Тарих философиясы
КІРІСПЕ
І ТАРИХ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ МӘДЕНИ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Батыс тарих философиясының негізгі мәдени.өркениеттік қайнарлары.
1.2 Көшпелі мәдениетті тарихи.философиялық талдау ерекшеліктері.
2 ҚАЗАҚ ТАРИХ ФИЛОСОФИЯСЫ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ҮРДІСТЕРІ МЕН ФОРМАЛАРЫ
2.1 Қазақ тарих философиясы қалыптасуының алғышарттары.
2.2 Қазақ хандығы дәуіріндегі тарихи сана және деректану мәселелері.
2.3 XІX.XX ғасырлардағы Қазақстан тарихы мен мәдениетінің тарихнамалық мәселелері.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І ТАРИХ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ МӘДЕНИ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Батыс тарих философиясының негізгі мәдени.өркениеттік қайнарлары.
1.2 Көшпелі мәдениетті тарихи.философиялық талдау ерекшеліктері.
2 ҚАЗАҚ ТАРИХ ФИЛОСОФИЯСЫ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ҮРДІСТЕРІ МЕН ФОРМАЛАРЫ
2.1 Қазақ тарих философиясы қалыптасуының алғышарттары.
2.2 Қазақ хандығы дәуіріндегі тарихи сана және деректану мәселелері.
2.3 XІX.XX ғасырлардағы Қазақстан тарихы мен мәдениетінің тарихнамалық мәселелері.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі және оның мемлекеттік бағдарламалармен байланысы. Бұрынғы КСРО орнына тәуелсіз жаңа мемлекеттер пайда болып, олар егемен әлеуметтік-экономикалық, мәдени дамудың арнасына түскен уақытта бұл сапалы өзгерістерге лайық тарихи сананы қалыптастыру қажеттігі өз-өзінен түсінікті. Н.Назарбаев Қазақстанның ХХ ғасырдағы басты даму жолын белгілеген “Қазақстан-2030” атты стратегиялық бағдарламасында халқымыздың рухани жаңару процесінің егемендікпен келген рухани бостандық, ұлттық дүниетаным мен тарихтағы дербес танымдардың қалыптасуы нәтижесінде болғанын атайды [1]. Бұл үрдістерді ары қарай тереңдету тек ұлттық мәдениет аясында ғана жүзеге аса алады және батыстық дайын философиялық үлгілерді қабылдау еліміздің алдында тұрған тарихи мәселелерді шешуге негіз бола алмайды.
Алайда, мәселенің басқа жағынан алғанда, ұлттық тарих философиясын деконструкциялау тек партикулярлық ұстанымдармен шектеле алмайды және бұл қазақ халқының ғасырлар бойы жинақтаған тарихи тәжірибесіне сай келмейді. Зерттеу тақырыбының өзектілігі қазіргі озық өркениеттерде жүріп жатқан әмбебап гуманитарландыру үрдістерімен де байланысты. ХХ ғасырдың басында мәдениеттанушы О. Шпенглер батыс тарихы аяқталып, тек техникалық құндылықтарға сүйенген өркениет рухани мәдениетті күйзелтіп жібереді деген еді. Батыс зиялылары К.Ясперс, А.Тойнби, Э.Фромм, И.Хейзинга, Х.Ортега-и-Гассет ж.т.б. индустриалдық қоғам, бұқаралық мәдениеттің әсерінен рационалдық енді мәдени дамудың тежеуішіне айналды, сол себепті тарих философиясының түбегейлі жаңа концепциясы алдынғы қатарға шығу керек деген пікір айтты. К. Поппер айтқандай, “бәріне ортақ ешбір тарихи заңдылықтар болуы мүмкін емес… Әрбір жаңа ұрпақ тарихты өз еркінше талдау құқына ие. Тіпті, өзіңнің күнделікті қажеттіліктерін өтеу үшін, белгілі бір мағынада, солай ету тиіс те! Меніңше, адамзаттың ортақ тарихы жоқ, оның орнына адам өмірінің түрлі қырларымен байланысқан шексіз көптеген тарихтар бар…” [2, 305, 310, 311, 312 бб.].
Кеңес дәуіріндегі жетпіс жыл бойы халқымыздың өзіне лайық тарихы тұмшаланып айтылмай келгені, айтылса да саясаттың ыңғайына қарай бұрмаланып, теріс түсіндіріліп келгені белгілі. Шынайы тарихи дамуды түсіндіру амалдары тек қана тап күресімен шектеліп қарабайырландырып жіберілді. Қазақстан мен Орталық Азиядағы көшпелі мәдениет алғашқы қауымдық, жабайылық ретінде қарастырылып, ұлттық тарихтағы мемлекеттік дәстүр жоққа шығарылды. Қоғамдық және мәдени дамудың батыстық үлгіден түбірлі айырмашылықтары ескерілмеді.
Алайда, мәселенің басқа жағынан алғанда, ұлттық тарих философиясын деконструкциялау тек партикулярлық ұстанымдармен шектеле алмайды және бұл қазақ халқының ғасырлар бойы жинақтаған тарихи тәжірибесіне сай келмейді. Зерттеу тақырыбының өзектілігі қазіргі озық өркениеттерде жүріп жатқан әмбебап гуманитарландыру үрдістерімен де байланысты. ХХ ғасырдың басында мәдениеттанушы О. Шпенглер батыс тарихы аяқталып, тек техникалық құндылықтарға сүйенген өркениет рухани мәдениетті күйзелтіп жібереді деген еді. Батыс зиялылары К.Ясперс, А.Тойнби, Э.Фромм, И.Хейзинга, Х.Ортега-и-Гассет ж.т.б. индустриалдық қоғам, бұқаралық мәдениеттің әсерінен рационалдық енді мәдени дамудың тежеуішіне айналды, сол себепті тарих философиясының түбегейлі жаңа концепциясы алдынғы қатарға шығу керек деген пікір айтты. К. Поппер айтқандай, “бәріне ортақ ешбір тарихи заңдылықтар болуы мүмкін емес… Әрбір жаңа ұрпақ тарихты өз еркінше талдау құқына ие. Тіпті, өзіңнің күнделікті қажеттіліктерін өтеу үшін, белгілі бір мағынада, солай ету тиіс те! Меніңше, адамзаттың ортақ тарихы жоқ, оның орнына адам өмірінің түрлі қырларымен байланысқан шексіз көптеген тарихтар бар…” [2, 305, 310, 311, 312 бб.].
Кеңес дәуіріндегі жетпіс жыл бойы халқымыздың өзіне лайық тарихы тұмшаланып айтылмай келгені, айтылса да саясаттың ыңғайына қарай бұрмаланып, теріс түсіндіріліп келгені белгілі. Шынайы тарихи дамуды түсіндіру амалдары тек қана тап күресімен шектеліп қарабайырландырып жіберілді. Қазақстан мен Орталық Азиядағы көшпелі мәдениет алғашқы қауымдық, жабайылық ретінде қарастырылып, ұлттық тарихтағы мемлекеттік дәстүр жоққа шығарылды. Қоғамдық және мәдени дамудың батыстық үлгіден түбірлі айырмашылықтары ескерілмеді.
1. Назарбаев Н. Ә. Қазақстан – 2О3О. Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігінің артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. – Алматы: 2002. – 96 б.
2. Поппер К. Ашық қоғам және оның жаулары. Т. 2. – Алматы: Раритет, 2005.- 544 б.
3. Культура и цивилизация. – Саратов: Изд. СарГУ, 1989. - 118 б.
4. Геродот. Скифия и поход Дария на скифов (кн. 4, гл. 1) . Подгот. фон-Гаазе. – СПб, 1893. -144 б.
5.Гердер И.-Г. Идеи к философии истории человечества. - М.: Мысль.- 1977. - 754 б.
6. Kіerkegaard S. Book of the Judge // Поппер К. Ашық қоғам және оның жаулары. Т. 2. - Алматы: Раритет, 2005.- 544 б.
7. Ғарифолла Есім. Қазақстандық өркениет және өркениеттік сана // Жаһандану контексіндегі Қазақстандық өркениет және мәдени айқындалу жолдарындағы ізденіс: Халықаралық ғылыми конференция материалдары. -Алматы. -2003. –338 б.
8. Шпенглер О. Закат Европы. - М.: Мысль, 1998. Т. 1. - 663 с.
9. Дильтей
10. Яковец Ю.В. Ритмы смены цивилизаций и исторические судьбы России. М., 1994. 19 б.
11. Данилевский Н.Я. Россия и Европа: Взгляд на культурные и политические отношения славянского мира к Германо-Романскому. 6-е изд. –Санкт-Петербург: Глаголь, 1995. –552 с.
12. Тойнби А. Постижение истории. - М.: Политиздат, 1991.- 736 с.
13. Ясперс К. Смысл и назначение истории. М.,1991, 527 с.
14. Хантингтон С. Столкновение цивилизаций. – М.: 2003. – 603 с.
15. Фукуяма Ф. Это ли конец истории? // Философия истории. Анталогия. – М: Аспект-пресс, 1995. – 351 б. – 105-110 б
16. Тоффлер О. Третья волна. – М.: ООО АСТ, 1999. – 784 с.
17. Дюркгейм Э. О разделенин труда. Метод социологии. – М.: Наука, 1991. – 451 б.
18. Фромм Э. Анатомия человеческий деструктивности. – М.: Аст- Атд, 1998. – 672 б.
19. Делез Ж, Гваттари Ф. Номадология туралы трахтат // Тамыр. – 2001. - № 2(4). - 94-97 б.
20 Мұқатаева А. Қазақтың әлеуметтік мәдениеті – Алматы: ҚазМУ, 1999. – 48 б.
21. Ыбраев Ш. Эпос әлемі. – Алматы: Ғылым, 1993. – 206 б.
22. Ғабитов Т. Х. Ежелгі мәдени мұраларды зерттеудің әдістемелік мәселері //Қазақстанның мәдени мұрасы. - Алматы: Абай ат. ҚазҰПУ, 2005. – 964 б.
23. Уалиханов Ш. Ш. Таңдамалы шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1985. – 560 б.
24. Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. – М.: Горизонт, 1995. – 150 б.
25. Акатаев С. Мировоззренческий синкретизм казахов. Вып. ІІ. – Алматы: РИПК РК, 1994. – 188 б.
26. Артықбаев Ж. Қазақ этнографиясы: Этнос және қоғам. XVІІІ ғ. – Қарағанды: ҚМУ, 1995. - 266 б.
27 Эволюция восточных обществ
28. Хасенов Ә. Қазақстан мәдениеті мен өнерінің тарихы. 1- т. – Алматы: ҚазМУ, 1987. - 138 б.
29. Бичурин Н.Я. Собрание сведений.. – М.-Л., 1950. Т.1
30. Қазақ ССР тарихы. Т.1. – Алматы, 1957
31. Акинжанов М.Б. Происхождение и формирование 0азахского народа. Автореферат. Алма-Ата, 1971
32. Гумилев Л.Н. Хунну. М., 1960
33. Маркс К., Энгельс Ф. Соч., Т.21
34. Гапуров Б.Г. Таджики. – М., 1972
35. Артамонов М.И. История хазар. – Л., 1962
36. Өтенияз С. Аттила (Ғылыми зерттеу). – Алматы: Арыс, 2000. – 216 б.
37. Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы: Жазушы, 1991. – 67 б.
38. Марғұлан Ә.Х. Ежелгі жыр, аңыздар. Алматы,, 1985
39. Тұрсынов Е. Истоки тюрского фольклора. Қорқыт. – Алматы: Дайк-Пресс, 2001. – 168 б.
40. Бартольд В.В. Очерки истории туркменского народа. – Соч., Т. 2. Ч.1
41. Хасенов Ә. Көне сөздердің көмескі мағыналары. - Қазақстан мұғалімі. – 1984.- 3 тамыз
42. Рашид-ад-Дин Сборник летописей. Т.1. Кн. 1.- М., 1952
43. Моңңғолдың құпия шежіресі - Өлгий, 1979
44. Хасенов Ә. Қазақстан мәдениеті мен өнерінің тарихы. 1- т. – Алматы: ҚазМУ, 1987. - 138 б.
45. Сүлейменов М. – Х. Класическая нацональная идея казахов. – Алматы, 1997. – 30 б.
46. Данияров К. История Чингиз хана. – Алматы, 2001. – 404 б.
47. Ыбраев Ш. Эпос әлемі. – Алматы: Ғылым, 1993. – 206 б.
48. Манас //Ежелгі көшпелілер дүниетанымы. – Астана: Аударма, 2005. – 480 б.
49. Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – М., 1967
50. Шу батыр // Екі мың жылдық дала жыры. – Алматы: Қазэнциклопедия., 2000. – 752 б.
51. Қазақ ССР тарихы. Т.3. – Алматы, 1982
52. Материалы по истории Казахских ханств XV-XVІІІ вв. Алма-Ата,1969.
53. Қоңыратпаев Ә., Қоңыратпаев Т. Көне мәдениет жазбалары. Алматы
54. Ақатай С.Н. Жыраулық философиядағы тарихи әлеуметтік болмыс
// Қазақ өркениеті. -2002. -№ 2-3.
55. Ғабитов Т. Қазақ мәдениетінің типологиясы. – Алматы: ҚазМУ, 1998. – 203 б.
56. Хасенов Ж. Ұлыс еліндегі әкімшілік жүйесінің құрылымы // ҚР Әділет министрлігінің хабаршысы – 1996. — № 4. – 50 б.
57. Есім Ғ. Сана болмысы: Мәдениет пен саясат туралы ойлар. – Алматы: Эксито-Верена, 1994. – 224 б.
58. Рубрук //Портреты. Степь глазами извне: От Геродота до Гумбольдта. – Алматы, 2000. – 148 с.
59. Сәнік Зейнолла. Қазақтың тұрмыс-салт білімдері / Дайындаған Қ. Ғабитханұлы. – Үрімші: Шырақ, 1998. – 117 б. КАУ (архив).
60. Валиханов Ч.Ч. Киргизское родословие // Собр. соч. в 5 т. Т. 2. – Алма-Ата: Қаз. Энцикл., 1985. – 416 б. /148-166/
61. Өзбекұлы С. Көшпелі қазақ өркениетіндегі құқық, – Алматы: Мектеп, 2002. – 224 б.
62. Юдин В.П. Переход власти к племенным биям и неизвестной династии тукатимуридов в казахских степях в XІV в. (к проблеме восточных письиенных источников, степной устной историографии и предыстории Казахского ханства) / Утемиш-хаджи. Чингиз-наме. Алма-Ата, 1992. – 296 бет.
63. Кәрібаев Б. Қоғамдық-тарихи дамудың нәтижесі// Қазақ тарихы, 1993, №2, 31-38 беттер.
64. Пищулина К.А. Юго-Восточный Казахстан в сер. XІV – нач. XVІ вв.(вопросы политической и социально-экономической истории). – Алма-Ата, 1977. – 328 бет.
65. Абай. Біраз сөз қазақтың қайдан шыққандығы туралы // Қазақ тарихы, 1993, №1, 31-34 беттер.
66. Сатершинов Б.М. Қазақстан мәдениеті тарихы мен теориясының кейбір мәселелері. – Алматы, 2002. – 160 бет.
67. Ауэзов М. Энкидиада: К проблеме единства миров кочевья и оседлости// Кочевники и эстетика: Познание мира традиционным казахским искусством. – Алматы, 1993. – 296 бет.
68. Кодар А. Очерки по истории казахской литературы (с древнейших времен до раннего творчества М.О. Ауэзова). – Алматы,1999. – 152-бет. 69. Қазақтың көне тарихы / Дайындаған М. Қани. – Алматы: Жалын, 1993. – 400 б.
70. Аристов Н.А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведения об их численности // Живая старина. Год шестой. СПб., 1896. Вып. 3-4.
71. Бартольд В.В. Отчет о командировке в Туркестан (летом 1902) //Соч.: В 9 Т. М.,1973. Т.8.; История Туркестана. Т.2. ч.1. М.,1963.
72. Босворт К. Мусульманские династии. Справочник по хронологии и генеалогии./Пер. с англ. и прим. П.А. Грязневича. Под ред. И.П. Петрушевского М.,1971.
73. Вельяминов-Зернов В.В. Исследование о касимовских царях и царевичах. СПб.,1864.
74. Веселовский А.И. Хан из темников. Ногай и его время. Пг.,1922.
75. Каль Е. Персидские, арабские и тюркские рукописи Туркестанской публичной библиотеки. Ташкент,1989.
76. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей. Спб.,1832.ч.1.
77. Стенли Лэн Пуль. Мусульманские династии. Хронологические и генеалогические таблицы с историческими введениями. / Пер. с англ. с примечаниями и дополнениями В.В. Бартольда. Спб.,1899.
78. Потанин Г.Н. Отрывки из киргизского сказания о Идыге // Живая старина. СПб., 1891. Вып. 4.
79. Радлов В.В. К вопросу об уйгурах. СПб.,1893.
80. Тизенгаузен В.Г. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды: извлечения из сочинений арабских. Спб.,1884. Т.1.; Извлечения из персидских сочинений. М.;Л.,1941. Т.2.
81. Чулошников А.П. Очерки по истории казак-киргизского народа в связи с общими историческими судьбами других тюркских племен. Оренбург,1924.Ч.1.
82. Тарақты А. Ауызша тарихнама // Қазақ. Жоғары оқу орындары студенттеріне арналған оқу құралы. Алматы, 1994. – 176 б.
83. Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Алма-Ата, 1961-1972. Т.1.
84. Марғұлан Ә. М. Хайдар қазақтың тұнғыш тарихшысы .- Әдебиет пен өнер. – Алматы, 1941. - № 4. 79 б.
85. Утемиш-хаджи. Чингиз-наме. / Факсимиле, перевод, транскрипция, текстологические примечания. Исследование В.П. Юдина. Комментарии и указатели М.Х. Абусеитовой. – Алма-Ата, 19992. – 296 б.
86. Марғұлан Ә. Оразмамбет кітапханасы. Білім және еңбек. 1982. №1.
87. Жиреншин Ә. Қазақ кітаптары тарихынан. – Алматы, 72-75 бб.
88. Барг М.А. Эпохи и идеи: становление историзма. - М.,1987.
89. Ерофеева Н. Европейское Просвещение XVІІІ в. и становление научной историографии Казахстана // Вопросы историографии и источниковедения Казахстана: дореволюционный период. – Алма-Ата: Наука, 1988. – 264.
90. Халиди Қ. Тауарих-и хамса (бес тарих). - Алматы, 1992. – 165.
91. Кроче Б. Теория и история историографии. – М., 1998. – 192.
92. Зар-заман: жыр-толғаулар. Алматы: Жалын, 1993. – 176.
93. Шацкий Е. Традиция: обзор проблематики // Проблемы философии истории: традиция и новация в социокультурном процессе. – М.,1989. – 165(23-47 бб.).
94. Ленин В.И. Полн. собр. соч., т.26, 58-бет.
95. Нысанбаев Ә., Әшімбаев М. Ұлттық идея// Егемен Қазақстан 25 наурыз 2005ж.
96. История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней. Алма-Ата, 1943; История Казахской ССР. 1949; История Казахской ССР. Алма-Ата, 1957.
97. Асфендияров С.Д. История Казахстана (с древнейших времен). Алма-Ата, 1935; Вяткин М.П. Очерки по истории Казахской ССР: сдревнейших времен по 1870 г. Ленинград, 1941.
98. Советская этнография (СЭ). 1947. № 6-7.
99. Бернштам А. Памятники старины Таласской долины. Алма-Ата, 1941; Маргулан А.Х. Археологические разведки в Центральном Казахстане// ИАН КазССР. Серия историческая. 1948. №1.; Кызласов Л.Р., Маргулан А.Х. Плиточные ограды могильника Бегазы// Краткие сообщения КСИИМК XXXІІ, 1950. 126-135-беттер; Киселев С.В. Древняя история Южной Сибири. М.,1951; Толстов С.П. По следам древнехорезмской цивилизации. М.,1948; Грязнов М.П. Северный Казахстан в эпоху ранних кочевников// КСИИМК. 1956.№11.; Кадырбаев М.К. Памятники кочевых племен Центрального Казахстана (VІІ в. до н.э. - VІ в.н.э.). Алма-Ата, 1959; Воеводский М.В., Грязнов М.П. К истории усуней// ВДИ. 1938. № 3(4). 162-179-беттер; Черников С.С. Роль андроновской культуры в историиСредней Азии и Казахстана//КСИЭ. 1969, 28-33-беттер.
100. Акишев К.А. Курган Иссык: Искусство саков Казахстана. М.,1978.
101. Акишев К.А. Отчет о работах Илийской археологической экспедиции 1954 года// Тр. ИИАЭ АН КазССР. Т.1. Археология. Алма-Ата, 1956. 5-32-беттер.; Зуев Ю.А. К этнической истории усуней //Тр. ИИАЭ АН КазССР. 1960. Т.8.; Умняков И.И. Тохарская проблема// ВДИ. 1940. № 3-4.
102. Бернштам А.Н. Очерки истории гуннов. Л.,1951; Зуев Ю.А. Квопросу взаимоотношениях усуней и канцзюй с гуннами и Китаем// ИАН КазССР. Серия обществ. наук, 1957. Вып. 2(5). 62-72-беттер.; Гинзбург В.В. Материалы по антропологии гуннов и саков// СЭ. 1946. №4. 207-210-беттер.
103. Жирмунский В.М. Тюркский героический эпос. Л.,1974; Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии. М.,1964; Кононов Н.А. Родословная туркмен. М.,1958; Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности: тексты и исседования. М.;Л., 1951; Құрышжанов Ә., Томанов М. Орхон-енисей ескерткіштерінің зерттелу тарихы мен грамматикалық ескертпелері. Алматы,1964.
104. Материалы научной сессии, посвященной истории Средней Азии и Казахстана в дооктябрьский период. Ташкент, 1955.
105. Толыбеков С.Е. Общественно-экономический строй казахов в XVІІ-XІX веках. Алма-Ата, 1959; Шахматов В.Ф. О формах феодальной эксплуатации в казахстане в XІX веке// ВАН КазССР. 1951. №11. 93-108-беттер.
106. Зиманов С.З. Общественный строй казахов первой половины XІX века. Алма-Ата, 1958; Кшибеков Д.К...........; Масанов Н.Е. Кочевая цивилизация казахов (Основы жизнедеятельности номадного общества). Алматы-Москва, 1995.
107. Дахшлейгер Г.Ф. В.И. Ленин и проблемы казахстанской историографии. Алма-Ата, 1973; Дулатова Д.И. Историография дореволюционного Казахстана. Алма-Ата, 1984; Ерофеева Н.В. Европейское Просвещение XVІІІ века и становление научной историографии Казахстана (середина XVІІІ - первая половина XІX вв.)// Вопросы историографии и источниковедения Казахстана (дореволюционный период). Алма-Ата, 1988; Касымбаев Ж.К. Основные проблемы и задачи классовой борьбы казахского крестьянства в советской историографии (конец XVІІІ – начало XX вв.)// Вопросы историографии и источниковедения Казахстана (дореволюционный период). Алма-Ата, 1988;
108. Қараңыз: Павловская А.И. Симпозиум по проблеме перехода доклассового общества в классовое. – Вестник древней истории, 1967, № 4, 199-бет.
109. Захарук Ю.Н. Проблемные ситуации в археологии. – Сов. археология, 1973, № 4.
110. Рыбаков Б.А. Историзм археологии. – Вопросы теории и методологии археологической науки. М., 1978, 6-7-беттер.
111. Қараңыз: Данилов В.И., Якубовская С.И. Источниковедение и изучение истории советского общества. – Вопр. истории, 1961, № 5, 6-бет; Устиньянцев В.Б. Историческии источник как специфицческая форма отражения действительности// Ленинская теория познания и современная наука. Саратов, 1970.
112. Қараңыз: Пушкарева Л.Н. Классификация русских письменных источников по отечественной истории. М., 1975, 1519-бет.
113. Қараңыз: Массон В.М. Экономика и социальный строй древних обществ. Л., 1976, 15-17-беттер; Генинг В.Ф. Объект и предмет науки в археологии. Киев, 1983, 130-133-беттер.
114. Қараңыз: Барг М.А. Категории и методы исторической науки. М., 1984, 62-98-беттер.
115. Гуревич А.Я. Категории средневековой культуры. М., 1984.
116. Гумилев Л.Н. Этногенез и этносфера. – Природа, 1970, № 1; Бородай Ю.М. Этнические контакты и окружающая среда. – Природа, 1981, № 9, 85-бет; Долуханов П.М., Микляев А.М. Культурные ландшафты на северо-западе Русской равнины в голоцене// Изыскания по мезолиту и неолиту СССР. Л.,1983.
117. Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983, 213-215-беттер.
118. Вернадский В.И. Биосфера. М., 1967, 349-359-беттер; Сукачев В.Н. Проблемы изучения истории современных биогеоценозов. М., 1984.
119. Плахов В.Д. Традиции и общество. Опыт философско-социологического исследования. М., 1982.
120. Колеватов В.А. Социальная память и познание. М., 1984; Ребане Я.К. Принцип социальной памяти. – Филос. науки, 1977, № 5.
121. Ерасов Б.С. Социально-культурные традиции и общественное сознание в развивающихся странах Азии и Африки. М., 1982; В поисках культурного самоопределения. – Вопр. философии, 1983, № 7; Традиция в истории культуры. М., 1978.
122. Барг М.А. Историческое сознание как проблема историографии. – Вопр. истории, 1982, № 2; Гулыга А.В. Искусство истории. М., 1980; Есипчук Н.М. Историческая реальность как предмет познания. Киев, 1978; Левада Ю.А. Историческое сознание и научный метод// Философские проблемы исторической науки. М., 1969; Ракитов А.И. Историческое познание. М., 1982.
123. Бахтин М.М. Проблема содержания материала и формы в словесном художественном творчестве// Вопросы литературы и эстетики. М., 1975, 25-бет.
124. Данияров К. История отечества. Алматы, 2000; Кузембаев...........
125. Қоңдыбай С. Арғықазақ мифологиясы. 1-4-томдар. Алматы, 2004; Гиперборея: түс көрген заман шежіресі. – Алматы,2003. – 592б.
126. Ғабитов Т.Х. Қазақ философиясының ерекшеліктері// әл-Фараби. Философиялық-саясаттанымдық және рухани-танымдық журнал. №1(9). 76-84-беттер.
2. Поппер К. Ашық қоғам және оның жаулары. Т. 2. – Алматы: Раритет, 2005.- 544 б.
3. Культура и цивилизация. – Саратов: Изд. СарГУ, 1989. - 118 б.
4. Геродот. Скифия и поход Дария на скифов (кн. 4, гл. 1) . Подгот. фон-Гаазе. – СПб, 1893. -144 б.
5.Гердер И.-Г. Идеи к философии истории человечества. - М.: Мысль.- 1977. - 754 б.
6. Kіerkegaard S. Book of the Judge // Поппер К. Ашық қоғам және оның жаулары. Т. 2. - Алматы: Раритет, 2005.- 544 б.
7. Ғарифолла Есім. Қазақстандық өркениет және өркениеттік сана // Жаһандану контексіндегі Қазақстандық өркениет және мәдени айқындалу жолдарындағы ізденіс: Халықаралық ғылыми конференция материалдары. -Алматы. -2003. –338 б.
8. Шпенглер О. Закат Европы. - М.: Мысль, 1998. Т. 1. - 663 с.
9. Дильтей
10. Яковец Ю.В. Ритмы смены цивилизаций и исторические судьбы России. М., 1994. 19 б.
11. Данилевский Н.Я. Россия и Европа: Взгляд на культурные и политические отношения славянского мира к Германо-Романскому. 6-е изд. –Санкт-Петербург: Глаголь, 1995. –552 с.
12. Тойнби А. Постижение истории. - М.: Политиздат, 1991.- 736 с.
13. Ясперс К. Смысл и назначение истории. М.,1991, 527 с.
14. Хантингтон С. Столкновение цивилизаций. – М.: 2003. – 603 с.
15. Фукуяма Ф. Это ли конец истории? // Философия истории. Анталогия. – М: Аспект-пресс, 1995. – 351 б. – 105-110 б
16. Тоффлер О. Третья волна. – М.: ООО АСТ, 1999. – 784 с.
17. Дюркгейм Э. О разделенин труда. Метод социологии. – М.: Наука, 1991. – 451 б.
18. Фромм Э. Анатомия человеческий деструктивности. – М.: Аст- Атд, 1998. – 672 б.
19. Делез Ж, Гваттари Ф. Номадология туралы трахтат // Тамыр. – 2001. - № 2(4). - 94-97 б.
20 Мұқатаева А. Қазақтың әлеуметтік мәдениеті – Алматы: ҚазМУ, 1999. – 48 б.
21. Ыбраев Ш. Эпос әлемі. – Алматы: Ғылым, 1993. – 206 б.
22. Ғабитов Т. Х. Ежелгі мәдени мұраларды зерттеудің әдістемелік мәселері //Қазақстанның мәдени мұрасы. - Алматы: Абай ат. ҚазҰПУ, 2005. – 964 б.
23. Уалиханов Ш. Ш. Таңдамалы шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1985. – 560 б.
24. Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. – М.: Горизонт, 1995. – 150 б.
25. Акатаев С. Мировоззренческий синкретизм казахов. Вып. ІІ. – Алматы: РИПК РК, 1994. – 188 б.
26. Артықбаев Ж. Қазақ этнографиясы: Этнос және қоғам. XVІІІ ғ. – Қарағанды: ҚМУ, 1995. - 266 б.
27 Эволюция восточных обществ
28. Хасенов Ә. Қазақстан мәдениеті мен өнерінің тарихы. 1- т. – Алматы: ҚазМУ, 1987. - 138 б.
29. Бичурин Н.Я. Собрание сведений.. – М.-Л., 1950. Т.1
30. Қазақ ССР тарихы. Т.1. – Алматы, 1957
31. Акинжанов М.Б. Происхождение и формирование 0азахского народа. Автореферат. Алма-Ата, 1971
32. Гумилев Л.Н. Хунну. М., 1960
33. Маркс К., Энгельс Ф. Соч., Т.21
34. Гапуров Б.Г. Таджики. – М., 1972
35. Артамонов М.И. История хазар. – Л., 1962
36. Өтенияз С. Аттила (Ғылыми зерттеу). – Алматы: Арыс, 2000. – 216 б.
37. Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы: Жазушы, 1991. – 67 б.
38. Марғұлан Ә.Х. Ежелгі жыр, аңыздар. Алматы,, 1985
39. Тұрсынов Е. Истоки тюрского фольклора. Қорқыт. – Алматы: Дайк-Пресс, 2001. – 168 б.
40. Бартольд В.В. Очерки истории туркменского народа. – Соч., Т. 2. Ч.1
41. Хасенов Ә. Көне сөздердің көмескі мағыналары. - Қазақстан мұғалімі. – 1984.- 3 тамыз
42. Рашид-ад-Дин Сборник летописей. Т.1. Кн. 1.- М., 1952
43. Моңңғолдың құпия шежіресі - Өлгий, 1979
44. Хасенов Ә. Қазақстан мәдениеті мен өнерінің тарихы. 1- т. – Алматы: ҚазМУ, 1987. - 138 б.
45. Сүлейменов М. – Х. Класическая нацональная идея казахов. – Алматы, 1997. – 30 б.
46. Данияров К. История Чингиз хана. – Алматы, 2001. – 404 б.
47. Ыбраев Ш. Эпос әлемі. – Алматы: Ғылым, 1993. – 206 б.
48. Манас //Ежелгі көшпелілер дүниетанымы. – Астана: Аударма, 2005. – 480 б.
49. Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – М., 1967
50. Шу батыр // Екі мың жылдық дала жыры. – Алматы: Қазэнциклопедия., 2000. – 752 б.
51. Қазақ ССР тарихы. Т.3. – Алматы, 1982
52. Материалы по истории Казахских ханств XV-XVІІІ вв. Алма-Ата,1969.
53. Қоңыратпаев Ә., Қоңыратпаев Т. Көне мәдениет жазбалары. Алматы
54. Ақатай С.Н. Жыраулық философиядағы тарихи әлеуметтік болмыс
// Қазақ өркениеті. -2002. -№ 2-3.
55. Ғабитов Т. Қазақ мәдениетінің типологиясы. – Алматы: ҚазМУ, 1998. – 203 б.
56. Хасенов Ж. Ұлыс еліндегі әкімшілік жүйесінің құрылымы // ҚР Әділет министрлігінің хабаршысы – 1996. — № 4. – 50 б.
57. Есім Ғ. Сана болмысы: Мәдениет пен саясат туралы ойлар. – Алматы: Эксито-Верена, 1994. – 224 б.
58. Рубрук //Портреты. Степь глазами извне: От Геродота до Гумбольдта. – Алматы, 2000. – 148 с.
59. Сәнік Зейнолла. Қазақтың тұрмыс-салт білімдері / Дайындаған Қ. Ғабитханұлы. – Үрімші: Шырақ, 1998. – 117 б. КАУ (архив).
60. Валиханов Ч.Ч. Киргизское родословие // Собр. соч. в 5 т. Т. 2. – Алма-Ата: Қаз. Энцикл., 1985. – 416 б. /148-166/
61. Өзбекұлы С. Көшпелі қазақ өркениетіндегі құқық, – Алматы: Мектеп, 2002. – 224 б.
62. Юдин В.П. Переход власти к племенным биям и неизвестной династии тукатимуридов в казахских степях в XІV в. (к проблеме восточных письиенных источников, степной устной историографии и предыстории Казахского ханства) / Утемиш-хаджи. Чингиз-наме. Алма-Ата, 1992. – 296 бет.
63. Кәрібаев Б. Қоғамдық-тарихи дамудың нәтижесі// Қазақ тарихы, 1993, №2, 31-38 беттер.
64. Пищулина К.А. Юго-Восточный Казахстан в сер. XІV – нач. XVІ вв.(вопросы политической и социально-экономической истории). – Алма-Ата, 1977. – 328 бет.
65. Абай. Біраз сөз қазақтың қайдан шыққандығы туралы // Қазақ тарихы, 1993, №1, 31-34 беттер.
66. Сатершинов Б.М. Қазақстан мәдениеті тарихы мен теориясының кейбір мәселелері. – Алматы, 2002. – 160 бет.
67. Ауэзов М. Энкидиада: К проблеме единства миров кочевья и оседлости// Кочевники и эстетика: Познание мира традиционным казахским искусством. – Алматы, 1993. – 296 бет.
68. Кодар А. Очерки по истории казахской литературы (с древнейших времен до раннего творчества М.О. Ауэзова). – Алматы,1999. – 152-бет. 69. Қазақтың көне тарихы / Дайындаған М. Қани. – Алматы: Жалын, 1993. – 400 б.
70. Аристов Н.А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведения об их численности // Живая старина. Год шестой. СПб., 1896. Вып. 3-4.
71. Бартольд В.В. Отчет о командировке в Туркестан (летом 1902) //Соч.: В 9 Т. М.,1973. Т.8.; История Туркестана. Т.2. ч.1. М.,1963.
72. Босворт К. Мусульманские династии. Справочник по хронологии и генеалогии./Пер. с англ. и прим. П.А. Грязневича. Под ред. И.П. Петрушевского М.,1971.
73. Вельяминов-Зернов В.В. Исследование о касимовских царях и царевичах. СПб.,1864.
74. Веселовский А.И. Хан из темников. Ногай и его время. Пг.,1922.
75. Каль Е. Персидские, арабские и тюркские рукописи Туркестанской публичной библиотеки. Ташкент,1989.
76. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей. Спб.,1832.ч.1.
77. Стенли Лэн Пуль. Мусульманские династии. Хронологические и генеалогические таблицы с историческими введениями. / Пер. с англ. с примечаниями и дополнениями В.В. Бартольда. Спб.,1899.
78. Потанин Г.Н. Отрывки из киргизского сказания о Идыге // Живая старина. СПб., 1891. Вып. 4.
79. Радлов В.В. К вопросу об уйгурах. СПб.,1893.
80. Тизенгаузен В.Г. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды: извлечения из сочинений арабских. Спб.,1884. Т.1.; Извлечения из персидских сочинений. М.;Л.,1941. Т.2.
81. Чулошников А.П. Очерки по истории казак-киргизского народа в связи с общими историческими судьбами других тюркских племен. Оренбург,1924.Ч.1.
82. Тарақты А. Ауызша тарихнама // Қазақ. Жоғары оқу орындары студенттеріне арналған оқу құралы. Алматы, 1994. – 176 б.
83. Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Алма-Ата, 1961-1972. Т.1.
84. Марғұлан Ә. М. Хайдар қазақтың тұнғыш тарихшысы .- Әдебиет пен өнер. – Алматы, 1941. - № 4. 79 б.
85. Утемиш-хаджи. Чингиз-наме. / Факсимиле, перевод, транскрипция, текстологические примечания. Исследование В.П. Юдина. Комментарии и указатели М.Х. Абусеитовой. – Алма-Ата, 19992. – 296 б.
86. Марғұлан Ә. Оразмамбет кітапханасы. Білім және еңбек. 1982. №1.
87. Жиреншин Ә. Қазақ кітаптары тарихынан. – Алматы, 72-75 бб.
88. Барг М.А. Эпохи и идеи: становление историзма. - М.,1987.
89. Ерофеева Н. Европейское Просвещение XVІІІ в. и становление научной историографии Казахстана // Вопросы историографии и источниковедения Казахстана: дореволюционный период. – Алма-Ата: Наука, 1988. – 264.
90. Халиди Қ. Тауарих-и хамса (бес тарих). - Алматы, 1992. – 165.
91. Кроче Б. Теория и история историографии. – М., 1998. – 192.
92. Зар-заман: жыр-толғаулар. Алматы: Жалын, 1993. – 176.
93. Шацкий Е. Традиция: обзор проблематики // Проблемы философии истории: традиция и новация в социокультурном процессе. – М.,1989. – 165(23-47 бб.).
94. Ленин В.И. Полн. собр. соч., т.26, 58-бет.
95. Нысанбаев Ә., Әшімбаев М. Ұлттық идея// Егемен Қазақстан 25 наурыз 2005ж.
96. История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней. Алма-Ата, 1943; История Казахской ССР. 1949; История Казахской ССР. Алма-Ата, 1957.
97. Асфендияров С.Д. История Казахстана (с древнейших времен). Алма-Ата, 1935; Вяткин М.П. Очерки по истории Казахской ССР: сдревнейших времен по 1870 г. Ленинград, 1941.
98. Советская этнография (СЭ). 1947. № 6-7.
99. Бернштам А. Памятники старины Таласской долины. Алма-Ата, 1941; Маргулан А.Х. Археологические разведки в Центральном Казахстане// ИАН КазССР. Серия историческая. 1948. №1.; Кызласов Л.Р., Маргулан А.Х. Плиточные ограды могильника Бегазы// Краткие сообщения КСИИМК XXXІІ, 1950. 126-135-беттер; Киселев С.В. Древняя история Южной Сибири. М.,1951; Толстов С.П. По следам древнехорезмской цивилизации. М.,1948; Грязнов М.П. Северный Казахстан в эпоху ранних кочевников// КСИИМК. 1956.№11.; Кадырбаев М.К. Памятники кочевых племен Центрального Казахстана (VІІ в. до н.э. - VІ в.н.э.). Алма-Ата, 1959; Воеводский М.В., Грязнов М.П. К истории усуней// ВДИ. 1938. № 3(4). 162-179-беттер; Черников С.С. Роль андроновской культуры в историиСредней Азии и Казахстана//КСИЭ. 1969, 28-33-беттер.
100. Акишев К.А. Курган Иссык: Искусство саков Казахстана. М.,1978.
101. Акишев К.А. Отчет о работах Илийской археологической экспедиции 1954 года// Тр. ИИАЭ АН КазССР. Т.1. Археология. Алма-Ата, 1956. 5-32-беттер.; Зуев Ю.А. К этнической истории усуней //Тр. ИИАЭ АН КазССР. 1960. Т.8.; Умняков И.И. Тохарская проблема// ВДИ. 1940. № 3-4.
102. Бернштам А.Н. Очерки истории гуннов. Л.,1951; Зуев Ю.А. Квопросу взаимоотношениях усуней и канцзюй с гуннами и Китаем// ИАН КазССР. Серия обществ. наук, 1957. Вып. 2(5). 62-72-беттер.; Гинзбург В.В. Материалы по антропологии гуннов и саков// СЭ. 1946. №4. 207-210-беттер.
103. Жирмунский В.М. Тюркский героический эпос. Л.,1974; Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии. М.,1964; Кононов Н.А. Родословная туркмен. М.,1958; Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности: тексты и исседования. М.;Л., 1951; Құрышжанов Ә., Томанов М. Орхон-енисей ескерткіштерінің зерттелу тарихы мен грамматикалық ескертпелері. Алматы,1964.
104. Материалы научной сессии, посвященной истории Средней Азии и Казахстана в дооктябрьский период. Ташкент, 1955.
105. Толыбеков С.Е. Общественно-экономический строй казахов в XVІІ-XІX веках. Алма-Ата, 1959; Шахматов В.Ф. О формах феодальной эксплуатации в казахстане в XІX веке// ВАН КазССР. 1951. №11. 93-108-беттер.
106. Зиманов С.З. Общественный строй казахов первой половины XІX века. Алма-Ата, 1958; Кшибеков Д.К...........; Масанов Н.Е. Кочевая цивилизация казахов (Основы жизнедеятельности номадного общества). Алматы-Москва, 1995.
107. Дахшлейгер Г.Ф. В.И. Ленин и проблемы казахстанской историографии. Алма-Ата, 1973; Дулатова Д.И. Историография дореволюционного Казахстана. Алма-Ата, 1984; Ерофеева Н.В. Европейское Просвещение XVІІІ века и становление научной историографии Казахстана (середина XVІІІ - первая половина XІX вв.)// Вопросы историографии и источниковедения Казахстана (дореволюционный период). Алма-Ата, 1988; Касымбаев Ж.К. Основные проблемы и задачи классовой борьбы казахского крестьянства в советской историографии (конец XVІІІ – начало XX вв.)// Вопросы историографии и источниковедения Казахстана (дореволюционный период). Алма-Ата, 1988;
108. Қараңыз: Павловская А.И. Симпозиум по проблеме перехода доклассового общества в классовое. – Вестник древней истории, 1967, № 4, 199-бет.
109. Захарук Ю.Н. Проблемные ситуации в археологии. – Сов. археология, 1973, № 4.
110. Рыбаков Б.А. Историзм археологии. – Вопросы теории и методологии археологической науки. М., 1978, 6-7-беттер.
111. Қараңыз: Данилов В.И., Якубовская С.И. Источниковедение и изучение истории советского общества. – Вопр. истории, 1961, № 5, 6-бет; Устиньянцев В.Б. Историческии источник как специфицческая форма отражения действительности// Ленинская теория познания и современная наука. Саратов, 1970.
112. Қараңыз: Пушкарева Л.Н. Классификация русских письменных источников по отечественной истории. М., 1975, 1519-бет.
113. Қараңыз: Массон В.М. Экономика и социальный строй древних обществ. Л., 1976, 15-17-беттер; Генинг В.Ф. Объект и предмет науки в археологии. Киев, 1983, 130-133-беттер.
114. Қараңыз: Барг М.А. Категории и методы исторической науки. М., 1984, 62-98-беттер.
115. Гуревич А.Я. Категории средневековой культуры. М., 1984.
116. Гумилев Л.Н. Этногенез и этносфера. – Природа, 1970, № 1; Бородай Ю.М. Этнические контакты и окружающая среда. – Природа, 1981, № 9, 85-бет; Долуханов П.М., Микляев А.М. Культурные ландшафты на северо-западе Русской равнины в голоцене// Изыскания по мезолиту и неолиту СССР. Л.,1983.
117. Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983, 213-215-беттер.
118. Вернадский В.И. Биосфера. М., 1967, 349-359-беттер; Сукачев В.Н. Проблемы изучения истории современных биогеоценозов. М., 1984.
119. Плахов В.Д. Традиции и общество. Опыт философско-социологического исследования. М., 1982.
120. Колеватов В.А. Социальная память и познание. М., 1984; Ребане Я.К. Принцип социальной памяти. – Филос. науки, 1977, № 5.
121. Ерасов Б.С. Социально-культурные традиции и общественное сознание в развивающихся странах Азии и Африки. М., 1982; В поисках культурного самоопределения. – Вопр. философии, 1983, № 7; Традиция в истории культуры. М., 1978.
122. Барг М.А. Историческое сознание как проблема историографии. – Вопр. истории, 1982, № 2; Гулыга А.В. Искусство истории. М., 1980; Есипчук Н.М. Историческая реальность как предмет познания. Киев, 1978; Левада Ю.А. Историческое сознание и научный метод// Философские проблемы исторической науки. М., 1969; Ракитов А.И. Историческое познание. М., 1982.
123. Бахтин М.М. Проблема содержания материала и формы в словесном художественном творчестве// Вопросы литературы и эстетики. М., 1975, 25-бет.
124. Данияров К. История отечества. Алматы, 2000; Кузембаев...........
125. Қоңдыбай С. Арғықазақ мифологиясы. 1-4-томдар. Алматы, 2004; Гиперборея: түс көрген заман шежіресі. – Алматы,2003. – 592б.
126. Ғабитов Т.Х. Қазақ философиясының ерекшеліктері// әл-Фараби. Философиялық-саясаттанымдық және рухани-танымдық журнал. №1(9). 76-84-беттер.
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі және оның мемлекеттік бағдарламалармен
байланысы. Бұрынғы КСРО орнына тәуелсіз жаңа мемлекеттер пайда болып, олар
егемен әлеуметтік-экономикалық, мәдени дамудың арнасына түскен уақытта бұл
сапалы өзгерістерге лайық тарихи сананы қалыптастыру қажеттігі өз-өзінен
түсінікті. Н.Назарбаев Қазақстанның ХХ ғасырдағы басты даму жолын
белгілеген “Қазақстан-2030” атты стратегиялық бағдарламасында халқымыздың
рухани жаңару процесінің егемендікпен келген рухани бостандық, ұлттық
дүниетаным мен тарихтағы дербес танымдардың қалыптасуы нәтижесінде болғанын
атайды [1]. Бұл үрдістерді ары қарай тереңдету тек ұлттық мәдениет аясында
ғана жүзеге аса алады және батыстық дайын философиялық үлгілерді қабылдау
еліміздің алдында тұрған тарихи мәселелерді шешуге негіз бола алмайды.
Алайда, мәселенің басқа жағынан алғанда, ұлттық тарих философиясын
деконструкциялау тек партикулярлық ұстанымдармен шектеле алмайды және бұл
қазақ халқының ғасырлар бойы жинақтаған тарихи тәжірибесіне сай келмейді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі қазіргі озық өркениеттерде жүріп жатқан
әмбебап гуманитарландыру үрдістерімен де байланысты. ХХ ғасырдың басында
мәдениеттанушы О. Шпенглер батыс тарихы аяқталып, тек техникалық
құндылықтарға сүйенген өркениет рухани мәдениетті күйзелтіп жібереді деген
еді. Батыс зиялылары К.Ясперс, А.Тойнби, Э.Фромм, И.Хейзинга, Х.Ортега-
и-Гассет ж.т.б. индустриалдық қоғам, бұқаралық мәдениеттің әсерінен
рационалдық енді мәдени дамудың тежеуішіне айналды, сол себепті тарих
философиясының түбегейлі жаңа концепциясы алдынғы қатарға шығу керек деген
пікір айтты. К. Поппер айтқандай, “бәріне ортақ ешбір тарихи заңдылықтар
болуы мүмкін емес... Әрбір жаңа ұрпақ тарихты өз еркінше талдау құқына ие.
Тіпті, өзіңнің күнделікті қажеттіліктерін өтеу үшін, белгілі бір мағынада,
солай ету тиіс те! Меніңше, адамзаттың ортақ тарихы жоқ, оның орнына адам
өмірінің түрлі қырларымен байланысқан шексіз көптеген тарихтар бар...” [2,
305, 310, 311, 312 бб.].
Кеңес дәуіріндегі жетпіс жыл бойы халқымыздың өзіне лайық тарихы
тұмшаланып айтылмай келгені, айтылса да саясаттың ыңғайына қарай
бұрмаланып, теріс түсіндіріліп келгені белгілі. Шынайы тарихи дамуды
түсіндіру амалдары тек қана тап күресімен шектеліп қарабайырландырып
жіберілді. Қазақстан мен Орталық Азиядағы көшпелі мәдениет алғашқы
қауымдық, жабайылық ретінде қарастырылып, ұлттық тарихтағы мемлекеттік
дәстүр жоққа шығарылды. Қоғамдық және мәдени дамудың батыстық үлгіден
түбірлі айырмашылықтары ескерілмеді. Қазақстанның Ресейге кіруінің себеп-
салдары асыра дәріптелді, оның отаршылдық саясатының тұжырымдары
бүркемеленді. Қазақ халқының мәдени тарихына деген нигилистік көзқарас
қалыптасты. Тек тәуелсіздік тұсында ғана халық өз тарихы мен тағдырына бет
бұруға мүмкіндік алды. Осыған орай отандық тарихты саралап танудың басты
бағыттарының біріне қазақ халқының этногенездік, этникалық-саяси және
рухани-мәдени тарихының мәселелерін тиянақтап талдау қажеттілігі туындайды.
Қазіргі отандық тарих ғылымы мен тарих философиясындағы өзекті
мәселелердің бірі дербес жалпытарихи ғылым ретіндегі Қазақстандық тарихнама
саласының жеке бөлініп шығуы екендігі сөзсіз. Бұрын орталықтың ықпалымен
көшіріліп жазылатын жалпыодақтық ғылымның бір бөлігі ғана болып келген бұл
тарихнама ғылымы біздің еліміздің тәуелсіздік алуымен ертеректегі
отаршылдық жағдайында үстемдік етіп келген идеологиялық қондырғылардың
шеңберінде ғана зерттелген және аз немесе мүлдем зерттелмеген мәселелерді
алдыңғы орынға шығарады. Бұл көкейтестілік бірнеше алғышарттармен
сипатталады: егемендікке қол жеткізуге байланысты елдің қоғамдық-саяси,
мәдени-рухани жағдайының өзгеруіне байланысты мұқтаждықтар, жаңаша
пайымдауды талап ететін жаңа тарихнамалық айғақтардың пайда болуы; ескі
маркстік-лениндік дүниетанымның дағдарысы және отандық тарих философиясының
әдістемелік негізін және оның жаңа тұжырымдамалық тәсілдерін қалыптастыру
қажеттілігі; тарихнамалық теория мен практиканың даму логикасы және т.б.
Ғасырлар тоғысындағы 2000 жылдың елімізде Мәдениетті қолдау жылы деп
жарияланғаны белгілі. Халық пен ұлттың болашағы, оның мәдениеті мен
білімділігінің деңгейі ғасыр басында қаланған іргетастың беріктігіне
байланысты. Бұл шара сол бір жылдың ішінде өткізілген науқан болып қана
қоймай, өзінің заңды жалғасын тапқаны көңілге қуаныш ұялатады. Осыдан екі
жыл бұрын Елбасы Н.Назарбаевтың ұсынысымен Мәдени мұра мемлекеттік
бағдарламасы қолға алына бастап еді. Енді міне оның алғашқы жемістері де
қолға тиіп қалың оқырманның игілігіне жарауда.
Мәселенің қазіргі деңгейі және зерттеу қажеттілігі. Әлемдік және отандық
тарихи үрдістерді мәдениеттанулық тұрғыдан зерттеу, мәнісінде, ХХ ғасырдың
екінші жартысынан кейін басталды. Жаңа ғасыр, жаңа уақыт, жаңа кезең жаңа
түсініктер мен ұғымдарды талап етті. Енді ғылым шынайы түрде өз назарын
адамның тарихи санасына аудара бастады. Философия классикалық онтологиялық
және гносеологиялық мәселелермен қатар тарихтың мәні мен мағынасы туралы
сұрақтарды қоя бастады, Батыста тарих философиясы мен мәдени антропология
алғашқы қадамдарын жасады. Бұл бағыттың қалыптасуында төмендегідей
философтар мен ойшылдардың рөлі ерекше болды: Э.Б.Тайлор, Поппер К.,
Кассирер Э., Гердер И., Дильтей В., Риккерт Г., Ницше Ф., О.Шпенглер,
Хайдеггер М., Фуко М., Деррида Ж., Ясперс К., Тойнби А. және т.б.
Егеменді ел болудың арқасында, қазақ халқының тарихын қайта қарап,
саралау, тиянақты, әділетті тұжырым жасау мүмкіндігі пайда болды.
Тарихшыларымыз бұл салада объективті түрде біршама тарихи туындылар бергені
аян. Кәсіби тарих ғылымын қалыптастыруда және елімізде тарих саласындағы
ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйымдастыруда екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
құрылған Қазақ КСР ғылымдар академиясы құрамында Ш.Ш. Уәлиханов атындағы
Тарих, археология және этнография институты үлкен рөл атқарды. 1930-шы және
1950-ші жылдар аралығында қазақтардың қазан төңкерісіне дейінгі де,
кеңестік дәуірдегі де тарихын қорытуға арналған тарихи зерттеулер пайда
болды [96]. Ең алғашқы мұндай еңбектердің қатарына С.Д. Асфендияровтың және
М.П. Вяткиннің еңбектерін жатқызуға болады [97].
Қазақстан мен Орта Азиядағы глотто- және этногенетикалық процестер
туралы білімдердің тереңдеуіне А.Н.Бернштамның, А.Х. Марғұланның,
С.В.Киселевтің, Л.Р.Қызласовтың, С.П.Толстовтың, К.А.Ақышевтің,
М.П.Грязновтың, М.В. Воеводскийдің, М.Қ.Қадырбаевтың, С.С.Черниковтың [99]
және т.б. археологиялық ғылыми ізденістері көп ықпал етті. Қазақ хандығының
құрылуы мен даму тарихына қатысты қалам тартқан танымал тарихшылар қатарына
мыналар жатқызылады: М.Х.Әбусейітова, К.М.Байпақов, В.В. Востров,
Н.Ибрагимов, С.Г.Кляшторный, Н.Н.Мингулов, М.С.Мұқанов, К.А.Пищулина,
Т.И.Сұлтанов, В.П.Юдин және т.б. Көшпенді-қазақтардың қоғамдық қатынастары
мәселелері С.З. Зимановтың, Д.К. Кішібековтың, Н.Е. Масановтың көлемді де
терең монографияларында кеңінен зерттелді [106].
Қазан төңкерісіне дейінгі және, әсіресе, кеңестік дәуірдегі Қазақстанның
тарихына байланысты еңбектер көп жазылғанымен, осы кезеңдерге қатысты
тарихнамалық еңбектер саусақпен санарлықтай. Бұл, бір жағынан, тарихнаманың
дербес ғылыми сала және арнаулы дисциплиналық пән ретінде кенже пайда
болуымен түсіндіріледі. Қазақстандық тарихнама ғылымының танымал өкілдері
қатарына Г.Ф. Дахшлейгерді, Д.И. Дулатованы, Н.В. Ерофееваны, Ж.Қ.
Қасымбаевты және т.б. жатқызуға болады. Елімізге есімдері белгілі
М.Қозыбаев, К.Байпақов, К.Нүрпейісов, М. Қойгелдиев, Т.Омарбеков,
Темірқұлов, Б.Көмеков, Ж.Абылғожин, Т.Сұлтанов сынды майталман мамандар
тәуелсіздік тұсында ұлттық тарихты реконструкциялауда қыруар жұмыстар
атқарды.
Батыстық және ресейлік ықпалмен қатар, Қазақстанда тарих философиясына
деген ынталылық үлкен рөл атқарды. Осы бағытта мынадай философтарды атап
өтуге болады: А.Қасымжанов, Ә.Нысанбаев, Ғарифолла Есім, Ж.Алтаев, С.
Ақатай, М.Орынбеков, О.Сегізбаев, Т.Ғабитов, Ж.Молдабеков, М.Хасанов,
Г.Нұрышева, Ж. Мүтәліпов, Ә. Наурзбаева, Б.Қазыханова, Айтқазин Т.,
Ақмамбетов Ғ.Ғ., Әбішев Қ.Ә., Әженов М.С., Бурбаев Т., Кішібеков Д.К.,
Нұрмұратов С.Е., Нұрланова Қ.Ш., Шүлембаев Қ., т.б.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Тарих философиясының әлемде
қалыптасуындағы басты факторлар мен қисындарды, теориялық үрдістерді
қарастыра отырып, Қазақстандағы осы ілімнің пәндік, объектілік,
әдістемелік және бағдарлық ерекшелігін зерттеуді диссертациялық ізденістің
негізгі мақсаты деп анықтаймыз. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін мынадай
міндеттерді шешу қажет:
- тарих философиясының пән ретінде қалыптасуындағы әлеуметтік, өркениеттік
және теориялық факторлардың арасалмағын анықтау;
- тарих философиясының Батыс өркениетіндегі қалыптасу қисынын зерделеу;
- қазақ халқының өз ерекшелігін айқындайтын, яғни өзіне ғана тән ұғым,
терминдер туындатқан тарих философиясын пайымдау және де сол жүйенің
халқымыздың қоршаған табиғи және әлеуметтік ортаны игеру барысында
қалыптасқан дүниетанымдық-философиялық ұстанымдарын, ойлау жүйесі мен
ұғымдарын көшпелі мәдениет кең мәтінінде талдап, оларға мәдениеттанулық
талдау беру;
- қазақтың тарих философиясы қалыптасуының алғышарттарына шолу жасаудың
негізінде Қазақ хандығы дәуірінде қалыптасқан тарихи сананың үрдістерін
пайымдау;
- жаңа замандағы Қазақстан тарихы мен мәдениетінің дамуынан шыға отырып,
отандық деректану мен тарихнама ғылымдарының қалыптасуын сипаттау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертациялық ізденістің сонылығы
таңдалып алынған тақырыпты қарастыруда жаңа әдістемені қолдану және осы
мәселеге арналған әдебиетте кездеспейтін немесе ерекше мән берілмеген соңы
қағидалар мен тұжырымдар арқылы айқындалды. Диссертацияда мынадай жаңа
ғылыми нәтижелер алынды:
– Тарихи рефлексия және оған сай ойлау мәндері әрбір этномәдениет
пен тұлғаның қайталанбайтындығымен, оның ішкі дүниесінің эмоциялық
күйінің, сезімдерінің, дарындылығының ерекшелігімен, оның
әлеуметтік-мәдени ортаға жатуымен айқындалады.
– Қазақтың тарих философиясын философиялық ойлардың рационалистік
парадигмасына негізделген батыстық тарихи ұстындардан өзгеше, Шығыс
дүниетанымы мен көшпелілік мәдени-рухани кеңмәтінінде қарастыру
қажет.
– Зерттеу нәтижесінде ұлттық тарих философиясы терминдері жаңаша
сарапталады, өзіндік философиялық ұғымдардың әлемдік тарих
философиясының озық үлгілерімен үндестігі танытылады, қазақ мәдениеті
тарихының архетиптері мене хронотоптары көрсетіледі, ұлттық
философиялық ой үрдістерінің бастаулары айқындалады.
– Ұлттық тарих философиясы қалыптасуының алғышарттарын – эпикалық
дәстүрді, ауызша шежірені, сондай-ақ араб, парсы, түркі тілдеріндегі
жазба деректерді талдау негізінде қазақтардың дәстүрлі тарихи санасы
қалыптасуының үрдістері айқындалады.
– Отаршылдық, кеңестік және тәуелсіздік кезеңдеріндегі қазақ тарихы
мен мәдениетінің даму ерекшеліктерін ғылыми тұрғыдан сипаттау
нәтижесінде отандық тарихнаманың өзекті мәселелері түйінделеді.
Зерттеудің қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдары:
1. Тарих философиясының қалыптасуында мифтік және генеалогиялық
үрдістерден әмбебаптылық пен деректілікке ауысу үлкен рөл атқарды. Бірінші
көзқарас бойынша, тарих соқпақтары, халықтар тағдыры мен әрбір адам өмірі
“жоғары күштер” арқылы басқарылады және олар алдын ала белгіленіп қойылған.
Оларға құдайдың аяны, тағдыр, жазмыш, астрологиялық карта, карма жатады.
Адам өз маңдайына жазылған тағдыры алдында дәрменсіз. Оның күші тек қана өз
тағдырын тани білуге талпынуға ғана жетпек. Тарих ғылымы қалыптасқанға
дейінгі уақытта тарихты түсіндірушілер және шежірешілер, бұрынғы заманның
алхимиктері іспеттес, қоғамның тарихи заңдарын өз қалауынша өзгерте алады
деп түсінген.
2. Тарих философиясының пәндік парадигмасын құрастыратын принциптерге
жататындары: әмбебаптылық және мәдени төлтумалық, зерттеу объектісінің
көпқырлылығы және күрделілігі, диахрония мен синхронияның бірлігі, адам
мен тарихтан мән және мағына іздеу, тарихтың субъект орталық
суреттемесінің өрістеуі, қоғамдық өмірді” гумандануы және гуманитарлық
білімнің жаңа деңгейге көтерілуі, рационалдық және классикалық
әдістемелердің күйзелісі, т.т.
3. Көшпелі қазақ қоғамының тарихи санасын зерделегенде, оның ауызекі
мәдениет аясында баяндалғанын, естен шығармаған жөн. Сондықтан өзіміздің
кім екенімізді, тарихи-болмыстық бастауларымыз бен даму бағдарларымызды
айқындағанда преформативтік дара дискурс үлгілеріне ерекше мән берген
дұрыс. Қазақ халқы қалыптасуы барысындағы этномәдениет ерекшеліктерін ой
елегінен өткізуде ислам аясындағы түркі халықтарының тарихи санасындағы
өзгерістерді концептуальды сараптау ерекше рөл атқарады. Алайда осындай
зерттеулерде басқа ұлттардың тарихи-философиялық идеяларына иек арту және
өзге тарихи-мәдени кең мәтінде қалыптасқан ұғымдарды өзімізге таңудан алыс
болған дұрыс.
4. XІX ғасырдан бастап Ресейдің қол астындағы қазақтардың тарихына
қатысты жазылған, әсіресе, әртүрлі басылымдарда жарияланған мақалалармен
сипатталатын материалдардың көп мөлшерде болуы қазақ даласын бағындырудың
көкейтестілігінен туындайды. Жергілікті халықтың тарихы мен мәдениетіне
деген бұл қызығушылық патшалық өкіметтің отаршылдық саясатын іске асыру
мақсатына бағындырылды. Жарияланған материалдардың көпшілігі арнайы
тарихи зерттеу деңгейіне көтеріле алмады және көбіне білгір мамандардың
еңбектеріне ғана жүгінетін компилятивті және тенденциялық сипатта болды.
Бұл материалдардың маңызды құндылығы кәнігі зертеушінің өзге тарихи
деректерде кездеспейтін сол заман үшін де, қазіргі заман үшін де мәнді
айғақтарды аңғара білуімен сипатталады.
5. XX ғасырда Кеңес дәуірінде Қазақстандағы тарих ғылымы мейлінше
идеологияландырылған сипатымен ерекшеленді. Сондықтан да тарихи басты
мәселенің негізгі тақырыптарын елдегі тап күресі, қазан төңкерісінің тарихи
рөлі, социалистік өндіріс, буржуазиялық өмір тәртібін сынау,
интернационализм, мәдени төңкеріс және т.б. құрады да, тарихнама барынша
тенденциялық тұрпатта болды. Дегенмен, қазақ халқының этногенезі мен
этникалық тарихы, дәстүрлі шаруашылығы мен мәдениетіне қатысты
тақырыптардың да көтеріліп, олар туралы орасан зор тарихи-этнографиялық
материалдардың жинақталып, тарихи ғылымының дамуына оң ықпалын тигізгенін
де айта кету керек.
Зерттеудің әдістемелік негіздері. Диссертацияда қолданылған басты әдіс-
тәсілдерге жататындары: тарихилық пен логикалықтың бірлігі, герменевтикалық
және салыстырмалы зерттеу, құрылымдық-функцияналдық талдау және т.б. Мұнан
өзге тарихи зерттеулердің барысында мойындалған объективтілік, пәндік
жүйелік, топшылау, тарихи психоталдау, салыстырмалы-тарихи және, сонымен
қатар, қарастырылып отырған мәселенің күрделілігіне орай, жан-жақты үңілу
қажеттілігінен туған ғылымаралық әдіс, яғни мәдениеттанымдық тәсілдермен
қатар, тарихтың этнография, археология, деректану, тарихнама сияқты арнаулы
салаларының әдістері мен принциптері де басшылыққа алынды. Осы мәселеге
қатысты зерттеулерімен танымал болған белгілі мамандардың қолданған әдіс-
тәсілдері де назардан тыс қалған жоқ.
Зерттеудің теориялық және қолданбалы маңызы. Зерттеудің теориялық маңызы
ұлттық мәдениеттану мен философияны қазіргі заман талаптарына сай,
шәкірттіктің және елігушіліктің ұстанымдарынан жоғары деңгейде дамыту
қажеттілігімен айқындалады, ұлттық құндылықтар тек тарихи-тағылымдық
жақтарымен қоса, қазіргі маргиналдық белгілері басым қоғамда ұлттық мәдени
құндылықтарды қорғау және олардан білім алу қызметін атқарады.
Жұмыстың сыннан өтуі. Кандидаттық диссертация әл-Фараби атындағы Қазақ
ұлттық университетінің философия және саясаттану факультетінде орындалып,
осы ұжымның философия тарихы және мәдениеттану кафедрасында талқылауға
ұсынылды ізденістің негізгі қағидалары мен тұжырымдары ғылыми
конференциялар мен семинарларда баяндалып, ғылыми мақалалар жарияланды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
бөлімнен (бес параграфтан), қорытынды және пайдаланылған деректер тізімінен
тұрады. Жұмыстың көлемі бет.
І ТАРИХ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ МӘДЕНИ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Батыс тарих философиясының негізгі мәдени-өркениеттік қайнарлары.
Дүниежүзілік тарих философиясының батыстық және шығыстық үлгілерінің бар
екендігі даусыз мәселеге жатады. Сонда да батыстық тарих философиясын қазақ
дүниетанымы тұрғысынан сараптау біршама қиындықтарға ұшырайды. Солардың
арасында төмендегідей ой желілеріне басты назар аударғымыз келеді:
1. Тарихи сананың батыстық формалары мен құндылықтары қазір үстемдік
танытып, өздерін бірден-бір мүмкін ақиқат деп жариялап келеді.
2. Батыстық тарих философиясы христиандық өркениеттің бүкіл әлемдік
батыстандыруға деген ұмтылысының өзіндік санасын түйіндейді.
3. Қазақ және басқа түрік халықтарының тарихи санасы отаршылдық қысым
жағдайында қалыптасты.
Осы жағдайларды ескере отырып, қазіргі батыстық тарих философиясының
кейбір ой түзілімдеріне назар аударайық.
Тарихи үдерістердің онтологиялық қырларын (тарихтың мәні мен мағынасы,
бағыттары, тарих пен табиғат, тарихи прогресс, және т.б.) зерттейтін
арнаулы философиялық ілім – тарих философиясы негізінен Жаңа заманда
қалыптасып, толысты. Оның басты өкілдері Дж.Вико, Ш.Монтескье, Ф.Вольтер,
И.Гердер, Гегель христиандық сәуегейшілдік формаларын сақтағанымен, тарихи
процестерге терең философиялық талдау бере білді.
Зерттеудің өзіндік мақсаттарын ескере отырып, батыстық тарихи сананың
мынадай үрдістерін топтастырып (типтік ерекшеліктерін жіктеп) көрейік.
Алдымен көзге түсетіні - барлық халықтардың тарихты жеке иеленіп, оны
тек өзінікі деп түсінуі. Антик заманындағы бөлінулер: грек-римдік және
варварлар, христиандар және жабайылылар, Робинзон мен Жұма, еуропалық
саяхатшылар немесе миссионерлер суреттемелеріндегі қатігез, топас, жауыз,
жануарға жақын аборигендер - осылардың бәрі тарихтың этноцентрлік
тұғырнамаларын қалыптастырды. Сондықтан, барлық адамдық бірлестіктердің
теңқұндылығы идеясы орнықпай әмбебапты тарих туралы айту мүмкін емес еді.
Басқаша айтқанда, тарихты аңғару үшін адамзаттың өзін ашу керек болды.
Әзірше әрбір халық тек өздерін нағыз адам, ал басқаларын жай ғана
адамсымақтар деп есептеп келді. Мысалы, жапондықтар XVІІІ ғасырда
португалдықтарды мысық көзді, тарбиған мұрны бар, қызыл шашты деп
суреттеген. Ресейлік жылнамалардағы қыпшақтардың да жетісіп тұрғаны шамалы.
Тарихтың пайда болуы, алғашқы әмбебапты тарихи сана Геродоттан
басталатыны белгілі. Гректерден бөтендерді ол дәстүр бойынша варварлар
деп атағанымен, олардың істері мен қылықтары жөнінде, тіпті қазіргі
нәсілшіл батыстық тарихшылардан ол біршама әділ, ерекше қызығушылықпен
баяндай бастайды. Іс жүзінде ол дүниежүзілік тарихтың қаһармандарын
суреттейді және сол себепті оны кейін Плутарх патриот емес деп жазғырады.
Алайда қазіргі өркениетті адамзат Геродотты тарихтың атасы деп
құрметтейді.
Үлкен әріппен жазылатын Тарих тек өткенді баяндап, қалай болды?
деген сұрақпен шектелмейді. Ол неге осылай болды?, соның себептері неде?
сияқты сұрақтарды қояды, ал біздерден басқалар да бар және біздің
отанымыз – аса үлкен әлемнің тек бір бөлігі ғана делінеді.
Тарих философиясы қайнарларының біріне ежелгі Рим жатады. Ертедегі антик
тарихшысы, өркениет пен варварлық құндылықтарының ара қатынасы мәселесін
көтерген Публий Корнелий Тациттің көзқарасы тарихи маңызды сұрақтарға
жауап бере алды. Ертедегі Рим тарихшыларының ізденістері дұрыс бағытта.
Онда азаматтық, идеалдарға деген сенімділік, жанұяға деген махаббат сияқты
әлеуметтік мәні бар адамзаттық, өнегелік құндылықтар бар, бірақ сонда да
адамның ішкі дүниесінен, жан сарайынан бір дабыл сезімі сезілетін секілдің
[3, 118 б.]- дейді Тацит. Оның көптеген ойлары әлі күнге дейін өз маңызын
жойған жоқ. Қай кезеңде болмасын тек ізгілікті ойға негізделген идея ғана
мәңгілік болмақ, ізгіліксіз ой уақытша ғана үстемдік етеді. Оған маркстік
ілім мысал бола алады. Социализм тұсындағы марксизм-ленинизм атты тұтас
ілімнің бүгінгі күні маңызы жайлы, яғни ол уақытша үстемдік еткен өктем ой
ретінде қала берді. Ойымызды жалғастырар болсақ, Тацит әртүрлі халықтардың
өмір сүру ерекшеліктерін қарастыра отырып, мынандай жағдайды байқайды:
Гректер тек өздеріне табынады, олар жалқау әрі өз бетімен кеткен...
арабтарда тәртіп жоқ, египеттіктер ырымшыл. Бірақ Тацит Рим экспанциясын
қолдады. Б.э.д. ІІ ғасырдың басында Римнің жаулап алу саясатын ақтау
шаралары басталған еді. Сол кезеңде Римнің саяси қайраткелері мен сөз
шешендері, Рим жаулап алу соғысын жүргізіп жүрген жоқ, керісінше,
мәдениетті, халықтар достығын жариялап жүр [3, 118 б.] деп дәріптеді.
Тациттің пікірінен, римдіктердің өркениетті енгізуде мәдениет, өркениет
идеяларын ұстанып, осы саясатты жүргізіп жүрміз деп дәлелдегенімен, бұл
идея немесе өркениет теориясы шын мәніндегі мағынасын аша алмағанын
байқауға болады. Осындай тарихи мәліметтер қатары жоғарыда аталған әртүрлі
көзқарастардың қалыптасуына мүмкіншілік туғызды.
Антикалық тарихтың жоғарғы үлгілері Қайта өркендеу гуманистері тарапынан
жаңғыртылды, бәрімізге мектеп оқулықтарынан белгілі дүниежүзілік тарихтың
антик, ортағасырлық және Жаңа замандық кезеңдері бөліп көрсетілді. Егер
көне гректер тарихты тоғыз Музалардың бірі - Клионың қамқорлығында болады
десе, гуманистерде тарих әдебиеттің бір түрі ретінде есептеледі. XV ғасырда
итальяндық Леонардо да Винчи тарихты оқу әдемі мәнер мен жоғары сүйсінуді
қалыптастырады деді. Алайда бұл дәуірдің өзінде тарих нәсілшілдік тұғырдан
және діни-мифологиялық сана ықпалынан шыға алмады. Мысалы, қара нәсілді
адамдар өз әкесін балағаттаған Хамның ұрпақтары деген көзқарас сол кездегі
озық ел Италияда да кең тарады. Батыста да, Шығыста да тарих тек
қайталанбалы шеңбермен жүреді деген дәстүрлі мәдени көзқарас үстемдік етіп
келді.
Жаңа заманда тарих философиясы бұрынғыға қарағанда мүлдем басқа
әдістемелік негіздерге сүйене бастады. Біріншіден, Ф.Бэконның индуктивтік
таным әдістемесі тарихи деректі алдыңғы қатарға шығарды. Мифологиялық
санадан өзгеше тарихи сана тек болған, не болуы мүмкін, нақтылы хроникалық
тұрғыдан тіркелген оқиғалар мен құбылыстарды баяндай бастады. Осыдан
азаматтық тарих пен генеологиялық шежірелердің басты айырмашылығы
қалыптасты.
Жаңа замандағы тарих философиясына енген екінші маңызды ұстаным прогресс
идеясы болды. XVІІІ ғ. неміс философы Г. Лейбниц біз тек ең жақсы әлемде
ғана емес, сонымен бірге тұрақты жетілетін және үйлесімді дүниеде өмір
сүреміз, ал бұл тарихи қозғалыстың негізгі бағытын көрсетеді деген болатын.
Француз революциясы көсемдерінің бірі Кондросе дүниежүзілік тарихты
төменнен жоғарыға қарай құрастырылған баспалдақ ретінде суреттеді. Ол
тарихи прогресс үшін үш маңызды қағиданы ұсынды: ұлттардың арасындағы
теңсіздікті жою, сол халықтың әлеуметтік топтарын бір-біріне жақындату және
жетілген адамды қалыптастыру.
Батыстың тарих философиясының қалыптасуында маңызды рөл атқарған
факторларға тарихты мифологиясыздандыру жатады. Тарихтың атасың Геродотқа
қайтадан келсек, онда тарихи жүрісті құдайлар немесе тағдыр айқындап,
отыратынын аңғаруға болады. Бүкіл тарихи оқиғалар алдын ала белгіленген
құдайылық жоспармен жүріп отырады. Құдай барлық арамзаларды түбінде
жазалайды және бұл тарихтың мәні мен мағынасына жатады. Екінші жағынан
алғанда, құдайлар да адамдар сияқты көрсеқызар , қызғаншақ, өш алушы болып
табылады, ал сондықтан тарих кездейсоқтарға толы [4, 9 б.].
Тарих философиясының мәдени негіздерін айқындауда Гердердің Адамзат
тарих философиясының идеяларына [5] деген еңбегі үлкен рөл атқарады.
Тарихты рационалдық тұрғыдан түсіндірудің шешуші қадамдарын Гегель өзінің
Тарих философиясы еңбегінде жасады. Гегель тарихты еркіндіктің санадағы
шеруі деп қарастырды. Гегельде тарих – саяси тарих, театр сияқты
қарастырылады, нақты айтсақ – ол ұзақ шекспирлік пьеса сияқты, ал
көрермендер өздерін осы ұлы тарихи тұлғалар немесе абстрактылы адамзаттың
пьесасының кейіпкерлері есебінде елестетеді. Көрермендер өздерінен былай
сұрайды: Мына пьесаны кім жазды? және Құдай деп жауап бергенде,
тақуалық жауап алдық деп пайымдайды. Бірақ олар қателеседі. Олардың жауабы
– бұл таза құдайға тіл тигізу, өйткені пьесаны Құдай емес, генералдар мен
диктаторлардың қадағалауымен тарих профессорлары жазған болатын [2, 327
б.].
Дж. Макмаридың пайымдауынша, осы заңға сәйкес, саяси тарих сөзсіз
әлемдегі әлеуметтік жалпыға бірдей молшылықты туғызу керек. Адамзат
табиғатының іргелі заңы бұзылмауы тиіс... Сол бой ұсынушылар ғана жерге ие
болады [2, 325 б.]. Бірақ та мұндай үмітті анықтылыққа ауыстыратын
тарихилылық, моральдық футуризмге апаруы керек. Заңның бұзылуы мүмкін
емес. Сондықтан да, біз іштей, біз қалай әрекет жасасақ та, бәрібір сол
бір нәтижеге келетінімізге, тіпті фашизмнің өзі ақырында жалпыға бірдей
молшылыққа әкелетініне сенімді болуымыз керек. Ақырғы нәтиже біздің
моральдық таңдауымызға тәуелді болмайтындықтан, біздің жауаптылығымыз
туралы алаң болудың ешқандай да қажеттілігі жоқ. Егер бізге, біз ғылыми
негізде соңғының бірінші, ал біріншінің – соңғы болуына сенімді
болатынымызды айтса, осының өзі тарихи көріпкелдіктегі сенімге ар-ұятты
ауыстырудың өзі емес пе? Мұнда қарастырылып жатқан теория (оның авторының
ниетіне қарама-қарсы. Дана бол және христианшылдықтың негізін салушы не
айтса, соны жүрегіңе қабылда, өйткені ол адамзат табиғатының ұлы психологы
және тарихтың ұлы пайғамбары. Жеңіске жеткен бой ұсынушыға уақытында қосыла
біл, әйтпесе, адамзат табиғатының қайсар ғылыми заңына сәйкес, бұл –
биіктерге жетудің ең дұрыс әдісі! деген сақтандырумен қауіпті ұқсастық
алмай ма? [2].
Гегельге дейін де тарихты... түсіндіруге тырысқан философтар болды –
деп жазды С. Кьеркегор. — Олардың әрекетін көрген құдіретті күш тек қана
жымиюы мүмкін. Бірақ, бұл философтар адамгершілікті, адал және қадірлі
болғандықтан, құдірет күш ашық күлген жоқ. Бірақ, Гегель! Мұнда Гомердің
тілі керек. Құдайлар қалай қарқылдап күлді! Мынау жағымсыз кішкентай
профессор, қулықпен ақылгөйси, жалпыға да және неге де болса қажеттілікке
көзі ашылып, өзінің шарманкесінде барлық тарихты ойнай бастады:
Тыңдаңыздар, сіздер, Олимп құдайлары! Христиандық апологет Гегельді атеист
Шопенгауэрды сынағанына [6, 331 б.] көңіл аударған, Кьеркегор былай
жалғастырады: Шопенгауэрді оқуы мені айтып жеткізе алмайтын рахатқа
кенелтті. Оның айтқандарының бәрі дұрыс, және мұнда ол– немістердің
өздеріне де сол керек — ол германдықта ғана болатын дөрекілік көрсеткен
[6, 332 б.]. Бірақ Кьеркегордің өз пікірі де Шопенгауэрдің сөзі сияқты,
дөрекі. Тіпті, Кьеркегор, бұл моральды азғындайтын тамаша рух деп
атайтын, гегелшілдік, барлық әлсіздіктің түрінің ішіндегі ең оңбағаны
болып табылады деген емес пе.
Гегельдік тарих философиясындағы әсіре логикашылдық пен
провиденциализмнің шектілігі қазіргі классикалық емес философия тарапынан
тарих философиясының принципті жаңа концепцияларын ұсынуға түрткі болды.
Рационализм мен тарихи редукционизмді ХІХ ғасырдың ортасынан бастап өмір
философиясының принциптері ауыстыра бастады.
Егер батыстық тарих философиясының ХХ ғ. соңғы ширегінде кең таралған
концепцияларына келсек, онда АҚШ пен Англияда басым, тарихты
лингвистикалық талдау және қазір бүкіл әлемде кең таралып келе жатқан
постмодернизмді атап өтуге болады. Аналитикалық тарих философиясы мен мета-
тарихи талдау тарихи мәндердің құрылымын айқындауға үлкен мән береді.
Тарихи білім мәтін қисынымен анықталуға тиіс. Мәтінде тарихи білім әңгіме,
хабарлау түрінде объективацияға ұшырайды. Мәтіннің тарихи шындыққа
қатынасы (референция) тек семантикалық кең мәтінмен айқындалады, соңғысының
мазмұндық өрісін құрастырады. Бұл жерде феноменология мотивтерінің
лингвистикалық талдау кең мәтініне енгізілетінін есте ұстаған жөн. Нақтылы
бір әдеби жанр ретіндегі тарихи баяндау фабуланы енгізу арқылы мағыналы
бола бастайды, оқиғалардың ретсіз жиынтығын жүйелейді. Шынайы суреткер
романистке қарағанда, өз шығармашылығын бастай отырып, тарихшы оқиғаның
аяғын біледі, деректердің хронологиялық тізбегін мағынамен толтырады.
Шынайы тарих философиясы тарихты түсіндірмелі социологияның қолжаулығы
болудан да, рух патшалығы ретіндегі таза тарихшылдықтан да сақтайды.
Тарихтың жағдайы, белгілі бір дәрежеде, жаратылыстану ғылымының, мысалы,
физиканың жағдайына ұқсас. Бірақ та, егер біз көзқарастың тарихтағы рөлін
оның физикадағы рөлімен салыстырсақ, онда үлкен айырмашылық бар екенін
көреміз. Физикада көзқарас, әдетте, жаңа деректер көмегімен тексеруге
болатын, физикалық теория формасында көрінеді. Ал тарихта бұл мәселе
соншалықты қарапайым болып көрінбейді.
Басқаша айтқанда, біз, бақыланатын деректермен дәлелдене алатын жаңа
болжамдарды, (қандай да бір басқа, теңдей дәрежедегі таптаурын әмбебаптық
заңдардың көмегімен) шығара отырып, сол нақты гипотезаларды тексереміз.
Біздің бұндай түсіндірулерде қолданылатын әмбебаптық заңдарға қатысты
күмән келтіруіміз өте сирек. Тек қана, қандай да бір жаңа және, әсіресе,
біз үшін оғаш (кездейсоқ химиялық реакцияға ұқсас), оқиғаларды бақылаған
кезде ғана күмәндануымыз мүмкін. Егер ондай оқиға жаңа гипотезаны жасауға
және тексеруге мүмкіндік жасайтын болса, онда ол негізінен қандай да бір
қорытындылаушы ғылымның тұрғысынан қызықты болуы мүмкін. Алайда, егер біз
нақты оқиғаларға және оны түсіндіруге қызықсақ, онда әдетте, бізге қажетті
барлық көптеген әмбебаптық заңдарды сеніп, қабылдаймыз.
Нақты, арнайыланған, оқиғаларға және оларды түсіндіруге қызығатын
ғылымдарды, қорытындылаушы ғылымдардан бөлектеп, тарихи ғылымдар деп атауға
болады. Тарихқа мұндай көзқарас, тарихты және оның әдістерін
зерттейтіндердің көпшілігінің өздерін қандай да болмасын әмбебаптық тарихи
заңдылықтар емес, жеке оқиғалар қызықтыратынын не үшін табанды
тұжырымдайтынын түсіндіреді. Біздің көзқарасымызша, шындығында ешқандай
тарихи заңдылықтардың болуы мүмкін емес. Қорытындылау, жеке оқиғаны
талдаудан және оған себептік түсінік беруінен қатаң ажыратылатын ғылыми
процедураларға жатады. Тарихтың міндетінің өзі осы жеке оқиғаларды талдау
және олардың себептерін түсіндіру болып табылады. Кімдерді заңдылықтар
қызықтырса, қорытындылаушы ғылымдарға жүгінуіне болады (мысалы,
әлеуметтануға). Біздің көзқарасымызды басшылыққа ала отырып, неге тарихты,
әдетте, өткен оқиғаны қаз-қалпында сипаттау деп ұғынылатынын оңай
түсіндіруге болады. Тарихты бұндай ұғынуда – тіпті біз оған қарсы амалсыз
белгілі бір қарсылықты жылжытатынымызға қарамастан – тарихты
зерттейтіндердің және қорытындылаушы ғылымдарға қызығатындардың
мүдделерінің қарама-қарсылығы айқын көрінеді. Осы позициядан қарағанда,
басқа ғылымдардан гөрі тарихта зерттеу тақырыбының бітпейтіндігі
мәселесімен неге жиірек кездесетініміз түсінікті де.
Ең алдымен тарих философиясының басты мәселесі табиғаттанулық біліммен
салыстыра қарастырғанда тарихи білімнің ерекшеліктерін сараптау алдыңғы
қатарға шықты. Осының негізінде тарих философиясының түбегейлі ұғымы –
мәдени-тарихи тип ұғымы түйінделді. Дильтей, Шпенглер және басқалары
христиандық провиденциализмге сүйенген бірегей дүниежүзілік тарихи
процестің биологиялық модельдерін ұсынды. Егер бұрынғы тарихи процесс
идеясы ақыл-ойдың шексіз прогресіне негізделген болса, тарихи-мәдени
шектелген типтер ілімі философиялық иррационалдық концептілерге сүйенді [7
].
Шектеулі, тарихи мәдениеттердің арнаулы, жеке типтері концепциясының ең
көрнекті үлгісін О.Шпенглер өзінің Еуропаның ақыры еңбегінде ұсынды. Бұл
еңбектің шығуына, әрине, І Дүниежүзілік соғыстың аса қасіретті салдары әсер
етті. О.Шпенглер тарих философиясының еуропалықтық концепциясының
жалғандығына үлкен көңіл бөлді. Өзінің мәдениет типологиясын құрастыра
отырып, О.Шпенглер бірегей жалпы адамдық мәдениет бар ма деген сұраққа,
теріс жауап береді. Бірақ бұл сұраққа ол жауапты, онда әрекеттің қайсыбір
түрінің басымдық танытқанынан, әрбір жеке мәдениет оны тарихта жүзеге
асыратын, сол функционалдық рөлінен іздегігенінен басқаша береді,
О.Шпенглердің өз жауабын барлық мәдениеттердің оқшау екендігін мойындаудан
және өздерінен кейін еш нәрсе қалдырмай, сол бойынша әрбір индивидуалды
мәдениет кеңінен туындайтын, гүлденетін және өлетін, олардың өзгерісінде
тек осы логиканы мойындаудан іздейді.
Шпенглер бойынша, мәдениеттердің өмірлік циклі - бұл кез келген тірі
организмнің өмірлік циклі. Әрбір мәдениеттің өлімі және оның басқа
мәдениеттерден оқшаулығы мәдениет және адамзаттың тұтас тарихи өмірінің
бірлігін қамтамасыз ете алмайды. Бұл ұстанымда О.Шпенглер, өзінің
аяқталуына жеткен, 8 мәдениеттер типін атап көрсетеді, олар: қытайлық,
вавилондық, үнділік, антикалық (грек-римдік), арабтық, батысеуропалық,
майялық. Туындау сатысында, оның пікірінше, орыс-сібірлік мәдениет тұр [8,
]. Егер Н.Я.Данилевскийдің мәдениеттер типологиясында критерий рөлін
адамның әрекетшіл табиғаты, шығармашылық әрекет атқарса, онда О.Шпенглерде
осындай критерийге халықтың ұжымдық жанының ішкі, психологиялық құрылысы
жатады. Шпенглер бойынша, мәдениеттің мәнісі – бұл халықтың ұжымдық жанының
өзін білдіруге ұмтылысы. Әрбір ұжымдық жанға (халыққа) өзіндік көңіл-күйі,
сезімталдық әлемі, оның негізінде ұжымдық жан өмір сүретін, сезетін,
жасайтын, одан мәдени формалардың бүкіл байлығы шығатын, өзіндік психикалық
ілкі рәміз (прасимвол) тән. Шпенглердің мына метафоралық нақыл сөзі
белгілі: бұл “ ... ұлы мәдениеттердің әрбірі, кім бұл мәдениетке жататын
болса, тек соған әбден түсінікті, дүниені сезінудің құпия тіліне ие. Үнді
мәдениетін түсіну үшін, индустық жанға ие болу керек, оның негізінде
кеңістік пен уақытты ерекше сезіну – ал атап айтқанда – шексіздікке ұмтылыс
жатыр” [8] . Антикалық мәдениетте, О.Шпенглер, көрінетін шекара принципінде
негізделген апполондық жанды көреді. Гректер үшін көзбен көрінетін үш
өлшемді кеңістік бар болды.
О.Шпенглер, тарихи мәдени тип шектерінде мәдениет, басқалардан
ештеңені қабылдамай, оқшау өмір сүреді, сондықтан мәдени сұхбат мүмкін
емес деп пайымдады.
Батысеуропалық тарих философиясында гуманистік ойлармен қатар
антигуманистік, нәсілшілдік, астамшылдық көзқарастар да жалғаса берді.
Солардың арасында Ш.А.Гобиноның Адамдық нәсілдердің теңсіздігі туралы
тәжірибе еңбегін атап өткен жөн. Гегель мен Гердердегі тарихи прогресс
идеясын терістей отырып, Гобино өркениеттің басты факторына нәсіл
тазалығы деген жатады дейді. Оның ойы бойынша, нәсілдердің араласуы
өркениеттің құлдырауына әкеп соғады, ал мұның салдарына адамзаттың
азғындауың және бүкіл әлеуметтік жүйенің қарапайымдалуы жатады. Гобино
бойынша, қара және сары нәсілдер тек қиратушы факторлар болған және адамзат
өркендеуіне оң әсерін тигізген ақ нәсілді 10 өркениетті атап өтуге болады.
Гобино тіпті адамзаттың ортақ тарихи түп-тамырларын да бекерге шығарып,
қара нәсіл австралопитектерден, сары нәсіл синантроптардан, ал ақ нәсіл
кроманьон адамынан тараған дейді.
Әрине, осындай ашық нәсілшілдік пен еуропалықтық тарихишылдану батыстың
озық ойлы тарихшы философтары санатынан әділ сынға алынды. Батыстағы
гуманистік бағыттағы тарих философиясының қалыптасуына үлкен әсер еткен
мектеп – тарихтың жаңа кантшылдық концепциясы. Оның өкілдері И.Канттың
ізімен Тарихи таным қалай бола алады? деген сұрақты ашық қояды. Осы
мәселе төңірегінде табиғи-ғылым және гуманитарлық білімнің айырмашылығы
анық талданады.
Тарихи білімнің мүмкіндігі туралы батыстық тарих философиясында үш басты
шешімдерді атап өтуге болады: өмір философиясы мен экзистенциализмнің
интуитивизмі, экзистенциальдық аналитика мен болмыс герменевтикасы
(М.Хайдеггер), тарихи болмыс пен ойлау тепе-теңдігінің жаңа гегельшілдік
концепциясы (Кроте, Джинтиле және т.б.). Бұл ілімдер арнаулы талдауды қажет
етеді.
Қазіргі мәдени философиялық зерттеулерде тарихи-философиялық бағыттың
шектерінде жинақталған білімдердің маңызы зор болды. Олар Кант, Гегель,
Гумбольдтан бастау алады, бірақ бұл мектептің көрнекті өкілдері ретінде О.
Шпенглердің, А. Тойнбидің, К. Ясперстің, Н.Я. Данилевскийдің есімдерін атап
өткен жөн. ХХ ғасырдың бірінші бөлігінде батыстық мәдени антропология
шеңберінде мәдени-тарихи мектеп пен француздық “Анналдар мектебі”
қалыптасты.
Мәдени-тарихи мектепте, мәдени динамиканы инновацияларды қабылдап алу
және тарату арқылы мәдениеттердің өзара әсерінің нәтижесі ретінде
қарастыратын, диффузионизм бағыты дамиды. Этнограф Ф. Гребнермен, сол
немесе басқа мәдениетте пайда болатын, суға тасталған тастың толқыны сияқты
таралатын, түрлі тектегі мәдени формалардың “мәдениеттер айналымдары”
теориясы соларға сәйкес тұжырымдалды.
Мәдени-тарихи мектеп өз әдіснамасында неміс мәдени антропологиясының
бастаушысы В. Дильтейдің (1833 - 1911) “Рух туралы ғылымдар” пәндерінің
бір–бірімен принципиалды сәйкессіздігі туралы тезисіне сүйенеді. Мәдени
динамика мен өзгермелікті зерттеу үшін өте жасампаз болған “өмір
философиясы” категориясын В.Дильтей ұсынды. (Неокантшылдықта мәдениет
өзгермейтін “құндылықтар әлемі” ретінде көрініс табады, онымен В.Дильтей
мүлдем келіспейді). Мәдениеттанулық білім үшін келесі маңызды идеяға,
В.Дильтейдің “Түсіну - түсіндіру” дихотомиясы жатады: түсіну шындықты
интуитивтік игеру, ал түсіндіру – дискурсивті-логикалық амал ретінде
қарастырылады [9, ].
Француздық “Анналдар мектебі” (Ле Февр, М. Блок, қазір олардың ізбасары
М. Бродель және т.б.) адамзаттың әлеуметтік-мәдени тарихын зерттеудің
жүйелік–модельдік, типологиялық, кроссмәдени методтарын пайдаланды. Олардың
жетістігіне макротарихи құрылымдар мен оқиғаларды емес, ал “күнделікті
тарихтарды” - өмір салттарын, дәстүрлерді, әлем суреттемелерін, ментальдық
формаларын зерттеу жатады, этнографтардан ерекше, олар шаруа мәдениетін
емес, ал қалалық тұрғындар мәдениетін зерттейді. Соңғы уақытта “Анналдар
мектебі” әлеуметтік ғылымдар әдістеріне көбірек сүйеніп келеді.
Аннал француздық тарихи мектебі қоғам тарихындағы циклдердің сан алуан
түрлерін зерттеуге қомақты үлес қосты. Адамзат тарихындағы үш толқын -
аграрлық, индустриалды және постиндустриалды - идеясын американдық
футуролог Олвин Тоффлер негіздеді.
Орыс тарихшысы Ю.В. Яковец пікірінше, тарихи цикл идеясы жаңа емес.
Біздің дәуіріміз басталғанға дейінгі рим тарихшысы Полибийдің 40 томдық
жалпы тарихы және қытай тарихшысы Сыма Цяньнің тарихи жазбалары қоғам
тарихын айналым, циклдік қозғалыс ретінде қарастырды. Үлкен тарихи циклдер
идеясын біздің дәуіріміздің басында ортаазиялық тарихшы әл-Бируни ұсынды;
бірнеше ғасырдан соң осы идеяны Тунистен шыққан Ибн Халдун жалғастырды.
Қайта өрлеу кезеңінде тарихи процестегі цикл идеясын француз тарихшысы Дж.
Вико қарастырды, ал неміс философы әрі тарихшысы Иоганн Гердер ХVІІІ ғ.
аяғында жазылған Адамзат тарихының философиясына деген ойлар еңбегінде
тарихтың генетикалық бастамасы мен ғарыштық масштабтағы дәуірлер арасындағы
кезеңдік ауытқуларды айрықша зерттеді [10, ]. ХІХ ғасырдың екінші
жартысында К. Маркс пен Ф. Энгельс тарихи прогрестің түпкі негізі іспеттес
қоғамдық-экономикалық формациялардың кезеңдік ауысу идеясының негізін
қалады. Локальды өркениеттің мәдени-тарихи типі туралы идеяны 1869 жылдың
өзінде-ақ орыс тарихшысы Н.Я. Данилевский ұсынған болатын; бұл идея дами
түсіп, 1918 жылы О.Шпенглердің Еуропаның ақыры атты кітабында жарияланды.
С.А. Вайгачев пікіріне сүйенсек, қазіргі заманғы философия мен
әлеуметтануда Н.Я. Данилевскийдің аты О. Шпенглер, А. Тойнби, Ф. Нортроп,
А. Шубарт, П.А. Сорокин сынды ойшылдардың қатарында. Бірнеше еуропалық
тілге аударылған Ресей және Еуропа еңбегінің авторына, батыс Еуропа мен
Американың ең жоғарғы ғылыми шығарылымдарында көптеген мақалалар арналып
жазылды. 1964 жылы Н.Я. Данилевскийдің өркениетті салыстырмалы түрде
талқылаудың халықаралық қоғамына қосқан үлесі бағаланды, есесіне ғалым
мұрасының тағдыры өз отанында құрметке ие болмады. 1895 жылдан бері Н.Я.
Данилевскийдің осы атақты кітабы мен басқа да еңбектері Ресейде бір ретте
қайта басылып шықпады, ал оның аты ұмытылуға айналды [11]. Біздің
пікірімізше ғалымның түпкі ойы, мақсаты дұрыс, бірақ еңбектің жазылу
барысында ол нигилизмге, ұлтшылдыққа, ұлтжандылыққа көптеп салынып отырады,
сондықтанда кітаптың кейбір тұстарындағы ұлттық нигилизмге тән ойлар В.
Соловьев ойымен сәйкес келіп қалады. Ол адамзат өркениетінің тағдырын үш
әлемдік күш анықтайды, олар: Шығыс, Батыс және славяндық әлем – деген
болатын.
Біртұтас тарих идеясын және айналмалы тарихи формаларды К. Поппер ерекше
маңыздылықпен зерделеді. Бұл пікірді негіздеу үшін, адамдар тарихтың
мағынасын сұрағанда меңзеп тұрған, әуелі тарих ұғымы жайында айту қажет.
Осы кезге дейін мен де тарих туралы ешқандай түсініктің қажеті жоқ деп
айтып келдім. Бірақ қазір олай істеуге болмайды, өйткені менің түсіндіргім
келетіні, көптеген адамдардың айтып жүрген ұғымындағыдай тарих, болмайды,
және дәл осының өзі менің оның мағынасы жоқ деген тұжырымымның себептерінің
бірі болып отыр.
Көптеген адамдар тарих терминін қалай пайдаланып жүр? Бұл - Еуропа
тарихы деп емес, Еуропа тарихы бойынша кітап туралы айтқандағы тарих
термині түсінігі. Адамдар осы тарих түсінігімен мектепте де және
университетте де танысады. Олар тарих туралы кітаптарды оқиды, олар дүние
жүзі тарихы немесе адамзат тарихы атты кітаптардың не туралы екенін
біледі, және тарихқа азды, көпті анықталған деректер легі ретінде қарауға
дағдыланады, сондай-ақ осы деректер адамзат тарихын құрайтынына сенеді.
Бірақ та біз, деректер саласының шексіз бай екенін көреміз, сондай-ақ
мұнда іріктеу қажет болады. Біздің, өзіміздің қызығушылығымызға сәйкес,
біз, мысалы өнердің, тілдің, тамақ ішудің әдет-ғұрыптарының тарихын, немесе
тіпті бөртпе сүзектің тарихын жаза алар да едік. Әрине, осындай тарихтың,
бәрін қосқандағы ең болмаса біреуі де, адамзат тарихы бола алмайтыны анық.
Сондықтан да адамдар адамзат тарихы туралы айтқанда, Египеттің, Вавилонның,
Парсының, Македонның және Рим империясының т.б. тарихын, – тіпті біздің
кезімізге дейінгі тарих туралы айтады. Басқаша айтқанда, олар адамзат
тарихы туралы айтады, бірақ та шындығында олардың негізгі айтқысы келетіні,
және мектепте де оқитыны, саяси билік тарихы болып табылады [2, 326 б.].
К. Поппер айтқандай, адамзаттың бірегей тарихы жоқ, тек адамдар
өмірінің әр түрлі жәйттерімен байланысқан шексіз көптеген тарих бар, және
олардың арасында – саяси үкімет тарихы. Оны әдетте әлемдік дәрежеге
көтереді, бірақ мен, бұл кез келген байсалды адамзат дамуы тұжырымдамасына
тіл тигізу деп есептеймін. Мұндай ыңғай, ұрлық, тонау тарихын немесе
адамзат тарихын улау сияқты баяндаудан еш артық емес, өйткені саяси билік
тарихы басқа емес, халықаралық қылмыс және жаппай өлтіру тарихы сияқты
(оларды болдырмауға әрекет етуді қосқандағы). Осындай тарихты мектепте
оқытады және онда кейбір атақты баскесерлерді оның батыры етіп көрсетеді.
Шынайы адамзат тарихы сияқты, жалпыға бірдей тарихтың болмайтыны рас
па? Әдетте-жоқ. Менің пайымдауымша, дейді Поппер, бұл сұраққа әрбір
ізгілікті адамның және әсіресе әрбір христианшылдықтың жауабы осылай болуы
керек. Шынайы адамзат тарихы, егер ондай болатын болса, барлық адамдардың
тарихы болуы керек, ал ол – барлық адамзат үмітінің, күресінің және
азабының тарихы, өйткені кез келген адамның басқа, адамнан еш артықтығы
жоқ. Әрине, мұндай шынайы тарихтың жазылуы мүмкін емес. Біз бірдемеден
дерексіздендірілуіміз керек, бір нәрсені жаратпауымыз керек, сұрыптау
жасауымыз керек. Сөйтіп барып біз көптеген тарихқа келеміз және олардың
арасында – әдетте адамзат тарихы деп жарияланатын, халықаралық қылмыстар
мен жаппай өлтіру тарихына келеміз [2, 326 б.].
А. Дж. Тойнби (1899-1975) – ағылшын философы және тарихшысы. Ол оқшау
өркениеттер концепциясын адамзат тарихының тұтастығы идеясымен келістіруге
тырысады. О.Шпенглермен салыстырғанда, ол жалпыәлемдік тарихи процестің
мәнін теріске шығармайды, бірақ жекелеген оқшау өркениеттердің өмір сүруін
де мойындайды. Олардың типологиясын зерттеу бұл өркениеттердің қалыптасуы
мен өмір сүруінің ішкі заңдылықтарын анықтауға негізделуі тиіс. Оның
концепциясындағы тарихи процестің бөлінуінің негізгі бірлігі мәдениет емес,
өркениет болып табылады. Ол оны қоғамдық дамуға ықпал ететіндей
шығармашылық элитасы (зиялысы) бар қоғамның жағдайы ретінде түсінеді.
Б.з.д. ІІІ мыңжылдықта қалыптасқан алғашқы өркениеттер технология
саласындағы секірісті ғана білдірмейді, құрамында шығармашылық элитаның
“өркениетті” тобы бар таптық қоғамның құрылуын білдіреді. Өркениеттің өсуі
оның прогрессивті және қорытушы түрде өзіндік ішкі сара жолды анықтауымен
сипатталады, яғни діни сана мен мәдениеттің неғұрлым жоғары және күрделі
формаларына өтуді білдіреді. Ғалым “жоғары” діндер қатарына мыналарды
жатқызады: зороастризм, иудаизм, буддизм, христиандық және ислам.
Оқшау өркениеттердің типологиясының өлшемінің негізінде антропологиялық
сипаттама жатқызылады. А.Тойнбидің пікірінше, ”мәңгі адамның” төрт
универсалды белгілері болады: сана және өзіндік сана, өз еркін білдіруге
деген адами қабілет, қайырымдылық пен зұлымдықты ажырата білу, сана.
А.Тойнбидің тұжырымдауынша, оқшау өркениеттер – бұл әлеуметтік және табиғи
ортаның талабына деген жауап: табиғи- георафиялық орта адамзат
қауымдастығынан үнемі “жауап” талап етеді, ал тарихи көршілер тарапынан
төнген қауіп, діни кемсітушілік және т.б. әлеуметтік тұрғыдағы “талап”
болып табылады.
Өркениеттің тоқырауын Тойнби өзінің өткен жетістіктерін көшірумен ғана
айналысып шығармашылық шарасыз күй кешкен шығармашылық элитаның өз күшін
сарқумен байланыстырады. Бұл қоғамның барлық жағдайына зиянды әсерін
тигізеді. Мұның нәтижесінде өркениет өзінің ішкі бірлігі мен өзіндік бағыт
таңдау қабілетінен айрылды. Өркениеттің құлдырау фазасы үш кезеңнен тұрады:
өркениеттің тоқырауы, бұзылуы, жойылуы. Тоқырау мен жойылудың арасы
ғасырларға, тіпті мыңжылдықтарға созылуы мүмкін. Мысалы, мысырлық
өркениетте тоқырау б.з.д. XVІ ғасырда орын алса, ал оның жойылуы б.з. V
ғасырына сәйкес келеді. Екі мың жыл бойы ол “өмірдің тас болып қалған
өлімі” формасында өмір сүрді. Тоқыраудан кейін де ұзақ өмір сүретін
өркениеттерді белгілеу үшін А.Тойнби осы “тас болып қалған” өркениет
терминін қолданады. Мысыр екі мың жылға қатып қалса, ал Қытай мың жылға
тас болып қалған. Бұл өзге өркениеттерде де кездеседі.
А.Тойнби тарихта типологиялық тұрғыда ажыратылатын отыз алты өркениет
бар деп есептейді [12]. Ол өркениеттерді дамуы “толық іске асқан” және
“іске аспаған” (мысалы, христиандық несториандық, христиандық монофизиттік,
христиандық қиырбатыстық және т.б.) деп бөледі. Дамуы толық іске асқан
өркениеттердің өзі тәуелсіз және сателлиттер деп бөлінеді. Тәуелсіздердің
өзі мынадай өркениеттерге бөлінеді: өзгелермен байланысты емес (орта
американдық, андтық); өзгелерден туындамайтын (шумер-аккад, мысыр, эгей
және т.б.); өзгелерден туындайтын (сириялық, африкандық, православиелік-
христиандық және т.б.). Өркениеттердің көпшілігі адамзаттық прогрестің,
әлемдік тарихтың біртұтас ағынына қосылып кетеді.
А. Тойнби тарихшы ретінде салыстырмалы терең зерттеу жүргізе отырып, өз
бетінше әр қоғамға сипаттама беруге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі және оның мемлекеттік бағдарламалармен
байланысы. Бұрынғы КСРО орнына тәуелсіз жаңа мемлекеттер пайда болып, олар
егемен әлеуметтік-экономикалық, мәдени дамудың арнасына түскен уақытта бұл
сапалы өзгерістерге лайық тарихи сананы қалыптастыру қажеттігі өз-өзінен
түсінікті. Н.Назарбаев Қазақстанның ХХ ғасырдағы басты даму жолын
белгілеген “Қазақстан-2030” атты стратегиялық бағдарламасында халқымыздың
рухани жаңару процесінің егемендікпен келген рухани бостандық, ұлттық
дүниетаным мен тарихтағы дербес танымдардың қалыптасуы нәтижесінде болғанын
атайды [1]. Бұл үрдістерді ары қарай тереңдету тек ұлттық мәдениет аясында
ғана жүзеге аса алады және батыстық дайын философиялық үлгілерді қабылдау
еліміздің алдында тұрған тарихи мәселелерді шешуге негіз бола алмайды.
Алайда, мәселенің басқа жағынан алғанда, ұлттық тарих философиясын
деконструкциялау тек партикулярлық ұстанымдармен шектеле алмайды және бұл
қазақ халқының ғасырлар бойы жинақтаған тарихи тәжірибесіне сай келмейді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі қазіргі озық өркениеттерде жүріп жатқан
әмбебап гуманитарландыру үрдістерімен де байланысты. ХХ ғасырдың басында
мәдениеттанушы О. Шпенглер батыс тарихы аяқталып, тек техникалық
құндылықтарға сүйенген өркениет рухани мәдениетті күйзелтіп жібереді деген
еді. Батыс зиялылары К.Ясперс, А.Тойнби, Э.Фромм, И.Хейзинга, Х.Ортега-
и-Гассет ж.т.б. индустриалдық қоғам, бұқаралық мәдениеттің әсерінен
рационалдық енді мәдени дамудың тежеуішіне айналды, сол себепті тарих
философиясының түбегейлі жаңа концепциясы алдынғы қатарға шығу керек деген
пікір айтты. К. Поппер айтқандай, “бәріне ортақ ешбір тарихи заңдылықтар
болуы мүмкін емес... Әрбір жаңа ұрпақ тарихты өз еркінше талдау құқына ие.
Тіпті, өзіңнің күнделікті қажеттіліктерін өтеу үшін, белгілі бір мағынада,
солай ету тиіс те! Меніңше, адамзаттың ортақ тарихы жоқ, оның орнына адам
өмірінің түрлі қырларымен байланысқан шексіз көптеген тарихтар бар...” [2,
305, 310, 311, 312 бб.].
Кеңес дәуіріндегі жетпіс жыл бойы халқымыздың өзіне лайық тарихы
тұмшаланып айтылмай келгені, айтылса да саясаттың ыңғайына қарай
бұрмаланып, теріс түсіндіріліп келгені белгілі. Шынайы тарихи дамуды
түсіндіру амалдары тек қана тап күресімен шектеліп қарабайырландырып
жіберілді. Қазақстан мен Орталық Азиядағы көшпелі мәдениет алғашқы
қауымдық, жабайылық ретінде қарастырылып, ұлттық тарихтағы мемлекеттік
дәстүр жоққа шығарылды. Қоғамдық және мәдени дамудың батыстық үлгіден
түбірлі айырмашылықтары ескерілмеді. Қазақстанның Ресейге кіруінің себеп-
салдары асыра дәріптелді, оның отаршылдық саясатының тұжырымдары
бүркемеленді. Қазақ халқының мәдени тарихына деген нигилистік көзқарас
қалыптасты. Тек тәуелсіздік тұсында ғана халық өз тарихы мен тағдырына бет
бұруға мүмкіндік алды. Осыған орай отандық тарихты саралап танудың басты
бағыттарының біріне қазақ халқының этногенездік, этникалық-саяси және
рухани-мәдени тарихының мәселелерін тиянақтап талдау қажеттілігі туындайды.
Қазіргі отандық тарих ғылымы мен тарих философиясындағы өзекті
мәселелердің бірі дербес жалпытарихи ғылым ретіндегі Қазақстандық тарихнама
саласының жеке бөлініп шығуы екендігі сөзсіз. Бұрын орталықтың ықпалымен
көшіріліп жазылатын жалпыодақтық ғылымның бір бөлігі ғана болып келген бұл
тарихнама ғылымы біздің еліміздің тәуелсіздік алуымен ертеректегі
отаршылдық жағдайында үстемдік етіп келген идеологиялық қондырғылардың
шеңберінде ғана зерттелген және аз немесе мүлдем зерттелмеген мәселелерді
алдыңғы орынға шығарады. Бұл көкейтестілік бірнеше алғышарттармен
сипатталады: егемендікке қол жеткізуге байланысты елдің қоғамдық-саяси,
мәдени-рухани жағдайының өзгеруіне байланысты мұқтаждықтар, жаңаша
пайымдауды талап ететін жаңа тарихнамалық айғақтардың пайда болуы; ескі
маркстік-лениндік дүниетанымның дағдарысы және отандық тарих философиясының
әдістемелік негізін және оның жаңа тұжырымдамалық тәсілдерін қалыптастыру
қажеттілігі; тарихнамалық теория мен практиканың даму логикасы және т.б.
Ғасырлар тоғысындағы 2000 жылдың елімізде Мәдениетті қолдау жылы деп
жарияланғаны белгілі. Халық пен ұлттың болашағы, оның мәдениеті мен
білімділігінің деңгейі ғасыр басында қаланған іргетастың беріктігіне
байланысты. Бұл шара сол бір жылдың ішінде өткізілген науқан болып қана
қоймай, өзінің заңды жалғасын тапқаны көңілге қуаныш ұялатады. Осыдан екі
жыл бұрын Елбасы Н.Назарбаевтың ұсынысымен Мәдени мұра мемлекеттік
бағдарламасы қолға алына бастап еді. Енді міне оның алғашқы жемістері де
қолға тиіп қалың оқырманның игілігіне жарауда.
Мәселенің қазіргі деңгейі және зерттеу қажеттілігі. Әлемдік және отандық
тарихи үрдістерді мәдениеттанулық тұрғыдан зерттеу, мәнісінде, ХХ ғасырдың
екінші жартысынан кейін басталды. Жаңа ғасыр, жаңа уақыт, жаңа кезең жаңа
түсініктер мен ұғымдарды талап етті. Енді ғылым шынайы түрде өз назарын
адамның тарихи санасына аудара бастады. Философия классикалық онтологиялық
және гносеологиялық мәселелермен қатар тарихтың мәні мен мағынасы туралы
сұрақтарды қоя бастады, Батыста тарих философиясы мен мәдени антропология
алғашқы қадамдарын жасады. Бұл бағыттың қалыптасуында төмендегідей
философтар мен ойшылдардың рөлі ерекше болды: Э.Б.Тайлор, Поппер К.,
Кассирер Э., Гердер И., Дильтей В., Риккерт Г., Ницше Ф., О.Шпенглер,
Хайдеггер М., Фуко М., Деррида Ж., Ясперс К., Тойнби А. және т.б.
Егеменді ел болудың арқасында, қазақ халқының тарихын қайта қарап,
саралау, тиянақты, әділетті тұжырым жасау мүмкіндігі пайда болды.
Тарихшыларымыз бұл салада объективті түрде біршама тарихи туындылар бергені
аян. Кәсіби тарих ғылымын қалыптастыруда және елімізде тарих саласындағы
ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйымдастыруда екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
құрылған Қазақ КСР ғылымдар академиясы құрамында Ш.Ш. Уәлиханов атындағы
Тарих, археология және этнография институты үлкен рөл атқарды. 1930-шы және
1950-ші жылдар аралығында қазақтардың қазан төңкерісіне дейінгі де,
кеңестік дәуірдегі де тарихын қорытуға арналған тарихи зерттеулер пайда
болды [96]. Ең алғашқы мұндай еңбектердің қатарына С.Д. Асфендияровтың және
М.П. Вяткиннің еңбектерін жатқызуға болады [97].
Қазақстан мен Орта Азиядағы глотто- және этногенетикалық процестер
туралы білімдердің тереңдеуіне А.Н.Бернштамның, А.Х. Марғұланның,
С.В.Киселевтің, Л.Р.Қызласовтың, С.П.Толстовтың, К.А.Ақышевтің,
М.П.Грязновтың, М.В. Воеводскийдің, М.Қ.Қадырбаевтың, С.С.Черниковтың [99]
және т.б. археологиялық ғылыми ізденістері көп ықпал етті. Қазақ хандығының
құрылуы мен даму тарихына қатысты қалам тартқан танымал тарихшылар қатарына
мыналар жатқызылады: М.Х.Әбусейітова, К.М.Байпақов, В.В. Востров,
Н.Ибрагимов, С.Г.Кляшторный, Н.Н.Мингулов, М.С.Мұқанов, К.А.Пищулина,
Т.И.Сұлтанов, В.П.Юдин және т.б. Көшпенді-қазақтардың қоғамдық қатынастары
мәселелері С.З. Зимановтың, Д.К. Кішібековтың, Н.Е. Масановтың көлемді де
терең монографияларында кеңінен зерттелді [106].
Қазан төңкерісіне дейінгі және, әсіресе, кеңестік дәуірдегі Қазақстанның
тарихына байланысты еңбектер көп жазылғанымен, осы кезеңдерге қатысты
тарихнамалық еңбектер саусақпен санарлықтай. Бұл, бір жағынан, тарихнаманың
дербес ғылыми сала және арнаулы дисциплиналық пән ретінде кенже пайда
болуымен түсіндіріледі. Қазақстандық тарихнама ғылымының танымал өкілдері
қатарына Г.Ф. Дахшлейгерді, Д.И. Дулатованы, Н.В. Ерофееваны, Ж.Қ.
Қасымбаевты және т.б. жатқызуға болады. Елімізге есімдері белгілі
М.Қозыбаев, К.Байпақов, К.Нүрпейісов, М. Қойгелдиев, Т.Омарбеков,
Темірқұлов, Б.Көмеков, Ж.Абылғожин, Т.Сұлтанов сынды майталман мамандар
тәуелсіздік тұсында ұлттық тарихты реконструкциялауда қыруар жұмыстар
атқарды.
Батыстық және ресейлік ықпалмен қатар, Қазақстанда тарих философиясына
деген ынталылық үлкен рөл атқарды. Осы бағытта мынадай философтарды атап
өтуге болады: А.Қасымжанов, Ә.Нысанбаев, Ғарифолла Есім, Ж.Алтаев, С.
Ақатай, М.Орынбеков, О.Сегізбаев, Т.Ғабитов, Ж.Молдабеков, М.Хасанов,
Г.Нұрышева, Ж. Мүтәліпов, Ә. Наурзбаева, Б.Қазыханова, Айтқазин Т.,
Ақмамбетов Ғ.Ғ., Әбішев Қ.Ә., Әженов М.С., Бурбаев Т., Кішібеков Д.К.,
Нұрмұратов С.Е., Нұрланова Қ.Ш., Шүлембаев Қ., т.б.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Тарих философиясының әлемде
қалыптасуындағы басты факторлар мен қисындарды, теориялық үрдістерді
қарастыра отырып, Қазақстандағы осы ілімнің пәндік, объектілік,
әдістемелік және бағдарлық ерекшелігін зерттеуді диссертациялық ізденістің
негізгі мақсаты деп анықтаймыз. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін мынадай
міндеттерді шешу қажет:
- тарих философиясының пән ретінде қалыптасуындағы әлеуметтік, өркениеттік
және теориялық факторлардың арасалмағын анықтау;
- тарих философиясының Батыс өркениетіндегі қалыптасу қисынын зерделеу;
- қазақ халқының өз ерекшелігін айқындайтын, яғни өзіне ғана тән ұғым,
терминдер туындатқан тарих философиясын пайымдау және де сол жүйенің
халқымыздың қоршаған табиғи және әлеуметтік ортаны игеру барысында
қалыптасқан дүниетанымдық-философиялық ұстанымдарын, ойлау жүйесі мен
ұғымдарын көшпелі мәдениет кең мәтінінде талдап, оларға мәдениеттанулық
талдау беру;
- қазақтың тарих философиясы қалыптасуының алғышарттарына шолу жасаудың
негізінде Қазақ хандығы дәуірінде қалыптасқан тарихи сананың үрдістерін
пайымдау;
- жаңа замандағы Қазақстан тарихы мен мәдениетінің дамуынан шыға отырып,
отандық деректану мен тарихнама ғылымдарының қалыптасуын сипаттау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертациялық ізденістің сонылығы
таңдалып алынған тақырыпты қарастыруда жаңа әдістемені қолдану және осы
мәселеге арналған әдебиетте кездеспейтін немесе ерекше мән берілмеген соңы
қағидалар мен тұжырымдар арқылы айқындалды. Диссертацияда мынадай жаңа
ғылыми нәтижелер алынды:
– Тарихи рефлексия және оған сай ойлау мәндері әрбір этномәдениет
пен тұлғаның қайталанбайтындығымен, оның ішкі дүниесінің эмоциялық
күйінің, сезімдерінің, дарындылығының ерекшелігімен, оның
әлеуметтік-мәдени ортаға жатуымен айқындалады.
– Қазақтың тарих философиясын философиялық ойлардың рационалистік
парадигмасына негізделген батыстық тарихи ұстындардан өзгеше, Шығыс
дүниетанымы мен көшпелілік мәдени-рухани кеңмәтінінде қарастыру
қажет.
– Зерттеу нәтижесінде ұлттық тарих философиясы терминдері жаңаша
сарапталады, өзіндік философиялық ұғымдардың әлемдік тарих
философиясының озық үлгілерімен үндестігі танытылады, қазақ мәдениеті
тарихының архетиптері мене хронотоптары көрсетіледі, ұлттық
философиялық ой үрдістерінің бастаулары айқындалады.
– Ұлттық тарих философиясы қалыптасуының алғышарттарын – эпикалық
дәстүрді, ауызша шежірені, сондай-ақ араб, парсы, түркі тілдеріндегі
жазба деректерді талдау негізінде қазақтардың дәстүрлі тарихи санасы
қалыптасуының үрдістері айқындалады.
– Отаршылдық, кеңестік және тәуелсіздік кезеңдеріндегі қазақ тарихы
мен мәдениетінің даму ерекшеліктерін ғылыми тұрғыдан сипаттау
нәтижесінде отандық тарихнаманың өзекті мәселелері түйінделеді.
Зерттеудің қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдары:
1. Тарих философиясының қалыптасуында мифтік және генеалогиялық
үрдістерден әмбебаптылық пен деректілікке ауысу үлкен рөл атқарды. Бірінші
көзқарас бойынша, тарих соқпақтары, халықтар тағдыры мен әрбір адам өмірі
“жоғары күштер” арқылы басқарылады және олар алдын ала белгіленіп қойылған.
Оларға құдайдың аяны, тағдыр, жазмыш, астрологиялық карта, карма жатады.
Адам өз маңдайына жазылған тағдыры алдында дәрменсіз. Оның күші тек қана өз
тағдырын тани білуге талпынуға ғана жетпек. Тарих ғылымы қалыптасқанға
дейінгі уақытта тарихты түсіндірушілер және шежірешілер, бұрынғы заманның
алхимиктері іспеттес, қоғамның тарихи заңдарын өз қалауынша өзгерте алады
деп түсінген.
2. Тарих философиясының пәндік парадигмасын құрастыратын принциптерге
жататындары: әмбебаптылық және мәдени төлтумалық, зерттеу объектісінің
көпқырлылығы және күрделілігі, диахрония мен синхронияның бірлігі, адам
мен тарихтан мән және мағына іздеу, тарихтың субъект орталық
суреттемесінің өрістеуі, қоғамдық өмірді” гумандануы және гуманитарлық
білімнің жаңа деңгейге көтерілуі, рационалдық және классикалық
әдістемелердің күйзелісі, т.т.
3. Көшпелі қазақ қоғамының тарихи санасын зерделегенде, оның ауызекі
мәдениет аясында баяндалғанын, естен шығармаған жөн. Сондықтан өзіміздің
кім екенімізді, тарихи-болмыстық бастауларымыз бен даму бағдарларымызды
айқындағанда преформативтік дара дискурс үлгілеріне ерекше мән берген
дұрыс. Қазақ халқы қалыптасуы барысындағы этномәдениет ерекшеліктерін ой
елегінен өткізуде ислам аясындағы түркі халықтарының тарихи санасындағы
өзгерістерді концептуальды сараптау ерекше рөл атқарады. Алайда осындай
зерттеулерде басқа ұлттардың тарихи-философиялық идеяларына иек арту және
өзге тарихи-мәдени кең мәтінде қалыптасқан ұғымдарды өзімізге таңудан алыс
болған дұрыс.
4. XІX ғасырдан бастап Ресейдің қол астындағы қазақтардың тарихына
қатысты жазылған, әсіресе, әртүрлі басылымдарда жарияланған мақалалармен
сипатталатын материалдардың көп мөлшерде болуы қазақ даласын бағындырудың
көкейтестілігінен туындайды. Жергілікті халықтың тарихы мен мәдениетіне
деген бұл қызығушылық патшалық өкіметтің отаршылдық саясатын іске асыру
мақсатына бағындырылды. Жарияланған материалдардың көпшілігі арнайы
тарихи зерттеу деңгейіне көтеріле алмады және көбіне білгір мамандардың
еңбектеріне ғана жүгінетін компилятивті және тенденциялық сипатта болды.
Бұл материалдардың маңызды құндылығы кәнігі зертеушінің өзге тарихи
деректерде кездеспейтін сол заман үшін де, қазіргі заман үшін де мәнді
айғақтарды аңғара білуімен сипатталады.
5. XX ғасырда Кеңес дәуірінде Қазақстандағы тарих ғылымы мейлінше
идеологияландырылған сипатымен ерекшеленді. Сондықтан да тарихи басты
мәселенің негізгі тақырыптарын елдегі тап күресі, қазан төңкерісінің тарихи
рөлі, социалистік өндіріс, буржуазиялық өмір тәртібін сынау,
интернационализм, мәдени төңкеріс және т.б. құрады да, тарихнама барынша
тенденциялық тұрпатта болды. Дегенмен, қазақ халқының этногенезі мен
этникалық тарихы, дәстүрлі шаруашылығы мен мәдениетіне қатысты
тақырыптардың да көтеріліп, олар туралы орасан зор тарихи-этнографиялық
материалдардың жинақталып, тарихи ғылымының дамуына оң ықпалын тигізгенін
де айта кету керек.
Зерттеудің әдістемелік негіздері. Диссертацияда қолданылған басты әдіс-
тәсілдерге жататындары: тарихилық пен логикалықтың бірлігі, герменевтикалық
және салыстырмалы зерттеу, құрылымдық-функцияналдық талдау және т.б. Мұнан
өзге тарихи зерттеулердің барысында мойындалған объективтілік, пәндік
жүйелік, топшылау, тарихи психоталдау, салыстырмалы-тарихи және, сонымен
қатар, қарастырылып отырған мәселенің күрделілігіне орай, жан-жақты үңілу
қажеттілігінен туған ғылымаралық әдіс, яғни мәдениеттанымдық тәсілдермен
қатар, тарихтың этнография, археология, деректану, тарихнама сияқты арнаулы
салаларының әдістері мен принциптері де басшылыққа алынды. Осы мәселеге
қатысты зерттеулерімен танымал болған белгілі мамандардың қолданған әдіс-
тәсілдері де назардан тыс қалған жоқ.
Зерттеудің теориялық және қолданбалы маңызы. Зерттеудің теориялық маңызы
ұлттық мәдениеттану мен философияны қазіргі заман талаптарына сай,
шәкірттіктің және елігушіліктің ұстанымдарынан жоғары деңгейде дамыту
қажеттілігімен айқындалады, ұлттық құндылықтар тек тарихи-тағылымдық
жақтарымен қоса, қазіргі маргиналдық белгілері басым қоғамда ұлттық мәдени
құндылықтарды қорғау және олардан білім алу қызметін атқарады.
Жұмыстың сыннан өтуі. Кандидаттық диссертация әл-Фараби атындағы Қазақ
ұлттық университетінің философия және саясаттану факультетінде орындалып,
осы ұжымның философия тарихы және мәдениеттану кафедрасында талқылауға
ұсынылды ізденістің негізгі қағидалары мен тұжырымдары ғылыми
конференциялар мен семинарларда баяндалып, ғылыми мақалалар жарияланды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
бөлімнен (бес параграфтан), қорытынды және пайдаланылған деректер тізімінен
тұрады. Жұмыстың көлемі бет.
І ТАРИХ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ МӘДЕНИ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Батыс тарих философиясының негізгі мәдени-өркениеттік қайнарлары.
Дүниежүзілік тарих философиясының батыстық және шығыстық үлгілерінің бар
екендігі даусыз мәселеге жатады. Сонда да батыстық тарих философиясын қазақ
дүниетанымы тұрғысынан сараптау біршама қиындықтарға ұшырайды. Солардың
арасында төмендегідей ой желілеріне басты назар аударғымыз келеді:
1. Тарихи сананың батыстық формалары мен құндылықтары қазір үстемдік
танытып, өздерін бірден-бір мүмкін ақиқат деп жариялап келеді.
2. Батыстық тарих философиясы христиандық өркениеттің бүкіл әлемдік
батыстандыруға деген ұмтылысының өзіндік санасын түйіндейді.
3. Қазақ және басқа түрік халықтарының тарихи санасы отаршылдық қысым
жағдайында қалыптасты.
Осы жағдайларды ескере отырып, қазіргі батыстық тарих философиясының
кейбір ой түзілімдеріне назар аударайық.
Тарихи үдерістердің онтологиялық қырларын (тарихтың мәні мен мағынасы,
бағыттары, тарих пен табиғат, тарихи прогресс, және т.б.) зерттейтін
арнаулы философиялық ілім – тарих философиясы негізінен Жаңа заманда
қалыптасып, толысты. Оның басты өкілдері Дж.Вико, Ш.Монтескье, Ф.Вольтер,
И.Гердер, Гегель христиандық сәуегейшілдік формаларын сақтағанымен, тарихи
процестерге терең философиялық талдау бере білді.
Зерттеудің өзіндік мақсаттарын ескере отырып, батыстық тарихи сананың
мынадай үрдістерін топтастырып (типтік ерекшеліктерін жіктеп) көрейік.
Алдымен көзге түсетіні - барлық халықтардың тарихты жеке иеленіп, оны
тек өзінікі деп түсінуі. Антик заманындағы бөлінулер: грек-римдік және
варварлар, христиандар және жабайылылар, Робинзон мен Жұма, еуропалық
саяхатшылар немесе миссионерлер суреттемелеріндегі қатігез, топас, жауыз,
жануарға жақын аборигендер - осылардың бәрі тарихтың этноцентрлік
тұғырнамаларын қалыптастырды. Сондықтан, барлық адамдық бірлестіктердің
теңқұндылығы идеясы орнықпай әмбебапты тарих туралы айту мүмкін емес еді.
Басқаша айтқанда, тарихты аңғару үшін адамзаттың өзін ашу керек болды.
Әзірше әрбір халық тек өздерін нағыз адам, ал басқаларын жай ғана
адамсымақтар деп есептеп келді. Мысалы, жапондықтар XVІІІ ғасырда
португалдықтарды мысық көзді, тарбиған мұрны бар, қызыл шашты деп
суреттеген. Ресейлік жылнамалардағы қыпшақтардың да жетісіп тұрғаны шамалы.
Тарихтың пайда болуы, алғашқы әмбебапты тарихи сана Геродоттан
басталатыны белгілі. Гректерден бөтендерді ол дәстүр бойынша варварлар
деп атағанымен, олардың істері мен қылықтары жөнінде, тіпті қазіргі
нәсілшіл батыстық тарихшылардан ол біршама әділ, ерекше қызығушылықпен
баяндай бастайды. Іс жүзінде ол дүниежүзілік тарихтың қаһармандарын
суреттейді және сол себепті оны кейін Плутарх патриот емес деп жазғырады.
Алайда қазіргі өркениетті адамзат Геродотты тарихтың атасы деп
құрметтейді.
Үлкен әріппен жазылатын Тарих тек өткенді баяндап, қалай болды?
деген сұрақпен шектелмейді. Ол неге осылай болды?, соның себептері неде?
сияқты сұрақтарды қояды, ал біздерден басқалар да бар және біздің
отанымыз – аса үлкен әлемнің тек бір бөлігі ғана делінеді.
Тарих философиясы қайнарларының біріне ежелгі Рим жатады. Ертедегі антик
тарихшысы, өркениет пен варварлық құндылықтарының ара қатынасы мәселесін
көтерген Публий Корнелий Тациттің көзқарасы тарихи маңызды сұрақтарға
жауап бере алды. Ертедегі Рим тарихшыларының ізденістері дұрыс бағытта.
Онда азаматтық, идеалдарға деген сенімділік, жанұяға деген махаббат сияқты
әлеуметтік мәні бар адамзаттық, өнегелік құндылықтар бар, бірақ сонда да
адамның ішкі дүниесінен, жан сарайынан бір дабыл сезімі сезілетін секілдің
[3, 118 б.]- дейді Тацит. Оның көптеген ойлары әлі күнге дейін өз маңызын
жойған жоқ. Қай кезеңде болмасын тек ізгілікті ойға негізделген идея ғана
мәңгілік болмақ, ізгіліксіз ой уақытша ғана үстемдік етеді. Оған маркстік
ілім мысал бола алады. Социализм тұсындағы марксизм-ленинизм атты тұтас
ілімнің бүгінгі күні маңызы жайлы, яғни ол уақытша үстемдік еткен өктем ой
ретінде қала берді. Ойымызды жалғастырар болсақ, Тацит әртүрлі халықтардың
өмір сүру ерекшеліктерін қарастыра отырып, мынандай жағдайды байқайды:
Гректер тек өздеріне табынады, олар жалқау әрі өз бетімен кеткен...
арабтарда тәртіп жоқ, египеттіктер ырымшыл. Бірақ Тацит Рим экспанциясын
қолдады. Б.э.д. ІІ ғасырдың басында Римнің жаулап алу саясатын ақтау
шаралары басталған еді. Сол кезеңде Римнің саяси қайраткелері мен сөз
шешендері, Рим жаулап алу соғысын жүргізіп жүрген жоқ, керісінше,
мәдениетті, халықтар достығын жариялап жүр [3, 118 б.] деп дәріптеді.
Тациттің пікірінен, римдіктердің өркениетті енгізуде мәдениет, өркениет
идеяларын ұстанып, осы саясатты жүргізіп жүрміз деп дәлелдегенімен, бұл
идея немесе өркениет теориясы шын мәніндегі мағынасын аша алмағанын
байқауға болады. Осындай тарихи мәліметтер қатары жоғарыда аталған әртүрлі
көзқарастардың қалыптасуына мүмкіншілік туғызды.
Антикалық тарихтың жоғарғы үлгілері Қайта өркендеу гуманистері тарапынан
жаңғыртылды, бәрімізге мектеп оқулықтарынан белгілі дүниежүзілік тарихтың
антик, ортағасырлық және Жаңа замандық кезеңдері бөліп көрсетілді. Егер
көне гректер тарихты тоғыз Музалардың бірі - Клионың қамқорлығында болады
десе, гуманистерде тарих әдебиеттің бір түрі ретінде есептеледі. XV ғасырда
итальяндық Леонардо да Винчи тарихты оқу әдемі мәнер мен жоғары сүйсінуді
қалыптастырады деді. Алайда бұл дәуірдің өзінде тарих нәсілшілдік тұғырдан
және діни-мифологиялық сана ықпалынан шыға алмады. Мысалы, қара нәсілді
адамдар өз әкесін балағаттаған Хамның ұрпақтары деген көзқарас сол кездегі
озық ел Италияда да кең тарады. Батыста да, Шығыста да тарих тек
қайталанбалы шеңбермен жүреді деген дәстүрлі мәдени көзқарас үстемдік етіп
келді.
Жаңа заманда тарих философиясы бұрынғыға қарағанда мүлдем басқа
әдістемелік негіздерге сүйене бастады. Біріншіден, Ф.Бэконның индуктивтік
таным әдістемесі тарихи деректі алдыңғы қатарға шығарды. Мифологиялық
санадан өзгеше тарихи сана тек болған, не болуы мүмкін, нақтылы хроникалық
тұрғыдан тіркелген оқиғалар мен құбылыстарды баяндай бастады. Осыдан
азаматтық тарих пен генеологиялық шежірелердің басты айырмашылығы
қалыптасты.
Жаңа замандағы тарих философиясына енген екінші маңызды ұстаным прогресс
идеясы болды. XVІІІ ғ. неміс философы Г. Лейбниц біз тек ең жақсы әлемде
ғана емес, сонымен бірге тұрақты жетілетін және үйлесімді дүниеде өмір
сүреміз, ал бұл тарихи қозғалыстың негізгі бағытын көрсетеді деген болатын.
Француз революциясы көсемдерінің бірі Кондросе дүниежүзілік тарихты
төменнен жоғарыға қарай құрастырылған баспалдақ ретінде суреттеді. Ол
тарихи прогресс үшін үш маңызды қағиданы ұсынды: ұлттардың арасындағы
теңсіздікті жою, сол халықтың әлеуметтік топтарын бір-біріне жақындату және
жетілген адамды қалыптастыру.
Батыстың тарих философиясының қалыптасуында маңызды рөл атқарған
факторларға тарихты мифологиясыздандыру жатады. Тарихтың атасың Геродотқа
қайтадан келсек, онда тарихи жүрісті құдайлар немесе тағдыр айқындап,
отыратынын аңғаруға болады. Бүкіл тарихи оқиғалар алдын ала белгіленген
құдайылық жоспармен жүріп отырады. Құдай барлық арамзаларды түбінде
жазалайды және бұл тарихтың мәні мен мағынасына жатады. Екінші жағынан
алғанда, құдайлар да адамдар сияқты көрсеқызар , қызғаншақ, өш алушы болып
табылады, ал сондықтан тарих кездейсоқтарға толы [4, 9 б.].
Тарих философиясының мәдени негіздерін айқындауда Гердердің Адамзат
тарих философиясының идеяларына [5] деген еңбегі үлкен рөл атқарады.
Тарихты рационалдық тұрғыдан түсіндірудің шешуші қадамдарын Гегель өзінің
Тарих философиясы еңбегінде жасады. Гегель тарихты еркіндіктің санадағы
шеруі деп қарастырды. Гегельде тарих – саяси тарих, театр сияқты
қарастырылады, нақты айтсақ – ол ұзақ шекспирлік пьеса сияқты, ал
көрермендер өздерін осы ұлы тарихи тұлғалар немесе абстрактылы адамзаттың
пьесасының кейіпкерлері есебінде елестетеді. Көрермендер өздерінен былай
сұрайды: Мына пьесаны кім жазды? және Құдай деп жауап бергенде,
тақуалық жауап алдық деп пайымдайды. Бірақ олар қателеседі. Олардың жауабы
– бұл таза құдайға тіл тигізу, өйткені пьесаны Құдай емес, генералдар мен
диктаторлардың қадағалауымен тарих профессорлары жазған болатын [2, 327
б.].
Дж. Макмаридың пайымдауынша, осы заңға сәйкес, саяси тарих сөзсіз
әлемдегі әлеуметтік жалпыға бірдей молшылықты туғызу керек. Адамзат
табиғатының іргелі заңы бұзылмауы тиіс... Сол бой ұсынушылар ғана жерге ие
болады [2, 325 б.]. Бірақ та мұндай үмітті анықтылыққа ауыстыратын
тарихилылық, моральдық футуризмге апаруы керек. Заңның бұзылуы мүмкін
емес. Сондықтан да, біз іштей, біз қалай әрекет жасасақ та, бәрібір сол
бір нәтижеге келетінімізге, тіпті фашизмнің өзі ақырында жалпыға бірдей
молшылыққа әкелетініне сенімді болуымыз керек. Ақырғы нәтиже біздің
моральдық таңдауымызға тәуелді болмайтындықтан, біздің жауаптылығымыз
туралы алаң болудың ешқандай да қажеттілігі жоқ. Егер бізге, біз ғылыми
негізде соңғының бірінші, ал біріншінің – соңғы болуына сенімді
болатынымызды айтса, осының өзі тарихи көріпкелдіктегі сенімге ар-ұятты
ауыстырудың өзі емес пе? Мұнда қарастырылып жатқан теория (оның авторының
ниетіне қарама-қарсы. Дана бол және христианшылдықтың негізін салушы не
айтса, соны жүрегіңе қабылда, өйткені ол адамзат табиғатының ұлы психологы
және тарихтың ұлы пайғамбары. Жеңіске жеткен бой ұсынушыға уақытында қосыла
біл, әйтпесе, адамзат табиғатының қайсар ғылыми заңына сәйкес, бұл –
биіктерге жетудің ең дұрыс әдісі! деген сақтандырумен қауіпті ұқсастық
алмай ма? [2].
Гегельге дейін де тарихты... түсіндіруге тырысқан философтар болды –
деп жазды С. Кьеркегор. — Олардың әрекетін көрген құдіретті күш тек қана
жымиюы мүмкін. Бірақ, бұл философтар адамгершілікті, адал және қадірлі
болғандықтан, құдірет күш ашық күлген жоқ. Бірақ, Гегель! Мұнда Гомердің
тілі керек. Құдайлар қалай қарқылдап күлді! Мынау жағымсыз кішкентай
профессор, қулықпен ақылгөйси, жалпыға да және неге де болса қажеттілікке
көзі ашылып, өзінің шарманкесінде барлық тарихты ойнай бастады:
Тыңдаңыздар, сіздер, Олимп құдайлары! Христиандық апологет Гегельді атеист
Шопенгауэрды сынағанына [6, 331 б.] көңіл аударған, Кьеркегор былай
жалғастырады: Шопенгауэрді оқуы мені айтып жеткізе алмайтын рахатқа
кенелтті. Оның айтқандарының бәрі дұрыс, және мұнда ол– немістердің
өздеріне де сол керек — ол германдықта ғана болатын дөрекілік көрсеткен
[6, 332 б.]. Бірақ Кьеркегордің өз пікірі де Шопенгауэрдің сөзі сияқты,
дөрекі. Тіпті, Кьеркегор, бұл моральды азғындайтын тамаша рух деп
атайтын, гегелшілдік, барлық әлсіздіктің түрінің ішіндегі ең оңбағаны
болып табылады деген емес пе.
Гегельдік тарих философиясындағы әсіре логикашылдық пен
провиденциализмнің шектілігі қазіргі классикалық емес философия тарапынан
тарих философиясының принципті жаңа концепцияларын ұсынуға түрткі болды.
Рационализм мен тарихи редукционизмді ХІХ ғасырдың ортасынан бастап өмір
философиясының принциптері ауыстыра бастады.
Егер батыстық тарих философиясының ХХ ғ. соңғы ширегінде кең таралған
концепцияларына келсек, онда АҚШ пен Англияда басым, тарихты
лингвистикалық талдау және қазір бүкіл әлемде кең таралып келе жатқан
постмодернизмді атап өтуге болады. Аналитикалық тарих философиясы мен мета-
тарихи талдау тарихи мәндердің құрылымын айқындауға үлкен мән береді.
Тарихи білім мәтін қисынымен анықталуға тиіс. Мәтінде тарихи білім әңгіме,
хабарлау түрінде объективацияға ұшырайды. Мәтіннің тарихи шындыққа
қатынасы (референция) тек семантикалық кең мәтінмен айқындалады, соңғысының
мазмұндық өрісін құрастырады. Бұл жерде феноменология мотивтерінің
лингвистикалық талдау кең мәтініне енгізілетінін есте ұстаған жөн. Нақтылы
бір әдеби жанр ретіндегі тарихи баяндау фабуланы енгізу арқылы мағыналы
бола бастайды, оқиғалардың ретсіз жиынтығын жүйелейді. Шынайы суреткер
романистке қарағанда, өз шығармашылығын бастай отырып, тарихшы оқиғаның
аяғын біледі, деректердің хронологиялық тізбегін мағынамен толтырады.
Шынайы тарих философиясы тарихты түсіндірмелі социологияның қолжаулығы
болудан да, рух патшалығы ретіндегі таза тарихшылдықтан да сақтайды.
Тарихтың жағдайы, белгілі бір дәрежеде, жаратылыстану ғылымының, мысалы,
физиканың жағдайына ұқсас. Бірақ та, егер біз көзқарастың тарихтағы рөлін
оның физикадағы рөлімен салыстырсақ, онда үлкен айырмашылық бар екенін
көреміз. Физикада көзқарас, әдетте, жаңа деректер көмегімен тексеруге
болатын, физикалық теория формасында көрінеді. Ал тарихта бұл мәселе
соншалықты қарапайым болып көрінбейді.
Басқаша айтқанда, біз, бақыланатын деректермен дәлелдене алатын жаңа
болжамдарды, (қандай да бір басқа, теңдей дәрежедегі таптаурын әмбебаптық
заңдардың көмегімен) шығара отырып, сол нақты гипотезаларды тексереміз.
Біздің бұндай түсіндірулерде қолданылатын әмбебаптық заңдарға қатысты
күмән келтіруіміз өте сирек. Тек қана, қандай да бір жаңа және, әсіресе,
біз үшін оғаш (кездейсоқ химиялық реакцияға ұқсас), оқиғаларды бақылаған
кезде ғана күмәндануымыз мүмкін. Егер ондай оқиға жаңа гипотезаны жасауға
және тексеруге мүмкіндік жасайтын болса, онда ол негізінен қандай да бір
қорытындылаушы ғылымның тұрғысынан қызықты болуы мүмкін. Алайда, егер біз
нақты оқиғаларға және оны түсіндіруге қызықсақ, онда әдетте, бізге қажетті
барлық көптеген әмбебаптық заңдарды сеніп, қабылдаймыз.
Нақты, арнайыланған, оқиғаларға және оларды түсіндіруге қызығатын
ғылымдарды, қорытындылаушы ғылымдардан бөлектеп, тарихи ғылымдар деп атауға
болады. Тарихқа мұндай көзқарас, тарихты және оның әдістерін
зерттейтіндердің көпшілігінің өздерін қандай да болмасын әмбебаптық тарихи
заңдылықтар емес, жеке оқиғалар қызықтыратынын не үшін табанды
тұжырымдайтынын түсіндіреді. Біздің көзқарасымызша, шындығында ешқандай
тарихи заңдылықтардың болуы мүмкін емес. Қорытындылау, жеке оқиғаны
талдаудан және оған себептік түсінік беруінен қатаң ажыратылатын ғылыми
процедураларға жатады. Тарихтың міндетінің өзі осы жеке оқиғаларды талдау
және олардың себептерін түсіндіру болып табылады. Кімдерді заңдылықтар
қызықтырса, қорытындылаушы ғылымдарға жүгінуіне болады (мысалы,
әлеуметтануға). Біздің көзқарасымызды басшылыққа ала отырып, неге тарихты,
әдетте, өткен оқиғаны қаз-қалпында сипаттау деп ұғынылатынын оңай
түсіндіруге болады. Тарихты бұндай ұғынуда – тіпті біз оған қарсы амалсыз
белгілі бір қарсылықты жылжытатынымызға қарамастан – тарихты
зерттейтіндердің және қорытындылаушы ғылымдарға қызығатындардың
мүдделерінің қарама-қарсылығы айқын көрінеді. Осы позициядан қарағанда,
басқа ғылымдардан гөрі тарихта зерттеу тақырыбының бітпейтіндігі
мәселесімен неге жиірек кездесетініміз түсінікті де.
Ең алдымен тарих философиясының басты мәселесі табиғаттанулық біліммен
салыстыра қарастырғанда тарихи білімнің ерекшеліктерін сараптау алдыңғы
қатарға шықты. Осының негізінде тарих философиясының түбегейлі ұғымы –
мәдени-тарихи тип ұғымы түйінделді. Дильтей, Шпенглер және басқалары
христиандық провиденциализмге сүйенген бірегей дүниежүзілік тарихи
процестің биологиялық модельдерін ұсынды. Егер бұрынғы тарихи процесс
идеясы ақыл-ойдың шексіз прогресіне негізделген болса, тарихи-мәдени
шектелген типтер ілімі философиялық иррационалдық концептілерге сүйенді [7
].
Шектеулі, тарихи мәдениеттердің арнаулы, жеке типтері концепциясының ең
көрнекті үлгісін О.Шпенглер өзінің Еуропаның ақыры еңбегінде ұсынды. Бұл
еңбектің шығуына, әрине, І Дүниежүзілік соғыстың аса қасіретті салдары әсер
етті. О.Шпенглер тарих философиясының еуропалықтық концепциясының
жалғандығына үлкен көңіл бөлді. Өзінің мәдениет типологиясын құрастыра
отырып, О.Шпенглер бірегей жалпы адамдық мәдениет бар ма деген сұраққа,
теріс жауап береді. Бірақ бұл сұраққа ол жауапты, онда әрекеттің қайсыбір
түрінің басымдық танытқанынан, әрбір жеке мәдениет оны тарихта жүзеге
асыратын, сол функционалдық рөлінен іздегігенінен басқаша береді,
О.Шпенглердің өз жауабын барлық мәдениеттердің оқшау екендігін мойындаудан
және өздерінен кейін еш нәрсе қалдырмай, сол бойынша әрбір индивидуалды
мәдениет кеңінен туындайтын, гүлденетін және өлетін, олардың өзгерісінде
тек осы логиканы мойындаудан іздейді.
Шпенглер бойынша, мәдениеттердің өмірлік циклі - бұл кез келген тірі
организмнің өмірлік циклі. Әрбір мәдениеттің өлімі және оның басқа
мәдениеттерден оқшаулығы мәдениет және адамзаттың тұтас тарихи өмірінің
бірлігін қамтамасыз ете алмайды. Бұл ұстанымда О.Шпенглер, өзінің
аяқталуына жеткен, 8 мәдениеттер типін атап көрсетеді, олар: қытайлық,
вавилондық, үнділік, антикалық (грек-римдік), арабтық, батысеуропалық,
майялық. Туындау сатысында, оның пікірінше, орыс-сібірлік мәдениет тұр [8,
]. Егер Н.Я.Данилевскийдің мәдениеттер типологиясында критерий рөлін
адамның әрекетшіл табиғаты, шығармашылық әрекет атқарса, онда О.Шпенглерде
осындай критерийге халықтың ұжымдық жанының ішкі, психологиялық құрылысы
жатады. Шпенглер бойынша, мәдениеттің мәнісі – бұл халықтың ұжымдық жанының
өзін білдіруге ұмтылысы. Әрбір ұжымдық жанға (халыққа) өзіндік көңіл-күйі,
сезімталдық әлемі, оның негізінде ұжымдық жан өмір сүретін, сезетін,
жасайтын, одан мәдени формалардың бүкіл байлығы шығатын, өзіндік психикалық
ілкі рәміз (прасимвол) тән. Шпенглердің мына метафоралық нақыл сөзі
белгілі: бұл “ ... ұлы мәдениеттердің әрбірі, кім бұл мәдениетке жататын
болса, тек соған әбден түсінікті, дүниені сезінудің құпия тіліне ие. Үнді
мәдениетін түсіну үшін, индустық жанға ие болу керек, оның негізінде
кеңістік пен уақытты ерекше сезіну – ал атап айтқанда – шексіздікке ұмтылыс
жатыр” [8] . Антикалық мәдениетте, О.Шпенглер, көрінетін шекара принципінде
негізделген апполондық жанды көреді. Гректер үшін көзбен көрінетін үш
өлшемді кеңістік бар болды.
О.Шпенглер, тарихи мәдени тип шектерінде мәдениет, басқалардан
ештеңені қабылдамай, оқшау өмір сүреді, сондықтан мәдени сұхбат мүмкін
емес деп пайымдады.
Батысеуропалық тарих философиясында гуманистік ойлармен қатар
антигуманистік, нәсілшілдік, астамшылдық көзқарастар да жалғаса берді.
Солардың арасында Ш.А.Гобиноның Адамдық нәсілдердің теңсіздігі туралы
тәжірибе еңбегін атап өткен жөн. Гегель мен Гердердегі тарихи прогресс
идеясын терістей отырып, Гобино өркениеттің басты факторына нәсіл
тазалығы деген жатады дейді. Оның ойы бойынша, нәсілдердің араласуы
өркениеттің құлдырауына әкеп соғады, ал мұның салдарына адамзаттың
азғындауың және бүкіл әлеуметтік жүйенің қарапайымдалуы жатады. Гобино
бойынша, қара және сары нәсілдер тек қиратушы факторлар болған және адамзат
өркендеуіне оң әсерін тигізген ақ нәсілді 10 өркениетті атап өтуге болады.
Гобино тіпті адамзаттың ортақ тарихи түп-тамырларын да бекерге шығарып,
қара нәсіл австралопитектерден, сары нәсіл синантроптардан, ал ақ нәсіл
кроманьон адамынан тараған дейді.
Әрине, осындай ашық нәсілшілдік пен еуропалықтық тарихишылдану батыстың
озық ойлы тарихшы философтары санатынан әділ сынға алынды. Батыстағы
гуманистік бағыттағы тарих философиясының қалыптасуына үлкен әсер еткен
мектеп – тарихтың жаңа кантшылдық концепциясы. Оның өкілдері И.Канттың
ізімен Тарихи таным қалай бола алады? деген сұрақты ашық қояды. Осы
мәселе төңірегінде табиғи-ғылым және гуманитарлық білімнің айырмашылығы
анық талданады.
Тарихи білімнің мүмкіндігі туралы батыстық тарих философиясында үш басты
шешімдерді атап өтуге болады: өмір философиясы мен экзистенциализмнің
интуитивизмі, экзистенциальдық аналитика мен болмыс герменевтикасы
(М.Хайдеггер), тарихи болмыс пен ойлау тепе-теңдігінің жаңа гегельшілдік
концепциясы (Кроте, Джинтиле және т.б.). Бұл ілімдер арнаулы талдауды қажет
етеді.
Қазіргі мәдени философиялық зерттеулерде тарихи-философиялық бағыттың
шектерінде жинақталған білімдердің маңызы зор болды. Олар Кант, Гегель,
Гумбольдтан бастау алады, бірақ бұл мектептің көрнекті өкілдері ретінде О.
Шпенглердің, А. Тойнбидің, К. Ясперстің, Н.Я. Данилевскийдің есімдерін атап
өткен жөн. ХХ ғасырдың бірінші бөлігінде батыстық мәдени антропология
шеңберінде мәдени-тарихи мектеп пен француздық “Анналдар мектебі”
қалыптасты.
Мәдени-тарихи мектепте, мәдени динамиканы инновацияларды қабылдап алу
және тарату арқылы мәдениеттердің өзара әсерінің нәтижесі ретінде
қарастыратын, диффузионизм бағыты дамиды. Этнограф Ф. Гребнермен, сол
немесе басқа мәдениетте пайда болатын, суға тасталған тастың толқыны сияқты
таралатын, түрлі тектегі мәдени формалардың “мәдениеттер айналымдары”
теориясы соларға сәйкес тұжырымдалды.
Мәдени-тарихи мектеп өз әдіснамасында неміс мәдени антропологиясының
бастаушысы В. Дильтейдің (1833 - 1911) “Рух туралы ғылымдар” пәндерінің
бір–бірімен принципиалды сәйкессіздігі туралы тезисіне сүйенеді. Мәдени
динамика мен өзгермелікті зерттеу үшін өте жасампаз болған “өмір
философиясы” категориясын В.Дильтей ұсынды. (Неокантшылдықта мәдениет
өзгермейтін “құндылықтар әлемі” ретінде көрініс табады, онымен В.Дильтей
мүлдем келіспейді). Мәдениеттанулық білім үшін келесі маңызды идеяға,
В.Дильтейдің “Түсіну - түсіндіру” дихотомиясы жатады: түсіну шындықты
интуитивтік игеру, ал түсіндіру – дискурсивті-логикалық амал ретінде
қарастырылады [9, ].
Француздық “Анналдар мектебі” (Ле Февр, М. Блок, қазір олардың ізбасары
М. Бродель және т.б.) адамзаттың әлеуметтік-мәдени тарихын зерттеудің
жүйелік–модельдік, типологиялық, кроссмәдени методтарын пайдаланды. Олардың
жетістігіне макротарихи құрылымдар мен оқиғаларды емес, ал “күнделікті
тарихтарды” - өмір салттарын, дәстүрлерді, әлем суреттемелерін, ментальдық
формаларын зерттеу жатады, этнографтардан ерекше, олар шаруа мәдениетін
емес, ал қалалық тұрғындар мәдениетін зерттейді. Соңғы уақытта “Анналдар
мектебі” әлеуметтік ғылымдар әдістеріне көбірек сүйеніп келеді.
Аннал француздық тарихи мектебі қоғам тарихындағы циклдердің сан алуан
түрлерін зерттеуге қомақты үлес қосты. Адамзат тарихындағы үш толқын -
аграрлық, индустриалды және постиндустриалды - идеясын американдық
футуролог Олвин Тоффлер негіздеді.
Орыс тарихшысы Ю.В. Яковец пікірінше, тарихи цикл идеясы жаңа емес.
Біздің дәуіріміз басталғанға дейінгі рим тарихшысы Полибийдің 40 томдық
жалпы тарихы және қытай тарихшысы Сыма Цяньнің тарихи жазбалары қоғам
тарихын айналым, циклдік қозғалыс ретінде қарастырды. Үлкен тарихи циклдер
идеясын біздің дәуіріміздің басында ортаазиялық тарихшы әл-Бируни ұсынды;
бірнеше ғасырдан соң осы идеяны Тунистен шыққан Ибн Халдун жалғастырды.
Қайта өрлеу кезеңінде тарихи процестегі цикл идеясын француз тарихшысы Дж.
Вико қарастырды, ал неміс философы әрі тарихшысы Иоганн Гердер ХVІІІ ғ.
аяғында жазылған Адамзат тарихының философиясына деген ойлар еңбегінде
тарихтың генетикалық бастамасы мен ғарыштық масштабтағы дәуірлер арасындағы
кезеңдік ауытқуларды айрықша зерттеді [10, ]. ХІХ ғасырдың екінші
жартысында К. Маркс пен Ф. Энгельс тарихи прогрестің түпкі негізі іспеттес
қоғамдық-экономикалық формациялардың кезеңдік ауысу идеясының негізін
қалады. Локальды өркениеттің мәдени-тарихи типі туралы идеяны 1869 жылдың
өзінде-ақ орыс тарихшысы Н.Я. Данилевский ұсынған болатын; бұл идея дами
түсіп, 1918 жылы О.Шпенглердің Еуропаның ақыры атты кітабында жарияланды.
С.А. Вайгачев пікіріне сүйенсек, қазіргі заманғы философия мен
әлеуметтануда Н.Я. Данилевскийдің аты О. Шпенглер, А. Тойнби, Ф. Нортроп,
А. Шубарт, П.А. Сорокин сынды ойшылдардың қатарында. Бірнеше еуропалық
тілге аударылған Ресей және Еуропа еңбегінің авторына, батыс Еуропа мен
Американың ең жоғарғы ғылыми шығарылымдарында көптеген мақалалар арналып
жазылды. 1964 жылы Н.Я. Данилевскийдің өркениетті салыстырмалы түрде
талқылаудың халықаралық қоғамына қосқан үлесі бағаланды, есесіне ғалым
мұрасының тағдыры өз отанында құрметке ие болмады. 1895 жылдан бері Н.Я.
Данилевскийдің осы атақты кітабы мен басқа да еңбектері Ресейде бір ретте
қайта басылып шықпады, ал оның аты ұмытылуға айналды [11]. Біздің
пікірімізше ғалымның түпкі ойы, мақсаты дұрыс, бірақ еңбектің жазылу
барысында ол нигилизмге, ұлтшылдыққа, ұлтжандылыққа көптеп салынып отырады,
сондықтанда кітаптың кейбір тұстарындағы ұлттық нигилизмге тән ойлар В.
Соловьев ойымен сәйкес келіп қалады. Ол адамзат өркениетінің тағдырын үш
әлемдік күш анықтайды, олар: Шығыс, Батыс және славяндық әлем – деген
болатын.
Біртұтас тарих идеясын және айналмалы тарихи формаларды К. Поппер ерекше
маңыздылықпен зерделеді. Бұл пікірді негіздеу үшін, адамдар тарихтың
мағынасын сұрағанда меңзеп тұрған, әуелі тарих ұғымы жайында айту қажет.
Осы кезге дейін мен де тарих туралы ешқандай түсініктің қажеті жоқ деп
айтып келдім. Бірақ қазір олай істеуге болмайды, өйткені менің түсіндіргім
келетіні, көптеген адамдардың айтып жүрген ұғымындағыдай тарих, болмайды,
және дәл осының өзі менің оның мағынасы жоқ деген тұжырымымның себептерінің
бірі болып отыр.
Көптеген адамдар тарих терминін қалай пайдаланып жүр? Бұл - Еуропа
тарихы деп емес, Еуропа тарихы бойынша кітап туралы айтқандағы тарих
термині түсінігі. Адамдар осы тарих түсінігімен мектепте де және
университетте де танысады. Олар тарих туралы кітаптарды оқиды, олар дүние
жүзі тарихы немесе адамзат тарихы атты кітаптардың не туралы екенін
біледі, және тарихқа азды, көпті анықталған деректер легі ретінде қарауға
дағдыланады, сондай-ақ осы деректер адамзат тарихын құрайтынына сенеді.
Бірақ та біз, деректер саласының шексіз бай екенін көреміз, сондай-ақ
мұнда іріктеу қажет болады. Біздің, өзіміздің қызығушылығымызға сәйкес,
біз, мысалы өнердің, тілдің, тамақ ішудің әдет-ғұрыптарының тарихын, немесе
тіпті бөртпе сүзектің тарихын жаза алар да едік. Әрине, осындай тарихтың,
бәрін қосқандағы ең болмаса біреуі де, адамзат тарихы бола алмайтыны анық.
Сондықтан да адамдар адамзат тарихы туралы айтқанда, Египеттің, Вавилонның,
Парсының, Македонның және Рим империясының т.б. тарихын, – тіпті біздің
кезімізге дейінгі тарих туралы айтады. Басқаша айтқанда, олар адамзат
тарихы туралы айтады, бірақ та шындығында олардың негізгі айтқысы келетіні,
және мектепте де оқитыны, саяси билік тарихы болып табылады [2, 326 б.].
К. Поппер айтқандай, адамзаттың бірегей тарихы жоқ, тек адамдар
өмірінің әр түрлі жәйттерімен байланысқан шексіз көптеген тарих бар, және
олардың арасында – саяси үкімет тарихы. Оны әдетте әлемдік дәрежеге
көтереді, бірақ мен, бұл кез келген байсалды адамзат дамуы тұжырымдамасына
тіл тигізу деп есептеймін. Мұндай ыңғай, ұрлық, тонау тарихын немесе
адамзат тарихын улау сияқты баяндаудан еш артық емес, өйткені саяси билік
тарихы басқа емес, халықаралық қылмыс және жаппай өлтіру тарихы сияқты
(оларды болдырмауға әрекет етуді қосқандағы). Осындай тарихты мектепте
оқытады және онда кейбір атақты баскесерлерді оның батыры етіп көрсетеді.
Шынайы адамзат тарихы сияқты, жалпыға бірдей тарихтың болмайтыны рас
па? Әдетте-жоқ. Менің пайымдауымша, дейді Поппер, бұл сұраққа әрбір
ізгілікті адамның және әсіресе әрбір христианшылдықтың жауабы осылай болуы
керек. Шынайы адамзат тарихы, егер ондай болатын болса, барлық адамдардың
тарихы болуы керек, ал ол – барлық адамзат үмітінің, күресінің және
азабының тарихы, өйткені кез келген адамның басқа, адамнан еш артықтығы
жоқ. Әрине, мұндай шынайы тарихтың жазылуы мүмкін емес. Біз бірдемеден
дерексіздендірілуіміз керек, бір нәрсені жаратпауымыз керек, сұрыптау
жасауымыз керек. Сөйтіп барып біз көптеген тарихқа келеміз және олардың
арасында – әдетте адамзат тарихы деп жарияланатын, халықаралық қылмыстар
мен жаппай өлтіру тарихына келеміз [2, 326 б.].
А. Дж. Тойнби (1899-1975) – ағылшын философы және тарихшысы. Ол оқшау
өркениеттер концепциясын адамзат тарихының тұтастығы идеясымен келістіруге
тырысады. О.Шпенглермен салыстырғанда, ол жалпыәлемдік тарихи процестің
мәнін теріске шығармайды, бірақ жекелеген оқшау өркениеттердің өмір сүруін
де мойындайды. Олардың типологиясын зерттеу бұл өркениеттердің қалыптасуы
мен өмір сүруінің ішкі заңдылықтарын анықтауға негізделуі тиіс. Оның
концепциясындағы тарихи процестің бөлінуінің негізгі бірлігі мәдениет емес,
өркениет болып табылады. Ол оны қоғамдық дамуға ықпал ететіндей
шығармашылық элитасы (зиялысы) бар қоғамның жағдайы ретінде түсінеді.
Б.з.д. ІІІ мыңжылдықта қалыптасқан алғашқы өркениеттер технология
саласындағы секірісті ғана білдірмейді, құрамында шығармашылық элитаның
“өркениетті” тобы бар таптық қоғамның құрылуын білдіреді. Өркениеттің өсуі
оның прогрессивті және қорытушы түрде өзіндік ішкі сара жолды анықтауымен
сипатталады, яғни діни сана мен мәдениеттің неғұрлым жоғары және күрделі
формаларына өтуді білдіреді. Ғалым “жоғары” діндер қатарына мыналарды
жатқызады: зороастризм, иудаизм, буддизм, христиандық және ислам.
Оқшау өркениеттердің типологиясының өлшемінің негізінде антропологиялық
сипаттама жатқызылады. А.Тойнбидің пікірінше, ”мәңгі адамның” төрт
универсалды белгілері болады: сана және өзіндік сана, өз еркін білдіруге
деген адами қабілет, қайырымдылық пен зұлымдықты ажырата білу, сана.
А.Тойнбидің тұжырымдауынша, оқшау өркениеттер – бұл әлеуметтік және табиғи
ортаның талабына деген жауап: табиғи- георафиялық орта адамзат
қауымдастығынан үнемі “жауап” талап етеді, ал тарихи көршілер тарапынан
төнген қауіп, діни кемсітушілік және т.б. әлеуметтік тұрғыдағы “талап”
болып табылады.
Өркениеттің тоқырауын Тойнби өзінің өткен жетістіктерін көшірумен ғана
айналысып шығармашылық шарасыз күй кешкен шығармашылық элитаның өз күшін
сарқумен байланыстырады. Бұл қоғамның барлық жағдайына зиянды әсерін
тигізеді. Мұның нәтижесінде өркениет өзінің ішкі бірлігі мен өзіндік бағыт
таңдау қабілетінен айрылды. Өркениеттің құлдырау фазасы үш кезеңнен тұрады:
өркениеттің тоқырауы, бұзылуы, жойылуы. Тоқырау мен жойылудың арасы
ғасырларға, тіпті мыңжылдықтарға созылуы мүмкін. Мысалы, мысырлық
өркениетте тоқырау б.з.д. XVІ ғасырда орын алса, ал оның жойылуы б.з. V
ғасырына сәйкес келеді. Екі мың жыл бойы ол “өмірдің тас болып қалған
өлімі” формасында өмір сүрді. Тоқыраудан кейін де ұзақ өмір сүретін
өркениеттерді белгілеу үшін А.Тойнби осы “тас болып қалған” өркениет
терминін қолданады. Мысыр екі мың жылға қатып қалса, ал Қытай мың жылға
тас болып қалған. Бұл өзге өркениеттерде де кездеседі.
А.Тойнби тарихта типологиялық тұрғыда ажыратылатын отыз алты өркениет
бар деп есептейді [12]. Ол өркениеттерді дамуы “толық іске асқан” және
“іске аспаған” (мысалы, христиандық несториандық, христиандық монофизиттік,
христиандық қиырбатыстық және т.б.) деп бөледі. Дамуы толық іске асқан
өркениеттердің өзі тәуелсіз және сателлиттер деп бөлінеді. Тәуелсіздердің
өзі мынадай өркениеттерге бөлінеді: өзгелермен байланысты емес (орта
американдық, андтық); өзгелерден туындамайтын (шумер-аккад, мысыр, эгей
және т.б.); өзгелерден туындайтын (сириялық, африкандық, православиелік-
христиандық және т.б.). Өркениеттердің көпшілігі адамзаттық прогрестің,
әлемдік тарихтың біртұтас ағынына қосылып кетеді.
А. Тойнби тарихшы ретінде салыстырмалы терең зерттеу жүргізе отырып, өз
бетінше әр қоғамға сипаттама беруге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz