Саяси мәдениет - әлеуметтік институт ретінде
КІРІСПЕ 3
1 САЯСИ МӘДЕНИЕТТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ СОЦИОЛОГИЯЛЫҚ
ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ 11
1.1 Қазіргі қоғамның саяси мәдениетін зерттеудің теориялық.
методологиялық принциптері 11
1.2 Саяси әлеуметтендіру нәтижесінде қоғамның саяси мәдениетін
қалыптастыру 27
1.3 Саяси мәдениеттің қоғамды модернизациялаудағы ықпалы 42
2 САЯСИ МӘДЕНИЕТТІҢ ЖАЛПЫӨРКЕНИЕТТІК ҚЫЗМЕТІ 61
2.1 Азаматтық қоғамды қалыптастыру және дамыту контекстіндегі саяси
мәдениет 61
2.2 Қоғамның азаматтық мәдениетін қалыптастыру жолдары 79
2.3 Қазақстандық қоғамның әлеуметтік.экономикалық дамуы
және рухани қайта жаңаруы үрдісіндегі саяси мәдениеттің
өзгеруі 101
ҚОРЫТЫНДЫ 123
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 126
ҚОСЫМШАЛАР 133
1 САЯСИ МӘДЕНИЕТТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ СОЦИОЛОГИЯЛЫҚ
ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ 11
1.1 Қазіргі қоғамның саяси мәдениетін зерттеудің теориялық.
методологиялық принциптері 11
1.2 Саяси әлеуметтендіру нәтижесінде қоғамның саяси мәдениетін
қалыптастыру 27
1.3 Саяси мәдениеттің қоғамды модернизациялаудағы ықпалы 42
2 САЯСИ МӘДЕНИЕТТІҢ ЖАЛПЫӨРКЕНИЕТТІК ҚЫЗМЕТІ 61
2.1 Азаматтық қоғамды қалыптастыру және дамыту контекстіндегі саяси
мәдениет 61
2.2 Қоғамның азаматтық мәдениетін қалыптастыру жолдары 79
2.3 Қазақстандық қоғамның әлеуметтік.экономикалық дамуы
және рухани қайта жаңаруы үрдісіндегі саяси мәдениеттің
өзгеруі 101
ҚОРЫТЫНДЫ 123
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 126
ҚОСЫМШАЛАР 133
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс саяси мәдениеттің табиғаты мен өзіндік ерекшелігін әлеуметтік институт ретінде зерттеуге, сондай-ақ қазақстандық қоғамда нарықтық экономиканы қалыптастыру және дамыту, қоғамды демократияландыру жағдайын саяси мәдениет тарапынан социологиялық тұрғыдан сараптауға арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Саяси мәдениет күрделі әлеуметтік феномен ретінде қоғамдық құрылымның, оның ішінде адамдардың мінез-құлығы мен әр түрлі мемлекеттік ұйымдардың, сонымен бірге әлеуметтік институттардың қызметтеріне барлық жағынан тікелей немесе жанама түрде де әсер етеді. Саяси мәдениет ел азаматтарының ішкі және халықаралық саясатты, жекелеген және топтық саяси көшбасшыларды басқаратын саяси жүйе мен тәртіптерінің бағасын дұрыс түсінуге, адамның қоғамдық өмірдің саяси саласындағы өз орнын анықтауына мейлінше кең ауқымда көмектеседі. Саяси мәдениет білімі саяси хал-ахуалды болжау үшін қажетті көріністерді ашады.
Нақты саяси-басқару шешімдерін қабылдауда және оны жүзеге асыруда, саяси курстарды жете зерттеу процесінде саяси мәдениетті есепке алу ерекше маңызды. Аса қажетті жұмыстарды алдын ала қарастыруға, оларды мейлінше оңтайлы және тиімді жүзеге асыруды қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін, қабылданатын саяси шешімдер, тұрғындардың қарым-қатынасына, демек олардың саяси мәдениет деңгейі мен жағдайына тікелей байланысты.
Саяси мәдениетті әлеуметтік институт ретінде социологиялық сараптау, саяси жүйенің тұрақтылығын нығайтудың әлеуметтік-саяси тетіктерін, сонымен бірге оның әлеуеті әлсіз, деструктивті элементтерін айқындауға, қоғамдағы саяси мәдениет пен ағымдағы саяси тәжірибедегі сәйкестілікті немесе айырмашылықты анықтауға мүмкіндік жасайды. Шамасы, шетелдік саяси-социологиялық әдебиеттерде саяси мәдениеттің құндылығын, адамдардың саяси әрекетін алдын-ала болжай білу қабілеттерімен, саяси тәртіптің тұрақтылығын азаматтардың саяси бағыттарымен тікелей байланыстырып қарастыратындығымен түсіндірілсе керек.
Кез келген қоғамда оның әлеуметтік әр тектілігінің күшінде үстемдік етіп жатқан билік жүйесіне қарсы бағытталған, қоғамдағы саяси құндылықтар мен қондырғыларға қарсы басымдық танытатын, саяси өмірде тұрақсыз және деструктивті, яғни қалыпты құрылысы бұзылған рөл атқаратын контрмәдениет элементтері мүмкін екендігін ерекше атап өткен жөн. Бұл контрмәдениетті зерттеу, оның қоғамдық өмірдегі тұрақтылыққа, тепе-теңдікке ықпал ететін теріс әрекеттерінің болжамын жасап, ескерту үшін тиесілі маңызы бар екенін де көрсетеді.
Таңдалып алынған зерттеу пәнінің саласы өте күрделі және көп салалы. Сондықтан да диссертацияда «саяси мәдениет», «саяси сана-сезім», «саяси мінез-құлық», «саяси қарым-қатынас», «саяси қызмет» және т.с.с. түсініктер бөлініп алынады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Саяси мәдениет күрделі әлеуметтік феномен ретінде қоғамдық құрылымның, оның ішінде адамдардың мінез-құлығы мен әр түрлі мемлекеттік ұйымдардың, сонымен бірге әлеуметтік институттардың қызметтеріне барлық жағынан тікелей немесе жанама түрде де әсер етеді. Саяси мәдениет ел азаматтарының ішкі және халықаралық саясатты, жекелеген және топтық саяси көшбасшыларды басқаратын саяси жүйе мен тәртіптерінің бағасын дұрыс түсінуге, адамның қоғамдық өмірдің саяси саласындағы өз орнын анықтауына мейлінше кең ауқымда көмектеседі. Саяси мәдениет білімі саяси хал-ахуалды болжау үшін қажетті көріністерді ашады.
Нақты саяси-басқару шешімдерін қабылдауда және оны жүзеге асыруда, саяси курстарды жете зерттеу процесінде саяси мәдениетті есепке алу ерекше маңызды. Аса қажетті жұмыстарды алдын ала қарастыруға, оларды мейлінше оңтайлы және тиімді жүзеге асыруды қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін, қабылданатын саяси шешімдер, тұрғындардың қарым-қатынасына, демек олардың саяси мәдениет деңгейі мен жағдайына тікелей байланысты.
Саяси мәдениетті әлеуметтік институт ретінде социологиялық сараптау, саяси жүйенің тұрақтылығын нығайтудың әлеуметтік-саяси тетіктерін, сонымен бірге оның әлеуеті әлсіз, деструктивті элементтерін айқындауға, қоғамдағы саяси мәдениет пен ағымдағы саяси тәжірибедегі сәйкестілікті немесе айырмашылықты анықтауға мүмкіндік жасайды. Шамасы, шетелдік саяси-социологиялық әдебиеттерде саяси мәдениеттің құндылығын, адамдардың саяси әрекетін алдын-ала болжай білу қабілеттерімен, саяси тәртіптің тұрақтылығын азаматтардың саяси бағыттарымен тікелей байланыстырып қарастыратындығымен түсіндірілсе керек.
Кез келген қоғамда оның әлеуметтік әр тектілігінің күшінде үстемдік етіп жатқан билік жүйесіне қарсы бағытталған, қоғамдағы саяси құндылықтар мен қондырғыларға қарсы басымдық танытатын, саяси өмірде тұрақсыз және деструктивті, яғни қалыпты құрылысы бұзылған рөл атқаратын контрмәдениет элементтері мүмкін екендігін ерекше атап өткен жөн. Бұл контрмәдениетті зерттеу, оның қоғамдық өмірдегі тұрақтылыққа, тепе-теңдікке ықпал ететін теріс әрекеттерінің болжамын жасап, ескерту үшін тиесілі маңызы бар екенін де көрсетеді.
Таңдалып алынған зерттеу пәнінің саласы өте күрделі және көп салалы. Сондықтан да диссертацияда «саяси мәдениет», «саяси сана-сезім», «саяси мінез-құлық», «саяси қарым-қатынас», «саяси қызмет» және т.с.с. түсініктер бөлініп алынады.
1 Гердер И.Г. Идеи к философии истории человечества. – М., 1977. – С. 339-368.
2 Алмонд Г., Верба С. Гражданская культура и стабилность демократии // Политические исследования. – 1992. – № 4. – С. 122-124.
3 Pye L.V. Polіtіcal culture // Іnternatіonal encyclopedіa of sosіal scіence. – 1961. – Vol. 6. 12. – Р. 3-15.
4 Kavanag D. Political science and Political Behavior. – London., 1983. – P.50.
5 Шаран П. Сравнительная политология. В двух частях: пер. с англ. – Ч I. – М., 1992. – С. 46.
6 Андрухов Н.Р. КПСС о повышении политической культуры масс. – М.: Знания, 1985. – 64 с.
7 Житенев В.А. Политическая культура: опыт формирования и проблемы. – М.: Политиздат, 1990. – 142 с.
8 Кейзеров Н.М. Содержание термина «политическая культура» // Социологическое исследование. – 1981. – № 4. – С. 31-34.
9 Комаров Е.Г. Политическая культура молодежи: Проблемы формирования и развития. – М.: Мысль, 1986. – 155 с.
10 Лисенков М.М. Политическая культура советского человека. – М.: Моск. рабочий, 1983. – 203 с.
11 Бурлацкий Ф.М., Галкин А.А. Современный левиафан. – М.: Мысль, 1995. – С. 174-197.
12 Гаджиев К.С. Политическая культура: концептуальная аспект // Полис. – 1991. – № 8. – С. 72.
13 Иовчук М.Т., Коган Л.Н. Советская социалистическая культура: исторический опыт и современные проблемы. – М., 1979. – С.31.
14 Бабосов Е.М. Роль культуры в формировании личности. – Минск, 1990. – С. 98.
15 Щегорцев В.А. Политическая культура: модели и реальность. – М., 1990. – 230 с.
16 Биекенов К.У. Методологический и социологический анализ политической культуры хозяйственного руководителя: автореф. дис. доктора социол. наук. – Алматы, 1993. – 40 с.
17 Кiшiбеков Д. Қазақ менталитетi: кеше, бүгiн, ертең. – Алматы: Ғылым, 1999. – 200 б.
18 Шалабаев Г.К. Евразийство как национальная идея и социальная стратегия // Саясат. – 1999. – № 9. – С. 46.
19 Абдикерова Г.О. Социологический анализ проблемы политической социализации личности: автореф. дис. канд. социол. наук. – Алматы, 1997. – С.12.
20 Добреев П.А. Молодежь как субьект политического процесса: теоретико -методологический аспект: дис. канд. полит. наук. – Алматы, 1993. – 138 с.
21 Зырянов В.И. Особенности процесса формирование политической культуры учащейся молодежи: дис. канд. социол. наук. – Алматы, 1997. – 123 с.
22 Нысанбаев А.Н. Казахстан: от выживания к устойчивому развитию // Казахстан на пути к устойчивому развитию. – Алматы: Ғылым, 1996. – С. 19.
23 Габдуллина К.Г. Қазахстан и современный мир. – Алматы. 2001. – 108 с.
24 Әбен Ерлан. Ұлттық идея: мұң мен мұқтаждық // Саясат. – 1999. – № 9. – 15 б.
25 Тажин М., Тажимбетов М. Реогиональная социология: (учебное пособие). – Алматы: Атамұра-Қазақ университеті, 1993. – С. 6-60.
26 Саликжанов Р.С. Социологический анализ политической культуры студентов: автореф. дис. канд. социол. наук. – Алматы, 1999. – С. 11.
27 Губайдуллина М. Ш. Проблемы политической культуры в философско-исторической концепции Гердера // Международный симпозиум семинар. – Алматы, 1992. – С. 212.
28 Савельев В.П., Фарукшин М.Х. Несостоятельность буржуазных концепций политической культуры социализма. – Киев, 1986. – С. 10.
29 Васильев В.П., Щегорцев В.А., Яковлев А.И. Политическая культура трудящихся: Понятие, содержание, структура и функции. – М.: АОН, 1981. – С. 38-39.
30 Осипов Г.В. Социология. – М.: Мысль, 1990. – С. 352.
31 Бирюков Н., Сергеев В. Парламентская деятельность и политическая культура // ОНС. Общественные науки и современность. – 1995. – № 1. – С. 70.
32 Манхейм К. Идеология и утопия. – Ч . 1. – М., 1992. – С. 27.
33 Баталов Э.Я. Политическая культура как социальный феномен // Вестник МГУ – 1991. – № 5, серия 12. – С. 68.
34 Фарукшин М.Х. Политическая культура общества // Социально-политические науки. – 1991. – № 4. – С. 103-112.
35 Гаджиев К.С. О политической культуре // Политические исследования. – 1991 – № 4. – С. 71.
36 Демидов А.И., Федосеев А.А. Основы политологии. – М.: Высшая школа, 1995. – С. 168.
37 Иконников С.Н. История культурологии, идеи и судьбы. – СПб., 1996. – С. 49.
38 Комаров М.С. Введение в социологию. – М., 1994. – С. 41.
39 Оболенский С.А. Влияние политической культуры на развитие политических систем (сравнительный анализ современного политического развития стран Центральной Америки и Карибского бассейна).: Дисс. канд. филос. наук. – М., АОН, 1989. – С. 7-12.
40 Политическая культура социализма. – Фрунзе: Илим, 1984. – С. 9.
41 К вопросу о политической культуре социал-демократии: Научно-аналитический обзор. – М., 1987. – С. 5.
42 Вебер М. Избранные произведения: Пер. с нем. / Сост., общ. ред. Ю.Н. Давыдова. – М.: Прогресс, 1990. – 804 с.
43 Парсонс Т. Система современных обществ / Пер. с англ. Л.А. Седова, А.Д. Ковалева. – М.: Аспект-Пресс, 1998. – 270 с.
44 Основы политической науки. Учебное пособие. / Под. ред. В.П.Пугачева. В двух частях. – М.: Общество «Знание» России, 1993. – ч. II – С. 55.
45 Пугачев В.П., Соловьев А.И. Введение в политологию. – М.: Аспект Пресс, 1996. – С. 17.
46 Beer S.N. and Ulam A.B. Patterns of government. – New York, 1957. – Р. 7.
47 Macridis R. Interest groups in comparative analysis // Journal of Politics. – 1961. – № 2. – P. 40.
48 Almond G., Verba S. The Cіvіc culture polіtіcal attіtudes and demokracy іn fіve Natіons. – Вoston, 1965. – P. 171.
49 Мир политики: Суждения и оценки западных политологов. – М., 1992. – С. 69.
50 Almond G. and Powell G. Comparative politics: A. Development apporoach. – Boston, 1966. – P. 55.
51 Вятр Е. Социология политических отношений. Пер. с польск. / Под. ред. и с предисл. Ф.М. Бурлацкого. – М.: Прогресс, 1979. – С. 259.
52 Шаран П. Политическая система // Политология вчера и сегодня. – М.: РАУ, 1992. – Вып. 4. – С. 6.
53 Липсет С.М. Политическая социология // Американская социология. Перспективы, проблемы, методы. – М., 1972. – С. 203.
54 Актуальные проблемы современной зарубежной политической науки. – М., 1990. – С. 238.
55 Political culture and political development // Td. buy Pue L. and Verba C. – Princeton, 1965. – № 7. – P. 518.
56 Москаленко В.В. Социализация личности. – Киев: Вища шк., 1986. – С. 191.
57 Тард Г. Общественное мнение и толпа. – Спб., 1902. – С. 19.
58 Смелзер Н. Социология. – М.: Феникс, 1994. – С. 94.
59 Осипов Г.В. Социология. – М.: Мысль, 1990. – С. 86.
60 Кон И. НТР и проблемы социализации молодежи. – М.: Знание, 1987. – С. 37.
61 Кон И. Социология личности. – М.: Политиздат, 1967. – С. 22.
62 Шестопал Е.Б. Личность и политика / Критический очерк западных концепций политической социализации. – М.: Мысль, 1988. – С. 5.
63 Almond G. Comparative political systems. – Journal of politics. Gainesville. – 1956. – vol 18. – № 3. – Р. 391-409.
64 Маслова А.Г., Маслова О.А. От социального конформизма к политическому участию // Вестник МГУ. – № 2, серия 12. – 1992. – С. 30.
65 Кейзеров Н.М. Методологические аспекты критики буржуазных концепций политической культуры // Вопросы философии. – 1982. – № 1. – С. 94-101.
66 Сердюков Г.Н. Политический выбор в общественных отношениях и управлении (Социально-философский анализ): дис. д-ра филос. наук. – М., 1992. – С. 212.
67 Лисенков Н.М. Политическая культура советского человека. – М.: Московский рабочий, 1983. – С. 9.
68 Соловьев А.И. Политическое сознание и политическая культура. – М., 1991. – С. 40-60.
69 Современное политическое сознание США. – М., 1980. – С. 18-19.
70 Плотникова И.В. Социально-философский анализ проблемы политической культуры: дис. канд. филос. наук. – Барнаул, 1994. – С. 92.
71 Бабосов Е.М. Две культуры – два образа мысли. – Минск, 1985. – 230 с.
72 Социальная психология. – М., 1975. – С. 68.
73 Гаджиев К.С. Политическая культура: концептуальная аспект // Полис. – 1991. – № 6. – С. 69-83.
74 Икенов А.И., Марков Н.В. Социология рыночных отношений. – Алматы, 1993. – 172 с.
75 Щегорцев В.А. Политика: Поиски пути к утраченной культуре. – М., 1991. – С. 20.
76 Баталов Э.Я. Политическая культура: понятие и феномен // Политика: проблемы теории и практики. – М., 1990. – Ч.2. – С. 101-144.
77 Политология на российском фоне. – М., 1993. – С. 262.
78 Боднар А. Политическая культура общества и ее обусловленности // Мир политики. – М., 1992. – С. 76.
79 Бессонов Б.Н., Жовтун Д.Т. и др. Философия политики. Книга ІV. – Социокультурные и психологические детерминанты политических отношений. // Отв. ред. Ю.В. Ирхин, В.В. Крапивин. – М., 1993. – С. 18.
80 Апостолов В.Г. Культура как основа обновления общества: автореф. дисс. канд. филос. наук. – М.: РАУ, 1993. – С. 14.
81 Хайдеггер М. Время и бытие: статьи и выступления. Пер. с нем. – М.: Прогресс, 1993. – С. 71.
82 Вишневский Ю.Р., Шапко В.П. Политическая культура как система // Сущность и особенности формирования политической культуры в условиях развития социалистического общества: Межвузовский сборник научных трудов. – Челябинск, 1985. – С. 15.
83 Шацкий Е. Утопия и традиции: Пер. с польс. / Общ. ред. и послесл. В.А. Чаликовой. – М., 1990. – 284 с.
84 Матвеев Р.Ф. Теоретическая и практическая политология. – М., 1999. – С. 141-147.
85 Поппер К. Чары Платона // Поппер К. Открытое общество и его враги. В двух томах: Пер. с англ. / Под ред. В.Н. Садовского. – Т. I. – М., 1992. – С. 330
86 Назарбаев Н.А. Сохранить свое национальное «Я» // В потоке истории. – Алматы: Атамұра, 1996. – С. 46-52.
87 Назарбаев Н.А. Демократия – наш выбор., Демократия наша судьба // Мысль. – 1999. – № 5 – С. 9.
88 Турен А. Что такое демократия? // Проблема и перспектива демократии в Европе. – М., 1995. – С. 13.
89 Абенов Е.М., Арынов Е.М., Тасмагамбетов И.Н. Казахстан: эволюция государства и общества. – Алматы: ИРК, 1996. – 313 с.
90 Әбен Ерлан. Ұлттық идея: мұң мен мұқтаждық // Саясат. – 1999. – № 9. – 12-15 бб
91 Попов А.П. Цели и средства в политической деятельности // Дайджест-информации. – М., 1992. – С. 3.
92. Тасмагамбетов И.Н. Социально-политичесское обновление Казахстана: тенденции и приоритеты. – Алматы: ИРК, 1996. – С. 9.
93 Касабек А., Касабек С. Искание истины. – Алматы, 1998. – С. 5.
94 Шалабаев Г.К. Евразийство как национальная идея и социальная стратегия // Саясат. – 1999. – № 9. – С. 46.
95 Лебон Г. Психология народов и масс. Пер. с франц. – М., 1996. – С. 6.
96. Тасмагамбетов И.Н. Социальная политика в условиях независимости Республики Казахстан // Саясат. – 1997 – № 9 – С. 21.
97 Статистический ежегодник Казахстана // Нац. стат. Агенство Министерства экономики и торговли Республики Казахстан. – Алматы, 2001. – С. 7.
98 Пуздеменко Д.Д. Политическая культура: теории и национальные модели. – М, 1994. – С. 313-349.
99 Политика. Толковый словарь. – М., 2001. – С.117.
100 Красин Ю.А. Долгий путь к демократии и гражданскому обществу // Политические исследования. – 1992. – № 5. – С. 97.
101 Арнольдов А.И. Человек и мир культуры: Введение в культурологию. – М., 1992. – С. 111.
102 Дюркгейм Э. О разделении общественного труда. Методы социологии. – М., 1991. – С. 59.
103 Кадыржанов Р.К. Консолидация политической системы Казахстана. – Алматы, 1999. – С. 105.
104 Конституция Республики Казахстан. – Алматы, 1995. – С. 116.
105 Голендухин Е. Местное самоуправление в Республике Казахстан. Местное самоуправление в Казахстане: анализ механизма реализации: итоги, преграды, перспективы. – СКОФ РОО «СУИС», Петропавловск, 2005. – С. 58.
106 Казахстанцы за выборность акимов – Интернет ресурс: Сайт «Центра Социальных Технологий» http: // www google kz
107 Актуальные проблемы современной зарубежной политической науки: Реферативный сборник. – М.: ИНИОН АН СССР, 1990. – 103 с.
108 Сиверцев М.А. Российская политическая культура в перспективе многопартийности // США. Экономика. Политика. Идеология. 1993. – №1. – С. 49-60.
109 Чеботырев А.Е. Специфика участия политических партий Казахстана в государственном управлении // Вестник КазГУ. Серия политология. – 1991. – № 8. – С. 117.
110 Фёдоров А. Эволюция авторитарных режимов на Востоке. – М.: Наука, 1992. – С. 140.
111 Политология. Учебник для студентов высших учебных заведений / Под общ. ред. А.Н. Нысанбаева. – Алматы: Ақыл кiтабы, 1998. – С. 124.
112 Буржуазные партии и политическая борьба в странах Востока. – М.: Наука, 1985. – С. 15.
113 Юдин Ю.А. Политические партии и право в современном государстве. – М., 1998. – С. 190.
114 Отчет о результатах социологического опроса населения по теме: «Поствыборные оценки казахстанцев» – Интернет ресурс: Сайт «Центра Социальных Технологий» http: // www google kz.
115 Эффективность избирательных кампаний партий Казахстана в парламентских выборах 2007 года – Интернет ресурс: Сайт КИСЭИП http: // www google kz
116 Шоманов А.Ж., Черкасов Ю.П. Уровень социальной напряженности в Казахстане накануне парламентских выборов // Международный летний университет «Менеджмент избирательной кампании». Материалы международной научно-практической конференции (г. Алматы, июнь 2004 г.) – Алматы, 2004. – 225 с.
117 Сморгунов Л.В. современная сравнительная политология. Учебник. – М.: РОССПЭН, 2002. – С. 339.
118 Абай. Қара сөздері. – Алматы: Жазушы, 1983. – 224 б.
119 Кусмангалиева Ж., Королева Е. Социальное самочувствие и политические ориентации в современном казахстанском обществе // Саясат. – 2007. – № 7. – С. 63-66.
120 Өмірсейтова А. Ценностные ориентации казахстанцев // Саясат. – 2001. – № 1. – С. 13-17.
121 Токарев С.А. Ранние формы религии. – М., 1990. – С. 41.
122 Гаджиев К.С. Политическая культура общества и ее обусловленности // Мир политики. – М., 1992. – С. 72.
123 Конев В.А. Философия культуры и парадигмы философского мышления // Философские науки. – 1991. – № 6. – С. 27.
124 Соловьев А.И. Социокультурное измерения политического процесса (методологический аспект): дис. д-ра политических наук. – М., 1994. – С. 163.
125 Артемьев И.А., Молдабеков Ж.Ж. Философия религии: тенденции и перспективы специальности // Вестник КазГУ. Серия философская.– Алматы: Қазақ университеті. – 1998. - № 6. – С. 8.
126 Черненко К.У. Авангардная роль партии коммунистов. – М.: Мысль, 1992. – 340 с.
127 Шаукенова З.К. Социальное взаимодействие этносов в современном Казахстанском обществе. – Астана, 2002. – С. 106.
128 Засурский Я.Н. Роль средств массовой информации в обществе // Вестник МГУ. – Серия журналистики. – 1995. – С. 3-19.
129 Френе С. Избранные педагогические сочинения. Пер. с фр. / Сост., общ. ред. и вступ. ст. Б.Л. Вульфсона. – М.: Прогресс, 1990. – №3. – 145 с.
130 Шаукенова З.К. Об отношении казахстанского общества к реформам в системе образования // Саясат. – 2005. – № 5. – С. 43-44.
131 Сатпаев Д., Спанов М. Национальная безопасность Республики Казахстан // Евразийское сообщество. – 1998. – №4. – С. 75.
132 Абдираиымова Г.С. Система ценностных ориентаций молодежи в современном казахстанском обществе: социологический анализ: дис. д-ра социол. наук. – Алматы, 2006. – С. 168.
2 Алмонд Г., Верба С. Гражданская культура и стабилность демократии // Политические исследования. – 1992. – № 4. – С. 122-124.
3 Pye L.V. Polіtіcal culture // Іnternatіonal encyclopedіa of sosіal scіence. – 1961. – Vol. 6. 12. – Р. 3-15.
4 Kavanag D. Political science and Political Behavior. – London., 1983. – P.50.
5 Шаран П. Сравнительная политология. В двух частях: пер. с англ. – Ч I. – М., 1992. – С. 46.
6 Андрухов Н.Р. КПСС о повышении политической культуры масс. – М.: Знания, 1985. – 64 с.
7 Житенев В.А. Политическая культура: опыт формирования и проблемы. – М.: Политиздат, 1990. – 142 с.
8 Кейзеров Н.М. Содержание термина «политическая культура» // Социологическое исследование. – 1981. – № 4. – С. 31-34.
9 Комаров Е.Г. Политическая культура молодежи: Проблемы формирования и развития. – М.: Мысль, 1986. – 155 с.
10 Лисенков М.М. Политическая культура советского человека. – М.: Моск. рабочий, 1983. – 203 с.
11 Бурлацкий Ф.М., Галкин А.А. Современный левиафан. – М.: Мысль, 1995. – С. 174-197.
12 Гаджиев К.С. Политическая культура: концептуальная аспект // Полис. – 1991. – № 8. – С. 72.
13 Иовчук М.Т., Коган Л.Н. Советская социалистическая культура: исторический опыт и современные проблемы. – М., 1979. – С.31.
14 Бабосов Е.М. Роль культуры в формировании личности. – Минск, 1990. – С. 98.
15 Щегорцев В.А. Политическая культура: модели и реальность. – М., 1990. – 230 с.
16 Биекенов К.У. Методологический и социологический анализ политической культуры хозяйственного руководителя: автореф. дис. доктора социол. наук. – Алматы, 1993. – 40 с.
17 Кiшiбеков Д. Қазақ менталитетi: кеше, бүгiн, ертең. – Алматы: Ғылым, 1999. – 200 б.
18 Шалабаев Г.К. Евразийство как национальная идея и социальная стратегия // Саясат. – 1999. – № 9. – С. 46.
19 Абдикерова Г.О. Социологический анализ проблемы политической социализации личности: автореф. дис. канд. социол. наук. – Алматы, 1997. – С.12.
20 Добреев П.А. Молодежь как субьект политического процесса: теоретико -методологический аспект: дис. канд. полит. наук. – Алматы, 1993. – 138 с.
21 Зырянов В.И. Особенности процесса формирование политической культуры учащейся молодежи: дис. канд. социол. наук. – Алматы, 1997. – 123 с.
22 Нысанбаев А.Н. Казахстан: от выживания к устойчивому развитию // Казахстан на пути к устойчивому развитию. – Алматы: Ғылым, 1996. – С. 19.
23 Габдуллина К.Г. Қазахстан и современный мир. – Алматы. 2001. – 108 с.
24 Әбен Ерлан. Ұлттық идея: мұң мен мұқтаждық // Саясат. – 1999. – № 9. – 15 б.
25 Тажин М., Тажимбетов М. Реогиональная социология: (учебное пособие). – Алматы: Атамұра-Қазақ университеті, 1993. – С. 6-60.
26 Саликжанов Р.С. Социологический анализ политической культуры студентов: автореф. дис. канд. социол. наук. – Алматы, 1999. – С. 11.
27 Губайдуллина М. Ш. Проблемы политической культуры в философско-исторической концепции Гердера // Международный симпозиум семинар. – Алматы, 1992. – С. 212.
28 Савельев В.П., Фарукшин М.Х. Несостоятельность буржуазных концепций политической культуры социализма. – Киев, 1986. – С. 10.
29 Васильев В.П., Щегорцев В.А., Яковлев А.И. Политическая культура трудящихся: Понятие, содержание, структура и функции. – М.: АОН, 1981. – С. 38-39.
30 Осипов Г.В. Социология. – М.: Мысль, 1990. – С. 352.
31 Бирюков Н., Сергеев В. Парламентская деятельность и политическая культура // ОНС. Общественные науки и современность. – 1995. – № 1. – С. 70.
32 Манхейм К. Идеология и утопия. – Ч . 1. – М., 1992. – С. 27.
33 Баталов Э.Я. Политическая культура как социальный феномен // Вестник МГУ – 1991. – № 5, серия 12. – С. 68.
34 Фарукшин М.Х. Политическая культура общества // Социально-политические науки. – 1991. – № 4. – С. 103-112.
35 Гаджиев К.С. О политической культуре // Политические исследования. – 1991 – № 4. – С. 71.
36 Демидов А.И., Федосеев А.А. Основы политологии. – М.: Высшая школа, 1995. – С. 168.
37 Иконников С.Н. История культурологии, идеи и судьбы. – СПб., 1996. – С. 49.
38 Комаров М.С. Введение в социологию. – М., 1994. – С. 41.
39 Оболенский С.А. Влияние политической культуры на развитие политических систем (сравнительный анализ современного политического развития стран Центральной Америки и Карибского бассейна).: Дисс. канд. филос. наук. – М., АОН, 1989. – С. 7-12.
40 Политическая культура социализма. – Фрунзе: Илим, 1984. – С. 9.
41 К вопросу о политической культуре социал-демократии: Научно-аналитический обзор. – М., 1987. – С. 5.
42 Вебер М. Избранные произведения: Пер. с нем. / Сост., общ. ред. Ю.Н. Давыдова. – М.: Прогресс, 1990. – 804 с.
43 Парсонс Т. Система современных обществ / Пер. с англ. Л.А. Седова, А.Д. Ковалева. – М.: Аспект-Пресс, 1998. – 270 с.
44 Основы политической науки. Учебное пособие. / Под. ред. В.П.Пугачева. В двух частях. – М.: Общество «Знание» России, 1993. – ч. II – С. 55.
45 Пугачев В.П., Соловьев А.И. Введение в политологию. – М.: Аспект Пресс, 1996. – С. 17.
46 Beer S.N. and Ulam A.B. Patterns of government. – New York, 1957. – Р. 7.
47 Macridis R. Interest groups in comparative analysis // Journal of Politics. – 1961. – № 2. – P. 40.
48 Almond G., Verba S. The Cіvіc culture polіtіcal attіtudes and demokracy іn fіve Natіons. – Вoston, 1965. – P. 171.
49 Мир политики: Суждения и оценки западных политологов. – М., 1992. – С. 69.
50 Almond G. and Powell G. Comparative politics: A. Development apporoach. – Boston, 1966. – P. 55.
51 Вятр Е. Социология политических отношений. Пер. с польск. / Под. ред. и с предисл. Ф.М. Бурлацкого. – М.: Прогресс, 1979. – С. 259.
52 Шаран П. Политическая система // Политология вчера и сегодня. – М.: РАУ, 1992. – Вып. 4. – С. 6.
53 Липсет С.М. Политическая социология // Американская социология. Перспективы, проблемы, методы. – М., 1972. – С. 203.
54 Актуальные проблемы современной зарубежной политической науки. – М., 1990. – С. 238.
55 Political culture and political development // Td. buy Pue L. and Verba C. – Princeton, 1965. – № 7. – P. 518.
56 Москаленко В.В. Социализация личности. – Киев: Вища шк., 1986. – С. 191.
57 Тард Г. Общественное мнение и толпа. – Спб., 1902. – С. 19.
58 Смелзер Н. Социология. – М.: Феникс, 1994. – С. 94.
59 Осипов Г.В. Социология. – М.: Мысль, 1990. – С. 86.
60 Кон И. НТР и проблемы социализации молодежи. – М.: Знание, 1987. – С. 37.
61 Кон И. Социология личности. – М.: Политиздат, 1967. – С. 22.
62 Шестопал Е.Б. Личность и политика / Критический очерк западных концепций политической социализации. – М.: Мысль, 1988. – С. 5.
63 Almond G. Comparative political systems. – Journal of politics. Gainesville. – 1956. – vol 18. – № 3. – Р. 391-409.
64 Маслова А.Г., Маслова О.А. От социального конформизма к политическому участию // Вестник МГУ. – № 2, серия 12. – 1992. – С. 30.
65 Кейзеров Н.М. Методологические аспекты критики буржуазных концепций политической культуры // Вопросы философии. – 1982. – № 1. – С. 94-101.
66 Сердюков Г.Н. Политический выбор в общественных отношениях и управлении (Социально-философский анализ): дис. д-ра филос. наук. – М., 1992. – С. 212.
67 Лисенков Н.М. Политическая культура советского человека. – М.: Московский рабочий, 1983. – С. 9.
68 Соловьев А.И. Политическое сознание и политическая культура. – М., 1991. – С. 40-60.
69 Современное политическое сознание США. – М., 1980. – С. 18-19.
70 Плотникова И.В. Социально-философский анализ проблемы политической культуры: дис. канд. филос. наук. – Барнаул, 1994. – С. 92.
71 Бабосов Е.М. Две культуры – два образа мысли. – Минск, 1985. – 230 с.
72 Социальная психология. – М., 1975. – С. 68.
73 Гаджиев К.С. Политическая культура: концептуальная аспект // Полис. – 1991. – № 6. – С. 69-83.
74 Икенов А.И., Марков Н.В. Социология рыночных отношений. – Алматы, 1993. – 172 с.
75 Щегорцев В.А. Политика: Поиски пути к утраченной культуре. – М., 1991. – С. 20.
76 Баталов Э.Я. Политическая культура: понятие и феномен // Политика: проблемы теории и практики. – М., 1990. – Ч.2. – С. 101-144.
77 Политология на российском фоне. – М., 1993. – С. 262.
78 Боднар А. Политическая культура общества и ее обусловленности // Мир политики. – М., 1992. – С. 76.
79 Бессонов Б.Н., Жовтун Д.Т. и др. Философия политики. Книга ІV. – Социокультурные и психологические детерминанты политических отношений. // Отв. ред. Ю.В. Ирхин, В.В. Крапивин. – М., 1993. – С. 18.
80 Апостолов В.Г. Культура как основа обновления общества: автореф. дисс. канд. филос. наук. – М.: РАУ, 1993. – С. 14.
81 Хайдеггер М. Время и бытие: статьи и выступления. Пер. с нем. – М.: Прогресс, 1993. – С. 71.
82 Вишневский Ю.Р., Шапко В.П. Политическая культура как система // Сущность и особенности формирования политической культуры в условиях развития социалистического общества: Межвузовский сборник научных трудов. – Челябинск, 1985. – С. 15.
83 Шацкий Е. Утопия и традиции: Пер. с польс. / Общ. ред. и послесл. В.А. Чаликовой. – М., 1990. – 284 с.
84 Матвеев Р.Ф. Теоретическая и практическая политология. – М., 1999. – С. 141-147.
85 Поппер К. Чары Платона // Поппер К. Открытое общество и его враги. В двух томах: Пер. с англ. / Под ред. В.Н. Садовского. – Т. I. – М., 1992. – С. 330
86 Назарбаев Н.А. Сохранить свое национальное «Я» // В потоке истории. – Алматы: Атамұра, 1996. – С. 46-52.
87 Назарбаев Н.А. Демократия – наш выбор., Демократия наша судьба // Мысль. – 1999. – № 5 – С. 9.
88 Турен А. Что такое демократия? // Проблема и перспектива демократии в Европе. – М., 1995. – С. 13.
89 Абенов Е.М., Арынов Е.М., Тасмагамбетов И.Н. Казахстан: эволюция государства и общества. – Алматы: ИРК, 1996. – 313 с.
90 Әбен Ерлан. Ұлттық идея: мұң мен мұқтаждық // Саясат. – 1999. – № 9. – 12-15 бб
91 Попов А.П. Цели и средства в политической деятельности // Дайджест-информации. – М., 1992. – С. 3.
92. Тасмагамбетов И.Н. Социально-политичесское обновление Казахстана: тенденции и приоритеты. – Алматы: ИРК, 1996. – С. 9.
93 Касабек А., Касабек С. Искание истины. – Алматы, 1998. – С. 5.
94 Шалабаев Г.К. Евразийство как национальная идея и социальная стратегия // Саясат. – 1999. – № 9. – С. 46.
95 Лебон Г. Психология народов и масс. Пер. с франц. – М., 1996. – С. 6.
96. Тасмагамбетов И.Н. Социальная политика в условиях независимости Республики Казахстан // Саясат. – 1997 – № 9 – С. 21.
97 Статистический ежегодник Казахстана // Нац. стат. Агенство Министерства экономики и торговли Республики Казахстан. – Алматы, 2001. – С. 7.
98 Пуздеменко Д.Д. Политическая культура: теории и национальные модели. – М, 1994. – С. 313-349.
99 Политика. Толковый словарь. – М., 2001. – С.117.
100 Красин Ю.А. Долгий путь к демократии и гражданскому обществу // Политические исследования. – 1992. – № 5. – С. 97.
101 Арнольдов А.И. Человек и мир культуры: Введение в культурологию. – М., 1992. – С. 111.
102 Дюркгейм Э. О разделении общественного труда. Методы социологии. – М., 1991. – С. 59.
103 Кадыржанов Р.К. Консолидация политической системы Казахстана. – Алматы, 1999. – С. 105.
104 Конституция Республики Казахстан. – Алматы, 1995. – С. 116.
105 Голендухин Е. Местное самоуправление в Республике Казахстан. Местное самоуправление в Казахстане: анализ механизма реализации: итоги, преграды, перспективы. – СКОФ РОО «СУИС», Петропавловск, 2005. – С. 58.
106 Казахстанцы за выборность акимов – Интернет ресурс: Сайт «Центра Социальных Технологий» http: // www google kz
107 Актуальные проблемы современной зарубежной политической науки: Реферативный сборник. – М.: ИНИОН АН СССР, 1990. – 103 с.
108 Сиверцев М.А. Российская политическая культура в перспективе многопартийности // США. Экономика. Политика. Идеология. 1993. – №1. – С. 49-60.
109 Чеботырев А.Е. Специфика участия политических партий Казахстана в государственном управлении // Вестник КазГУ. Серия политология. – 1991. – № 8. – С. 117.
110 Фёдоров А. Эволюция авторитарных режимов на Востоке. – М.: Наука, 1992. – С. 140.
111 Политология. Учебник для студентов высших учебных заведений / Под общ. ред. А.Н. Нысанбаева. – Алматы: Ақыл кiтабы, 1998. – С. 124.
112 Буржуазные партии и политическая борьба в странах Востока. – М.: Наука, 1985. – С. 15.
113 Юдин Ю.А. Политические партии и право в современном государстве. – М., 1998. – С. 190.
114 Отчет о результатах социологического опроса населения по теме: «Поствыборные оценки казахстанцев» – Интернет ресурс: Сайт «Центра Социальных Технологий» http: // www google kz.
115 Эффективность избирательных кампаний партий Казахстана в парламентских выборах 2007 года – Интернет ресурс: Сайт КИСЭИП http: // www google kz
116 Шоманов А.Ж., Черкасов Ю.П. Уровень социальной напряженности в Казахстане накануне парламентских выборов // Международный летний университет «Менеджмент избирательной кампании». Материалы международной научно-практической конференции (г. Алматы, июнь 2004 г.) – Алматы, 2004. – 225 с.
117 Сморгунов Л.В. современная сравнительная политология. Учебник. – М.: РОССПЭН, 2002. – С. 339.
118 Абай. Қара сөздері. – Алматы: Жазушы, 1983. – 224 б.
119 Кусмангалиева Ж., Королева Е. Социальное самочувствие и политические ориентации в современном казахстанском обществе // Саясат. – 2007. – № 7. – С. 63-66.
120 Өмірсейтова А. Ценностные ориентации казахстанцев // Саясат. – 2001. – № 1. – С. 13-17.
121 Токарев С.А. Ранние формы религии. – М., 1990. – С. 41.
122 Гаджиев К.С. Политическая культура общества и ее обусловленности // Мир политики. – М., 1992. – С. 72.
123 Конев В.А. Философия культуры и парадигмы философского мышления // Философские науки. – 1991. – № 6. – С. 27.
124 Соловьев А.И. Социокультурное измерения политического процесса (методологический аспект): дис. д-ра политических наук. – М., 1994. – С. 163.
125 Артемьев И.А., Молдабеков Ж.Ж. Философия религии: тенденции и перспективы специальности // Вестник КазГУ. Серия философская.– Алматы: Қазақ университеті. – 1998. - № 6. – С. 8.
126 Черненко К.У. Авангардная роль партии коммунистов. – М.: Мысль, 1992. – 340 с.
127 Шаукенова З.К. Социальное взаимодействие этносов в современном Казахстанском обществе. – Астана, 2002. – С. 106.
128 Засурский Я.Н. Роль средств массовой информации в обществе // Вестник МГУ. – Серия журналистики. – 1995. – С. 3-19.
129 Френе С. Избранные педагогические сочинения. Пер. с фр. / Сост., общ. ред. и вступ. ст. Б.Л. Вульфсона. – М.: Прогресс, 1990. – №3. – 145 с.
130 Шаукенова З.К. Об отношении казахстанского общества к реформам в системе образования // Саясат. – 2005. – № 5. – С. 43-44.
131 Сатпаев Д., Спанов М. Национальная безопасность Республики Казахстан // Евразийское сообщество. – 1998. – №4. – С. 75.
132 Абдираиымова Г.С. Система ценностных ориентаций молодежи в современном казахстанском обществе: социологический анализ: дис. д-ра социол. наук. – Алматы, 2006. – С. 168.
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 153 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 153 бет
Таңдаулыға:
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
ӘОЖ 32-16.7:32 (574)
Қолжазба құқығында
Джаппарова Раушан Тұрғанәлiқызы
Саяси мәдениет - әлеуметтік институт ретінде
22.00.04 - әлеуметтiк құрылым, әлеуметтiк институттар
мен процестер
Социология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесiн
алу үшiн дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшiсi
философия ғылымдарының
докторы, профессор
Ғ.Ғ.Ақмамбетов
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 САЯСИ МӘДЕНИЕТТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ СОЦИОЛОГИЯЛЫҚ
ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ
11
1. Қазіргі қоғамның саяси мәдениетін зерттеудің теориялық-
методологиялық принциптері
11
1.2 Саяси әлеуметтендіру нәтижесінде қоғамның саяси мәдениетін
қалыптастыру
27
1.3 Саяси мәдениеттің қоғамды модернизациялаудағы ықпалы
42
2 САЯСИ МӘДЕНИЕТТІҢ ЖАЛПЫӨРКЕНИЕТТІК ҚЫЗМЕТІ 61
2.1 Азаматтық қоғамды қалыптастыру және дамыту контекстіндегі саяси
мәдениет
61
2.2 Қоғамның азаматтық мәдениетін қалыптастыру жолдары
79
2.3 Қазақстандық қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы
және рухани қайта жаңаруы үрдісіндегі саяси мәдениеттің
өзгеруі
101
ҚОРЫТЫНДЫ
123
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
126
ҚОСЫМШАЛАР
133
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс саяси мәдениеттің
табиғаты мен өзіндік ерекшелігін әлеуметтік институт ретінде зерттеуге,
сондай-ақ қазақстандық қоғамда нарықтық экономиканы қалыптастыру және
дамыту, қоғамды демократияландыру жағдайын саяси мәдениет тарапынан
социологиялық тұрғыдан сараптауға арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Саяси мәдениет күрделі әлеуметтік
феномен ретінде қоғамдық құрылымның, оның ішінде адамдардың мінез-құлығы
мен әр түрлі мемлекеттік ұйымдардың, сонымен бірге әлеуметтік
институттардың қызметтеріне барлық жағынан тікелей немесе жанама түрде де
әсер етеді. Саяси мәдениет ел азаматтарының ішкі және халықаралық саясатты,
жекелеген және топтық саяси көшбасшыларды басқаратын саяси жүйе мен
тәртіптерінің бағасын дұрыс түсінуге, адамның қоғамдық өмірдің саяси
саласындағы өз орнын анықтауына мейлінше кең ауқымда көмектеседі. Саяси
мәдениет білімі саяси хал-ахуалды болжау үшін қажетті көріністерді ашады.
Нақты саяси-басқару шешімдерін қабылдауда және оны жүзеге асыруда,
саяси курстарды жете зерттеу процесінде саяси мәдениетті есепке алу ерекше
маңызды. Аса қажетті жұмыстарды алдын ала қарастыруға, оларды мейлінше
оңтайлы және тиімді жүзеге асыруды қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін,
қабылданатын саяси шешімдер, тұрғындардың қарым-қатынасына, демек олардың
саяси мәдениет деңгейі мен жағдайына тікелей байланысты.
Саяси мәдениетті әлеуметтік институт ретінде социологиялық сараптау,
саяси жүйенің тұрақтылығын нығайтудың әлеуметтік-саяси тетіктерін, сонымен
бірге оның әлеуеті әлсіз, деструктивті элементтерін айқындауға, қоғамдағы
саяси мәдениет пен ағымдағы саяси тәжірибедегі сәйкестілікті немесе
айырмашылықты анықтауға мүмкіндік жасайды. Шамасы, шетелдік саяси-
социологиялық әдебиеттерде саяси мәдениеттің құндылығын, адамдардың саяси
әрекетін алдын-ала болжай білу қабілеттерімен, саяси тәртіптің тұрақтылығын
азаматтардың саяси бағыттарымен тікелей байланыстырып қарастыратындығымен
түсіндірілсе керек.
Кез келген қоғамда оның әлеуметтік әр тектілігінің күшінде үстемдік
етіп жатқан билік жүйесіне қарсы бағытталған, қоғамдағы саяси құндылықтар
мен қондырғыларға қарсы басымдық танытатын, саяси өмірде тұрақсыз және
деструктивті, яғни қалыпты құрылысы бұзылған рөл атқаратын контрмәдениет
элементтері мүмкін екендігін ерекше атап өткен жөн. Бұл контрмәдениетті
зерттеу, оның қоғамдық өмірдегі тұрақтылыққа, тепе-теңдікке ықпал ететін
теріс әрекеттерінің болжамын жасап, ескерту үшін тиесілі маңызы бар екенін
де көрсетеді.
Таңдалып алынған зерттеу пәнінің саласы өте күрделі және көп салалы.
Сондықтан да диссертацияда саяси мәдениет, саяси сана-сезім, саяси
мінез-құлық, саяси қарым-қатынас, саяси қызмет және т.с.с. түсініктер
бөлініп алынады. Саяси мәдениет түсінігі мейлінше кең ауқымда қарастырылып,
оның құрамы ретінде мәдениет түрлерінен алыстау болса да, өзінің
түпнұсқалық мазмұны жағынан еңбектік немесе әлеуметтік белсенділік түрінде
қолданылады.
Көптеген зерттеулерде саяси мәдениет әлеуметтік институт ретінде
әлеуметтік-саяси, рухани-құлықтық, мәдени-тарихи, діни-құндылық
категорияларының байланысынан тыс түсіндіріледі.
Демек, кейбір әдебиеттерде қоғамның саяси мәдениетін анықтаудың
сараланбаған көзқарастары, социологиялық түсінік контексінде қоғамда саяси
субмәдениет деп аталатын жағдайдың кездесетінін атайды. Әрине, әңгіме тек
пікірталастар мен ұстанымдардың қарама-қайшылықтарында және қаншалықты
екендігінде ғана емес. Саяси сана-сезімнің белгілі құрылымындағы саяси
мәдениеттің шектеулігі, ұғымды субъективті және психологиялық сипатта
қарастыруға алып келеді, ал соңғы нәтижеде бұл қоғам өміріндегі өте маңызды
ұғымды тұйыққа тіреп, әрі маңызды құбылыс болып табылатын ұғымның мазмұнын
шектейді. Мәдениеттің бірде-бір түрі өзіне тиесілі қызметтік, әрекеттік
аспектісіз көріне алуы мүмкін емес. Кез келген мәдениет сана-сезім мен
шынайы мінез-құлықтық элементтерінің табиғи байланыс бірлігі ретінде
танылады. Бұл мағынасында саяси мәдениет әлеуметтік өмірдің барлық сапалы
сипаттамаларын көрсетеді, сондықтан бұл ортадағы қоғам өмірінің аса маңызды
құбылысы ретінде оны жеке алып қарауға болмайды. Аталмыш жағдайда әңгіме
тек саяси сана-сезім туралы және оған сәйкес саяси мінез-құлық туралы болып
отыр.
Сонымен бірге, саяси мәдениет өзі арқылы барлық сана-сезім мен саяси
мінез-құлықты көрсетпейтінін, бар болғаны сол қоғамның немесе топтардың
саяси өміріне тән сипаттарды, тұрғындардың негізгі бұқарасынның саяси сана-
сезімі және мінез-құлығының, яғни әдетке енген тұрақтылығын, көпшілікке
бірдейлігін, типтігін ғана білдіретінін ерекше атап айтқан дұрыс. Бұл
контексте саяси мәдениет барынша кең әлеуметтік ұғым, оны терең
социологиялық талдау деңгейінде түсінуге болады.
Тақырыптың ғылыми-зерттелу деңгейi. Социологиялық зерттеулер
контексінде саяси мәдениет мәселесінің өзіне ғана тән ерекшеліктері бар. Ол
жалпы мәдениет жүйесімен, яғни материалдық және рухани мәдениетпен бірге,
салыстырмалы түрде саяси мәдениеттің дербес түрі.
Оның өзгешелігі іс-әрекет саласындағы ерекшеліктерімен анықталады,
әрине, бұл жерде әңгіме саяси қызметтер мен оның барлық ішкі құрылымдық
құрамдары туралы болып отыр. Сонымен қатар әрбір адамның және тұтас
қоғамның нақты тіршілік әрекетімен табиғи байланыста кіріктірілетінін
ерекше атап өткен орынды. Сондықтан саяси биліктің жүзеге асырылуының ішкі
тетігі, мәдениеттің аталмыш түрінің ерекшеліктерін, оның шекарасын нақты
белгілеуді айқындау үшін өте маңызды. Сондай-ақ, бұл өзіндік ерекшелікті
жете бағаламау немесе естен шығару, оның социологтарды қызықтыратын пәндік
салаға тікелей қатысы жоқ басқа мәдени құбылыстармен теңестірулерге,
ақталмайтын кеңейтілулерге, оның үстіне тіпті саяси мәдениеттің өзіне тән
мазмұнын жуып-шайып жіберуге әкеліп соғуы да мүмкін.
Біз зерттеп отырған мәселенің барабар жауаптарына арналған белгілі бір
ғылыми зерттеулердің саны, басқа елдердің өздерінің тарихи дамуында өтіп
жатқан осындай сатыларындағы әр алуан тәжірибесіне сүйене отырып, олардың
түбегейлі жаңаруында және тіпті қоғамдық өзгерістердің алғашқы деңгейінде,
бәрінен бұрын, және тіпті ең негізінде адам факторы шешуші рөл атқаратыны
анық деген қорытындыға әкеледі. Ол қоғамның трансформациясы мен
модернизациясының негізін жасайтын секілді. Сонымен бірге құндылық
бағыттарының маңызын, менталдық қондырғыларын және саяси мәдениетін ерекше
бөліп қарайды. Әрине, саяси мәдениетті шамадан тыс ұлғайтудың қажеті жоқ,
дегенмен ол радикалды реформаларға баратын ішкі дайындықты қалыптастыруға
және тіпті қоғамда түбегейлі қайта құруды жүзеге асыру барысында тарихи
процестегі жекелеген субъектілерді белгілі бір құрбандыққа жіберуге
мүмкіндік жасайды.
Мәдениет ұғымының алғашқы түсінігі бір нәрсенің жасалуы, өңделуі, дамуы
процесін белгілейтін терминді түсінуге тікелей байланысты болған.
Бастапқыда ол жерді өңдеу үдерісімен байланысты болса, кейін біртіндеп
адамның өзін қамти отырып, адамзат баласының тіршілік әрекетінің басқа
салаларына таратыла бастады. Дегенмен де, қалай болғанда да, мәдениетті
түсіну кейбір ерекше субстанциялар секілді Ағарту дәуірінде мәдениет
ұғымын пәндік дербес құбылыс ретінде түсінуден басталған. Бұл контексте
адамды табиғатпен және социуммен бірлікте қарастырудың табанды қажеттігі
туды. Нақ осы көріністер шеңберінде мәдениет ұғымы табиғат әлемінен өзгеше,
ең сапалы нәрсе ретінде және адам өзінің белсенділігімен жетілетін субъект
ретінде қарастырыла бастады. Десек те, бұл ұғымның қалыптасуы барысында
XVIII ғасырдың соңында мейлінше белгілі бола бастағаны неміс философы
Иоганн Гердердің мәдениетті адамгершілік тұрғысынан ұғынудың нақты
көзқарастары негізделген және мәдениет компоненттерін эмпирикалық тұрғыдан
зерттеудің қажеттілігін көрсеткен Адамзат тарихындағы философияға идеялар
атты мәдениет жөнінде өз еңбегін шығарғанына байланысты еді. Ол ғылыми
айналымға сенімділік, құндылықтар және өркениеттік деңгейді анықтайтын
мәдениет терминін енгізді. Мәдениет терминінің бұл түсінігі қазіргі
ғылыми контексте де қолданылып келеді [1].
О. Шпенглер, А. Тойнби, Г. Гумилёв еңбектерінде мәдениеттің плюрализм
идеялары бір сызықта ғана дамытылмайтыны, олардың параллельдігі
жеткілікті дәрежеде терең зерттеліп, одан әрі қарастырылуға мүмкіндік алды.
Олар мәдениет эмоционалды тарихи бірізділікте төменнен жоғары қарай
дамымайтындығын, халықтардың мәдени өмірінің өзіндік ерекшелік түрлері және
әдістері ыдырамайтындығын, олардың әрқайсысының өзінің бастапқы
құндылықтары бар екендігіне, жеткілікті дәрежеде, дәлелдеді түрде көз
жеткізіп берді. Бұл алғышарттың біздің зерттеуімізде белгілі бір маңызы
бар, өйткені саяси қызмет үшін абстрактылы және дерексіз мәдениет емес, ең
алдыменен саяси ойлау мен мінез-құлықтың типтерін қалыптастыруға ықпал
ететін белгілі бір мәдени ортаның маңызы зор.
Антропологиялық бағыттың өкілдері (Э. Тайлор) мәдениетті тіптен өзгеше
түсіндіреді. Түсіндірме тәсілі негізінде, яғни эмпирикалық талдау
жолдарымен мәдени құбылыстар бір-бірінен ең алдымен символдық сипаттамалары
арқылы ажыратылуын дәлелдеуге ұмтылу тәсілдерін қолданады. Әйтпесе,
мәдениет өзі арқылы әр түрлі әрекеттерде, мағыналық объектілерде іске
асырылатын мағыналар жиынтығын көрсетуші болып шығады. Бұл, өз кезегінде,
жеке адамдарға тәжірибелерді, идеялар мен көз жеткізулерді алмасу
қатынасының мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді. Бұл тұста мәдениетті зерттеу
символдар мен символдық іс-әрекеттердің мағынасын ұғындыруға бағытталуы
қажет.
Мәдениет мәселесі К. Маркстің теорияларында да жеткілікті дәрежеде
өзіне тән деңгейде сарапталады. Мұнда мәдениеттің мәнін түсіндірудегі
негізгі мәселе, адам баласының тіршілік әрекетімен тікелей жүзеге
асырылатын қоғамдық қарым-қатынастарға көңіл аудару ошағы болып табылады.
Сонымен бірге бұл жерде мәдениет басты тарихи даму мазмұнының өзегін
құрайтындығымен түсіндіріледі. Нақ осы мәдениетте, ең соңғы есепте,
қоғамдық еңбек үдерісіндегі адам баласының өзіне тән жеке байлығы айтылып
ашылады.
Тарихи контекстегі мәдениет ұғымының қысқаша талдануы саяси
мәдениеттің табиғатын барабар зерттеуге мүмкіндік жасайды. Оның үстіне
қазіргі шынайылық пен нақтылық әлемдегі мәдениет көріністері, құндылықтары,
мінез-құлық үлгілері арқылы саясатқа үлкен ықпал ететінін көрсетіп отыр.
Мәдениет – әлеуметтік-экономикалық, идеологиялық факторлардың тұтас кешенді
іс-әрекеттерінің нәтижесі және мәдениеттің қоғамның басқа салаларымен –
саясатпен және экономикамен қарым-қатынасы күрделі әрі көп қырлы сипаттарды
алып жүреді. Саясат саласындағы социомәдениет факторларының өзара
әрекеттері қоғамдағы саяси мәдениеттің үстемдігіне сүйенеді. Саяси мәдениет
тұтас мәдениеттің ажырамас бөлігі болып табылады. Саяси мәдениет ұғымын
алғаш рет неміс философы И.Г. Гердер өзінің Адамзат тарихындағы
философияға идеялар (1784 ж.) атты еңбегінде ендірді. Осыдан кейін,
әсіресе, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында аталмыш категория әр
түрлі ғылыми мектептерде кеңінен пайдаланылды. Американдық ғалым Г.
Алмондтың Салыстырмалы саяси жүйелер (1956 ж.) атты жұмысында саяси
мәдениетке мейлінше терең мән берілді. Одан әрі қарай саяси мәдениет
теориясын талдауға С. Верба, Л. Пай, Д.К. Каванах, П. Шаран және басқалар
[2-5] негізгі үлестерін қосты.
Ресейлік авторлар арасында саяси мәдениетті зерттеудің әлеуметтік-саяси
мәселелеріне ерекше назар аударғандар арасынан Н.Р. Андрухов,
В.А. Житенев, Н.М. Кейзеров, Е.Г. Комаров, М.М. Лисенков, Ф.М.
Бурлацкий, А.А. Галкин, К.С. Гаджиев, М.Т. Иовчук, Л.Н. Коган, Е.М.
Бабосов, В.А. Щегорцов [6-15]есімдерін атауға болады.
Философия, социология және саясаттану ғылымдары контексінде саяси
мәдениеттің кейбір мәселелерін зерттеген қазақстандық ғалымдар арасынан
К.У. Биекенов, Д.К. Кішібеков, Ж.А. Шалабаев, Г.А. Абдикерова, П.А.
Добреев, В.И. Зырянов, Ә.Н. Нысанбаев, К.К. Габдуллина, Е.М. Абенов, М.М.
Тажин, Р.С. Салыкжанов [16-26 ] аттарын атай аламыз.
Қазақстандық ғалымдардың зерттеулеріне назар аударсақ, тұтас
социологиядағы секілді қазақстандық социологияда да, саяси мәдениеттің
әлеуметтік институт ретінде тақырып етіп таңдалуын және зерттеу мақсаттары
мен міндеттерінің айқындалуын жан-жақты зерттелген деп айта алмаймыз.
Зерттеу жұмысының нысаны және пәні. Зерттеу нысаны ретінде саяси
мәдениет құбылысы алынған. Зерттеу пәні ретінде осы объектінің тарихи даму
процесінің қоғам өміріндегі функциясы мен әлеуметтік институт
трансформациясындағы саяси мәдениеттің мәндік мазмұнының айқындалуы болып
табылады.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеудің мақсаты саяси
мәдениеттің табиғаты мен қызметі, оның транзиттік кезең жағдайындағы қоғам
өміріндегі маңызын зерттеу болып табылады.
Алға қойылған мақсаттың жетістігіне жету үшін төмендегі міндеттерді
шешу қажет:
− социология ғылымында саяси мәдениет мәселесінің қойылуын зерттеу;
− саясат пен мәдениеттің генетикалық өзара байланысын ашу;
− саяси мәдениеттің тарихи үдеріс қажеттігі ретінде пайда болуы және
қалыптасуы;
− саяси мәдениеттің бағыттылық және институтционалдық сипаттамаларын
айқындау;
− қоғамдық өмірдің өзгеше құбылысы ретіндегі саяси мәдениеттің құндылық
маңызын анықтау;
− Қазақстандағы саяси мәдениетті қалыптастыру жағдайының қажеттілігі
ретінде ұлттық мемлекеттіліктің императивті тенденцияларын орнықтыру.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негіздері. Әлеуметтік шындық –
бұл әр түрлі компоненттерден тұратын социумның объективтік болмысы. Олардың
арасынан өзгеше әлеуметтік институт формасы ретінде көрінетін саяси
мәдениет ерекше орын алады. Саяси мәдениет біздің алдымызға екі тұрғыдан
көрінеді: рухани білім және әлеуметтік институт ретінде. Оларды табиғи
байланыстыру үшін ішкі қисыннан шығатын тиісті барабар, ғылыми әдістер
қажет. Олар мыналар – қисындылық және тарихилық, сондай-ақ жүйелік-
құрылымдық. Аталмыш жағдайдың мәселесі бұл екі өзара байланысты
синтездеуден және осының негізінде зерттелетін пән саласын сараптап,
олардың концептуалды кеңістіктегі бірлігінде интегративті-жүйелік
қасиеттерін ашудан тұрады. Сондықтан аталмыш зерттеу пәні адамның өзінің
саяси мәдениетінің өзіндік бағдарлық-институттандырылған сипаттамаларын
ашуға бағытталған. Осындай көлемде саяси мәдениеттің өзі билік жүйесінің
саласы мен адамдардың өзара әрекеттесуі және өзара тәуелділік құрылымын
тудыратын адам санасының кристалдануы және мінез-құлық үлгісінің жиынтығы
ретінде көрінеді.
Саяси мәдениет құбылысын зерттеудің негізгі әдістері тарихи-
социологиялық, диалектикалық, компаративистік, жүйелік-құрылымдық,
герменевтикалық болып шығады. Аталмыш әдістерді пайдалану саяси мәдениеттің
нақты-тарихи және жалпыадамзаттық маңызының арақатынасын айқындауға
мүмкіндік жасайды.
Ұсынылып отырған диссертациялық зерттеудің теориялық негіздері болып
саяси философия, әлеуметтік философия, саяси социология қызмет етті.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертацияда жаңалық статусын иеленген
төмендегі бірқатар нәтижелер алынды:
− тоталитарлық жүйеден демократиялық жүйеге өту жағдайында адамның
саяси мәдениетіне институттандырылған талдау жасалды;
− зерттелген мәселенің теориялық-методологиялық негіздік қызметін
орындайтын саяси мәдениеттің институциялық моделі секілді өзгеше
құбылыстың концептуалдық қасиеттері айқындалды;
− қазақ халқының дәстүрлі саяси мәдениетінің институттандырылған
ортасын қалыптастыру үдерісінде белгілі бір қызмет атқарған евразиялық-
ресейлік өркениеттердің маңызы дәлелденді;
− ұлттық мемлекет рөлінің концептуалдық көріну шеңберінде тарихи
болашағы бар адамның саяси мәдениетінің институттандырылған
модернизациясына сәйкес мемлекеттік және жеке, дәстүрлі және жаңадан
қабылдауға болатын өзара әрекеттеріне қол жеткізу жолдарының идеясы
бекітілді;
− Қазақстан республикасындағы саяси мәдениеттің жалпы және өзіне тән
сипаттамалары белгіленді және олардың тарихи контекстегі ішкі өзара
әрекеттері айқындалды.
Қорғауға ұсынылатын диссертацияның негізгі тұжырымдары.
1. Өзінің тарихи дамуында осындай сатыдан өткен басқа елдердің әр түрлі
тәжірибелерін зерттей отырып, зерттеудің таңдалған пәндік саласына сәйкес
дәстүрлі тәсілдерді қарастыру аталмыш мәселеге барабар жауапты іздестіруден
басталды. Диссертацияда саяси мәдениеттің табиғатын социологиялық зерттеу
негізінде қоғам өмірінде ерекше қызмет атқаратын, тұтас алғанда, жалпы
қабылданған аксиомалық ережені жоққа шығармай, оның әлеуметтік институттағы
қалыптасуы және трансформациясы бір ізбен қарастырылады.
2. Диссертациялық жұмыста негізделген іргелі және өтпелі жағдайы
ретінде саяси мәдениеттің қол астына қарайтындығы және азаматтығы
институттандырылған үлгісінің қалыптасуы және даму факторларын
анықтайтыны секілді жеке адам мен мемлекет арақатынасының елеулі рөлі
туралы тезис шығады. Осы жерден адамның тәжірибелік қызмет үдерісінде
жүзеге асырылатын динамикалық біріге бағытталған бағдарлары ретіндегі
қоғамның саяси мәдениетінің негізделген табанды қажеттілігі туындайды.
3. Жеке адамның үйреншікті және теориялық сана-сезімінің арақатынасы
объективті шындықты танытып қана қоймайды, сонымен бірге қоғамның
инновациялық және институттандырылған модернизациясы формасында
айқындалатын адамның шығармашылық қызметінде нәтижеленетін қоршаған әлемнің
қайта жасалуына мүмкіндік тудырады. Бұл контексте адамның саяси мәдениеті
жеке адамның қайта жаңарған қызметінде жүзеге асырылған сипаттамалар және
оның институттандырылған шаралары туралы куәландыруға бағытталған
нысаналардың, моделдердің динамикалық жағдайында табылады.
4. Тарихтың қайталанған сәттерінде адамдардың бағдарларын елеулі
мөлшерде анықтайтын институттар қызметі сипаттамаларын қалыптастыру
үдерісінің өзіне сәйкес заңдылығы шығады және керісінше адамдардың
бағдарының өзі маңызды мөлшерде институттар қызметінің табанды
сипаттамалары үдерісінде айқындалады. Бұл мағынасында бағдарлар өмірлік
тәжірибеде тұрақты ұдайы өндіріліп, орнықтырылған қалыптар жүйесінде мүлдем
өзгеріп, құндылық жүйесіне кіреді, басқаша айтқанда өзіне тән
институттандырылған ортаны жасайды.
5. Саяси мәдениет бағыттар қызметін орындап, адамның сана-сезімі мен
мінез-құлығын белгілі бір арнаға бағыттай отырып, қоғамдық-саяси жүйе
құрылымын ретке келтіру элементіне үлес қосады. Оның үстіне басқа қоғамдық-
саяси құрылымды институттандыруға мүмкіндік жасайды және сонымен бір
мезгілде ықпал етеді және өзгертуге ұшыратады, саяси жүйенің
ұйымдастырушылық құрылымына көбірек кіріп, өз кезегінде, саяси мәдениеттің
өзінің институттандырылу үдерісін анықтайды. Бұл мағынасында адамның саяси
мәдениетінің бағыттық сипаттамалары институционалдық талдауға жүйелік
компонент ретінде кіреді.
6. Жеке меншіктіктің пайда болуы және соған сәйкес қызығушылықтар саяси
сана-сезім мен мінез-құлықты, қоғамдық қажеттіліктер мен мақсаттарды
ығыстырып, оның ішкі әлемін екіге айыруға алып келеді. Күнделікті жеке
адамның өміріндегі экономикалық мүдделер оның саяси сана-сезімін
айқындайды, ал қоғамдық ортада олар керісінше болуы мүмкін. Бұдан шығатыны
посткеңестік қоғамның саяси мәдениетінің институционалдық қайта жасалуы,
қоғамның нығаю міндеттерін тарихи толық ойдағыдай шешу, ұлттық мемлекетті
құру жолдарымен ғана мүмкін дейміз.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңыздылығы. Саяси
мәдениет дегеніміз не, ол әлеуметтік институтта қалай өзгеріске түседі,
қоғам және әрбір адам өміріндегі оның маңызы қандай, оның ақиқат мәні неде
және өзінің теориялық-социологиялық мағынасынан басқа неге міндеттейді,
қандай тәжірибелік маңызы бар деген сұрақтарды қамтиды. Қазіргі
социологияның әмбебап, сондай-ақ қолданбалы әдістерін қолдану қоғамдық
тұтастық контексінде адамның саяси мәдениетінің институционализациялану
үдерісінің даму динамикасын қарастыруға, қоғамдық құрылымның түбегейлі
қайта жасалуы үдерісінде мемлекеттік және жеке адам бастауының ішкі өзара
байланысын айқындауға мүмкіндік жасайды.
Саяси мәдениеттің институционализациясы қазіргі адам өмірінде болып
жатқан түбегейлі өзгерістерге сәйкес Қазақстан Республикасы халықтарының
бірігіп нығаюының ұлттық берік негізін құрады.
Зерттеу нәтижелері ғылыми-идеологиялық және идеялық-саяси жұмыстардың
барабар және әрекетті ұйымдары үшін негізгі база ретінде қызмет ете алады,
сондай-ақ ЖОО-да тарих, саясаттану, философия және социология мәселелері
жөніндегі, басқа да байланысты білім саласы бойынша дәрістер курстарын оқу
және талдау кезіндегі тәжірибеде пайдалануға болады. Диссертация
мемлекеттік қызмет саласымен айналысатын адамдар үшін ғылыми-танымдық және
саяси-практикалық қызығушылықтарды қанағаттандыра алады.
Зерттеудің негізгі қорытындыларын талқылаудан өткізу.
Диссертациялық зерттеудің негізгі жағдайлары мен тұжырымдары мақалалар
мен тезистерде көрініс тапты.
Диссертацияның негізгі мазмұны 20 мақалада ұсынылып, Саясат-Policy
ақпараттық-аналитикалық журналында, қазақстандық Ізденіс, Қазақстанның
жоғары мектебі, Ұлт тағылымы ғылыми-теориялық журналдарында және
халықаралық және республикалық конференциялар жинақтарында жарияланды.
Диссертациялық зерттеудің нәтижелері әр түрлі деңгейдегі ғылыми-
теориялық және ғылыми-практикалық конференцияларда автормен сынақталды,
оның ішінде: Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ профессор-оқытушылық құрамының ғылыми-
практикалық конференциясында (Түркістан қаласының 1500 жылдығына арналған)
Понятие структура и характерные черты политической культуры (Түркістан
қ., 2000 ж.); Қазақстан және Орталық Азия – тарих және ғасырдағы дамудың
көкжиектерi халықаралық конференциясында: Бұқаралық ақпарат құралдарының
(БАҚ) саяси мәдениеттi қалыптастырудағы рөлi (Тараз қ., 2001 ж.);
Қазақстан 10 жыл iшiнде: экономиканың, бiлiм және ғылымның өзектi
мәселелерi халықаралық ғылыми-теориялық конференциясында: Саяси
мәдениеттiң жаңа үлгiсi (Түркiстан қ., 2001 ж.); М.Әуезов оқулары – 3
халықаралық ғылыми-теориялық конференциясында: Саяси мәдениет жүйесiндегi
құндылықтардың ықпалы (Шымкент қ., 2001 ж.); Педагогикалық кадрларды
даярлаудың сапасын арттырудағы инновациялық технология мәселелері және даму
ерекшеліктері халықаралық ғылыми-практикалық конференциясында: Ауыл
мектебі оқушыларының бойында саяси мәдениетті қалыптастыру (Алматы қ.,
2008 ж.); Қазіргі білім беру жүйесіндегі сапалы білім мен ғылым: бәсекеге
қабілеттілігінің факторы халықаралық ғылыми-практикалық конференциясында:
Нарықтық қатынастарға тән құндылықтар мен саяси әрекеттердің – саяси
мәдениеттің жаңа нұсқасын қалыптастырудың субъективтік көрсеткіштері
(Тараз, 2008 ж.) баяндама жасаған.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, 2
бөлiмнен (6 бөлімшеден), қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
және қосымшалардан тұрады. Диссертацияның жалпы көлемi – 140 бет.
1 САЯСИ МӘДЕНИЕТТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ СОЦИОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ
1.1 Қазіргі қоғамның саяси мәдениетін зерттеудің теориялық-
методологиялық принциптері
Соңғы онжылдықта саяси мәдениет ұғымы туралы, оның мазмұны, құрылымы,
қызметі және қоғам өміріндегі орны мен рөлі төңірегінде ғылыми ортада
пікірталастар жиі болып жүр. Бұл өзінен өзі түсінікті жағдай. Себебі, бұл
ұғым тек ғылыми әдебиетте ғана емес, күнделікті өмірде де, бұқаралық
ақпарат құралдарында да кеңінен пайдаланылып келеді. Демек, бұл ұғымның мән-
мағынасын, қоғам өміріндегі қызметі мен маңызын анықтаудың терең теориялық
әрі практикалық маңызы бар.
Басқа кез келген ғылыми термин секілді саяси мәдениет ұғымы өзі
арқылы нақты тарихи шындықтарға сәйкес және олардың мейлінше мәндік кескін-
келбетін бейнелейтін кейбір абстракцияны, теориялық жалпылауды көрсетеді.
Және оны біз социология білім жүйесін құрайтындардың бірі ретінде
қарастырамыз. Осы тұста біздің зерттеуіміздің пәндік зерттеу саласы саяси
құрылымының компоненті ретіндегі саяси мәдениеттің орны мен рөлі, оларды
құрайтын мазмұны мен генезисі, қоғамдық қарым-қатынастардың белгілі бір
түрлерін жүзеге асыру шеңберіне сәйкес саяси институттарды өзгерте отырып,
кең ауқымды әлеуметтік контекстегі саяси мәдениетті зерттеу болып табылады.
Осыдан біздің зерттеуіміздің пәндік саласы саяси құрылымның компоненті
ретінде саяси мәдениеттің орны мен рөлі, оларды құрайтын мазмұны мен
генезисі, қоғамдық қарым-қатынастардың белгілі бір түрі жүзеге асырылатын
шеңберде, кең ауқымды әлеуметтік контекстке сәйкес әлеуметтік институттарды
өзгерте отырып, саяси мәдениетті зерттеу болып табылады.
Дей тұрғанмен, қазіргі әлеуметтік-философиялық және саяси әдебиетте
саяси мәдениет ұғымы туралы 50-ге жуық әртүрлі анықтамалар кездеседі.
Олар көбейген сайын олардың мән-мағыналары да сан құбылып, түрлене түседі.
Мұның да өзіндік себебі бар. Анықтамалардың әртүрлі мазмұндағы
сипаттамаларда берілуі – саяси мәдениет ұғымы құрылымының күрделілігін
әрі ұғым мазмұнының өзі уақыт сұранысына, нақтылы тарихи шындыққа сәйкес
үнемі өзгеріп, жаңарып, жаңа құрылымдық компоненттермен толысып, мазмұны
кеңейіп отыратындығын көрсетеді.
Егер саясаттану әр түрлі саяси мәдениеттің иерархиясы мен өзара
әрекеттесуі, олардың өрекениеттік, формациялық, аймақтық және діни
өлшемдері мәселелерімен шұғылданса, ал социология төмендегі үш міндетті
шешеді:
1. Зерттеудің теориясын, методологиясын және әдістемесін жасайды:
а) қоғам мен саяси мәдениет арасындағы байланыстарды;
б) саяси мәдениетті тұтас жүйе ретінде дамытудың әлеуметтік тетігін;
в) адамдардың саяси белсенділігін;
г) мамандардың саяси белсенділігін реттеуші ретіндегі басқару жүйесін;
д) адамдардың саяси белсенділігінің реттеушісі ретіндегі мәдениеттін.
2. Нақты-социологиялық зерттеулер жүргізу.
3. Саяси мәдениетті дамытудың әлеуметтік тетіктері жүйесінің әлеуметтік
тиімділігін бағалайды, оны жетілдіру жөнінде кепілдеме береді.
Көріп отырғанымыздай, әлеуметтік көзқарастар жалпысоциологиялық
теорияларға, әр түрлі жеке әлеуметтік теориялар мен эмпирикалық әлеуметтік
зерттеулерге сүйенеді. Социологияны аталмыш саяси идеяның, теорияның және
т.с.с. ақиқаттығының көрінісі ғана қызықтырмайды, сонымен бірге оны сол
немесе басқа саяси мәдениет элементі объективті шындықта қандай кері әрекет
көрсететіні де қызықтырады.
Адамзат қоғамының қазіргі даму сатысындағы айрықша ерекшелік мәдени
және саяси процестердің мейлінше тығыз байланысы болып табылады. Егер
мәдениет пен саясат субординациясына олардың бірлігі мен өзара әрекеттері
шеңберіне назар салсақ, онда мәдениет саласындағы саясат қоғамдық өмірдің
басқа сфераларындағыдай адамдардың әлеуметтік қызметін бағыттайды. Өз
кезегінде, тарихи процес барысында мәдениет өзінің әлем туралы
түсініктерімен, құндылықтарымен, мінез-құлық үлгілерімен саясатқа аса зор
ықпал жасайды. Саясат мәдениеттің бір бөлігі болып табылады, өйткені саяси
қызметте белгілі бір құндылықтар мен белгілі бір мінез-құлық үлгілері бар.
Ал саяси жүйе үшін мәдениет бәрінен бұрын өмір сүріп жатқан биліктің
легитимдікті (қоғамдық мойындау) қамтамасыз етуге байланысты міндетін
орындайды. Мәдениеттің құндылық қондырғылары, нормалары тұрғындардың көз
алдында, олардың қажеттіліктерін өтеп, биліктің заңды институттарының
негізі ретінде қызмет етеді. Кез келген саяси тәртіп өзін нығайту үшін,
әдеттегідей, құндылық бағдарлары мен мінез-құлық нормаларының қалыптасқан
жүйесіне сәйкестенуге ұмтылады.
Демек, саяси мәдениет ерекшеліктерін түсінудің методологиялық
жоспарында, жалпы мәдениеттің әр түрлілігі ретінде саясат категориясы да
шешуші маңызға ие. Мұның өзі саясат сферасымен - бұл мемлекет ісіне,
мемлекеттің бағытына, мемлекеттік қызмет мазмұнының формасын, міндетін
анықтауға қатысу екендігімен байланысты.
Басқа сөзбен айтқанда, мәдениет – әлеуметтік-экономикалық, саяси және
идеологиялық факторлардың тұтас кешенді іс-әрекетінің нәтижесі. Және
мәдениет пен қоғамның басқа саласының арасындағы қарым-қатынас – саясат пен
экономика – күрделі және өзара бірін-бірі толықтырушы сипатқа ие. Бұл
жүйелердің әрқайсысы басқасының қолдауына мұқтаж, өйтпесе, олардың кез-
келгені тиімді жұмыс істей алмас еді.
Саясат саласындағы әлеуметтік-мәдени факторлардың әрекеті көп жағдайда
қоғамдағы үстемдік еткен саяси мәдениетке жанамалайды. Саяси мәдениет тұтас
мәдениеттің ажырамас бөлігі ретінде шығады. Қазіргі отандық және шетелдік
саяси ғылымда саяси мәдениет өзі арқылы нені танытады деген сауалдарға
қайтарылатын пікірлер де сан алуан. Бұл терминді алғаш рет неміс философы
И. Гердер қолданған еді. Ол өзінің сонау 1784 жылы жазған Адамзат тарихы
философиясына идеялар атты еңбегінде тұңғыш рет саяси мәдениет деген сөз
тіркесін ғылыми айналымға енгізді. ХІІ кітаптан саяси мәдениеттің жетілуі
туралы, ал ХІІІ-сінен саяси мәдениетті қолданушылар туралы ескерту табылады
[27, 212 б.].
Осыдан кейін, әсіресе, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында
аталмыш категория әртүрлі ғылыми мектептерде белсенді түрде қолданылды.
Саяси мәдениет туралы мейлінше терең ойларды американдық оқымысты Г.
Алмондтың Салыстырмалы саяси жүйе (1856 ж.) еңбегінен оқуға болады. Одан
әрі саяси мәдениет теориясын талқылауға С. Верба, Л. Пай, А. Липсет, Т.
Парсонс, Х. Файер, М. Дюверже, М. Крозье, К. Фон Бойме және т.б. негізгі
үлес қосты.
Б.А. Савельев және М.Х. Фарукшин өз зерттеулерінде шетелдік саясаттану
ғылымында кездесетін саяси мәдениет ұғымына берілген анықтамаларды
жүйелей отырып, Д. Каванахпен келісетіндерін және барлық анықтамаларды
негізгі төрт топқа бөліп қарастыруды жөн деп есептейді:
а) психологиялық интерпретация – саяси объектілер мен олардың саяси
психология шеңберінде шектелетін ішкі бағдарлар жиынтығын сипаттайды;
ә) интерпретацияның көлемділігі, жан-жақтылығы – өзі арқылы
психологиялық қондырғылар ретінде және соған тиісті мінез-құлық
субъектілерінің формаларын көрсетеді;
б) объективтік интерпретация – азаматтар мен топтардың мінез-құлқындағы
саяси жүйе үшін қабылдауға болатын жарамды және рұқсат етілген үлгілер мен
нормалар арқылы саяси мәдениет ұғымының мазмұнын ашып беруге ұмтылады;
в) эвристикалық – саяси мәдениет иесі қалаған мінез-құлық пен
ойлаудың болжамдық нормативті үлгілері ретінде көрсетеді [28].
Төрт көзқарастың барлығында да авторлар өз міндеттерін саяси жүйенің
маңызды сипаттары адамдардың саяси түсінігі, ұстанымы мен сана-сезімдеріне
тәуелді екенін дәлелдеу деп санайды, яғни соңғы түсініктеме принципін саяси
жүйенің маңызды көрсеткіші ретінде көрсетеді. Реңделген аздаған жеке
өзгешеліктерін ескермегенде, біздегі саяси мәдениет мәселелерін шешу
жолдарын бірнеше топқа біріктіруге болады:
1) Әдетте тұлғаның саяси, экономикалық және мәдени өмірінің сипаты мен
мемлекеттік пайымдау деңгейін анықтайтын белсенді, сайлау ұстанымының
көрінісі (В.П. Васильев, В.А. Щегорцев, А.И. Яковлев) [29, 38 б.]
ретінде ұғылады. Г.В. Осипов те мұндай пікірді қолдайды, ол саяси
мәдениеттің негізгі құрылысын құрайтын – саяси білім, ұстаным мен
әрекеттерді айшықтайды [30, 352 б.]
2) Саяси мәдениет – бұл әдетте қоғамның басым бөлігіне арналған, нақты
саяси жағдайлар мен тәртіптерді түсіндіретін әлеуметтік өмір жайындағы
түпкілікті (базистық) білім (Н. Бирюков, В. Сергеев) [31, 70 б.]. Және олар
неміс социологы Манхеймнің көзқарасына сүйенеді. Қатаң айтқанда, тұлға
ойлайды деу – тіпті қате. Ол өзінен әлдеқайда бұрын пайда болған әлдебір
ойлану процесіне қатысады десек нақтырақ болар еді. Мұраға қалған
оқиғалардағы ойлану модельдерінде өзін байқап, мұрадағы жауаптар типтерін
құрауға әрекеттенеді немесе нақты оқиғадағы өзгерістер мен қимылдардан туып
жатқан жаңа айқасқа белсенді әрекет ету үшін өзге жауаптармен алмастыруға
тырысады [32, 27 б.].
3) Саяси мәдениет – бұл алдыңғы буынның ұстанымдарының, түсініктерінің,
ұғымдарының және саяси процесс субъектілерінің тікелей іс-әрекеттерінен
байқалатын тәртіп модельдерінің тәжірибесіне негізделген, бірқатар тұрақты,
тарихи қалыптасқан құрылым (Э.Я. Баталов) [33, 68 б.]. Мұндай көзқарастың
жобасын М.Х. Фарукшин де ұстанып, саяси мәдениеттегі соған ұқсас
элементтерді көрсетеді [34, 103 б.].
4) Ф. Бурлацкий мен А. Галкин саяси мәдениет – бұл билік пен саясат
жөніндегі қоғамның түрлі қабаттарындағы түсініктері мен білім деңгейлері,
және сонымен анықталатын олардың саяси белсенділік деңгейі деп жазады [11,
174 б.].
Саяси мәдениет – бұл қарым-қатынастар жүйесі және бір мезгілде оны
құрайтын элементтерді өндіру мен қайта жандандыру процесі. Тар түсінікте
саяси мәдениет – бұл шынайы бейнесіндегі саясат немесе саяси процесс емес,
әлдебір ұлттың түсініктер кешені немесе саясат әлемі, оның қызметтерінің
тәртібі мен заңдары жайындағы әлеуметтік-саяси ортақтығы (К. Гаджиев) [35,
71 б.].
5) Саяси мәдениет – бұл адамның саясатқа кіруі мен ондағы әрекетін іске
асыратын жолдар, амалдар, тәртіп модельдерінің жиынтығы. Онда саясатты
реттеу амалдары мен әрекеттердің детерминациясының арнайы кешені енген.
Саяси мәдениеттің мұндай анықтамасын А.И. Демидов, А.А. Федосеевтер [36]
ұстанады.
Саяси мәдениетті анықтау жөніндегі аталған барлық шешімдер біріге келе
бұл түсініктің болмысын толық ашуға ықпал етеді. Нәтижесінде біз саяси
мәдениеттің тек білімдер мен саяси тәжірибені қолдана білуі ғана емес,
сонымен қатар саяси әрекеттер жөніндегі ұстанымдар мен көзқарастарды іске
асырудың шешімдерін қабылдаудың жолдары екенін түсіндік.
Батыстық саясаттану ғылымында жаңа саяси мәдениет концепцияларының
пайда болуы өз уақытындағы саяси-құқықтық ғылымда қалыптасқан стереотиптік
қағидалық тұжырымдарға өзгеше әсер етті. Себебі, бұл концепциялардың
мазмұнында қоғамда қабылданған дәстүрлерге сәйкес олар жұмыс істеуге мәжбүр
болған саяси институттардың мінез-құлқы қатал детерминттелген
конституциялық нысандардың шеңберінен шықпау керек деп ұйғарылды.
Жаңаланған саяси мәдениет концепцияларында мемлекеттің заңға сәйкес
құрылымына, өз жиынтығындағы іс-қабілеттілігін қамтитын басқа да құрамдас
бөліктеріне ерекше көңіл аударылды. Яғни теориялық үлгілер мен жүйелі және
құрылымдық-қызметтік ыңғайдағы схемаларды пайдалануды ұсынатын талдау
ракурстарында ғажайып өзгерістер болды. Ең алдымен, бұрынғы дәстүрлі саяси
ғылымның шет мәселелеріне жататын саяси адамды (немесе саяси жеке
тұлғаны) танып-білуге айрықша назар аударылды. Бұл талдауларда, әсіресе,
маңызды рөл атқаратын мысалы, электорат, топтар, қысымдар және саяси
үрдісті құрайтын әртүрлі биліктер мен ықпалдық күштер тәрізді құбылыстардың
мән-мағыналарын екшеуге айрықша назар аударылды. Сонымен, саяси мәдениет
туралы жаңа теорияларының пайда болуы саясатты ұғындырып, түсіндірудегі
институцияланған ресми әдістерді сырып тастап, жаңаша әрекет етуге, ресми
және нақты саяси жүйелерді біріктіруге ұмтылуға, тұрғындардың саяси мінез-
құлқы мен саяси шешімдерді қабылдау үрдістерін байланыстыруға бет бұрғызды.
Сонымен, саяси мәдениет теориясының туындауы саясатты зерттеудің
институционалдық, формалдық әдістерін жеңудің өзіндік әрекетін, ресми және
шынайы саяси жүйелерді біріктіру, халықтың саяси мінез-құлқы мен саяси
шешімдер қабылдау процесін байланыстыру талпынысын білдірген.
Мәдениет әлеуметтік өзгерістердің маңызды факторы болып саналады. Ол
қоғамда болып жатқан барлық өзгерістерді мұқият қабылдайды және өзі де
көптеген қоғамдық процестерді қалыптастыруға және анықтауға қатысу арқылы
әлеуметтік өмірге елеулі түрде ықпал етіп отырады.
Әсіресе, қоғамдық реформалар кезеңінде мәдениеттің әлеуметтік
өзгерістердің факторы ретіндегі рөлі ерекше болады.
Осыған байланысты поляк зерттеушісі К. Добровольский мынадай пікір
айтқан: Әрбір көкейкесті мәдениет көбінесе маңызды дәрежедегі өткен
мұраларға сүйенеді. Оның құрамына алыс және мейлінше жақын дәуірлерде
қалыптасқан элементтер кіреді. Дегенмен, әр ұрпақтың өмірі тек
мұрагерліктің жалғасуымен ғана өтпейді. Белгілі мұқтаждықтан туған жаңа
мінез-құлық пен мәдени әрекеттердің пайда болу шеңберінде тұрмыстың
өзгермелі жағдайлары үлкен рөл атқарады. Сондай-ақ, өзгеріп жатқан
жағдайлардың әсерімен өмірде әлі де болмаған формаларда жаңа талпыныстар
мен ұмтылыстар қалыптасады. Осыған байланысты өмірге келген жас ұрпақ
өткеннен жеткен мұраларға өзінше қарайды [38].
Мәдениеттің әлеуметтік рөлі әртүрлі әлеуметтік топтар мен таптар
қызметіндегі модельдер мен стереотиптерін қалыптастыру барысында
көрсетіледі. Қазіргі уақытта жинақталған бағдарларды жою науқаны жүріп
жатқандай. Мәдениет әлеуметтік процестерді дамытуда қозғау салатын
реттеушілік көрсетуге лайықты бұрыннан қалыптасқан дұрыс нормалар мен
құндылықтарды сақтап қалуға және мінез-құлық пен қызметтің жаңа модельдері
мен стандарттарын жасауға ұмтылуда.
Енді елеулі дәрежеде саяси-социологиялық зерттеу шеңберімен берілетін
саяси мәдениетті аталмыш зерттеудің өзіндік ракурсын түсініп алу қажет.
Анағұрлым жалпы жоспарда біздің зерттеуіміздің міндеттеріне саясат пен
қоғам арасындағы, әлеуметтік және саяси институттар арасындағы, саяси және
әлеуметтік мінез-құлық арасындағы өзара байланыс пен арақатынасты зерттеу
және түсіндіру кіреді. Оның үстіне назарымыздың бірінші фокусы сананың,
мінез-құлық пен құрылымдардың саясат саласындағы процестер мен құбылыстарды
түсіндіруге мүмкіндік беретін жақтарына аударылады.
Сонымен саясатты түсіну жоспарында бұдан әрі қарай билікті іске
асырудың әлеуметтік топтардың мүдделерін қозғайтын және әр түрлі
институттардың, ең алдымен, мемлекеттің қатысуымен жүзеге асатын
механизмдері мен әдіс-тәсілдері сөз болады. Мұны назарда ұстап отырып,
мәдениетті түсіну жоспарында бізді саясат саласына қатысты ұғымдар,
құндылықтар, қондырмалар, мінез-құлықтық бағдарлар қызықтырады. Оның ішінде
бізді осы туындылардың ішінде тек тұрақты сипаттағылары ғана, яғни қоғамда
немесе жекелеген әлеуметтік топтарда жеке бір тарихи кезең бойында айқын
немесе айқын емес мойындалғандары ғана қызықтырады.
Енді саяси мәдениетті зерттеудің методологиялық ерекшеліктері қандай
деген мәселеге келеміз. Міндет (мақсат) саяси мәдениет феномені әлемдік
қоғамтануда сан түрлі зерттеу парадигмалары шеңберінде қарастырылатын
дығына байланысты да ерекше өзектілікке айналады.
С.А. Оболенский өз еңбегінде отандық ғалымдардың саяси мәдениет
мәселесіне деген кемінде үш көзқарасын атап көрсетеді. Оның пікірінше,
А.Г. Агаев, А.И. Арнольдов, Ф.М. Бурлацкий, А.А. Галкин, С.К. Рябов аталмыш
саясаттанулық категорияны саяси білімдердің, құндылықтардың, саяси
қызметтің принциптері мен әдістерінің, тарихи тәжірибесі мен дәстүрлерінің
бірлігі (жиынтығы) ретінде қарастырады. Ю.П. Ожегов, Ю.А. Тихонов,
Р.Г. Яновскийлер үшін саяси мәдениет адамның жалпы мінездемесін, оның саяси
дамуы мен белсенділігінің дәрежесін, саяси білімдерді тәжірибеде қолдана
білуді білдіреді. Ал ғалымдардың үшінші тобы үшін, мұнда С.А. Оболенский
Е.М. Бабосовты, Г.О. Беловты, М.Т. Иовчукты, Н.М. Кейзеровты, Л.Н. Коганды
жатқызады, саяси мәдениет адамның күш-қуатын, оның білімдерін, қоғамдық-
саяси іс-әрекетіндегі сенімдерін іске асыру процесі, әдісі, формасы ретінде
түсіндіріледі [39, 7 б.].
С.А. Оболенский берген ғалымдардың саяси мәдениет мәселесін қарастыру
көзқарастырының сипаттамасымен келісе отырып, бұл жіктеу толық деп таныла
алмайтынын атап өту қажет. Өйткені саяси мәдениет мәселесін негізінен саяси
сана призмасы арқылы адамдардың санасы мен мінез-құлқының саяси білімдер,
тәжірибе, сенім, саяси қызмет дағдысы мен қабілеттерінің сапалы қасиеті
ретінде қарастыратын бірқатар ғалымдар бар [39, 12 б.].
Саяси мәдениетті зерттеудің соңғы уақыттардағы зерттеушілер
қалыптастырған тағы бір бағытының барын атап өту керек.
Марксистік бағыттағы қоғамтанушы ғалымдардың шетел саясаттанушыларымен
идеялық күресі жағдайында апологетикалық тұрғыдағы зерттеушілердің бүтін
бір сериясы пайда болды. Мұнда авторлар қалай болса да саяси мәдениет
мәселелерін түсінуде өздерінің идеялық-айтылған көзқарасының шынайылығын
дәлелдеуге тырысты. Оның үстіне өздігінше беку бүкіл идеологиялық
майданда жүрді.
Бұл кезеңнің ерекше назар аударған нысаны социализмнің саяси мәдениеті
мәселелері болды. Бұл жоспардағы көрсеткіштік саяси мәдениет қоғам, тап,
жекелеген индивидтер саяси қызметтің (әрекеттің) барлық элементтерін қандай
дәрежеде меңгергендігін белгілегені туралы көзқарас болып табылады және
осылайша саяси қызмет субъектісінің жалпыланған, синтезделген сипаттамасы
болып табылады. Одан басқа мұнда саяси мәдениет қандай дәрежеде саяси
қызмет атқарып, оның барлық элементтері адамды дамытып, рухани әлемін
байытады және оның азамат ретінде қалыптасуына себепкер болады [40] деген
жағдай баса айтылды.
Өткен ғасырдың бірінші жартысында американдық ғылымда салыстырмалы
саясат деген атауға ие болған зерттеудің өзіндік саласы бөлініп шықты.
Саясаттанушылар батыстық саяси институттардың қарапайым баяндауларынан бас
тартты және әртүрлі саяси жүйені, мәдениетті, идеологияны ауқымды
салыстырмалы сараптамаларды жүзеге асыруға мүмкіндік жасайтын категориалдық
аппараттар мен қолданбалы техникаларды зерттеулерді жетілдіруге ұмтылды.
Бірақ та, олардың мұндай талаптанулары саяси жүйенің сапалы
айырмашылықтарын, оларды тудыратын, дамытатын және өзгертетін тарихи
заңдылықтарды ойдағыдай ескермегендіктен ойлағандарындай нәтиже бере алмады
[41].
Салыстырмалы-тарихи зерттеулердің қайта өрлеуіне қызығушылық
білдіргендер қатарында Э. Дюркгеймнің, В. Паретоның, Г. Москаның және
М. Вебердің социологиялық теориялары да болды. Саяси мәдениет проблемасын
талдауға мейлінше күшті әсер еткен неміс социологы М. Вебердің идеялары
еді. Оның батыстық социологияға енгізген сезім, қарым-қатынас,
құндылықтар атты категориялары американдық социологияға да кіргізілді
[42]. Мысалы, Т. Парсонс Батыс социологиясына кеңінен белгілі өзінің
әлеуметтік әрекет концепцияларын жасау үшін веберлік категория түрлерін
пайдаланды. Онда саяси іс-қимыл бағыттарының үш түрлі тәсілі: танымдық,
аффективті және бағалаушылық бөлініп алынған. Т. Парсонста мәдениет жүйесі
қимыл-әрекет жүйесі сияқты нормативті мәдениетті маңыздылық рөлінде
ойнайтын моралды-бағалаушылық аспекттегi мейлінше ашық және әлеуметтік-
саяси сараптаудың жалпы бөлігі ретінде шығады. Осының бәрінен келіп адам
мінез-құлқының мотивациялық саласынан кез-келген әлеуметтік әрекеттің
құрылымы шығатын, оның алғашқы ортасын құрайтын белсенділік жүйесі
табылатындығын айтуға болады. Осылайша, Т. Парсонс жеке адамның қызметін
оның ішкі мәдени нормаларына тікелей тәуелді етіп қояды да, кез-келген
әрекеттің өте-мөте жекеленген сипатын атап көрсетеді [43].
Мәдениетті парсонстық түсіну айналасында әлеуметтік жүйе қалыптасқан
негізгі жүйеқұраушы фактор ретінде қазіргі қоғамның әлеуметтік-саяси
институттарының батыс саясаттанушылары талдауының бастапқы методологиялық
алғышарты ретінде көрінеді.
Әлемдік саясаттанудағы саяси мәдениет мәселесінің пионері болып
Г. Алмонд есептеледі. В.П. Пугачев қазіргі батыс саясаттануында алғаш рет
саяси мәдениет категориясы американдық теоретик Х. Файердің Ұлы
европалық мемлекеттердің билеу жүйесі (1956 ж.) атты еңбегінде пайда болды
деп көрсетеді. Бірақ Г. Алмондты бұл құбылысты концептуалдық ұғынуға әрекет
еткен зерттеуші рөлінде атайды [44, 55 б.]. Бастапқыда ұғымның жаңа
мәртебесі жіктеу міндеттері мен саяси жүйелерді салыстырумен анықталды. Ол
былай деп жазды: Әрбір саяси жүйе саяси әрекет бағдарлардың, саясатқа
деген қатынастың нақтылы жиынтығында жеделдетілген болып табылады. Мұны
саяси мәдениет ретінде қарастыру мақсатқа сай болады [45, 17 б.].
Қазақстан Республикасының социологиялық әдебиеттерінде саясат пен
мәдениет негізінен бөлек қарастырылды және осы құбылыстарға көзқарас
белгілі шектеуліліктен зардап шекті. Мысалы, саясат негізінен
конфронтациялық рухта ұлттық ерекшелік пен мәдени дәстүрлерден алшақ
түсіндірілді. Оның түсіндірілуі негізінен не тым абстрактілі сипатта болды,
не бетпе-бет таптық қақтығыстың сектанттық схемаларының тұтқынында қалды.
Қоғамның жеткіліксіз түрдегі дамыған және сараланған топырағына дамудың
сапалы түрде басқа жағдайлары мен деңгейлерінің ықпалымен қалыптасқан
идеологиялық постулаттар механикалық түрде көшірілді. Саяси мәдениет үшін
өте маңызды жалпыадамзаттық құндылықтар парадигмасы шетте қалды немесе
ескерілмеді [16, 23 б.].
ХХ ғасырдың 90-жылдары Ресейде және ТМД елдерінде жаңа саяси процестер
мен құбылыстар төңірегінде көптеген зерттеулер жарық көрді. Мысалы, сол
кездерде жарық көрген қазақстандық саяси әдебиеттерді талдау нәтижелері
саяси мәдениет ұғымының әртүрлі қырлары барлығын, олардың мәнін,
құрылымын және қызметін түсініп, ұғынуға ықпал етті.
Бәрінен бұрын байқағанымыз, шетелдік саясаттанудағы ғалымдар арасында
саяси мәдениет ұғымын түсіндіруде бірлік жоқ, зерттеушілердің
еңбектерінде оның құрылымдары да әртүрлі және қызметін анықтауда да әртүрлі
көзқарастар бар. Саясат саласындағы мәдениет мәселесін талқылау біржақты
емес, соған байланысты терминологиялық қателiктер де, былықтар да аз емес
деген тұжырымдамамен толық келісуге болады.
Бұл бағыттар Г. Алмонд пен оның жақтаушыларының жүзеге асыру барысында
саяси мәдениетке салыстырмалы талдау жасау кезінде басшылыққа алған негізгі
ұғым-түсінік болып отыр. Г. Алмонд әлеуметтік жүйенің парсонстық
концепцияларын жалпы қабылдағанымен, оған кейбір өзгерістер енгізді. Оның
түсіндіруінде саяси жүйе, ең алдымен, әрекеттер жүйесі ретінде
қарастырылады. Әрекет категориясын енгізудің маңыздылығы туралы айта
отырып, ол саяси жүйені эмпирикалық бақыланған мінез-құлықпен... нормалар мен
институттар белгілі бір дәрежеде мінез-құлыққа ықпал еткенде ғана есепке
алынуымен байланыстырылатынын түсіндіреді. Т. Парсонстағы сияқты мұнда да
әрекет ұғымы оның барлық құрылым жасаушы компоненттерімен өзара
байланыста және өзара тәуелділікте екендігін есепке ала отырып, саяси мінез-
құлық жүйесін де зерттеудің маңыздылығын көрсетеді.
Шамамен, осы кезеңде саяси мәдениетке методологиялық мәртебе берген
басқа да еңбектер пайда бола бастады. Х. Бирдің пікірі бойынша: ...қоғамның
жалпы мәдениетінің белгілі бір жағы үкімет қалай басқаруы тиіс және ол не
істеуі керек деген мәселелерге қатыстылығында. Біз мәдениеттің бұл саласын
саяси мәдениет деп атаймыз. Сондай-ақ, тұтас мәдениеттегі сияқты саяси
мәдениеттің негізгі құрамдастары құндылықтар, наным-сенімдер және
экономикалық қатынастар болып табылады [46]. Саяси мәдениет басқа
анықтаманың шеңберінде саяси жүйенің ішіндегі барлық факторлары арқылы
биліктік шешімдер мен сайлаулар жүзеге асырылып, жеке адамдар мен топтарды
бөлетін мақсаттар мен жалпы қабылданған ережелер ретінде түсіндіріледі
[39].
О баста саясаттану зерттеулерінде түрлі мемлекеттер мәдениеттерін,
тәртіптерді салыстыруға акцент жасалды. Кейінірек, оларды антропология,
социология, философия, саясаттану шеңберінде пәнаралық зерттеу, зерттеудің
тарихи, нормативтік, құрылымдық және аксиологиялық әдістерін қолдану
нәтижесінде саяси мәдениеттің анағұрлым нәзік және жан-жақты аспектілері
басым болды.
Сонымен бірге, саяси мәдениет концепциясы өзі арқылы социологияны,
мәдени антропологияны, әлеуметтік психологияны және, бәрінен бұрын, қазіргі
тереңдетілген психология жетістіктерін, сондай-ақ, біртұтас саяси
теориядағы адамдардың әлеуметтік қондырғыларын зерттеудің жаңа әдістерін
кірістіруге талпынатындығын көрсетеді. Оның үстіне, бұл концепцияны
жақтаушылардың өзі саяси жүйенің ресми және бейресми компоненттерін
зерттеуді ұлттық саяси психология, саяси идеология және т.б.
сараптамаларымен біріктіруге құлшыныс білдірді.
Мұнымен бірге, саяси мәдениет концепциясының басты мақсаты – тұтас
жалпыұлттық мәдениеттен аса саяси аспектілерді, ресми және бейресми
компоненттерін бөліп алу еді. К. Клакхонның, Р. Мертонның, Т. Парсонстың
және басқа да белгілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 32-16.7:32 (574)
Қолжазба құқығында
Джаппарова Раушан Тұрғанәлiқызы
Саяси мәдениет - әлеуметтік институт ретінде
22.00.04 - әлеуметтiк құрылым, әлеуметтiк институттар
мен процестер
Социология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесiн
алу үшiн дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшiсi
философия ғылымдарының
докторы, профессор
Ғ.Ғ.Ақмамбетов
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 САЯСИ МӘДЕНИЕТТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ СОЦИОЛОГИЯЛЫҚ
ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ
11
1. Қазіргі қоғамның саяси мәдениетін зерттеудің теориялық-
методологиялық принциптері
11
1.2 Саяси әлеуметтендіру нәтижесінде қоғамның саяси мәдениетін
қалыптастыру
27
1.3 Саяси мәдениеттің қоғамды модернизациялаудағы ықпалы
42
2 САЯСИ МӘДЕНИЕТТІҢ ЖАЛПЫӨРКЕНИЕТТІК ҚЫЗМЕТІ 61
2.1 Азаматтық қоғамды қалыптастыру және дамыту контекстіндегі саяси
мәдениет
61
2.2 Қоғамның азаматтық мәдениетін қалыптастыру жолдары
79
2.3 Қазақстандық қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы
және рухани қайта жаңаруы үрдісіндегі саяси мәдениеттің
өзгеруі
101
ҚОРЫТЫНДЫ
123
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
126
ҚОСЫМШАЛАР
133
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс саяси мәдениеттің
табиғаты мен өзіндік ерекшелігін әлеуметтік институт ретінде зерттеуге,
сондай-ақ қазақстандық қоғамда нарықтық экономиканы қалыптастыру және
дамыту, қоғамды демократияландыру жағдайын саяси мәдениет тарапынан
социологиялық тұрғыдан сараптауға арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Саяси мәдениет күрделі әлеуметтік
феномен ретінде қоғамдық құрылымның, оның ішінде адамдардың мінез-құлығы
мен әр түрлі мемлекеттік ұйымдардың, сонымен бірге әлеуметтік
институттардың қызметтеріне барлық жағынан тікелей немесе жанама түрде де
әсер етеді. Саяси мәдениет ел азаматтарының ішкі және халықаралық саясатты,
жекелеген және топтық саяси көшбасшыларды басқаратын саяси жүйе мен
тәртіптерінің бағасын дұрыс түсінуге, адамның қоғамдық өмірдің саяси
саласындағы өз орнын анықтауына мейлінше кең ауқымда көмектеседі. Саяси
мәдениет білімі саяси хал-ахуалды болжау үшін қажетті көріністерді ашады.
Нақты саяси-басқару шешімдерін қабылдауда және оны жүзеге асыруда,
саяси курстарды жете зерттеу процесінде саяси мәдениетті есепке алу ерекше
маңызды. Аса қажетті жұмыстарды алдын ала қарастыруға, оларды мейлінше
оңтайлы және тиімді жүзеге асыруды қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін,
қабылданатын саяси шешімдер, тұрғындардың қарым-қатынасына, демек олардың
саяси мәдениет деңгейі мен жағдайына тікелей байланысты.
Саяси мәдениетті әлеуметтік институт ретінде социологиялық сараптау,
саяси жүйенің тұрақтылығын нығайтудың әлеуметтік-саяси тетіктерін, сонымен
бірге оның әлеуеті әлсіз, деструктивті элементтерін айқындауға, қоғамдағы
саяси мәдениет пен ағымдағы саяси тәжірибедегі сәйкестілікті немесе
айырмашылықты анықтауға мүмкіндік жасайды. Шамасы, шетелдік саяси-
социологиялық әдебиеттерде саяси мәдениеттің құндылығын, адамдардың саяси
әрекетін алдын-ала болжай білу қабілеттерімен, саяси тәртіптің тұрақтылығын
азаматтардың саяси бағыттарымен тікелей байланыстырып қарастыратындығымен
түсіндірілсе керек.
Кез келген қоғамда оның әлеуметтік әр тектілігінің күшінде үстемдік
етіп жатқан билік жүйесіне қарсы бағытталған, қоғамдағы саяси құндылықтар
мен қондырғыларға қарсы басымдық танытатын, саяси өмірде тұрақсыз және
деструктивті, яғни қалыпты құрылысы бұзылған рөл атқаратын контрмәдениет
элементтері мүмкін екендігін ерекше атап өткен жөн. Бұл контрмәдениетті
зерттеу, оның қоғамдық өмірдегі тұрақтылыққа, тепе-теңдікке ықпал ететін
теріс әрекеттерінің болжамын жасап, ескерту үшін тиесілі маңызы бар екенін
де көрсетеді.
Таңдалып алынған зерттеу пәнінің саласы өте күрделі және көп салалы.
Сондықтан да диссертацияда саяси мәдениет, саяси сана-сезім, саяси
мінез-құлық, саяси қарым-қатынас, саяси қызмет және т.с.с. түсініктер
бөлініп алынады. Саяси мәдениет түсінігі мейлінше кең ауқымда қарастырылып,
оның құрамы ретінде мәдениет түрлерінен алыстау болса да, өзінің
түпнұсқалық мазмұны жағынан еңбектік немесе әлеуметтік белсенділік түрінде
қолданылады.
Көптеген зерттеулерде саяси мәдениет әлеуметтік институт ретінде
әлеуметтік-саяси, рухани-құлықтық, мәдени-тарихи, діни-құндылық
категорияларының байланысынан тыс түсіндіріледі.
Демек, кейбір әдебиеттерде қоғамның саяси мәдениетін анықтаудың
сараланбаған көзқарастары, социологиялық түсінік контексінде қоғамда саяси
субмәдениет деп аталатын жағдайдың кездесетінін атайды. Әрине, әңгіме тек
пікірталастар мен ұстанымдардың қарама-қайшылықтарында және қаншалықты
екендігінде ғана емес. Саяси сана-сезімнің белгілі құрылымындағы саяси
мәдениеттің шектеулігі, ұғымды субъективті және психологиялық сипатта
қарастыруға алып келеді, ал соңғы нәтижеде бұл қоғам өміріндегі өте маңызды
ұғымды тұйыққа тіреп, әрі маңызды құбылыс болып табылатын ұғымның мазмұнын
шектейді. Мәдениеттің бірде-бір түрі өзіне тиесілі қызметтік, әрекеттік
аспектісіз көріне алуы мүмкін емес. Кез келген мәдениет сана-сезім мен
шынайы мінез-құлықтық элементтерінің табиғи байланыс бірлігі ретінде
танылады. Бұл мағынасында саяси мәдениет әлеуметтік өмірдің барлық сапалы
сипаттамаларын көрсетеді, сондықтан бұл ортадағы қоғам өмірінің аса маңызды
құбылысы ретінде оны жеке алып қарауға болмайды. Аталмыш жағдайда әңгіме
тек саяси сана-сезім туралы және оған сәйкес саяси мінез-құлық туралы болып
отыр.
Сонымен бірге, саяси мәдениет өзі арқылы барлық сана-сезім мен саяси
мінез-құлықты көрсетпейтінін, бар болғаны сол қоғамның немесе топтардың
саяси өміріне тән сипаттарды, тұрғындардың негізгі бұқарасынның саяси сана-
сезімі және мінез-құлығының, яғни әдетке енген тұрақтылығын, көпшілікке
бірдейлігін, типтігін ғана білдіретінін ерекше атап айтқан дұрыс. Бұл
контексте саяси мәдениет барынша кең әлеуметтік ұғым, оны терең
социологиялық талдау деңгейінде түсінуге болады.
Тақырыптың ғылыми-зерттелу деңгейi. Социологиялық зерттеулер
контексінде саяси мәдениет мәселесінің өзіне ғана тән ерекшеліктері бар. Ол
жалпы мәдениет жүйесімен, яғни материалдық және рухани мәдениетпен бірге,
салыстырмалы түрде саяси мәдениеттің дербес түрі.
Оның өзгешелігі іс-әрекет саласындағы ерекшеліктерімен анықталады,
әрине, бұл жерде әңгіме саяси қызметтер мен оның барлық ішкі құрылымдық
құрамдары туралы болып отыр. Сонымен қатар әрбір адамның және тұтас
қоғамның нақты тіршілік әрекетімен табиғи байланыста кіріктірілетінін
ерекше атап өткен орынды. Сондықтан саяси биліктің жүзеге асырылуының ішкі
тетігі, мәдениеттің аталмыш түрінің ерекшеліктерін, оның шекарасын нақты
белгілеуді айқындау үшін өте маңызды. Сондай-ақ, бұл өзіндік ерекшелікті
жете бағаламау немесе естен шығару, оның социологтарды қызықтыратын пәндік
салаға тікелей қатысы жоқ басқа мәдени құбылыстармен теңестірулерге,
ақталмайтын кеңейтілулерге, оның үстіне тіпті саяси мәдениеттің өзіне тән
мазмұнын жуып-шайып жіберуге әкеліп соғуы да мүмкін.
Біз зерттеп отырған мәселенің барабар жауаптарына арналған белгілі бір
ғылыми зерттеулердің саны, басқа елдердің өздерінің тарихи дамуында өтіп
жатқан осындай сатыларындағы әр алуан тәжірибесіне сүйене отырып, олардың
түбегейлі жаңаруында және тіпті қоғамдық өзгерістердің алғашқы деңгейінде,
бәрінен бұрын, және тіпті ең негізінде адам факторы шешуші рөл атқаратыны
анық деген қорытындыға әкеледі. Ол қоғамның трансформациясы мен
модернизациясының негізін жасайтын секілді. Сонымен бірге құндылық
бағыттарының маңызын, менталдық қондырғыларын және саяси мәдениетін ерекше
бөліп қарайды. Әрине, саяси мәдениетті шамадан тыс ұлғайтудың қажеті жоқ,
дегенмен ол радикалды реформаларға баратын ішкі дайындықты қалыптастыруға
және тіпті қоғамда түбегейлі қайта құруды жүзеге асыру барысында тарихи
процестегі жекелеген субъектілерді белгілі бір құрбандыққа жіберуге
мүмкіндік жасайды.
Мәдениет ұғымының алғашқы түсінігі бір нәрсенің жасалуы, өңделуі, дамуы
процесін белгілейтін терминді түсінуге тікелей байланысты болған.
Бастапқыда ол жерді өңдеу үдерісімен байланысты болса, кейін біртіндеп
адамның өзін қамти отырып, адамзат баласының тіршілік әрекетінің басқа
салаларына таратыла бастады. Дегенмен де, қалай болғанда да, мәдениетті
түсіну кейбір ерекше субстанциялар секілді Ағарту дәуірінде мәдениет
ұғымын пәндік дербес құбылыс ретінде түсінуден басталған. Бұл контексте
адамды табиғатпен және социуммен бірлікте қарастырудың табанды қажеттігі
туды. Нақ осы көріністер шеңберінде мәдениет ұғымы табиғат әлемінен өзгеше,
ең сапалы нәрсе ретінде және адам өзінің белсенділігімен жетілетін субъект
ретінде қарастырыла бастады. Десек те, бұл ұғымның қалыптасуы барысында
XVIII ғасырдың соңында мейлінше белгілі бола бастағаны неміс философы
Иоганн Гердердің мәдениетті адамгершілік тұрғысынан ұғынудың нақты
көзқарастары негізделген және мәдениет компоненттерін эмпирикалық тұрғыдан
зерттеудің қажеттілігін көрсеткен Адамзат тарихындағы философияға идеялар
атты мәдениет жөнінде өз еңбегін шығарғанына байланысты еді. Ол ғылыми
айналымға сенімділік, құндылықтар және өркениеттік деңгейді анықтайтын
мәдениет терминін енгізді. Мәдениет терминінің бұл түсінігі қазіргі
ғылыми контексте де қолданылып келеді [1].
О. Шпенглер, А. Тойнби, Г. Гумилёв еңбектерінде мәдениеттің плюрализм
идеялары бір сызықта ғана дамытылмайтыны, олардың параллельдігі
жеткілікті дәрежеде терең зерттеліп, одан әрі қарастырылуға мүмкіндік алды.
Олар мәдениет эмоционалды тарихи бірізділікте төменнен жоғары қарай
дамымайтындығын, халықтардың мәдени өмірінің өзіндік ерекшелік түрлері және
әдістері ыдырамайтындығын, олардың әрқайсысының өзінің бастапқы
құндылықтары бар екендігіне, жеткілікті дәрежеде, дәлелдеді түрде көз
жеткізіп берді. Бұл алғышарттың біздің зерттеуімізде белгілі бір маңызы
бар, өйткені саяси қызмет үшін абстрактылы және дерексіз мәдениет емес, ең
алдыменен саяси ойлау мен мінез-құлықтың типтерін қалыптастыруға ықпал
ететін белгілі бір мәдени ортаның маңызы зор.
Антропологиялық бағыттың өкілдері (Э. Тайлор) мәдениетті тіптен өзгеше
түсіндіреді. Түсіндірме тәсілі негізінде, яғни эмпирикалық талдау
жолдарымен мәдени құбылыстар бір-бірінен ең алдымен символдық сипаттамалары
арқылы ажыратылуын дәлелдеуге ұмтылу тәсілдерін қолданады. Әйтпесе,
мәдениет өзі арқылы әр түрлі әрекеттерде, мағыналық объектілерде іске
асырылатын мағыналар жиынтығын көрсетуші болып шығады. Бұл, өз кезегінде,
жеке адамдарға тәжірибелерді, идеялар мен көз жеткізулерді алмасу
қатынасының мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді. Бұл тұста мәдениетті зерттеу
символдар мен символдық іс-әрекеттердің мағынасын ұғындыруға бағытталуы
қажет.
Мәдениет мәселесі К. Маркстің теорияларында да жеткілікті дәрежеде
өзіне тән деңгейде сарапталады. Мұнда мәдениеттің мәнін түсіндірудегі
негізгі мәселе, адам баласының тіршілік әрекетімен тікелей жүзеге
асырылатын қоғамдық қарым-қатынастарға көңіл аудару ошағы болып табылады.
Сонымен бірге бұл жерде мәдениет басты тарихи даму мазмұнының өзегін
құрайтындығымен түсіндіріледі. Нақ осы мәдениетте, ең соңғы есепте,
қоғамдық еңбек үдерісіндегі адам баласының өзіне тән жеке байлығы айтылып
ашылады.
Тарихи контекстегі мәдениет ұғымының қысқаша талдануы саяси
мәдениеттің табиғатын барабар зерттеуге мүмкіндік жасайды. Оның үстіне
қазіргі шынайылық пен нақтылық әлемдегі мәдениет көріністері, құндылықтары,
мінез-құлық үлгілері арқылы саясатқа үлкен ықпал ететінін көрсетіп отыр.
Мәдениет – әлеуметтік-экономикалық, идеологиялық факторлардың тұтас кешенді
іс-әрекеттерінің нәтижесі және мәдениеттің қоғамның басқа салаларымен –
саясатпен және экономикамен қарым-қатынасы күрделі әрі көп қырлы сипаттарды
алып жүреді. Саясат саласындағы социомәдениет факторларының өзара
әрекеттері қоғамдағы саяси мәдениеттің үстемдігіне сүйенеді. Саяси мәдениет
тұтас мәдениеттің ажырамас бөлігі болып табылады. Саяси мәдениет ұғымын
алғаш рет неміс философы И.Г. Гердер өзінің Адамзат тарихындағы
философияға идеялар (1784 ж.) атты еңбегінде ендірді. Осыдан кейін,
әсіресе, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында аталмыш категория әр
түрлі ғылыми мектептерде кеңінен пайдаланылды. Американдық ғалым Г.
Алмондтың Салыстырмалы саяси жүйелер (1956 ж.) атты жұмысында саяси
мәдениетке мейлінше терең мән берілді. Одан әрі қарай саяси мәдениет
теориясын талдауға С. Верба, Л. Пай, Д.К. Каванах, П. Шаран және басқалар
[2-5] негізгі үлестерін қосты.
Ресейлік авторлар арасында саяси мәдениетті зерттеудің әлеуметтік-саяси
мәселелеріне ерекше назар аударғандар арасынан Н.Р. Андрухов,
В.А. Житенев, Н.М. Кейзеров, Е.Г. Комаров, М.М. Лисенков, Ф.М.
Бурлацкий, А.А. Галкин, К.С. Гаджиев, М.Т. Иовчук, Л.Н. Коган, Е.М.
Бабосов, В.А. Щегорцов [6-15]есімдерін атауға болады.
Философия, социология және саясаттану ғылымдары контексінде саяси
мәдениеттің кейбір мәселелерін зерттеген қазақстандық ғалымдар арасынан
К.У. Биекенов, Д.К. Кішібеков, Ж.А. Шалабаев, Г.А. Абдикерова, П.А.
Добреев, В.И. Зырянов, Ә.Н. Нысанбаев, К.К. Габдуллина, Е.М. Абенов, М.М.
Тажин, Р.С. Салыкжанов [16-26 ] аттарын атай аламыз.
Қазақстандық ғалымдардың зерттеулеріне назар аударсақ, тұтас
социологиядағы секілді қазақстандық социологияда да, саяси мәдениеттің
әлеуметтік институт ретінде тақырып етіп таңдалуын және зерттеу мақсаттары
мен міндеттерінің айқындалуын жан-жақты зерттелген деп айта алмаймыз.
Зерттеу жұмысының нысаны және пәні. Зерттеу нысаны ретінде саяси
мәдениет құбылысы алынған. Зерттеу пәні ретінде осы объектінің тарихи даму
процесінің қоғам өміріндегі функциясы мен әлеуметтік институт
трансформациясындағы саяси мәдениеттің мәндік мазмұнының айқындалуы болып
табылады.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеудің мақсаты саяси
мәдениеттің табиғаты мен қызметі, оның транзиттік кезең жағдайындағы қоғам
өміріндегі маңызын зерттеу болып табылады.
Алға қойылған мақсаттың жетістігіне жету үшін төмендегі міндеттерді
шешу қажет:
− социология ғылымында саяси мәдениет мәселесінің қойылуын зерттеу;
− саясат пен мәдениеттің генетикалық өзара байланысын ашу;
− саяси мәдениеттің тарихи үдеріс қажеттігі ретінде пайда болуы және
қалыптасуы;
− саяси мәдениеттің бағыттылық және институтционалдық сипаттамаларын
айқындау;
− қоғамдық өмірдің өзгеше құбылысы ретіндегі саяси мәдениеттің құндылық
маңызын анықтау;
− Қазақстандағы саяси мәдениетті қалыптастыру жағдайының қажеттілігі
ретінде ұлттық мемлекеттіліктің императивті тенденцияларын орнықтыру.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негіздері. Әлеуметтік шындық –
бұл әр түрлі компоненттерден тұратын социумның объективтік болмысы. Олардың
арасынан өзгеше әлеуметтік институт формасы ретінде көрінетін саяси
мәдениет ерекше орын алады. Саяси мәдениет біздің алдымызға екі тұрғыдан
көрінеді: рухани білім және әлеуметтік институт ретінде. Оларды табиғи
байланыстыру үшін ішкі қисыннан шығатын тиісті барабар, ғылыми әдістер
қажет. Олар мыналар – қисындылық және тарихилық, сондай-ақ жүйелік-
құрылымдық. Аталмыш жағдайдың мәселесі бұл екі өзара байланысты
синтездеуден және осының негізінде зерттелетін пән саласын сараптап,
олардың концептуалды кеңістіктегі бірлігінде интегративті-жүйелік
қасиеттерін ашудан тұрады. Сондықтан аталмыш зерттеу пәні адамның өзінің
саяси мәдениетінің өзіндік бағдарлық-институттандырылған сипаттамаларын
ашуға бағытталған. Осындай көлемде саяси мәдениеттің өзі билік жүйесінің
саласы мен адамдардың өзара әрекеттесуі және өзара тәуелділік құрылымын
тудыратын адам санасының кристалдануы және мінез-құлық үлгісінің жиынтығы
ретінде көрінеді.
Саяси мәдениет құбылысын зерттеудің негізгі әдістері тарихи-
социологиялық, диалектикалық, компаративистік, жүйелік-құрылымдық,
герменевтикалық болып шығады. Аталмыш әдістерді пайдалану саяси мәдениеттің
нақты-тарихи және жалпыадамзаттық маңызының арақатынасын айқындауға
мүмкіндік жасайды.
Ұсынылып отырған диссертациялық зерттеудің теориялық негіздері болып
саяси философия, әлеуметтік философия, саяси социология қызмет етті.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертацияда жаңалық статусын иеленген
төмендегі бірқатар нәтижелер алынды:
− тоталитарлық жүйеден демократиялық жүйеге өту жағдайында адамның
саяси мәдениетіне институттандырылған талдау жасалды;
− зерттелген мәселенің теориялық-методологиялық негіздік қызметін
орындайтын саяси мәдениеттің институциялық моделі секілді өзгеше
құбылыстың концептуалдық қасиеттері айқындалды;
− қазақ халқының дәстүрлі саяси мәдениетінің институттандырылған
ортасын қалыптастыру үдерісінде белгілі бір қызмет атқарған евразиялық-
ресейлік өркениеттердің маңызы дәлелденді;
− ұлттық мемлекет рөлінің концептуалдық көріну шеңберінде тарихи
болашағы бар адамның саяси мәдениетінің институттандырылған
модернизациясына сәйкес мемлекеттік және жеке, дәстүрлі және жаңадан
қабылдауға болатын өзара әрекеттеріне қол жеткізу жолдарының идеясы
бекітілді;
− Қазақстан республикасындағы саяси мәдениеттің жалпы және өзіне тән
сипаттамалары белгіленді және олардың тарихи контекстегі ішкі өзара
әрекеттері айқындалды.
Қорғауға ұсынылатын диссертацияның негізгі тұжырымдары.
1. Өзінің тарихи дамуында осындай сатыдан өткен басқа елдердің әр түрлі
тәжірибелерін зерттей отырып, зерттеудің таңдалған пәндік саласына сәйкес
дәстүрлі тәсілдерді қарастыру аталмыш мәселеге барабар жауапты іздестіруден
басталды. Диссертацияда саяси мәдениеттің табиғатын социологиялық зерттеу
негізінде қоғам өмірінде ерекше қызмет атқаратын, тұтас алғанда, жалпы
қабылданған аксиомалық ережені жоққа шығармай, оның әлеуметтік институттағы
қалыптасуы және трансформациясы бір ізбен қарастырылады.
2. Диссертациялық жұмыста негізделген іргелі және өтпелі жағдайы
ретінде саяси мәдениеттің қол астына қарайтындығы және азаматтығы
институттандырылған үлгісінің қалыптасуы және даму факторларын
анықтайтыны секілді жеке адам мен мемлекет арақатынасының елеулі рөлі
туралы тезис шығады. Осы жерден адамның тәжірибелік қызмет үдерісінде
жүзеге асырылатын динамикалық біріге бағытталған бағдарлары ретіндегі
қоғамның саяси мәдениетінің негізделген табанды қажеттілігі туындайды.
3. Жеке адамның үйреншікті және теориялық сана-сезімінің арақатынасы
объективті шындықты танытып қана қоймайды, сонымен бірге қоғамның
инновациялық және институттандырылған модернизациясы формасында
айқындалатын адамның шығармашылық қызметінде нәтижеленетін қоршаған әлемнің
қайта жасалуына мүмкіндік тудырады. Бұл контексте адамның саяси мәдениеті
жеке адамның қайта жаңарған қызметінде жүзеге асырылған сипаттамалар және
оның институттандырылған шаралары туралы куәландыруға бағытталған
нысаналардың, моделдердің динамикалық жағдайында табылады.
4. Тарихтың қайталанған сәттерінде адамдардың бағдарларын елеулі
мөлшерде анықтайтын институттар қызметі сипаттамаларын қалыптастыру
үдерісінің өзіне сәйкес заңдылығы шығады және керісінше адамдардың
бағдарының өзі маңызды мөлшерде институттар қызметінің табанды
сипаттамалары үдерісінде айқындалады. Бұл мағынасында бағдарлар өмірлік
тәжірибеде тұрақты ұдайы өндіріліп, орнықтырылған қалыптар жүйесінде мүлдем
өзгеріп, құндылық жүйесіне кіреді, басқаша айтқанда өзіне тән
институттандырылған ортаны жасайды.
5. Саяси мәдениет бағыттар қызметін орындап, адамның сана-сезімі мен
мінез-құлығын белгілі бір арнаға бағыттай отырып, қоғамдық-саяси жүйе
құрылымын ретке келтіру элементіне үлес қосады. Оның үстіне басқа қоғамдық-
саяси құрылымды институттандыруға мүмкіндік жасайды және сонымен бір
мезгілде ықпал етеді және өзгертуге ұшыратады, саяси жүйенің
ұйымдастырушылық құрылымына көбірек кіріп, өз кезегінде, саяси мәдениеттің
өзінің институттандырылу үдерісін анықтайды. Бұл мағынасында адамның саяси
мәдениетінің бағыттық сипаттамалары институционалдық талдауға жүйелік
компонент ретінде кіреді.
6. Жеке меншіктіктің пайда болуы және соған сәйкес қызығушылықтар саяси
сана-сезім мен мінез-құлықты, қоғамдық қажеттіліктер мен мақсаттарды
ығыстырып, оның ішкі әлемін екіге айыруға алып келеді. Күнделікті жеке
адамның өміріндегі экономикалық мүдделер оның саяси сана-сезімін
айқындайды, ал қоғамдық ортада олар керісінше болуы мүмкін. Бұдан шығатыны
посткеңестік қоғамның саяси мәдениетінің институционалдық қайта жасалуы,
қоғамның нығаю міндеттерін тарихи толық ойдағыдай шешу, ұлттық мемлекетті
құру жолдарымен ғана мүмкін дейміз.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңыздылығы. Саяси
мәдениет дегеніміз не, ол әлеуметтік институтта қалай өзгеріске түседі,
қоғам және әрбір адам өміріндегі оның маңызы қандай, оның ақиқат мәні неде
және өзінің теориялық-социологиялық мағынасынан басқа неге міндеттейді,
қандай тәжірибелік маңызы бар деген сұрақтарды қамтиды. Қазіргі
социологияның әмбебап, сондай-ақ қолданбалы әдістерін қолдану қоғамдық
тұтастық контексінде адамның саяси мәдениетінің институционализациялану
үдерісінің даму динамикасын қарастыруға, қоғамдық құрылымның түбегейлі
қайта жасалуы үдерісінде мемлекеттік және жеке адам бастауының ішкі өзара
байланысын айқындауға мүмкіндік жасайды.
Саяси мәдениеттің институционализациясы қазіргі адам өмірінде болып
жатқан түбегейлі өзгерістерге сәйкес Қазақстан Республикасы халықтарының
бірігіп нығаюының ұлттық берік негізін құрады.
Зерттеу нәтижелері ғылыми-идеологиялық және идеялық-саяси жұмыстардың
барабар және әрекетті ұйымдары үшін негізгі база ретінде қызмет ете алады,
сондай-ақ ЖОО-да тарих, саясаттану, философия және социология мәселелері
жөніндегі, басқа да байланысты білім саласы бойынша дәрістер курстарын оқу
және талдау кезіндегі тәжірибеде пайдалануға болады. Диссертация
мемлекеттік қызмет саласымен айналысатын адамдар үшін ғылыми-танымдық және
саяси-практикалық қызығушылықтарды қанағаттандыра алады.
Зерттеудің негізгі қорытындыларын талқылаудан өткізу.
Диссертациялық зерттеудің негізгі жағдайлары мен тұжырымдары мақалалар
мен тезистерде көрініс тапты.
Диссертацияның негізгі мазмұны 20 мақалада ұсынылып, Саясат-Policy
ақпараттық-аналитикалық журналында, қазақстандық Ізденіс, Қазақстанның
жоғары мектебі, Ұлт тағылымы ғылыми-теориялық журналдарында және
халықаралық және республикалық конференциялар жинақтарында жарияланды.
Диссертациялық зерттеудің нәтижелері әр түрлі деңгейдегі ғылыми-
теориялық және ғылыми-практикалық конференцияларда автормен сынақталды,
оның ішінде: Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ профессор-оқытушылық құрамының ғылыми-
практикалық конференциясында (Түркістан қаласының 1500 жылдығына арналған)
Понятие структура и характерные черты политической культуры (Түркістан
қ., 2000 ж.); Қазақстан және Орталық Азия – тарих және ғасырдағы дамудың
көкжиектерi халықаралық конференциясында: Бұқаралық ақпарат құралдарының
(БАҚ) саяси мәдениеттi қалыптастырудағы рөлi (Тараз қ., 2001 ж.);
Қазақстан 10 жыл iшiнде: экономиканың, бiлiм және ғылымның өзектi
мәселелерi халықаралық ғылыми-теориялық конференциясында: Саяси
мәдениеттiң жаңа үлгiсi (Түркiстан қ., 2001 ж.); М.Әуезов оқулары – 3
халықаралық ғылыми-теориялық конференциясында: Саяси мәдениет жүйесiндегi
құндылықтардың ықпалы (Шымкент қ., 2001 ж.); Педагогикалық кадрларды
даярлаудың сапасын арттырудағы инновациялық технология мәселелері және даму
ерекшеліктері халықаралық ғылыми-практикалық конференциясында: Ауыл
мектебі оқушыларының бойында саяси мәдениетті қалыптастыру (Алматы қ.,
2008 ж.); Қазіргі білім беру жүйесіндегі сапалы білім мен ғылым: бәсекеге
қабілеттілігінің факторы халықаралық ғылыми-практикалық конференциясында:
Нарықтық қатынастарға тән құндылықтар мен саяси әрекеттердің – саяси
мәдениеттің жаңа нұсқасын қалыптастырудың субъективтік көрсеткіштері
(Тараз, 2008 ж.) баяндама жасаған.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, 2
бөлiмнен (6 бөлімшеден), қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
және қосымшалардан тұрады. Диссертацияның жалпы көлемi – 140 бет.
1 САЯСИ МӘДЕНИЕТТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ СОЦИОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ
1.1 Қазіргі қоғамның саяси мәдениетін зерттеудің теориялық-
методологиялық принциптері
Соңғы онжылдықта саяси мәдениет ұғымы туралы, оның мазмұны, құрылымы,
қызметі және қоғам өміріндегі орны мен рөлі төңірегінде ғылыми ортада
пікірталастар жиі болып жүр. Бұл өзінен өзі түсінікті жағдай. Себебі, бұл
ұғым тек ғылыми әдебиетте ғана емес, күнделікті өмірде де, бұқаралық
ақпарат құралдарында да кеңінен пайдаланылып келеді. Демек, бұл ұғымның мән-
мағынасын, қоғам өміріндегі қызметі мен маңызын анықтаудың терең теориялық
әрі практикалық маңызы бар.
Басқа кез келген ғылыми термин секілді саяси мәдениет ұғымы өзі
арқылы нақты тарихи шындықтарға сәйкес және олардың мейлінше мәндік кескін-
келбетін бейнелейтін кейбір абстракцияны, теориялық жалпылауды көрсетеді.
Және оны біз социология білім жүйесін құрайтындардың бірі ретінде
қарастырамыз. Осы тұста біздің зерттеуіміздің пәндік зерттеу саласы саяси
құрылымының компоненті ретіндегі саяси мәдениеттің орны мен рөлі, оларды
құрайтын мазмұны мен генезисі, қоғамдық қарым-қатынастардың белгілі бір
түрлерін жүзеге асыру шеңберіне сәйкес саяси институттарды өзгерте отырып,
кең ауқымды әлеуметтік контекстегі саяси мәдениетті зерттеу болып табылады.
Осыдан біздің зерттеуіміздің пәндік саласы саяси құрылымның компоненті
ретінде саяси мәдениеттің орны мен рөлі, оларды құрайтын мазмұны мен
генезисі, қоғамдық қарым-қатынастардың белгілі бір түрі жүзеге асырылатын
шеңберде, кең ауқымды әлеуметтік контекстке сәйкес әлеуметтік институттарды
өзгерте отырып, саяси мәдениетті зерттеу болып табылады.
Дей тұрғанмен, қазіргі әлеуметтік-философиялық және саяси әдебиетте
саяси мәдениет ұғымы туралы 50-ге жуық әртүрлі анықтамалар кездеседі.
Олар көбейген сайын олардың мән-мағыналары да сан құбылып, түрлене түседі.
Мұның да өзіндік себебі бар. Анықтамалардың әртүрлі мазмұндағы
сипаттамаларда берілуі – саяси мәдениет ұғымы құрылымының күрделілігін
әрі ұғым мазмұнының өзі уақыт сұранысына, нақтылы тарихи шындыққа сәйкес
үнемі өзгеріп, жаңарып, жаңа құрылымдық компоненттермен толысып, мазмұны
кеңейіп отыратындығын көрсетеді.
Егер саясаттану әр түрлі саяси мәдениеттің иерархиясы мен өзара
әрекеттесуі, олардың өрекениеттік, формациялық, аймақтық және діни
өлшемдері мәселелерімен шұғылданса, ал социология төмендегі үш міндетті
шешеді:
1. Зерттеудің теориясын, методологиясын және әдістемесін жасайды:
а) қоғам мен саяси мәдениет арасындағы байланыстарды;
б) саяси мәдениетті тұтас жүйе ретінде дамытудың әлеуметтік тетігін;
в) адамдардың саяси белсенділігін;
г) мамандардың саяси белсенділігін реттеуші ретіндегі басқару жүйесін;
д) адамдардың саяси белсенділігінің реттеушісі ретіндегі мәдениеттін.
2. Нақты-социологиялық зерттеулер жүргізу.
3. Саяси мәдениетті дамытудың әлеуметтік тетіктері жүйесінің әлеуметтік
тиімділігін бағалайды, оны жетілдіру жөнінде кепілдеме береді.
Көріп отырғанымыздай, әлеуметтік көзқарастар жалпысоциологиялық
теорияларға, әр түрлі жеке әлеуметтік теориялар мен эмпирикалық әлеуметтік
зерттеулерге сүйенеді. Социологияны аталмыш саяси идеяның, теорияның және
т.с.с. ақиқаттығының көрінісі ғана қызықтырмайды, сонымен бірге оны сол
немесе басқа саяси мәдениет элементі объективті шындықта қандай кері әрекет
көрсететіні де қызықтырады.
Адамзат қоғамының қазіргі даму сатысындағы айрықша ерекшелік мәдени
және саяси процестердің мейлінше тығыз байланысы болып табылады. Егер
мәдениет пен саясат субординациясына олардың бірлігі мен өзара әрекеттері
шеңберіне назар салсақ, онда мәдениет саласындағы саясат қоғамдық өмірдің
басқа сфераларындағыдай адамдардың әлеуметтік қызметін бағыттайды. Өз
кезегінде, тарихи процес барысында мәдениет өзінің әлем туралы
түсініктерімен, құндылықтарымен, мінез-құлық үлгілерімен саясатқа аса зор
ықпал жасайды. Саясат мәдениеттің бір бөлігі болып табылады, өйткені саяси
қызметте белгілі бір құндылықтар мен белгілі бір мінез-құлық үлгілері бар.
Ал саяси жүйе үшін мәдениет бәрінен бұрын өмір сүріп жатқан биліктің
легитимдікті (қоғамдық мойындау) қамтамасыз етуге байланысты міндетін
орындайды. Мәдениеттің құндылық қондырғылары, нормалары тұрғындардың көз
алдында, олардың қажеттіліктерін өтеп, биліктің заңды институттарының
негізі ретінде қызмет етеді. Кез келген саяси тәртіп өзін нығайту үшін,
әдеттегідей, құндылық бағдарлары мен мінез-құлық нормаларының қалыптасқан
жүйесіне сәйкестенуге ұмтылады.
Демек, саяси мәдениет ерекшеліктерін түсінудің методологиялық
жоспарында, жалпы мәдениеттің әр түрлілігі ретінде саясат категориясы да
шешуші маңызға ие. Мұның өзі саясат сферасымен - бұл мемлекет ісіне,
мемлекеттің бағытына, мемлекеттік қызмет мазмұнының формасын, міндетін
анықтауға қатысу екендігімен байланысты.
Басқа сөзбен айтқанда, мәдениет – әлеуметтік-экономикалық, саяси және
идеологиялық факторлардың тұтас кешенді іс-әрекетінің нәтижесі. Және
мәдениет пен қоғамның басқа саласының арасындағы қарым-қатынас – саясат пен
экономика – күрделі және өзара бірін-бірі толықтырушы сипатқа ие. Бұл
жүйелердің әрқайсысы басқасының қолдауына мұқтаж, өйтпесе, олардың кез-
келгені тиімді жұмыс істей алмас еді.
Саясат саласындағы әлеуметтік-мәдени факторлардың әрекеті көп жағдайда
қоғамдағы үстемдік еткен саяси мәдениетке жанамалайды. Саяси мәдениет тұтас
мәдениеттің ажырамас бөлігі ретінде шығады. Қазіргі отандық және шетелдік
саяси ғылымда саяси мәдениет өзі арқылы нені танытады деген сауалдарға
қайтарылатын пікірлер де сан алуан. Бұл терминді алғаш рет неміс философы
И. Гердер қолданған еді. Ол өзінің сонау 1784 жылы жазған Адамзат тарихы
философиясына идеялар атты еңбегінде тұңғыш рет саяси мәдениет деген сөз
тіркесін ғылыми айналымға енгізді. ХІІ кітаптан саяси мәдениеттің жетілуі
туралы, ал ХІІІ-сінен саяси мәдениетті қолданушылар туралы ескерту табылады
[27, 212 б.].
Осыдан кейін, әсіресе, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында
аталмыш категория әртүрлі ғылыми мектептерде белсенді түрде қолданылды.
Саяси мәдениет туралы мейлінше терең ойларды американдық оқымысты Г.
Алмондтың Салыстырмалы саяси жүйе (1856 ж.) еңбегінен оқуға болады. Одан
әрі саяси мәдениет теориясын талқылауға С. Верба, Л. Пай, А. Липсет, Т.
Парсонс, Х. Файер, М. Дюверже, М. Крозье, К. Фон Бойме және т.б. негізгі
үлес қосты.
Б.А. Савельев және М.Х. Фарукшин өз зерттеулерінде шетелдік саясаттану
ғылымында кездесетін саяси мәдениет ұғымына берілген анықтамаларды
жүйелей отырып, Д. Каванахпен келісетіндерін және барлық анықтамаларды
негізгі төрт топқа бөліп қарастыруды жөн деп есептейді:
а) психологиялық интерпретация – саяси объектілер мен олардың саяси
психология шеңберінде шектелетін ішкі бағдарлар жиынтығын сипаттайды;
ә) интерпретацияның көлемділігі, жан-жақтылығы – өзі арқылы
психологиялық қондырғылар ретінде және соған тиісті мінез-құлық
субъектілерінің формаларын көрсетеді;
б) объективтік интерпретация – азаматтар мен топтардың мінез-құлқындағы
саяси жүйе үшін қабылдауға болатын жарамды және рұқсат етілген үлгілер мен
нормалар арқылы саяси мәдениет ұғымының мазмұнын ашып беруге ұмтылады;
в) эвристикалық – саяси мәдениет иесі қалаған мінез-құлық пен
ойлаудың болжамдық нормативті үлгілері ретінде көрсетеді [28].
Төрт көзқарастың барлығында да авторлар өз міндеттерін саяси жүйенің
маңызды сипаттары адамдардың саяси түсінігі, ұстанымы мен сана-сезімдеріне
тәуелді екенін дәлелдеу деп санайды, яғни соңғы түсініктеме принципін саяси
жүйенің маңызды көрсеткіші ретінде көрсетеді. Реңделген аздаған жеке
өзгешеліктерін ескермегенде, біздегі саяси мәдениет мәселелерін шешу
жолдарын бірнеше топқа біріктіруге болады:
1) Әдетте тұлғаның саяси, экономикалық және мәдени өмірінің сипаты мен
мемлекеттік пайымдау деңгейін анықтайтын белсенді, сайлау ұстанымының
көрінісі (В.П. Васильев, В.А. Щегорцев, А.И. Яковлев) [29, 38 б.]
ретінде ұғылады. Г.В. Осипов те мұндай пікірді қолдайды, ол саяси
мәдениеттің негізгі құрылысын құрайтын – саяси білім, ұстаным мен
әрекеттерді айшықтайды [30, 352 б.]
2) Саяси мәдениет – бұл әдетте қоғамның басым бөлігіне арналған, нақты
саяси жағдайлар мен тәртіптерді түсіндіретін әлеуметтік өмір жайындағы
түпкілікті (базистық) білім (Н. Бирюков, В. Сергеев) [31, 70 б.]. Және олар
неміс социологы Манхеймнің көзқарасына сүйенеді. Қатаң айтқанда, тұлға
ойлайды деу – тіпті қате. Ол өзінен әлдеқайда бұрын пайда болған әлдебір
ойлану процесіне қатысады десек нақтырақ болар еді. Мұраға қалған
оқиғалардағы ойлану модельдерінде өзін байқап, мұрадағы жауаптар типтерін
құрауға әрекеттенеді немесе нақты оқиғадағы өзгерістер мен қимылдардан туып
жатқан жаңа айқасқа белсенді әрекет ету үшін өзге жауаптармен алмастыруға
тырысады [32, 27 б.].
3) Саяси мәдениет – бұл алдыңғы буынның ұстанымдарының, түсініктерінің,
ұғымдарының және саяси процесс субъектілерінің тікелей іс-әрекеттерінен
байқалатын тәртіп модельдерінің тәжірибесіне негізделген, бірқатар тұрақты,
тарихи қалыптасқан құрылым (Э.Я. Баталов) [33, 68 б.]. Мұндай көзқарастың
жобасын М.Х. Фарукшин де ұстанып, саяси мәдениеттегі соған ұқсас
элементтерді көрсетеді [34, 103 б.].
4) Ф. Бурлацкий мен А. Галкин саяси мәдениет – бұл билік пен саясат
жөніндегі қоғамның түрлі қабаттарындағы түсініктері мен білім деңгейлері,
және сонымен анықталатын олардың саяси белсенділік деңгейі деп жазады [11,
174 б.].
Саяси мәдениет – бұл қарым-қатынастар жүйесі және бір мезгілде оны
құрайтын элементтерді өндіру мен қайта жандандыру процесі. Тар түсінікте
саяси мәдениет – бұл шынайы бейнесіндегі саясат немесе саяси процесс емес,
әлдебір ұлттың түсініктер кешені немесе саясат әлемі, оның қызметтерінің
тәртібі мен заңдары жайындағы әлеуметтік-саяси ортақтығы (К. Гаджиев) [35,
71 б.].
5) Саяси мәдениет – бұл адамның саясатқа кіруі мен ондағы әрекетін іске
асыратын жолдар, амалдар, тәртіп модельдерінің жиынтығы. Онда саясатты
реттеу амалдары мен әрекеттердің детерминациясының арнайы кешені енген.
Саяси мәдениеттің мұндай анықтамасын А.И. Демидов, А.А. Федосеевтер [36]
ұстанады.
Саяси мәдениетті анықтау жөніндегі аталған барлық шешімдер біріге келе
бұл түсініктің болмысын толық ашуға ықпал етеді. Нәтижесінде біз саяси
мәдениеттің тек білімдер мен саяси тәжірибені қолдана білуі ғана емес,
сонымен қатар саяси әрекеттер жөніндегі ұстанымдар мен көзқарастарды іске
асырудың шешімдерін қабылдаудың жолдары екенін түсіндік.
Батыстық саясаттану ғылымында жаңа саяси мәдениет концепцияларының
пайда болуы өз уақытындағы саяси-құқықтық ғылымда қалыптасқан стереотиптік
қағидалық тұжырымдарға өзгеше әсер етті. Себебі, бұл концепциялардың
мазмұнында қоғамда қабылданған дәстүрлерге сәйкес олар жұмыс істеуге мәжбүр
болған саяси институттардың мінез-құлқы қатал детерминттелген
конституциялық нысандардың шеңберінен шықпау керек деп ұйғарылды.
Жаңаланған саяси мәдениет концепцияларында мемлекеттің заңға сәйкес
құрылымына, өз жиынтығындағы іс-қабілеттілігін қамтитын басқа да құрамдас
бөліктеріне ерекше көңіл аударылды. Яғни теориялық үлгілер мен жүйелі және
құрылымдық-қызметтік ыңғайдағы схемаларды пайдалануды ұсынатын талдау
ракурстарында ғажайып өзгерістер болды. Ең алдымен, бұрынғы дәстүрлі саяси
ғылымның шет мәселелеріне жататын саяси адамды (немесе саяси жеке
тұлғаны) танып-білуге айрықша назар аударылды. Бұл талдауларда, әсіресе,
маңызды рөл атқаратын мысалы, электорат, топтар, қысымдар және саяси
үрдісті құрайтын әртүрлі биліктер мен ықпалдық күштер тәрізді құбылыстардың
мән-мағыналарын екшеуге айрықша назар аударылды. Сонымен, саяси мәдениет
туралы жаңа теорияларының пайда болуы саясатты ұғындырып, түсіндірудегі
институцияланған ресми әдістерді сырып тастап, жаңаша әрекет етуге, ресми
және нақты саяси жүйелерді біріктіруге ұмтылуға, тұрғындардың саяси мінез-
құлқы мен саяси шешімдерді қабылдау үрдістерін байланыстыруға бет бұрғызды.
Сонымен, саяси мәдениет теориясының туындауы саясатты зерттеудің
институционалдық, формалдық әдістерін жеңудің өзіндік әрекетін, ресми және
шынайы саяси жүйелерді біріктіру, халықтың саяси мінез-құлқы мен саяси
шешімдер қабылдау процесін байланыстыру талпынысын білдірген.
Мәдениет әлеуметтік өзгерістердің маңызды факторы болып саналады. Ол
қоғамда болып жатқан барлық өзгерістерді мұқият қабылдайды және өзі де
көптеген қоғамдық процестерді қалыптастыруға және анықтауға қатысу арқылы
әлеуметтік өмірге елеулі түрде ықпал етіп отырады.
Әсіресе, қоғамдық реформалар кезеңінде мәдениеттің әлеуметтік
өзгерістердің факторы ретіндегі рөлі ерекше болады.
Осыған байланысты поляк зерттеушісі К. Добровольский мынадай пікір
айтқан: Әрбір көкейкесті мәдениет көбінесе маңызды дәрежедегі өткен
мұраларға сүйенеді. Оның құрамына алыс және мейлінше жақын дәуірлерде
қалыптасқан элементтер кіреді. Дегенмен, әр ұрпақтың өмірі тек
мұрагерліктің жалғасуымен ғана өтпейді. Белгілі мұқтаждықтан туған жаңа
мінез-құлық пен мәдени әрекеттердің пайда болу шеңберінде тұрмыстың
өзгермелі жағдайлары үлкен рөл атқарады. Сондай-ақ, өзгеріп жатқан
жағдайлардың әсерімен өмірде әлі де болмаған формаларда жаңа талпыныстар
мен ұмтылыстар қалыптасады. Осыған байланысты өмірге келген жас ұрпақ
өткеннен жеткен мұраларға өзінше қарайды [38].
Мәдениеттің әлеуметтік рөлі әртүрлі әлеуметтік топтар мен таптар
қызметіндегі модельдер мен стереотиптерін қалыптастыру барысында
көрсетіледі. Қазіргі уақытта жинақталған бағдарларды жою науқаны жүріп
жатқандай. Мәдениет әлеуметтік процестерді дамытуда қозғау салатын
реттеушілік көрсетуге лайықты бұрыннан қалыптасқан дұрыс нормалар мен
құндылықтарды сақтап қалуға және мінез-құлық пен қызметтің жаңа модельдері
мен стандарттарын жасауға ұмтылуда.
Енді елеулі дәрежеде саяси-социологиялық зерттеу шеңберімен берілетін
саяси мәдениетті аталмыш зерттеудің өзіндік ракурсын түсініп алу қажет.
Анағұрлым жалпы жоспарда біздің зерттеуіміздің міндеттеріне саясат пен
қоғам арасындағы, әлеуметтік және саяси институттар арасындағы, саяси және
әлеуметтік мінез-құлық арасындағы өзара байланыс пен арақатынасты зерттеу
және түсіндіру кіреді. Оның үстіне назарымыздың бірінші фокусы сананың,
мінез-құлық пен құрылымдардың саясат саласындағы процестер мен құбылыстарды
түсіндіруге мүмкіндік беретін жақтарына аударылады.
Сонымен саясатты түсіну жоспарында бұдан әрі қарай билікті іске
асырудың әлеуметтік топтардың мүдделерін қозғайтын және әр түрлі
институттардың, ең алдымен, мемлекеттің қатысуымен жүзеге асатын
механизмдері мен әдіс-тәсілдері сөз болады. Мұны назарда ұстап отырып,
мәдениетті түсіну жоспарында бізді саясат саласына қатысты ұғымдар,
құндылықтар, қондырмалар, мінез-құлықтық бағдарлар қызықтырады. Оның ішінде
бізді осы туындылардың ішінде тек тұрақты сипаттағылары ғана, яғни қоғамда
немесе жекелеген әлеуметтік топтарда жеке бір тарихи кезең бойында айқын
немесе айқын емес мойындалғандары ғана қызықтырады.
Енді саяси мәдениетті зерттеудің методологиялық ерекшеліктері қандай
деген мәселеге келеміз. Міндет (мақсат) саяси мәдениет феномені әлемдік
қоғамтануда сан түрлі зерттеу парадигмалары шеңберінде қарастырылатын
дығына байланысты да ерекше өзектілікке айналады.
С.А. Оболенский өз еңбегінде отандық ғалымдардың саяси мәдениет
мәселесіне деген кемінде үш көзқарасын атап көрсетеді. Оның пікірінше,
А.Г. Агаев, А.И. Арнольдов, Ф.М. Бурлацкий, А.А. Галкин, С.К. Рябов аталмыш
саясаттанулық категорияны саяси білімдердің, құндылықтардың, саяси
қызметтің принциптері мен әдістерінің, тарихи тәжірибесі мен дәстүрлерінің
бірлігі (жиынтығы) ретінде қарастырады. Ю.П. Ожегов, Ю.А. Тихонов,
Р.Г. Яновскийлер үшін саяси мәдениет адамның жалпы мінездемесін, оның саяси
дамуы мен белсенділігінің дәрежесін, саяси білімдерді тәжірибеде қолдана
білуді білдіреді. Ал ғалымдардың үшінші тобы үшін, мұнда С.А. Оболенский
Е.М. Бабосовты, Г.О. Беловты, М.Т. Иовчукты, Н.М. Кейзеровты, Л.Н. Коганды
жатқызады, саяси мәдениет адамның күш-қуатын, оның білімдерін, қоғамдық-
саяси іс-әрекетіндегі сенімдерін іске асыру процесі, әдісі, формасы ретінде
түсіндіріледі [39, 7 б.].
С.А. Оболенский берген ғалымдардың саяси мәдениет мәселесін қарастыру
көзқарастырының сипаттамасымен келісе отырып, бұл жіктеу толық деп таныла
алмайтынын атап өту қажет. Өйткені саяси мәдениет мәселесін негізінен саяси
сана призмасы арқылы адамдардың санасы мен мінез-құлқының саяси білімдер,
тәжірибе, сенім, саяси қызмет дағдысы мен қабілеттерінің сапалы қасиеті
ретінде қарастыратын бірқатар ғалымдар бар [39, 12 б.].
Саяси мәдениетті зерттеудің соңғы уақыттардағы зерттеушілер
қалыптастырған тағы бір бағытының барын атап өту керек.
Марксистік бағыттағы қоғамтанушы ғалымдардың шетел саясаттанушыларымен
идеялық күресі жағдайында апологетикалық тұрғыдағы зерттеушілердің бүтін
бір сериясы пайда болды. Мұнда авторлар қалай болса да саяси мәдениет
мәселелерін түсінуде өздерінің идеялық-айтылған көзқарасының шынайылығын
дәлелдеуге тырысты. Оның үстіне өздігінше беку бүкіл идеологиялық
майданда жүрді.
Бұл кезеңнің ерекше назар аударған нысаны социализмнің саяси мәдениеті
мәселелері болды. Бұл жоспардағы көрсеткіштік саяси мәдениет қоғам, тап,
жекелеген индивидтер саяси қызметтің (әрекеттің) барлық элементтерін қандай
дәрежеде меңгергендігін белгілегені туралы көзқарас болып табылады және
осылайша саяси қызмет субъектісінің жалпыланған, синтезделген сипаттамасы
болып табылады. Одан басқа мұнда саяси мәдениет қандай дәрежеде саяси
қызмет атқарып, оның барлық элементтері адамды дамытып, рухани әлемін
байытады және оның азамат ретінде қалыптасуына себепкер болады [40] деген
жағдай баса айтылды.
Өткен ғасырдың бірінші жартысында американдық ғылымда салыстырмалы
саясат деген атауға ие болған зерттеудің өзіндік саласы бөлініп шықты.
Саясаттанушылар батыстық саяси институттардың қарапайым баяндауларынан бас
тартты және әртүрлі саяси жүйені, мәдениетті, идеологияны ауқымды
салыстырмалы сараптамаларды жүзеге асыруға мүмкіндік жасайтын категориалдық
аппараттар мен қолданбалы техникаларды зерттеулерді жетілдіруге ұмтылды.
Бірақ та, олардың мұндай талаптанулары саяси жүйенің сапалы
айырмашылықтарын, оларды тудыратын, дамытатын және өзгертетін тарихи
заңдылықтарды ойдағыдай ескермегендіктен ойлағандарындай нәтиже бере алмады
[41].
Салыстырмалы-тарихи зерттеулердің қайта өрлеуіне қызығушылық
білдіргендер қатарында Э. Дюркгеймнің, В. Паретоның, Г. Москаның және
М. Вебердің социологиялық теориялары да болды. Саяси мәдениет проблемасын
талдауға мейлінше күшті әсер еткен неміс социологы М. Вебердің идеялары
еді. Оның батыстық социологияға енгізген сезім, қарым-қатынас,
құндылықтар атты категориялары американдық социологияға да кіргізілді
[42]. Мысалы, Т. Парсонс Батыс социологиясына кеңінен белгілі өзінің
әлеуметтік әрекет концепцияларын жасау үшін веберлік категория түрлерін
пайдаланды. Онда саяси іс-қимыл бағыттарының үш түрлі тәсілі: танымдық,
аффективті және бағалаушылық бөлініп алынған. Т. Парсонста мәдениет жүйесі
қимыл-әрекет жүйесі сияқты нормативті мәдениетті маңыздылық рөлінде
ойнайтын моралды-бағалаушылық аспекттегi мейлінше ашық және әлеуметтік-
саяси сараптаудың жалпы бөлігі ретінде шығады. Осының бәрінен келіп адам
мінез-құлқының мотивациялық саласынан кез-келген әлеуметтік әрекеттің
құрылымы шығатын, оның алғашқы ортасын құрайтын белсенділік жүйесі
табылатындығын айтуға болады. Осылайша, Т. Парсонс жеке адамның қызметін
оның ішкі мәдени нормаларына тікелей тәуелді етіп қояды да, кез-келген
әрекеттің өте-мөте жекеленген сипатын атап көрсетеді [43].
Мәдениетті парсонстық түсіну айналасында әлеуметтік жүйе қалыптасқан
негізгі жүйеқұраушы фактор ретінде қазіргі қоғамның әлеуметтік-саяси
институттарының батыс саясаттанушылары талдауының бастапқы методологиялық
алғышарты ретінде көрінеді.
Әлемдік саясаттанудағы саяси мәдениет мәселесінің пионері болып
Г. Алмонд есептеледі. В.П. Пугачев қазіргі батыс саясаттануында алғаш рет
саяси мәдениет категориясы американдық теоретик Х. Файердің Ұлы
европалық мемлекеттердің билеу жүйесі (1956 ж.) атты еңбегінде пайда болды
деп көрсетеді. Бірақ Г. Алмондты бұл құбылысты концептуалдық ұғынуға әрекет
еткен зерттеуші рөлінде атайды [44, 55 б.]. Бастапқыда ұғымның жаңа
мәртебесі жіктеу міндеттері мен саяси жүйелерді салыстырумен анықталды. Ол
былай деп жазды: Әрбір саяси жүйе саяси әрекет бағдарлардың, саясатқа
деген қатынастың нақтылы жиынтығында жеделдетілген болып табылады. Мұны
саяси мәдениет ретінде қарастыру мақсатқа сай болады [45, 17 б.].
Қазақстан Республикасының социологиялық әдебиеттерінде саясат пен
мәдениет негізінен бөлек қарастырылды және осы құбылыстарға көзқарас
белгілі шектеуліліктен зардап шекті. Мысалы, саясат негізінен
конфронтациялық рухта ұлттық ерекшелік пен мәдени дәстүрлерден алшақ
түсіндірілді. Оның түсіндірілуі негізінен не тым абстрактілі сипатта болды,
не бетпе-бет таптық қақтығыстың сектанттық схемаларының тұтқынында қалды.
Қоғамның жеткіліксіз түрдегі дамыған және сараланған топырағына дамудың
сапалы түрде басқа жағдайлары мен деңгейлерінің ықпалымен қалыптасқан
идеологиялық постулаттар механикалық түрде көшірілді. Саяси мәдениет үшін
өте маңызды жалпыадамзаттық құндылықтар парадигмасы шетте қалды немесе
ескерілмеді [16, 23 б.].
ХХ ғасырдың 90-жылдары Ресейде және ТМД елдерінде жаңа саяси процестер
мен құбылыстар төңірегінде көптеген зерттеулер жарық көрді. Мысалы, сол
кездерде жарық көрген қазақстандық саяси әдебиеттерді талдау нәтижелері
саяси мәдениет ұғымының әртүрлі қырлары барлығын, олардың мәнін,
құрылымын және қызметін түсініп, ұғынуға ықпал етті.
Бәрінен бұрын байқағанымыз, шетелдік саясаттанудағы ғалымдар арасында
саяси мәдениет ұғымын түсіндіруде бірлік жоқ, зерттеушілердің
еңбектерінде оның құрылымдары да әртүрлі және қызметін анықтауда да әртүрлі
көзқарастар бар. Саясат саласындағы мәдениет мәселесін талқылау біржақты
емес, соған байланысты терминологиялық қателiктер де, былықтар да аз емес
деген тұжырымдамамен толық келісуге болады.
Бұл бағыттар Г. Алмонд пен оның жақтаушыларының жүзеге асыру барысында
саяси мәдениетке салыстырмалы талдау жасау кезінде басшылыққа алған негізгі
ұғым-түсінік болып отыр. Г. Алмонд әлеуметтік жүйенің парсонстық
концепцияларын жалпы қабылдағанымен, оған кейбір өзгерістер енгізді. Оның
түсіндіруінде саяси жүйе, ең алдымен, әрекеттер жүйесі ретінде
қарастырылады. Әрекет категориясын енгізудің маңыздылығы туралы айта
отырып, ол саяси жүйені эмпирикалық бақыланған мінез-құлықпен... нормалар мен
институттар белгілі бір дәрежеде мінез-құлыққа ықпал еткенде ғана есепке
алынуымен байланыстырылатынын түсіндіреді. Т. Парсонстағы сияқты мұнда да
әрекет ұғымы оның барлық құрылым жасаушы компоненттерімен өзара
байланыста және өзара тәуелділікте екендігін есепке ала отырып, саяси мінез-
құлық жүйесін де зерттеудің маңыздылығын көрсетеді.
Шамамен, осы кезеңде саяси мәдениетке методологиялық мәртебе берген
басқа да еңбектер пайда бола бастады. Х. Бирдің пікірі бойынша: ...қоғамның
жалпы мәдениетінің белгілі бір жағы үкімет қалай басқаруы тиіс және ол не
істеуі керек деген мәселелерге қатыстылығында. Біз мәдениеттің бұл саласын
саяси мәдениет деп атаймыз. Сондай-ақ, тұтас мәдениеттегі сияқты саяси
мәдениеттің негізгі құрамдастары құндылықтар, наным-сенімдер және
экономикалық қатынастар болып табылады [46]. Саяси мәдениет басқа
анықтаманың шеңберінде саяси жүйенің ішіндегі барлық факторлары арқылы
биліктік шешімдер мен сайлаулар жүзеге асырылып, жеке адамдар мен топтарды
бөлетін мақсаттар мен жалпы қабылданған ережелер ретінде түсіндіріледі
[39].
О баста саясаттану зерттеулерінде түрлі мемлекеттер мәдениеттерін,
тәртіптерді салыстыруға акцент жасалды. Кейінірек, оларды антропология,
социология, философия, саясаттану шеңберінде пәнаралық зерттеу, зерттеудің
тарихи, нормативтік, құрылымдық және аксиологиялық әдістерін қолдану
нәтижесінде саяси мәдениеттің анағұрлым нәзік және жан-жақты аспектілері
басым болды.
Сонымен бірге, саяси мәдениет концепциясы өзі арқылы социологияны,
мәдени антропологияны, әлеуметтік психологияны және, бәрінен бұрын, қазіргі
тереңдетілген психология жетістіктерін, сондай-ақ, біртұтас саяси
теориядағы адамдардың әлеуметтік қондырғыларын зерттеудің жаңа әдістерін
кірістіруге талпынатындығын көрсетеді. Оның үстіне, бұл концепцияны
жақтаушылардың өзі саяси жүйенің ресми және бейресми компоненттерін
зерттеуді ұлттық саяси психология, саяси идеология және т.б.
сараптамаларымен біріктіруге құлшыныс білдірді.
Мұнымен бірге, саяси мәдениет концепциясының басты мақсаты – тұтас
жалпыұлттық мәдениеттен аса саяси аспектілерді, ресми және бейресми
компоненттерін бөліп алу еді. К. Клакхонның, Р. Мертонның, Т. Парсонстың
және басқа да белгілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz