиясын,
гидрогеологиясын, флора мен фаунасын толықтырды..Олар осы жерде мұнай-газ
белгілерін, көмір, темір, мыс, марганец, минералдық тұздар, ұлутас
қорларының бар екендігін анықтады, геологиялық құрылымы мен жер бедерін
сипаттады. Маңғышлақта іргелі геологиялық зерттеуледі Н.И.Андрусов 10,
Н.В.Неволин 11 және т.б. жүргізді.
1926-1930 жылдары СССР-дің ғылым Академиясының профессоры
С.С.Неструевтің басшылығымен Маңғышлақ пен Үстірт шоқысына экологиялық және
Адай мен Табын руынан шыққан көшпенді қазақ территориясының топырақ-өсімдік
жамылғысын зерттеу үшін кешенді экспедиция ұйымдастырады. Зерттеулер
нәтижесі СССР .ғылым. Академиясының Қазақстандық экспедиция отрядының
топырақ-ботаникалық жұмыстары туралы есеп беру Шығарымдарында жарияланып
12, ол жердің кен территорияның ландшафт-географиялық жағдайы мен топырақ-
өсімдік жамылғысы толығымен сипатталды (И.П.Герасимов, Е.Н.Иванов,
М.Д.Спиридонов, Ф.Н.Русанов және т.б.). Экспедиция материалдары әлі күнге
дейін өзінің ғылыми және практикалық маңыздылығын әліде жоғалтқан жоқ, және
аймақтың қазіргі экологиялық жағдайын шешу үшін эталон бола алады.
Маңғышлақта геологиялық зерттеулерден, антиклиндік құрылымының 1400-
1700м тереңдікте мұнай-газ зонасы жататыны, юраның бор құмды-батпақты
шөгінділерінде мұнай-газдың бары анықталды. 1961 жылдың маусымында Жетібай
кен орынында бірінші мұнай алынды, осы жылдың шілдесінде Өзеннің мұнай
бұрқағы атқылады. Бұл алканды, жеңіл, шайырлы және күкіртсіз, жоғары
парафинді мұнай еді.
Енді 1930-1980 жылдары Маңғышлақта кең сейсмикалық және мұнай, газ бен
басқа да табиғи ресурстары геологиялық-іздеу жұмыстары өткізілді. Осыдан
кейін, мұнай-газ кен орындары ашылды және жұмысқа берілді. (1961 жылы Өзен
мен Жетібай, 1964-Қарамандыбас, Теңге, 1967 - Асар және т.б), толық
геоморфологиялық және топырақ карталарыжасалды. (К.Ш.Фаизов,
Е.У.Джамалбеков, А.Х.Файзулина). 1964-1985 жылдарда ҚРҰҒА топырақтану
Институты Маңғышлақ түбегінде топырақ процесстерінің қолдан суару кезінде
топырақ-мелиоративтік және стационарлық режимдегі түбегейлі зерттеулер мен
жүйелеу әдістері жүргізілді. Сармат әктастары жақын жатқан (0,5-2,0м), аз
қуатты топырақтарда, территорияны көгалдандыру мақсатымен игерген кезде
рекультивация жұмыстары қажет екендігі анықталды: алып келінген топырақпен
жаба отырып, шұнқырларды траншейлік әдіспен қазу және топырақ қабатын
біртіндеп көбейту. Шөлде құнарлылықтың, топырақ өнімділігінің, оттегі
балансының жоғарылауы көгалдандыру жұмыстары көмегімен мелиорация жолдары,
жоңышқа егу,шөп өсіру, тыңайтқыштар еңгізу мен дренаждық фон жүйелі түрде
суару арқылы жүзеге асыруға болады 13. Бұл зерттеулердің нәтижелері,
қолдан суару үшін учаскелерді таңдағанда және Ақтау мен Жаңа Өзен қалаларын
көгалдандырғанда қолданылды.
Мұнай-газ аймақтарының экологиялық мәселелерін шешкен кезде, 1985
жылы құрылған СССР аридті территорияларның антропогенді шөлдену картасы
мен (авторлары Н.Г.Харин, Л.Я.Курочкина, К.Ш.Фаизова және басқалар) оған
берілген түсініктеме хаттың мәні маңызды 14. Онда табиғи ортаның қазіргі
жағдайын сипаттайтын, шөлденуді бағалау критериилері, шөлдену қарқындылығы,
шөлейттенуді ішкі қауіптілігі, жануарлар мен халық тығыздығының табиғи
ортаға әсері анықталды. Бұл кезде, адамның бағытталған іс-әрекеті әсерінен
территорияның биологиялық өнімділігі төмендеуімен ілесе жүру, экожүйенің
деградация процессін шөлдену деп түсінеміз. Картада Өзен-Жетібай мұнай-газ
кешенінің ауданы ішкі қауіптілігі өте жоғары, шөлдену қарқындылығы мен
антропогендік әсер деңгейі техногендік шөлейттенумен анықталған.
Қазіргі экологиялық мәселелер мен топырақ жамылғысының жағдайын
тереңірек түсіну үшін, 2003 жылы жарық көрген Фаизов К.Ш пен басқалардың
Маңғышлақ-Каспий маңы мұнай-газ аймағының экологиясы монографиясы маңызды
ғылыми-еңбек екендігі түсінікті.
Сондай-ақ, 1990-2003 жылдары ҚР БҒМ Топырақтану Институты Атырау мен
Маңғыстау облыстарында жүргізген экологиялық зерттеулердің нәтижесінде айта
кету керек (И.Қ.Асанбаев, К.Ш.Фаизов және басқалар). Оның нәтижесінде
топырақ өзгерістері мен топырақ-экологиялық аудандастыру карталары жасалды,
техногенез бен табиғи-шикізаттық ресурстарды ұтымсыз пайдаланудың
экологиялық және әлеуметті-экономикалық әсері анықталды.
Өзен-Жетібай кешенінің аймағында мұнай-химиялық, радиактивтік ластанудың
техногенді бұзылулары мен топырақтың минералданған өндірістік ақпа сулармен
тұздану ареалдардың барлығы анықталды.
1.3. Геологиялық құрылымы, жер бедерінің негізгі кескіні мен топырақ түзуші
жыныстар.
Өзен-Жетібай кент аймағы ландшафт-географиялық тұрғыдан, Маңғышлақ
жазықтығында орналасқан. Ол жақсы зерттелген және арнайы әдебиеттерде толық
баяндалған. Жазықтық палеозойды басып жатқан, палеоген-неогендік теңіз
тұңбаларынан құралған. Бұл жердегі ең ежелгі жыныстар, палеогеннің жасылтың
және қызғылтым балшықтары кездеседі. Олардан жоғары, құрамы бойынша
өзгеретін құмтастардың, мергелдердің сонымен қоса, балшық пен гипстің
миоцендік түрлері жасырынып жатыр.
Аймақтың көп бөлігі Беке-Басқұдық антиклинының оңтүстік қанатымен
көмкерілген, Қаратау жотасына қарама-қарсы біліктерде созылған және
қанаттары дизъюнктивті бұзылыстарымен сипатталып, брахиантиклиналдық
құрылымының екінші қатары құралған. Көтерілімдерді құрайтын жыныстар,
моноклиналды, оңтүстікке аздап еңіс жатады. Жер бетінде тігінен жататын,
ауданда тұрақты дерлік, әлсіз дислоцирленген сарматтық теңіз тұңбалары
орналасқан. Олар кәуекті, жақсы су өткізетін, солиттік кавернозды
әктастармен көрсетілген, әр жерде мергел және балшықпен ауысып тұратын
жыныстар бар.
Карбонатты-гипсті сарбалшықты элювийдің қалыңдығы 1,0-1,5м аспайды және
солтүстіктен оңтүстікке қарай азаяды.Элювий қабаты аз өзгерген (әктас
қабаты), 30-50 см-ден 1,0 м дейінгі тереңдікте жатыр, уақ кристалды гипс
қабаты бөлінеді. Жыныс пен элювиолді бөліктің байланысынан гипс қабатының
түзілуін, көптеген зерттеушілер сармат теңізінің түбінде гипстің түсуімен
түсіндіреді 11 және басқалар. Аймақта делювиал-пролювиальді сарбалшықты
және эольды құмды шөгінділермен бірге, континентальды төрттік кезеңнің
шөгінділері кеңінен тараған.
Соңғылары Сауысқан, Сеңгірқұм, Бостанқұм, Түйесойған құм массивтерін
құрайды. Олардың түзілуі альб-сеноман құм үгінділерін жел елеуімен
байланысты. Аймақтың мұнай-газ кен орындары палеоген, девон-перм және юра-
бор тұз асты, сонымен қатар тұз үсті терригендік шөгінділерге қанық және
тұз-күмбезді тектоникасымен байланысты. Олар автономды теңіз қолтықтарында
ыстық климаттың тоқыраулы су режимі, шамалы газ алмасуы мен күкіртсутегімен
уланған органикалық қалдықтардың жағдайында пайда болды 48,49. Жағымды
экологиялық режимде жинақталғандықтан (тозаңданғандықтан), олар ірі мұнай
қор орындарының пайда болуына жағдай тудырды.
Кеннің өнімді қабаты, жоғарғы бор сеноман ойығынан төменгі перм
шөгінділеріне дейінгі стратиграфиялық жиектерді қамти орналасқан. Сонымен
қатар, бор шөгінділермен газ қоры, ал юрамен негізінен мұнай қорлары жатыр.
Жер бедері бойынша Маңғышлақ жазығы аридті-денудациялық шоқыда
орналасқан, олар сармат әктастармен қоршалған. Жазықтықтың абсолютті
биіктігі солтүстіктен оңтүстікке қарай біртіндеп таулы Маңғышлаққа 300
метрден, Кендірлі-Қаясан ойпатына қарай 160 метрге төмендейді. Бетінде
түрлі мөлшердегі және тереңдіктегі, иректі тұйықталған жазықты шұңқырлардың
болуы, олар сыртта тік құламалы, биіктігі 100-150 м жар-чинктермен
жиектелген. Шұңқырлардың пайда болуы негізінен, карсттық процесстермен
байланысты. Мұндағы ең ірі ойпаттар Қауынды, Өзен, Жазғұрлы және т.б.
олардың ішіндегі Қарақия ойпатының ауданы 80 км², тереңдігі -132 м
минустік белгісі бар – Қазақстан Республикасы аймағындағы ең төмен белгі.
Шұңқырлардың түбінде көбінесе сортаңдар өседі.
Жазық Маңғышлақтың оңтүстік-шығыс бөлігінде, абсолюттік биіктігі минус
70 метрлік ірі Қарын-жарық иілісі бөлінеді. Бұл Каспи теңізінің, қатты
тұздалған құмды-балшықты теңіз трансгрессияның шөгінділерінен құралған,
ежелгі шығанақ болып табылады. Шөгінділердің ұзақ эолдық өнделуі, иілістің
бетінде сор шұңқырларымен ауысып тұратын, төбе-тізбекті құм массивтерінің
пайда болуына алып келді. Құмдар уақ қиыршықты, кварцты, әр жерде жел
ұшырып, бархандарға айналады. Сондай-ақ, жазықтықта жазық, терең емес,
тақырлы ойпаттар, карсттық ойшықтар, мұнай траншеясы, мұнай қоймасы,
тұзды ағын сулардың арықтары, коллювиальды көшкіндер және т.б. түріндегі
техногендік мезо және микро жер бедері бар.
Жазық Маңғышлақ – тұйық сусыз жер. Жер бетіне жақын жатқан әлсіз
дислоцирленген, сарматтық және понтикалық әктастар мен мергелдердің (0,5-
1,5м) қабаты, аймақтың жұқа карбонатты-гипсті топырағы су өткізбейтін қабат
болып табылады.
Галогеохимиялық қатынаста құрамында бор, Маңғышлақтың карбонатты - гипс
мөлшері жоғары, сульфат-хлоридті және хлоридті тұз жиналуы басым, Каспи
теңізінің шегінде жатыр. Маңғышлақ карбонатты-гипстегі гипергеноз зонасының
тұз аккумуляциясының құрамында сілтілі жерлердің сульфаттары басым
(Боровский және т.б. 1976ж, Боровский 1982ж). Бұл жерде топырақ түзуші
жыныстар, желмен ұшырылып келген шөгінділер үйінділерін айтуға болады.
Негізінен бұлар элювиалді-делювиолді (биік жазықтықтарда), көл-теңізді
хемогенді (тұйық сусыз ойпаттар мен шұнқырларда) және эолдық (құмды
массивтерде) шөгінділер. Олар шаңды сарбалшықты, балшықты, құмайтты және
құмды механикалық құраммен сипатталады. Топырақ түзуші жыныстар жоғары
карбонаттылығымен (СО2-10-20%), құмды-шаң құрамымен ерекшеленеді, түрлі
денгейде сульфат пен хлоридтермен тұздалған, оның техногендік жүктеме
кезінде бұзылуға тез ұшырайтынын сипаттайды. (1-кесте)
Топырақтың 1 мм аз бөлшектері эрозионді-қауіпті деп есептеледі, әсіресе
мөлшері 0,1-0,5мм-лік бөлшектер қауіпті, олар жел қозғалысы кезінде көшкін
эффектісін тудырады, сондай-ақ, қарастырылып отырған аймақтардың
топырағында көп болып табылатын шаңды бөлшектер (0,05-0,001мм), жел
жылдамдығы 6 мсек болғанда, ауа ағынымен 4-тен 10 мың км-ге дейінгі
қашықтыққа ауыса алады (Орлова, 1983).
Қарастырылып отырған аймақтардың топырақ түзуші жыныстарының
ерекшелігі сармат әктастарымен доломиттердің үстіндегі, майда топырақты
қабаттың жұқалығы (0,5-2,0м). Бұл жердегі әктасты ұлутас таза әктас болып
табылатынын (жер бетінде СаСО3 45,9 %, жыныста 97,3) зерттеулер көрсетті.
Ал пластикалық жыныстар өте аз (1,2%). Доломиттік мергельде бұл
көрсеткіштер СаСО3 8,0-25,2%, пластикалық материалда-59,1 тең, яғни, бұл
жерде пластикалық материал мөлшері 60%, ал еритін бөлігі магнезий мен әктас
қоспасынан, 1,0:1,6 қатынасында пайда болған. Сөйтіп, мәліметтердің
көрсетуі бойынша, топырақтың аналық жынысының беткі шөгінділерінің заттық
құрамы, теңіз және көл-теңіз қолтығы режимінің фациолды жағдайында пайда
болған. Топырақ түзуші жыныстардың генезисі мен литологиясы топырақ
ландшафтының көптеген экологиялық маңызды белгілері мен қасиеттерін анықтай
отырып, зоналық биохимиялық жағдайлардың әсерін төмендетеді.
Маңғышлақ жазық аймағында бірнеше ірі мұнай-газ кәсіпорындары ашылған
және олар жұмыс істейді (Жаңа Өзен, Қарамандыбас, Теңге, Асар және т.б.),
көп шақырымдық мұнай-газ құбырлары тартылған, өзінше техногендік мезо және
микро жер бедерін тудырған көптеген бұрғылау ұңғымалары, құрылыс
материалдарын өндіретін және өңдейтін орындар, сонымен қатар, мұнай
өндіретін және мұнай өнімдерін өндейтін карьерлер бар. Осының бәрі,
түгелдей мұнай-химиялық ластану мен топырақтың техногендік бұзылу
көздерінің пайда болуына алып келеді.
1-кесте НСl – да ерігіш эливилі карбонатты жыныстың топырақтағы бөлігінің
заттық құрамы, құрғақ ауадағы мөлшерлі пайызы.
Кесіннің
реті,
тереңдігі,см
0-12
0-5 89,6
Жаңа Өзен Кендірлі Жетібай Дүкен
Орта тем-сы 0С
жылдық 11,2 11,6 11,8 9,2
январь -2,9 -3,1 -2,6 -7,8
июль 25,4 26,6 25,5 26,8
Оң тем-сының қосын-дысы
0 ден жоғары
5 тен жоғары 4485 4448 4475 4061
10 нан жоғары 4389 4330 4349 3981
4126 4026 4030 3728
Кезеңнің ұзақтығы
Жоғарғы тем-мен
Аяссыз күндер 206 208 219 168
0 286 282 294 263
5 235 236 242 218
10 195 196 199 179
Жылдық жауын-шашын-ның
мөлшері, мм, % жылдық
санынан: 115 92 107 141
Қыста 29 26 30 23
Көктемде 29 36 34 34
Жазда 24 16 16 22
Күзде 28 22 20 21
Суық кездегі
жауын-шашын, мм 58 39 55 56
жыл кездегі жауын-шашын,
мм 57 53 52 85
Гидротерминдік
коэффициент
(Селяниковтың)00С жоғары
температурамен кезеңіне 0,2 0,2 0,2 0,2
Жел жылдамдығы, мсек 6,0-6,5 - 3,3-5,0 3,6-4,6
(жыл)
Тұрақсыз қарсыз қыс, % 83 53 96 42
Ауаның орташа жылдық
салыстырмалы ылғал-дығы,66 64 66 61
%
биохимиялық және топырақтың түзілу барысы әлсіз дамуда, ал шөл
өсімдіктерінің тоңазуы вегетация мезгілінің қысқалығын және олардың жалпы
өнімділігінің төмендігін анықтайды. Бұл жағдайларда, мұнаймен ластанып,
тұзданған және мұнай кәсіпорындарының техногенді бұзылған жерлерінде
биологиялық мелиорация мен қалпына келтіру тұщы сумен суғару есебінен
топырақты қосымша ылғалдандырғанда, ұтымды агротехникада және жергілікті
жағдайларда бейімделген өсімдік түрлерін пайдаланғанда ғана табысты бола
алады.
1.5 Гидрогеологиялық және гидрохимиялық сипаттама
Оның экологиялық бағалануы.
Өзен-Жетібай мұнай-газ кентінің аймағында климаттың құрғақтығының
салдарынан, гидрографиялық желі жоқ. Жер асты сулары барлық жерде тұзды
және қатты тұздалған 5-10 м тереңдікте жатады. Аймақты сумен қамтамасыз
етуде жер асты сулары маңызды. Кен орындары сулы қабаттары көп қуысты
кавернозды әк тастар және сармат пен әктасты құмдары, сондай-ақ, мергелдер,
борлы, эольды құмды және құмды-балшықты хемогендік шөгінділер болып келеді.
Олардың деңгейі 10-15-тен 30-40 метрлерді алып жатыр. Жер асты аз тұзды
(тығыз қалдық 5-10 гл), тұзды (10-15гл), ойпаттарда өте тұзды (50гл
асады) (3-кесте), құм массивтерінде негізінен тұщы болады. (5гл аз).
Минералдану деңгейіне қарамастан, жер асты суларының химиялық құрамы
гидрокарбонатты және хлоридті-сульфаттыдан (тұщы және шамалы тұзды сулар)
хлорлы және хлорлы-натриліге дейін (тұзды және көп тұзды суға) өзгереді.
Сауысқан, Түйесу, Бостанқұм және т.б. эолдық құмдардың массивінде, жоғарғы
плиоцен-төрттік жастағы, минералдануы 1-2 гл тұщы жер асты сулары
негізінен олардың орталық бөлігінде басым, сондай-ақ оларды Жаңа Өзен,
Теңге, Қарамандыбас және т.б. мұнай кәсіпорындарын сумен қамтамасыз ету
үшін кеңінен пайдалануда.
Тұщы судың пайдалануға болатын қоры 450млн.м³-ке бағаланады, дебиті 0,3-1,4-
тен 4,1-6,0 лсек деңгейге ауытқиды. 17
Жазық Маңғышлақтың жер асты суларының ғасырлық қорлары былай
бағаланады: минералданған сулар 20 млрд.м³, тұздылауы (3-5гл) – 15 және
шамалы тұздылау -5,0. 18
Мониторингтік зерттеулердің мәліметтері бойынша (Клименкова, 2002),
кен ауданында жер асты суларының химиялық токсиканттармен ластануы, 4-
кестеде келтірілген көрсеткіштермен сипатталады.
Жер асты суларының тұз құрамына, топыраққа мұнай мен мұнай өнімдерімен
ластану деңгейі қатты әсер ететіндігі осы кезде анықталды. Әдетте, аз
минералды ластанған сулар, мұнайдың ұңғыладан ағып кетуіне, мұнай құбырлары
мен көптеген қоймалардың шығу желілеріне байланысты, топырақтың көп
ластанған учаскелеріне тұрақтанған. Оттегімен қаныққан ортада, химиялық
қышқылдану барысында көмірсуларының еруі, жер асты суларында фенал, аммони
(NH4), қышқылды, карбониді және күкірт бар қосылыстардың, көмірқышқыл
газының жинақталуымен қоса жүреді; судың органикалық заттармен ластануы
анық байқалады.
3-кесте. Жер асты мен ыза суларының тұздық құрамы.(гл)
Орна Терең Қатты Сілте лік, НСО3
ласқан жері дігі , қалдық,
см гл
Ақ жусан Бүйіргін жусанды Бүйіргендік
күйреуіктік
Фитожиынтық,цга 151.7 156.3 64.2
Соның ішіндегі біржылдығы 13.4 3.6 7.0
Көп жылдығы 15.1 8.7 13.0
Тамырлары (0-50см қабатта) 123.2 144.0 44.2
Түскен бөлігі,цга 46.8 48.4 22.7
Соның ішінде біржылдықта 8.4 3.6 70
Көпжылдықтан 0.7 0.4 0.4
Тамыры (050 қабат) 37.7 44.4 15.1
Зольдық заттар,кгга
Біржылдықта 194 60 123
Көпжылдықта 208 137 171
Тамыр 717 806 270
Зольдық заттардың қайта 397 313 205
келуі, кгга
Біржылдықта 197 60 118
Көпжылдықта 6 5 7
Тамырда 190 248 80
Өсімдіктің түскен бөлігінен34.2 48.9 16.2
келген азот,кгга
Біржылдықта 13.9 3.2 5.0
Көпжылдықта 0.7 0.2 0.3
Тамырда 19.6 45.5 10.9
Қайта келген химиялық 427.2 361.5 221.2
заттар, кгга
Құм массивінің өсімдік жамылғысы күйереуік, қылша, қараған, еркек,
теріскен, сексеуіл, жүзгін және жыңғыл нуларымен қосылып бұталы-боз
топтарын құрайды. Ұтымсыз пайдалану, жайылымдарда малды шамадан тыс жайуы,
деграция және шөлейттену барысында массивтерінің өсімдіктері толығымен
жойылу қаупі алдында тұр.
Мәліметтердің көрсетуі бойынша, ксероголофитті өсімдіктер, әсіресе
сораң жоғары зольды. Негізгі өсімдік топтарында ол 564-тен 1114кгга дейін
өзгереді және топырақтың тұз балансына едәуір әсер етеді.
Ақ жусан, баялыш, күйреуік сияқты өсімдіктер топырақты кремнезем,
кальций, темірдің және алюминидің жартылай тотықтарымен байытады, сонымен
қатар топырақтың сортаңсыздануына көмектеседі, ал бұйырғын, тасбұйырғын мен
итсигек болса өз мүшелерінде, натрий, магний, кремний, кальций тотықтарын
жинақтайды. Ол топырақтың беткі қабаттарындағы сілтіліктің жоғарылануына
және тұзсыздануына алып келеді.
Зерттеулер көрсетуі бойынша, жыл сайын сораңның минералдау есебінен
топыраққа 31-38кгга натрий тотығы түседі 19. Е.В.Лабова, С.А.Шувалов,
В.М.Боровский және т.б. мәліметтері бойынша, сораң топырақтың беткі
қабатында карбонаттардың биогенді жинақтауына мүмкіндік тудырады..
Сөйтіп, шөл өсімдіктерінің негізгі түрлерінің минералдануы топырақта
сілтілі негіздердің пайда болуына және жинақталуына, сондай-ақ, хлорид,
сульфат және жоғары дисперсті гумусты заттардың пайда болуына алып келеді.
Бұл топырақтың үнемі қозғалыста тұратын сортаңдану, тұздану және жоғары
карбонаттылық факторлары болып табылады. Олар аз буфери, экологиялық
тұрақсыз топырақтардың түзілуіне алғы шарттарын тудырады. Кен аймағының
көп бөлігінде табиғи өсімдік жамылғысы жойылған және оларды қалпына
келтіру, қолдан көгалдандыру шараларын қажет етеді.
2.Топырақтар мен топырақ жамылғысы. Топырақтың эколого-генетикалық
сипаттамасы.
2.1Ашық - құба шөл топырақтары.
Өзен – Жетібай мұнайгаз өңірінің топырақғы негізінен ашық құба, шөл
топырақтар. Бұл топырақтардың генетикалық қасиеттерінің ерекшеліктері және
экологиялық тұрақтылығы географиялық орнымен, биоклиматтық жағдайымен,
рельефтің және топырақты құрайтын жыныстарының әртүрлілігі, гидротермиялық
режимі мен биохимиялық тұрақты түзейтін процесстерді анықтайды. Топырақтың
ылғалдану көзі негізінен күз-көктемнің жауын-шашыны аз кезеңінен тұрады,
бұл жусан-сораң өсімдігінің вегетациясын шайылмайтын су режимінің типін
қамтамасыз етеді. Жазда топырақтар ауаның ыстығынан солу ылғалының
мөлшеріне дейін құрғайды, сөйтіп максималды-гиграскопиялық мөлшерге жетеді.
(1-ші, 2-ші карталар). Осындай жағдайда топырақ жыныстарының құралуына
физикалық үгіліп, және шаңды-құмбалшықты элювийдің түзілуіне, балшық пен
ильдің шамалы мөлшері пайда болады. Топырақтың кескінінде жылжитын
үгінділер және топырақ түзілуі шектелген, себебі олар сол бұзылған жерінде
қалады. Карбонатты-балшықты агрегаттар, темірлену және биогенді карбонаттың
жиынтығы түзіле бастайды.
Өңірде топырақтың негізгі жамылғысын сортаң, ашық-құба және сортаңды-сор
топырақтар құрайды. Шамалы мөлшерде ашық құба эрозияланған және шала
дамыған топырақтар тобы орын алады. (2-сурет)
Мұнайгазды өндіріс алқабының барлық жерінде топырақ ауыр техниканың
әсерінен бұзылып, өзгерістерге ұшыраған, шикі мұнай шламы мен және
өндірістің сарқынды суларымен толық ластанған.
Алқаптың топырақ жамылғысының (бүркеніштің) айрықша ерекшелігі мынада:
1. Көлденең қабат-қабат жатқан қыртысты сарматтық известняктың үстін
жұқа қабатты шаңды-құм-балшықты плащ (жамылғы) (0,5-2,0м) төселген;
2. Жоғарғы карбонаттылығы (СО2 10-15%), гипстілігі (15-20% көп) және
сілтілігі (рН 8-9) бар;
3. Барлық жерде сортаңдығы, сульфатты, хлорлы-сульфатты тұздануы мол;
4. Табиғи құнарлылық төмен және топырақтың жағымсыз экологиялық
функциялары бар;
5. Топырақ құрлысының біртексіздігі;
Ашық-құба топырақтың пішіні (құрлысы) генетикалық горизонттарға
дифференцияланып бөленген, үш түрге түзелген, әртүрлі литолого-
геоморфологиялық жағдайға байланысты біркелкі қалыптасқан.
Оның сынғыш жоғарғы бөлігіде ашық-құба көп торлы қабыршықтан тұрады.(2-
5см), ал оның астында ашық –сұр қатпарлы қабыршықты қабат (6-10см), ол
төменге қарай құба балшықтанған қабатқа көшеді.(10-12см), кейде карбонатты
түйіршіктерге ауыса отырып, азғана өзгерген аналық жыныстарға 30-50см
тереңдіктегі уақ кристалды гипсті қабатқа жалғасады. Гумусты горизонттың
қалыңдығы 25-30см.
2 кескін, (разрез) Жазықтағы Жетібай кентінен оңтүстік-шығысқа қарай 2
шақырым жерде итсиген-жусанды өсімдігінің астында қазылған. Тұз қышқылының
көптігінен топырақ беті көпіршіп, қайнайды. Карбонаттар 22см-ден, майда
кристалды гипс -55см-ден айқын көрінеді.
0-2см. Ашық-құба түсті қабыршақ, құрғақ, сынғыш, торлы, құм балшықты.
2-10см. Құба, құрғақ, нығыздалған, кесекті-ұлпалы, тамырлы, құмды
сарбалшық.
10-22см. Сұрғылт, құбалы құм балшық, құрғақ, нығыздалған, тамырлы,
кесекті-құймалы.
22-40см. Қоңыртыңды құба, ылғал лебізді, қатты, кесекті-құм балшық,
теңбілді карбонаттар көрінеді, құм балшықты.
40-50см. Алдыңғы топырақтың түсіндей, ылғал лебізді, қатты, кесекті-
ұлпалы, карбонаттар байқалады, құм балшықты.
50-83см. Қоңыр құм-балшықты, қатты тығыздалған, теңбіл-теңбіл тұздардар
байқалады, ұсақ кристалды, бөлінген гипс сынықтары бар.
83-130см. Гипсті, 130 см-де известнякққа ауысады.
Мұнай кәсіп орындарының маңы мұнаймен ластанған және техногенді бұзылған
топырақтардың пішіні жеткілікті түрде өзгерген (түзелген), ал геологиялық
үңгірлердің маңы түгелдей жойылған, бұл мұнай битумды тазалауда немесе
дефляцияның әсері.
Алғашқы (табиғи) бұзылмаған ашық-құба топырақтардың аналитикалық
деректері 6-12 кестелерде берілген. Келтірілген деректерден байқалатыны
гумустың мөлшері сортаңсыз ашық құба топырақта 1,2 % - дан 0,4 %-ға дейін
өзгереді.
Топырақ гумусы фульватты және гуматты-фульваттық қарым-қатысы көмір
гумундық қышқылға, көмір фульват қышқылына (Сгк:Сфк 0,2-0,4) фульво
қышқылдың мөлшері гумундықтан 3,0-3,5 есе артық , бұл шала гумус
екендігінің куәсі, гумин қышқылының жылжымалы (тұрақсыз)
фульвоқышқылдарының структуралық(құрылымдық) түзілуін жеңілдете түседі және
төменгі буферліктің антропогендік ықпалға себеп (салдар) болады.
Топырақтар өсімдіктің минералдық қоректік элементтеріне кедей, көбіне
гидролиздік азотқа (20-50мгкг), және фосфорлық (10-30мгкг), бірақ калимен
жеткілікті қамтылған.
Ашық-құба топырақтың сіңіру сыйымдылығы (8-10мгэкв 100г топыраққа) және
оглиндік және сортаңданған қабаттарда көбейеді.
Сіңіру негіздерінің құрамында калиймен магний артық мөлшерде, сортаң
топырақта асуға жақын, натрий катионы (12-18%) көп болады. Осымен
байланысты жалпы сілтілігі (НСО3 0,03-0,04%), кейбір жағдайда нағыз
карбонаттар және топырақтың ертіндісінде сілтілі (рН 8-9) реакция қатысады.
Топырақтың жоғарғы бетінде көмірқышқылының карбонаттары көп мөлшерде
болады, өз пішінінде 2 максимумда – биогенді қабыршағында және литогенді –
оглинендік қабатта және жыныстарда бар жоғарғы 0-30 см-лік ерігіш тұздар
саны онша көп емес. Төменірек олардың көлемі 0,5-1,1% -ке өседі, негізінен
сульфатты кальций.
Гипсті қабатта гипс мөлшері 10-12%-ке жетеді. Ашық –құба сортаңданған
және жоғарғы дәрежелі гипстенген пішін құрлысы хлорид және сульфатпен өте
көп тұзданған.механикалық құрамына қарай, ашық-құба топырақтың ішінде шаңды-
құм-балшықтылар кең тараған. Жалпы анализдер профиль бойымен тотықтардың
ауысуы байқалмайды. Бұл топырақта кремнеқышқылы мен жартылай тотықтар басым
түседі, биогендік жиынтықтар жоғары қабатта натрийдің, магнийдің және
фосфордың барлығы айқындалды. Жыныстарда күкірттің, негізінен теңіз
шөгіндісінен шыққан (6 кесте).
Ашық-құба топырақтың балшықты минералдардың құрамында гидрослюда – хлорид
группасы көптігін көрсетеді, бұл олардың төмен трансформациясын өзгеруін
анықтайды. Анықталған су-физикалық қасиеттерінде профильде көлемдік салмағы
1,3-1,4 , кәуіктілігі-50-55% көрсетеді.(11 кесте). Далалық ылғалдылығы өте
төменгі мөлшерді көрсетеді, өсімдіктің дамуына жеткіліксіз. Бұл топырақ
жылжымалы қалайы және молибден формасы жеткіліксіз қамтылмаған, марганец
(114-304 мгкг) және бормен (1,5-9,4 мгкг) негізінен теңіз тұнбасының
әсерінен жеткілікті толыққан. (10 кесте). Топырақтың жоғарғы қабатында
цинктің, марганецтің және кобальттің жиналуы байқалады, (жиын) қабатта мыс
пен молибден жыныста бор шоғырланған.
Осы келтірілген деректерге байланысты, ашық-құба топырақ төмен
құнарлылығмен, жоғарғы карбонаттылығымен, сортаңдылығымен және тұздылығмен
сипатталады. Оларды шаруашылықта пайдалы игеруде және экологиялық функцияны
жақсартуды керек етеді (агромелиоративтік, ұйымдастыру шараларымен қатар
топырақты технологияға байланысты экологиялық қауіпсіздендіру).
6-кесте. Сұр – құба топырақтың химиялық және физика – химиялық қасиеттері
ТопыраАлын Гу- Сг.к:
қ ған мус, Сф.к
кескінтереңдік%
і, см
3 3-1 1-0,0,25-0,05
25
83-130 - 0,5 37,0коагулияцияланған
К-7 0-10 -
9- кесте Ашық- құба топырақтың жалпы құрамы.
№ Алынған Кепкен топырақ Гумуссыз, карбонатсыз, абсолютті кепкен топырақтың % Молекулалық
кескінтереңдіксалмағының % қарым-қатынас
,
см
СО2 шығыны SiO2 R2O3 Fe2O3
карбон
ат
тылығы
Өте нашар 0,3 0,2 1,0 0,2 0,05 0,1
Нашар 0,3-1,50,2-1,1-10 0,2-1,00,05-0,15 0,1-0,2
0
Орташа 2-3 2-3 20-50 1,5-3,00,2-0,25 0,3-0,5
Көп 4-7 4-5 60-100 4-5 0,3-0,5 0,6-1,0
Өте көп 7 5 100 5 0,5 1,0
11-Кесте Жазық Маңғышылақтың ашық құба топырақтағы жылжымалы
элементтердің мөлшері, мгкг
кескін алынған мыс қалайы марганец кобальтмолиббор
тереңдік, ден
см
15К. Ашық 0-5 2,4 0,52 296 0,6 0,03 1,5
құба топырақ
құм балшықты
10-20 4,2 0,12 251 1,1 0,10 7,5
20-30 2,7 0,15 154 1,1 0,03 7,0
16К. Ашық 0-4 3,6 0,52 232 0,6 0,03 4,0
құба құм
бал-шықты
4-14 2,7 0,70 304 0,6 0,03 5,0
20-30 3,2 - 229 0,9 0,03 4,0
17К. Сол 0-8 3,6 0,60 272 ізі 0,03 9,4
топы-рақ
10-20 5,4 0,45 223 0,6 0,03 8,0
20-30 2,7 0,52 224 ізі 0,03 3,0
30-40 3,0 1,20 186 0,3 0,06 4,5
18К. Ашық 0-3 3,6 0,45 240 0,6 0,03 1,5
құба сортаңды
құм балшық-ты
3-12 5,0 0,17 223 1,0 0,03 0,8
12-23 4,8 0,15 153 0,7 0,03 1,5
23-40 4,2 0,15 158 0,6 0,03 2,5
19К. Осы 0-5 2,7 0,12 304 0,3 0,03 4,0
топ-ырақ ,
сортаң-ды-тұз
данған
5-11 2,7 0,10 254 - 0,03 5,0
11-22 3,2 0,05 248 - 0,06 8,0
20К. Осындай 0-5 2,7 0,12 300 0,6 0,03 2,0
топырақ
5-15 3,6 0,05 218 0,5 0,03 5,0
17-27 3,2 0,05 223 0,5 0,06 6,0
21К. Осындай 0-5 1,8 0,19 252 0,1 0,13 12,0
топырақ
5-15 - - 248 0,6 0,06 10,0
15-25 3,6 0,05 218 0,5 0,06 8,7
30-40 1,6 0,05 147 ізі 0,06 6,3
22К. Тағы да 0-5 1,8 0,10 207 0,5 0,03 2,0
осындай
топырақ
5-13 2,4 0,10 201 0,5 0,03 1,5
13-27 2,8 0,15 174 0,8 0,03 6,3
27-48 3,2 0,05 114 0,6 0,03 6,0
2.2 Сортаң топырақтар (кебір)
Мұнайгаз мекенінде сортаң топырақтар шамалы жер көлемін алып жатыр және
олар ашық-құба топырақтармен жиі-жиі комплексте кездесіп тұрады. Бұл
топырақтар тұйық аз дренделген жазық кеңістік орналасқан, ескі тұзды
жыныстарда, жер асты суларында натрий тұзы басым болағандығы. Көптеген
зерттеулер нәтижесінде, сортаң топырақтың генезисін бұрынғы тұзданған
топырақтың тұзсыздану барысында туындайтынын тілге тиек етеді.
Олардың сіңіру жолында натрий тұзымен қаныққан және топырақ пішіні мен
жоғарғы дисперсті коллоидтардың миграциясы. Осыған орай сортаң топырақтың
пішін құрлысы анық дифференцияланған элювий қабатына (5-10см), сортаңды
иллювиальды (15-20см) және азғана өзгерген аналық жыныс құрамында гипс
көрінеді.
Кебірдің химиялық және физика-химиялық қасиеттері туралы 13-кестеде
сипатталынады. Топырақ кесіні сирек бүргінді өсімдігінің астында қазылған,
Тенге кентінен солтүстік шығысқа қарай 20 шақырымда орналасқан.
Сортаң топырақта гумус пен азот мөлшері өте аз болады, өсімдікке керек
минералды қорға тапшыл, оның сіңіру қаблеті өте төмен. Ондағы негіздердің
сіңіруінде алмасу процессінде натрийге 10-30%-ы тиеді.
Топырақ жеткілікті сілтімен (НСО 0,05-0,08%), хлоридпен натрийлі сульфат
тұздарымен тұзданған. Топырақты шаруашылықта игеруде тек қана суару ғана
емес, оған тыңайтқышты қолдану, сондай-ақ сортаңдықты азайту үшін қайта
өңдеу шараларын қолдану өте қажет.
13-Кесте. Сортаң топырақтың химиялық және физика-химиялық қасиеттері.
Кескін Алын-ған Гумус,
тереңдік %
см
Мұнайгаз орындары, 9 34876,9
соның ішінде:
мұнайлы 2 32204,8
газды 7 2672,1
Мұнай скважиналары, 3560
соның ішінде:
баспа 1244
бақылау 511
сужина 12
басқалар 632
Газ скважиналары,
соның ішінде: 143
осылардан
эксплуатация 76
бақылау 33
басқалары 34
Су құбырлары, км, 3275
соның ішінде:
мұнай құбырлары 1995
баспа қысым 675
су құбырларының көзі 608
Өнімді пластқа жинаған судың жылдық
мөлшері, млнм3 18,9
Орташа суарылған скважина, % 68,7
Мұнайдың жылдық мөлшері, мыңт 3200
Газ, мыңм3 1211,2
Конденс. жылына мыңтонн. 38,3
Мазутталған жер 10 000 артық
Техногенді бұзылған топырақ 30 000 артық
4.Техногенездің әсерінен топырақтың өзгеруіне экологиялық баға беру.
4.1. Топырақ жамылғысына техногендік салмақтың әсері.
Халық шаруашылығына тұрақты әр уақытта екпінді интенсификациялық
техникалық прогресс Жаңа-Өзен аймағының экономикалық өсу потенциалына
позитивтік әсерін тигізеді, экологиялық қасіретті топыраққа және қоршаған
ортаға, оның қарқыны жыл сайын еселеп өсуде. (50,51)
Топырақтың мұнай өнімімен әртүрлі химиялық реагенттермен, өндірістік
қалдықтармен радионуклидтар, олардың техногендік бұзылуы және эрозия,
дефляция және тұздануы осының бәрі соның салдары. Техногенездің бүлдіру
салдары осының нәтижесінде топырақтың генетикалық қасиеті терең өзгеріске
ілінеді де мыңдаған жылдардың ішінде түзелген табиғи топырақ тозып,
жойылуына әкеліп соқты. Шөл топырақтары биосфераның қорғаусыз және нәзік
кешенінің бірі. Аз көлемді гумус структурасыз, өте төмен сіңіргіштігі,
жоғарғы мөлшерде карбонатты және сульфатты тұздануы техногендік тыс
салмақта тұрақсыдық жағдайды көрсетеді. Жаңа Өзен мұнай кешені екі мұнай
газ орнын (Өзен, 1968 ж, Қарамандыбас) және жеті газ орындары (Ақтас, 1985;
Тасболат 1975; Оңтүстік Жетібай 1977, Қарамандыбас, Батыс Тенге 1982,
Өзен, Шығыс Өзен 1998, жалпы 35000 көлемді жерде орналасқан. Осы жерге
(6000 га) мұнай газ үңгірлері, 3200 км-ге созылған су торабы бар әр түрлі
техникалық жабдықтар және үйлер, механизмдердің көп түрлері бар. 3000 га
жердің топырағы бұзылуы мен қатар толық техногендік ластануда (14 кесте).
4.2. Топырақтың мұнай химиядан ластануы.
Жаңа Өзен мұнай газ кешені 1965 жылдан бастап кенді игеру мен өңдеуді
бастады. Мұндағы табылған газ қоры палезой, юра және мел кезеңінің
қабаттарында орналасқан, тереңдігі 1450 мен 1700 м-де жатыр. Мұнайдың
алғашқы баланс қарқыны Өзендегі 1055566; Асар – 29855; Оймашыда – 4675;
Тасбулатта -13101; Бектулы да – 3201. енді игерілген мұнай кешенінің
орнында тұрақты жоғарғы деңгейдегі пласт (қыртыс) анықталғандай (700-900
атм. қысым) улы күкірт сутегінің, қыртыста агрессивті көмір қышқылының
флюиды және меркаптандар да жетерлік, көмірсутекті шикі затта 20-25 % - ке
дейін жоғарғы молекулярлық парафиндер, 10-20 смола және 2-4 –ті асфальтен,
олар +33 -37 0 С –та қатады. Мұнайдың құрамында жоғарғы парафин 6 % ,
парадинді – 1,5-6,0; аз парафинді -1,5 төмен болғандарды есептейді. 47
(17 кесте).
Мұнайда 2,0 % артық күкірт болса, онда жоғарғы күкірт деп есептеледі, 0,5
-2,0 – күкірт және 2,0 % төменгісі аз күкіртті деп саналады.
Топырақтың мұнай химилық ластануы көрсетілген барлық кен орнындарында –
Жаңа Өзен кешенінде тиімсіз пайдаланудың салдарына байланысты және ескіріп,
тозған техникалық құралдар, осының барлығы жоғарғы парафинді көмірсутекті
шикі заттың барлығы әсер етеді. (3 сурет)
Ластанудың негізгі көзі: шикі мұнай және кәсіп орынның сарқынды сулары,
күкірттік азоттың оксидтері, күкірт сутегі, фенол, аммиак, азды және мұнай
шламы. Топырақтың пішіні шикі мұнайдан аз ғана ластанғанда 5 см-ге бәсең
мұнайланған, 20 см көп болғанда өте көп мұнайланған. 31
Мұнай құрамы көп мөлшерде көмір сутегінен және жоғарғы молекулярлы
смола асфальтендік заттардан тұрады. Оның басты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz