Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарындағы аграрлық реформалау
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 3
КІРІСПЕ 4
1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК ЖӘНЕ ОҢТҮСТІК.ШЫҒЫС АЙМАҚТАРЫНДАҒЫ АГРАРЛЫҚ РЕФОРМАЛАУДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕМЕСІ, ТАРИХНАМА.СЫ МЕН ДЕРЕК КӨЗДЕРІ 15
1.1 Мәселенің теориялық.методологиялық негіздемесі 15
1.2 Аграрлық секторды зерттеудегі тұжырымдамалар, тарихнама мен дерек көздері 25
2 ОҢТҮСТІК ЖӘНЕ ОҢТҮСТІК.ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК АГРАРЛЫҚ САЯСАТ 43
2.1 Нарықтық қатынас жағдайында агроөнеркәсіп кешенінің даму тарихы мен әлемдік тәжірибе 43
2.2 Аграрлық реформаның ұйымдастырушылық.құқықтық заңнамалары.ның қалыптасуы 87
2.3 Аграрлық секторда шаруашылықты жүргізудің тетіктері 117
2.4 Аграрлық реформалаудағы серіктестіктер мен бірлестіктердің тарихи қағидалары мен құндылықтары 128
3 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДАҒЫ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУ 140
3.1 Жергілікті және қоғамдық мекемелердің құрылымдық жетілдірілуіндегі инновациялық үрдіс 140
3.2 Әлеуметтік . аграрлық реформалардағы сәйкестіктер 158
3.3 Қазақстанның ауыл шаруашылығын дамытудағы стратегиялық жоспарлаудың маңыздылығы 169
3.4 Ауыл шаруашылығының инженерлік саласын реформалау 176
4 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК ЖӘНЕ ОҢТҮСТІК.ШЫҒЫС АЙМАҚТАРЫНДАҒЫ АГРАРЛЫҚ РЕФОРМАЛАУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ НӘТИЖЕЛЕРІ 197
4.1 Реформалау барысында агроқұрылымдық жетілдірудегі қиғаштықтар мен мемлекеттік реттеу 197
4.2 Аграрлық секторды мемлекеттік қолдау мен қаржы.несие жүйесі 211
4.3 Қосалқы және жеке шаруашылықтардың қалыптасуы мен дамуы 239
4.4 Аграрлық реформалауда ауыл шаруашылық өндірістерін ұйымдастырудағы ұсыныстар 273
ҚОРЫТЫНДЫ 286
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 296
КІРІСПЕ 4
1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК ЖӘНЕ ОҢТҮСТІК.ШЫҒЫС АЙМАҚТАРЫНДАҒЫ АГРАРЛЫҚ РЕФОРМАЛАУДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕМЕСІ, ТАРИХНАМА.СЫ МЕН ДЕРЕК КӨЗДЕРІ 15
1.1 Мәселенің теориялық.методологиялық негіздемесі 15
1.2 Аграрлық секторды зерттеудегі тұжырымдамалар, тарихнама мен дерек көздері 25
2 ОҢТҮСТІК ЖӘНЕ ОҢТҮСТІК.ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК АГРАРЛЫҚ САЯСАТ 43
2.1 Нарықтық қатынас жағдайында агроөнеркәсіп кешенінің даму тарихы мен әлемдік тәжірибе 43
2.2 Аграрлық реформаның ұйымдастырушылық.құқықтық заңнамалары.ның қалыптасуы 87
2.3 Аграрлық секторда шаруашылықты жүргізудің тетіктері 117
2.4 Аграрлық реформалаудағы серіктестіктер мен бірлестіктердің тарихи қағидалары мен құндылықтары 128
3 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДАҒЫ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУ 140
3.1 Жергілікті және қоғамдық мекемелердің құрылымдық жетілдірілуіндегі инновациялық үрдіс 140
3.2 Әлеуметтік . аграрлық реформалардағы сәйкестіктер 158
3.3 Қазақстанның ауыл шаруашылығын дамытудағы стратегиялық жоспарлаудың маңыздылығы 169
3.4 Ауыл шаруашылығының инженерлік саласын реформалау 176
4 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК ЖӘНЕ ОҢТҮСТІК.ШЫҒЫС АЙМАҚТАРЫНДАҒЫ АГРАРЛЫҚ РЕФОРМАЛАУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ НӘТИЖЕЛЕРІ 197
4.1 Реформалау барысында агроқұрылымдық жетілдірудегі қиғаштықтар мен мемлекеттік реттеу 197
4.2 Аграрлық секторды мемлекеттік қолдау мен қаржы.несие жүйесі 211
4.3 Қосалқы және жеке шаруашылықтардың қалыптасуы мен дамуы 239
4.4 Аграрлық реформалауда ауыл шаруашылық өндірістерін ұйымдастырудағы ұсыныстар 273
ҚОРЫТЫНДЫ 286
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 296
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ауыл шаруашылығы саласы – ел экономикасының негізгі буыны, ежелден келе жатқан бар байлығымыздың бастауы. Халықтың әл-ауқатының жақсаруы негізінен әлеуметтік-экономикалық жағдайдың тұрақтануы және дамуымен тікелей байланысты. Осыған байланысты, қазіргі қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық жағдай ғылыми тұрғыда терең зерделеуді, саланы кешенді дамытудың жолдары туралы жан-жақты дәлелденген қорытындылар мен байыпты ғылыми тұжырымдар жасауды талап етеді.
Зерттеу жұмысында ғылыми тұрғыдан ауыл шаруашылығын кеңестік экономиканың кембағарлығынан көрген зардаптары мен тәуелсіздік дәуірінде Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарындағы ауыл шаруашылығының нарықтық қатынастарға бейімделуі мен аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы аграрлық реформалаудың нақтылығы қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған 2003 жылғы Жолдауында: «Біздің әлі де болса есею мен кемелдену кезеңінен өтуіміз керек. Қазақстандағы азаматтық қоғамның босағасын бекіте беруіміз керек. Бұл үшін агроөнеркәсіп кешенін түлете дамытып, ауылға (селоға) айрықша назар аударылуы, жеткен биігіміз бен жинақтаған тәжірибемізге сүйеніп, ауылдағы ағайындарымызға өмірдің жаңа сапасына жетуіне қол ұшын беретін уақыт туды», – деп көрсетеді [1]. Төл тарихымыздың күңгірт беттерін ашып, еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының жаңа, аршынды сапалық сатыға көтерілуіне қазақ елінің өткен кезеңін зерттеу, зерделеу бүгінгі күннің талабы. Себебі, тоталитарлық жүйенің идеологиялық ықпалынан арылуымен бірге тәуелсіздік идеологиясының әдістемелік негізінде тарихи дамудың ақиқат болмысын қалпына келтіру бағытында түбірлі жұмыстар атқарылды.
Сондықтан, Отандық тарих ғылымының өзектілігі – кеңестік тоталитарлық жүйенің идеологиялық ықпалынан арылуымен бірге тәуелсіздік идеологиясының әдістемелік негізінде тарихи дамудың ақиқат болмысын қалпына келтіруге бағытталуында. Соның бірі – аграрлық секторды реформалаудағы мемлекеттік саясат. Қазіргі қоғамның даму кезеңіндегі негізгі, әрі өзекті мәселелердің бірі болып отырған осы салада нарық қатынасын қалыптастыру, халықты отандық азық-түлік өндіру мен өнеркәсіпті шикізат өнімдерімен жеткілікті түрде қамтамасыз ету, өндірістің тиімділігін арттыру, бәсекелікке төтеп беретін өнім өндіру және әлемдегі экономикасы бәсекеге барынша қабілетті дамыған 50 елдің қатарына кіру стратегиясын іске асыру болып отыр. Ауыл шаруашылығында бірінші кезекте шаруашылықты жүргізу тетіктерін қалыптастыру және дамыту аса қажетті қозғаушы экономикалық күштің негізіне айналуда.
Мемлекеттің халық шаруашылығының барлық салаларының ішінде ауыл шаруашылығында біразға созылған экономикалық дағдарыстан шығуы бірте-бірте өз нәтижесін беріп келеді [2].
Зерттеу жұмысында ғылыми тұрғыдан ауыл шаруашылығын кеңестік экономиканың кембағарлығынан көрген зардаптары мен тәуелсіздік дәуірінде Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарындағы ауыл шаруашылығының нарықтық қатынастарға бейімделуі мен аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы аграрлық реформалаудың нақтылығы қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған 2003 жылғы Жолдауында: «Біздің әлі де болса есею мен кемелдену кезеңінен өтуіміз керек. Қазақстандағы азаматтық қоғамның босағасын бекіте беруіміз керек. Бұл үшін агроөнеркәсіп кешенін түлете дамытып, ауылға (селоға) айрықша назар аударылуы, жеткен биігіміз бен жинақтаған тәжірибемізге сүйеніп, ауылдағы ағайындарымызға өмірдің жаңа сапасына жетуіне қол ұшын беретін уақыт туды», – деп көрсетеді [1]. Төл тарихымыздың күңгірт беттерін ашып, еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының жаңа, аршынды сапалық сатыға көтерілуіне қазақ елінің өткен кезеңін зерттеу, зерделеу бүгінгі күннің талабы. Себебі, тоталитарлық жүйенің идеологиялық ықпалынан арылуымен бірге тәуелсіздік идеологиясының әдістемелік негізінде тарихи дамудың ақиқат болмысын қалпына келтіру бағытында түбірлі жұмыстар атқарылды.
Сондықтан, Отандық тарих ғылымының өзектілігі – кеңестік тоталитарлық жүйенің идеологиялық ықпалынан арылуымен бірге тәуелсіздік идеологиясының әдістемелік негізінде тарихи дамудың ақиқат болмысын қалпына келтіруге бағытталуында. Соның бірі – аграрлық секторды реформалаудағы мемлекеттік саясат. Қазіргі қоғамның даму кезеңіндегі негізгі, әрі өзекті мәселелердің бірі болып отырған осы салада нарық қатынасын қалыптастыру, халықты отандық азық-түлік өндіру мен өнеркәсіпті шикізат өнімдерімен жеткілікті түрде қамтамасыз ету, өндірістің тиімділігін арттыру, бәсекелікке төтеп беретін өнім өндіру және әлемдегі экономикасы бәсекеге барынша қабілетті дамыған 50 елдің қатарына кіру стратегиясын іске асыру болып отыр. Ауыл шаруашылығында бірінші кезекте шаруашылықты жүргізу тетіктерін қалыптастыру және дамыту аса қажетті қозғаушы экономикалық күштің негізіне айналуда.
Мемлекеттің халық шаруашылығының барлық салаларының ішінде ауыл шаруашылығында біразға созылған экономикалық дағдарыстан шығуы бірте-бірте өз нәтижесін беріп келеді [2].
1 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы // Ақиқат. – 2003. – № 5. – 4 - б.
2 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы // Оңтүстік Қазақстан. – 2008. – 9 ақпан.
3 Кара-Мурза С.Г. Советская цивилизация. От начала до Великой Победы. – М.: Издат.Эксимо, издательство Алгоритм, 2005. – 640 с.
4 Журавлев В.В. Методология исторической науки. Вчера. Сегодня. Завтра // Кентавр. – 1995. – №6. – 146 с.
5 Иванов В.В. Методология исторической науки. – М.: Высшая школа, 1985. – 168 б.
6 Спирин Л.М. Теория, методология и методика исследований по истории КПСС. – М.: Московский рабочий, 1992. – 192 с.
7 Директивы КПСС и Советского правительства по хозяйственным вопросам. 1917-57 г.г. Сборник документов. В 4-х томах. – М.: Госполитиздат, 1956. – Т. 1. – 1917-28. – 888 с.
8 Қазақ совет энциклопедиясы. – Алматы: Қазақ совет энциклопедиясы, 1972. – 648 б.
9 Трапезников С.П. Ленинизм и аграрно-крестьянский вопрос. В 2-х томах. –М.: Мысль, 1983. – Т. 1. – 567 с.
10 Поляков Ю.А. Как отразить многомерность истории //Новая и новейшая история. – 2003. – № 4. – С. 3-10.
11 Рузавин Г.И. Методология научного познания. М: ЮНИТИ – ДАНА. – 2005. – 287 с.
12 Шеуджен Э.А. Введение в методологию научного исследования. Майноп: Издат. Адыгейского государственного университета. – 2001. – 34 с.
13 Коллигвуд Р.Дж. Автобиография. – М.: 1980. – 219 с.
14 Румянцева М.Ф. Теория истории. – М.: «Аспект пресс», 2002. – 199 с.
15 Тош Д. Стремление к истине. Как овладеть мастерством историка: Пер. с англ. – М.: Весь мир, 2000. – 294 с.
16 Репина П.П., Зверева В.В., Параманова М.Ю. История исторического знания. – М.: Дрофа, 2004. – 288 с.
17 Смоленский Н.Н. Теория и методология историй. – М: Академия. –2007. – 272 с.
18 Куреньков И. Аграрный синдром. – Астана: «Елорда», 2001. – 286 с.
19 Мажитов С.Ф. Гуманитарный образ Казахстана в условиях мирового кризиса // Казахстан спектр. – 2009. – № 1. – С. 77-81.
20 Берденова К.А., Иманбердиева С.И. Аграрная политика тоталитарного государства как фактор кризисного состояния сельского хозяйства Казахстана. – Алматы: Ғылым, 1994. – 142 с.
21 Жолдасов С. Қазақстандағы ауыл шаруашылық кооперацияларының қарапайым түрлері ( ХХ ғасырдың 20-30 жылдары): т.ғ.д. ... автореф: 07.00.02. – Алматы, 2000. – 38 б.
22 Байтілен С.А. Кеңес мемлекетінің Қазақстандағы аграрлық саясаты: ауыл шаруашылындағы экстенсивті бағдар және дағдарыс (1965-1990): т.ғ.д. ... автореф: 07.00.02. – Алматы, 2000. – 36 б.
23 Байсарина Қ.Қ. Қазақстанда ауыл шаруашылығының дамуы: тарихы және сабақтары: т.ғ.д. ... автореф: 07.00.02. – Алматы, 2006. – 34 б.
24 Медеуов Т.Ж. Қазақстандағы колхоз кұрылысының соңғы кезеңі: дағдарыстан шығу жолдарын іздестіру төжірбиесі (1981-1991): т.ғ.к. .... автореф: 07.00.02. – Алматы, 1999. – 27 6.
25 Мұқатова О.Х. Историография аграрных преобразований в Казахстане (в конце ХIХ – ХХ вв): автореф ... д.и.н. – 07.00.09 – Алматы, 2000. – 50 б.
26 Берлибаев Б.Т. Проблемы развития производственных связей колхозов Казахстана в капитальном строительстве в 1971-1975 г.г. – Алма-Ата, 1991. – 231с.
27 Ташенев М.Ж. Рабочый класс Казахстана в 1960-1985 гг (на примере промышленности): автореф.... д.и.н: 07.00.02. – Екатеринбург, 1997. – 38 с.
28 Кондратьев Н.Д. План предвидения // Вопросы экономики. – 1992. –№ 3. – С. 15
29 Чаянов А.В. Основные идеи и формы организации
сельскохозяйственной кооперации. Избранные труды. – М.: Московский комсомолец, 1993. – 235 с.
30 Туган-Барановский М.И. Социальные основы кооперации. – М. – 1918. – 173 с.
31 Чаянов А.В. Основные идеи и формы организации
сельскохозяйственной кооперации. Избранные труды. – Московский комсомолец.- 1993.-102с.
32 Маркс К., Сочинения.. 2-е издание. – М., 1960. – Т. 7. – 453 с.
33 Маркс К, Энгельс Ф., Сочинения. 2-е издание. – М., 1984. – Т. 13. – 309с.
34 Ленин В.И. КПСС. – Москва, 1964. – Т.45 – С. 370-376.
35 Фортунатов А.Ф. Об изучении кооперации. Курсы по кооперации. – М., 1912. – Т.1. – С. 34.
36 Туган-Барановский М.И. Экономическая природа кооперативов и их классификации. 2-е издание. – М. – 1914. – 127 с.
37 Прокопович С.Н. Кооперативное движение в России. – Санкт-
Петербург, 1903. – 243 c.
38 Пажитнов К.А. История кооперативной мысли. – Петроград, 1918. –
231 с.
39 Кантор М. Основы кооперативной политики РКП (б). – М.: Госиздат. – 1926. – 84 c.
40 О кооперации. – М.: Молодая гвардия, 1927. – С. 95.
41 Балабанов М.С. Общее учение о кооперации. М. – 1928. – С. 34.
42 Карамзин М.Н. История государства Российского. – М., 1993. Т. 4. – С. 96.
43 Кулыжный А.Е. Сельскохозяйственная кооперация. 4-е издание. –М., 1918. – С. 96.
44 Конт О. Система позитивной политики. часть 1,2. Родоначальники позитивизма. – М., 1912. – Тетрадь. 3. – С. 75.
45 Лавров П. Социализм и борьба за существование. Философия и
социология. Изб. соч. в 2-хтомах. – М., 1965. – Т. 2. – С. 78.
46 Мечников Л.И. Цивилизация и великие исторические реки. – М., 1924. – 231с.
47 Спенсер Г. О природе кооперации. – М., 1923. – С. 111.
48 Кооперативы в агробизнесе. – Москва: ПРИЦ «Фермер», 1991. – С. 11.
49 Международный кооперативный альянс // Доклады и решения
Конгресса. – Алматы. – 1996. – 205 с.
50 Чаянов А.В. О сельскохозяйственной кооперации. – Саратов: Поволжское книжное издательство. – 1989. – 174 с.
51 Чернышевский Н.Г. Капитал и труд. – Москва: Мысль, 1987. – Т. 2 – 213 с.
52 Чупров А.И. Крестьянский вопрос статьи 1890-1908 г. – М., 1911. – 163с.
53 Макаров Н.П. Крестьянское хозяйство и его эволюция. – М., 1920. – 173 с.
54 Косинский В. А. Крестьянское и помещичье хозяйство. – М., 1906. – 175 с.
55 Маслов П.П. Теория развития народного хозяйства. – М., 1910. –126 с.
56 Челинцев А.Н. Русское сельское хозяйство перед революцией. – М., 1928. –190 с.
57 Роббинс Л. Эссе о природе и значении экономики как науки. 2-е издание. – Макмиллан: Лондон, 1935. – 125 с.
58 Ни Вадим. Анализ некоммерческого заонодательства Республики
// Казахстан: перспективы его развития. Международный центр некоммерческого права. – Алматы. – 2001. – С. 19-78.
59 Қалиев Г.А. Аграрная реформа в Казахстане: история, современность, перспективы. – Алматы: Бастау, 1998. – 120 с.
60 Бектұрғанов Ә.С. Қазақстан Республикасындағы жер құқық қатынастары: заң.ғ. д. ... автореф: 12.00.06. – Алматы, 1997. – 38 б.
61 Стамқұлов Ө.С., Стамқұлов Г.Ә. Жер құқығы. – Алматы, 2004. – 367 б.
62 Әбдікәрім Е. Жер меншігі құқығының негіздері: заң.ғ.к. ... автореф: 12.00.06. –Алматы. – 1997. – 27 б.
63 Әбжанов Х, Мәдени құрылыс «ақтаңдақтары» // Қазақ тарихы. – 1993. – № 3. – 12 6.
64 Абылхожин Ж.Б. Очерки социально-экономической историй Казахстана. – Алматы, 1977. – 288 с.
65 Алексеенко А.Н. Сельское население Казахстана: 1920-1990 гг. –Алматы, 1993. – 327 с.
66 Галиев А.Б. Социально-демографические процессы в много-национальном Казахстане (1917-1991 гг.): автореф .... д.и.н: 07.00.02. – Алматы, 1994. – 49 с.
67 Баймагамбетов С.З. Социально-культурное развитие Республики Казахстан (1980 - 2000 г.г.) исторический анализ: автореф.... д.и.н: 07.00.02. – Алматы, 2004. – 58 с.
68 Назарбаев Н.А. Ауыл шаруашылығын дамытудың жаңа кезеңі // Егемен Қазақстан. –Алматы. – 2005. – 1 ақпан.
69 Қозыбаев М. История и современность.– Алматы: Ғылым, 1991. – 254 с.
70 Расулов М. Экономические основы агробизнеса. – Алматы: Экономика, 1999. – 223 с.
71 Қалиев Г.А. Аграрные проблемы на рубеже веков. – Алматы: Казахстан, 2003. – 325 с.
72 Қонаев Д.А. От Сталина до Горбачева (В аспекте истории Казахстана) – Алматы: Санат, 1994. – 352 с.
73 Ауыл бойын тіктеп келеді // Егемен Қазақстан. – Алматы. – 2003. – 23 желтоқсан.
74 Село проблемасы жігерлі шешімін күтеді // Егемен Қазақстан. – Алматы. – 1992. – 19 маусым.
75 Аграрлық кешеннің алдындағы мақсаты айқын // Егемен Қазақстан. – Алматы. – 2009. – 21 сәуір
76 Назарбаев Н.Ә. Ішкі және сыртқы саясаттың 2003 ж. негізгі бағыттары туралы Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы // Егемен Қазақстан. – Алматы. – 2002. – 30 сәуір.
77 Абусейтова М. Қ. О проблеме источниковедения средневекового Казахстана // Отечественная история. – 1998. – № 17 – С. 41-44.
78 Байбатша Ә. Қазақ даласының ежелгі тарихы. – Алматы: Санат, 1998. – 196 б.
79 Қозыбаев М.К., Қозыбаев И.М. История Казахстана. – Алма-Ата: Казахстан - «Атамұра», 1992. – 224 с.
80 ҚРОММ. 279-қ., 1-т., 16-іс, 4-п.
81 ҚРОММ. 2270-қ., 1-т., 85-іс, 11-п.
82 ҚР ПМ. 5-Н қ., 1-т., 949-іс, 20-п.
83 ҚРОММ, 2199-қ., 1-т., 2451-іс, 42-п.
84 ҚР ПМ. 2199-қ., 1-т., 2834-іс, 18-п.
85 ҚРОММ. 2199-қ., 1-т., 2809-іс, 67-п
86 ҚР ПМ. 708-қ, 1-қ., 2988-іс, 2-п.
87 Нұрпейіс К, Аяганов Б. Жақсылықов Н. История Казахстана. – Алматы: Рауан, 1996. – 176 с.
88 Аубакиров Я.А. Социально-экономические преобразования в
сельском хозяйстве Казахстана. – Алма-Ата, 1984. – 252 с.
89 ҚР ПМ. 571-қ., 1-т., 944-іс, 19-20 – пп.
90 Қонаев Д.А. КОКП қазан (1965ж.) Пленумның қорытындысы және республикалық партия ұйымының міндеті // Казахстанская правда. –1984. – 22 қараша.
91 Башмачников В.Ф., Ершова И.И. и др. Пути аграрного возрождения. – Москва: Политиздат, 1991. – 255 с.
92 ҚР ПМ, 5-Н-қ., 1-т., 949-іс, 6-п.
93 ҚР ПМ, 7-қ., 1-т., 400-іс, 6-п.
94 ҚР ПМ, 7-қ., 1-т., 400-іс, 124-125 – пп.
95 Есиркепов Т.А. Асаинова Б.Б. Становление многообразия форм собственности и хозяйствования в аграрном секторе в условиях перехода к рынку. – Алматы, 1998. – 224 с.
96 Оспанов М.Т., Аутов P.P., Ертазин X. Агробизнес теориясы мен тәжірибесі. – Алматы, 1997. – 269 бет.
97 ҚР ПМ, 7-қ., 1-т., 486-іс, 15- п.
98 Заң «Жалға беру туралы» 1990 ақпан // Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы. – № 10, 87- құжат.
99 Заң «Шаруа қожалықтары туралы» 1991 маусым // Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы. – № 28. – 384 құжат.
100 Заң «Жер реформасы туралы» 28 маусым 1991 жыл // Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы. – № 729-ХII.
101 Заң «Жер салығы туралы» 17 желтоқсан 1991 жыл // Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы. – № 28, 386- құжат.
102 ҚР ПМ, 5-Н-қ., 1-т., 953-іс, 2-п.
103 ҚР ПМ, 7-қ., 1-т., 488-іс, 3-п.
104 Сагадиев К. Реформа: аналитический взгляд (статьи, записки, выступления, интервью). – Алматы: Кайнар, 1990. – 154 с.
105 Ельбисинов С.Х. Экономические предпосылки и мето-дологические основы приватизации и разгосударствления. – Алматы: ИРК. КазГУ, 1995. – 55 с.
106 ҚР ПМ, 7- қ., 2-т., 83-іс, 9-п.
107 Кемел М. Нарыққа өту кезеңіндегі Қазақстан ауылшаруашылық
кәсіпорындарының қалыптасуы мен дамуы. – Алматы. – 1998 . – 140 б.
108 ҚР ПМ, 7-қ., 1-т., 486-іс, 113- п.
109 Куватов Р.Ю., Омаров О.О., Маликов А.М. АПК: новые условия хозяйстовования. – Алма-Ата: Кайнар, 1991. – 166 с.
110 Куватов Р.Ю. Повышение эфективности АПК. – Алма-Ата: Кайнар, 1987. – 300 с.
111 Жолдасов С. Шежірелі Оңтүстік (көне заманнан бүгінге дейін). – Алматы. : ҚАЗақпарат, 2002. – 234 б.
112 Буркадзе В. «Основные направления реформ в аграрном секторе Грузии» // Международные сельскохозяйства. – 1997. – № 2. – С. 16-17.
113 Орузбаев А.У. и др. «Проблемы реформирования аграрного сектора в переходный период». Материалы международной научно – практической конференции «Управление региональной экономикой и подготовка специалистов: взгляд в ХХI век». – Шымкент: Академии «Улагат». – 16 – 17 мая 2003. – Шымкент: Академия «Улагат», 2003г. – С. 241-246
114 Свободин В.А. «Эволюция форм собственности и хозяйствования» // Экономика сельского хозяйства и перерабатывающих предприятий. – 1991. – № 11. – С. 8-12.
115 «Ауыл шарушылық жерлерін жекешелендіру» туралы заң // Егемен Қазақстан. – 1992. – 9 шілде.
116 «Жеке меншік (жанұялық) кәсіпкерлік» туралы заң // Егемен Қазақстан. – 1992. – 18 қаңтар.
117 «Шаруа қожалығы және жеке меншік еңбек қызметі» туралы заң // Егемен Қазақстан. – 1992. – 15 қаңтар.
118 «Ауылдың ауылшаруашылық кооперативтік серіктестіктері» туралы Латвия мемлекетінің министрлер кеңесінің қаулысы // Ақпараттар жүйесі «Юрист». – 1992. – 26 қазан.
119 «Кәсіпорынды жекешелендіру сүт өндіру» туралы заң // Егемен Қазақстан. – 1992. – 16 қаңтар.
120 «Агросервис кәсіпорындарда меншікті жекешелендіру» туралы заң 16 қаңтар. – 1993. – 30 наурыз.
121 «РКФСР жер реформасындағы кезек күттірмейтін мәселелерді іске асыру» туралы заң // Ақпараттар жүйесі «Юрист». – 1991. – 27 желтоқсан.
122 Программа привтизации и реструктуризации гасударственной собственности в Республике Казахстан на 1996-1998 годы // Деловая неделя. – 1996. – 17 мая.
123 ҚРОММ, 2270-қ., 1-т., 271-іс, 142-п.
124 ОҚОММ, 897-қ., 1-т., 72-іс, 54-п.
125 ОҚОММ, 897-қ., 1-т., 400-іс, 12-п.
126 Балапанов Ж. және т.б. Агроөнеркәсіп кешенін ұйымдастыру және оның нарықтық инфрақұрылымының дамуы. – Алматы: Республикалық Баспа кабинеті, 1994. – 107 б.
127 Жатқанбаев Е.Б. Аралас экономика негіздері. – Алматы: Қаржы-қаражат, 1996. – 966 б.
128 Административно-территориальное деление 1 января 2005 // Алматы облыстық статистикалық басқармасы. – Талдықорған. – 2005. – 15-18. – бб.
129 Статистический ежегодник // Алматы облыстық статистикалық басқармасы. – Алматы. – 2002. – 10-19. – бб.
130 Краткие итоги социально-экономического развития Алматинской облости // Департамент статистики Алматинской облости. – Талдыкорган. – 2008. – С. 5-6.
131 Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы (Статистикалық жинақ ). – Алматы: Статкомитет, 1997. – 120 б.
132 АОММ. 448-қ., 8-т., 640-іс, 2- п.
133 Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы (Статистикалық жинақ ). – Алматы: Статкомитет, 1998. – 145 б.
134 Ауыл шаруашылық санағының алдын-ала қорытындылары // Алматы облысының статистикалық департаменті. – Талдықорған. – 2007. – 107 б.
135 Ауыл шаруашылығының негізгі көрсеткіштері маусым 2008 // Оңтүстік Қазақстан облысының статистикалық басқармасы. – Шымкент. – 2008. – 150 б.
136 Ауыл, орман және балық шруашылығы // Жамбыл облысының статистикалық департаменті. – Тараз. – 2009. – 73 б.
137 ҚР ПМ, 5-Н-қ., 1-т., 953-іс, 27- п.
138 Ауыл, орман және балық шруашылығы // Қазақстан Республикасының статистикалық агенттігі. – Алматы. – 2000. – 73 б.
139 Ауыл, орман және балық шруашылығы // Оңтүстік Қазақстан облысының статистикалық басқармасы (Статистикалық жинақ 2002). – Шымкент. – 2005. – 73 б.
140 Pay A. Комплексное развитие экономики региона и проблемы
адаптации ее к рынку: автореф ... к. и. н: 07.00.02. – Алматы. – 1998. – 26 с.
141 Ауыл, орман және балық шаруашылығы. (Статистикалық жинақ ) // Қазақстан Республикасының статистикалық агенттігі. – Алматы. – 2001.– 171 б.
142 Ауыл, орман және балық шаруашылығы. (Статистикалық жинақ ) // Қазақстан Республикасының статистикалық агенттігі. – Алматы. – 1999. – 125. – 47-50 - бб.
143 Байтілен С.А Қазақстан ауыл шаруашылығындағы тоқырау. – Тараз. – 1999. – 125 б.
144 Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық дамуы // Оңтүстік Қазақстан облысының статистикалық басқармасы (Статистикалық жинақ қаңтар 2008). – Шымкент. – 2008. – 180 б.
145 Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл, орман және балық шаруашылығы // Оңтүстік Қазақстан облысының статистикалық басқармасы. – Шымкент. – 2004. – 189 б.
146 Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы (қысқаша статистикалық анықтама). Қазақстан Республикасының статистикалық агенттігі. – Алматы. – 2005. – 75 б.
147 Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл, орман және балық шаруашылығы // Оңтүстік Қазақстан облысының статистикалық басқармасы. – 2005. – 189 б.
148 Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы (қысқаша статистикалық анықтама). Қазақстан Республикасының статистикалық агенттігі. – Алматы. – 2004 қаңтар-маусым. – 75 б.
149 Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы (қысқаша статистикалық анықтама). Қазақстан Республикасының статистикалық агенттігі. – Алматы. – 2005 қаңтар-қазан. – 79 б.
150 Ауыл халқының орташа жылдық саны // Оңтүстік Қазақстан облысының статистикалық басқармасы (Статистикалық жинақ 2002). – Шымкент. – 2008. – 73 б.
151 Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл, орман және балық шаруашылығы // Оңтүстік Қазақстан облысының статистикалық басқармасы. – Шымкент. – 2005. – 189 б.
152 Ауыл шаруашылық өндірісінің негізгі көрсеткіші // Оңтүстік Қазақстан облысының статистикалық басқармасы. – Шымкент. – 1999. – 119 б.
153 Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік экономикалық дамуы. 2004 маусым // Оңтүстік Қазақстан облысының статистикалық басқармасы. – Шымкент. – 2004. – 56 б.
154 Ауыл шаруашылық өндірісінің негізгі көрсеткіші // Оңтүстік Қазақстан облысының статистикалық басқармасы. – Шымкент. – 2000. – 189 б.
155 Есиркепов Т. Модели и вывески можно сменить // Казахстан:
Экономика и жизнь. – 1995. – № 7. – С. 21-25.
156 Кәрібжанов Ж. Нарық шайқалуды ұмытпайды // Егемен Қазақстан. –1994. – 27 желтоқсан.
157 ҚОММ, 367-қ., 1-т., 28-іс, 141-л
158 ҚОММ, 585-қ., 1-т., 8033-іс, 68-п.
159 ЖОММ, 399-қ., 5-т., 2306-іс, 1-п.
160 ЖОММ, 851-қ., 4-т., 1165-іс, 2-п.
161 Социально-экономическое положение Алматинской области в январе-декабре 1998 года // Алматинское областное управление статистики. – Алматы, 1998. – 200 с.
162 Григорук В.В., Григорук А.В. Роль государства в развитии сельского хозяйства // Проблемы агрорынка. – 1998. – № 3. – С. 9-12
163 ҚОММ, 589-қ., 1-т., 2813-іс, 28-п.
164 Дузельбаев Г.Б. Основные направления реформирования АПК РК // Саясат. – 1998г. – N8. – С 21-25.
165 Баетов М.Т. Қараубаев А.С. Место и роль коопераций в многоукладной экономике // Деловой мир Казахстана. – 1998. – № 6. – с - 7.
166 Қазақстан Республикасының Президентінің «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін» атты Жолдауы // Оңтүстік Қазақстан. – Шымкент. – 2004. – 25 наурыз.
167 Самуэльсон П. Экономика. – Москва: «Алган», 1983. – Т. 1. – 253 с.
168 Башмачников В.Ф., Ершова И.И. и др. Пути аграрного возрождения. – Москва: Политиздат, 1991. – 255 с.
169 ҚР ПМ. 5-Н-қ., 1-т., 958-іс., 10-118 – пп.
170 ҚОММ. 585-қ., 1-т., 8033-іс, 68-п.
171 Назарбаев Н.Ә. Конституция — кемел келешектің кепілі // Егемен Қазақстан 2002 ж. 30 тамыз.
172 Чаянов А.В. Основные идеи и формы организации сельскохозяйственной кооперации. – Москва: Наука, 1991. – 34 с.
173 Закон Республики Казахстан «О товариществах с ограниченной и
дополнительной ответственностью». 1998 г. 22 апреля // База данных «Параграф». – 1998. – № 220-I.
174 Закон Республики Казахстан «О банках и банковской
деятельности». № 2444. 1995 г. 31 августа // База данных «Параграф». – 1995. – № 15-16. – ст. 106.
175 Закон Республики Казахстан «О кредитных товариществах». № 244. 2003 г. 2 апреля // База данных «Юрист». – 2003. – № 21. – ст. 201.
176 «Ауылды жерлердегі тауар өндірушілер мен тұрғындарға қызмет
көрсетуді жақсарту жөніндегі шаралар туралы» Қазақстан Республикасының
Президентінің Жарлығы // Егемен Қазақстан. – 1993. – 13 қараша.
177 ЖОММ. 399-қ., 5-т., 2306-іс, 28-п.
178 ҚОММ. 585-қ., 1-т., 8033-іс, 68-п.
179 Закон Республики Казахстан «О сельской потребительской кооперации в Республике Казахстан». 1999 г. 21 июля // База данных «Юрист». – 1999. – № 2. – ст. 27.
180 Закон Казахской ССР «О потребительской кооперации в Казахской ССР». № 57. 1990 г. 20 декабря // База данных «Юрист». – 1990. – № 5. – ст. 15.
181 ҚРОММ. 2199-қ., 1-т, 2909-іс, 65-67. – пп.
182 Азиатский банк развития. Отчет «Институциональное развитие и реформа политики, направленные на совершенствование управления водными ресурсами» // 2000. – Сентябрь. - С. 17.
183 Молдашев А.Б. Развитие интеграции в агропромышленном
комплексе. – Алматы. – 2000. – 201 с.
184 ҚРПМ. 5-Н., 1-т., 958-іс., 21 п.
185 Программа разгосударствления и приватизации государственной
собетвенности в Казахской ССР на 1991-1992 годы (1-й этап) Постановление Президента Казахской ССР. – 1990. – 12 сентября // База данных «Юрист». – № 23. – ст. 37.
186 Закон Казахской ССР «О собственности в Казахской ССР». №3. 1990 г. 12 декабря // База данных «Юрист». – 1990.– № 12. – ст. 27.
187 Закон Казахской ССР «О крестьянском хозяйстве в Казахской
ССР». № 267. 1990. 21 марта // База данных «Юрист». – 1990.– № 32. – ст. 24.
188 Закон Казахской ССР «О предприятиях». № 127. 1991г.– 13 февраля // База данных «Юрист». – 1991.– № 2. – ст. 34.
189 Закон Казахской ССР «О хозяйственных товариществах и
акционерных обществах». – 1990. – 12 декабря // База данных «Юрист». – № 5. – ст. 14.
190 Заң «Жер реформасы туралы» 28 маусым 1991 жыл // Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы. – № 730-ХII.
191 Постановление Госкомитета Казахской ССР по госимуществу. № 101. 1991 г. 1 августа // База данных «Параграф». . – 1991. – № 330-ХII.
192 ҚР ПМ, 5-Н-қ., 1-т., 953-іс, 2-п.
193 Указ Президента Республики Казахстан «О неотложных мерах по
приватизации имущества государственных сельскохозяйственных, перерабатывающих и обслуживающих предприятий агропромышленного комплекса». 1992. 12 февраля // База данных «Юрист». – № 4. – ст. 16.
194 Указ Президента Республики Казахстан «О национальной
программе разгосударствления и приватизации в Республике Казахстан на 1993-1995 гг. (II этап)». 1993 г. 5 марта // База данных «Юрист». – 1993. – № 4. – ст. 14.
195 Постановление Кабинета Министров Республики Казахстан № 633
от 20 июля 1993 r. no реализации Указа Президента Республики Казахстан «О дополнительных мерах по приватизации государственных сельскохозяй-ственных, заготовительных, перерабатывающих и обслуживающих предприятий АПК» // САПП. – 1993. – № 14 – ст 256.
196 Закон Республики Казахстан «О внесении изменений и
дополнений к Законам «О разгосударствлении и приватизации» № 157. 1993 г. 12 апреля // База данных «Юрист». – 1993. – № 45. – ст. 216.
197 «Об особенностях приватизации имущества государственных сельскохозяйственных предприятий». № 134. 1993 г. 21 октября // База данных «Юрист». – 1993. – № 8. – ст. 111.
198 Сыдыкбаева Г.У. Развитиесоциальной сферы села // Проблемы агрорынка. – 2000. – № 10. – 119 с.
199 Нысанбаев С.Н. Проблемы занятости в республике Казахстан: Учебное пособие. – Алматы: Қазақ университеті, 2000. – 54 с.
200 Указ Президента Республики Казахстан от 9 марта 1994 года «О
передаче части имущества совхозов в собственность директоров». № 127. 1994 г. 9 марта // База данных «Юрист». – 1994.– № 8. – ст. 76.
201 Постановление Кабинета Министров Республики Казахстан от 24
февраля 1994 г «О продаже государственных сельскохозяйственных предприятий в частную собственность граждан». № 123. 1994 г. 24 февраля // База данных «Юрист». – 1994. – № 25. – ст. 31.
202 Жекешелендіру (Қазақстанда жекшелендіруге қатысты құжаттар мен материалдар). – Алматы: Атамұра, 1994. – 76 б.
203 Постановление Кабинета Министров Республики Казахстан «Об утверждении порядке уступки права на земельную долю (пай) при приватизации госсельхозпредприятий» 10 июня 1994 г // СААП. – 1994. – № 26. – ст 274.
204 Постановление Кабинета Министров Республики Казахстан «Об утверждении порядке купли-продажи гражданами и юридическими лицами Республики Казахстан, права пожизненного наследуемого владения, права пользования либо аренды земельных участков» 14 июня 1994 г // ФИВ. – 1994. – № 25. – ст 264.
205 Постановление Кабинета Министров Республики Казахстан «О порядке создания иммиграционного земельного фонда» 2 август 1994 г // ФИВ. – 1994. – № 5. – ст 64.
206 Постановление Кабинета Министров Республики Казахстан «О
порядке создания и распределения специального земельного фонда» 30 октября 1996 г. Постановление Кабинета Министров Республики Казахстан «О порядке определения земельной доли» № 283. 1996 г. 30 октября // База данных «Юрист». – 1996. – № 122. – ст. 17.
207 Постановление Правительства Республики Казахстан «Об
утверждении норм предоставления земельных участков гражданам и юридическим лицам» (8 апреля 1996 г.) // СААП РК. – 1996. – № 15. – ст 124.
208 Постановление Правительства Республики Казахстан «О выдаче
гражданам и юридическим лицам актов на право собетвенности на земельный участок, право постоянного землепользования» (8 апреля 1996 г) // СААП РК. – 1996. – № 15. – ст 224.
209 Постановление Правительства Республики Казахстан «Об утверждении порядка залога земельных участков и прав землепользования в обеспечение ипотечных кредитов» (6 июня 1996 г) // СААП РК. – 1996. – № 16. – ст 196.
210 Ашимбаев Т. А. Экономика Казахстана на пути к рынку. – Алматы: Изд. «Казахстан», 1994. – 168 с.
211 Мажитов С.Ф. Проблемы истории, теория и историография народно-освободительного движения ХVIII – начала ХХ вв. в Казахстане. – Алматы. – 2007. – 350 с.
212 Кемел М. Қазақстанның аграрлық секторында меншікті
реформалау: әлемдік тәжірибе, құқықтық мәселелер, бүгінгі жағдай проблемалары. – Алматы: Әл-Фараби баспасы, 1998. – 244 бет.
213 Смит А. Исследования о природе и причинах богатства народов. – М.: Экгаз, 1962. – 122 с.
214 Куреньков И. Аграрный синдром. – Астана: Елорда, 2001. – 286 с.
215 Назарбаев Н.А. Доклад на сессии Верховного Совета Казахской
ССР // Казахстанская правда. – 1991. – 29 июня.
216 Глущецкий А.А. Кооперация: роль в современной экономике. – Москва, 1991. – 153 с.
217 Назарбаев Н.А. Речь на совещании глав областных
администрации, республиканских министерств и ведомств // Казахстанская правда. – 1993. – 5 марта.
218 Указ Президента Республики Казахстан «О мерах по активизации
работы по разгосударствлению и приватизации собственности в отраслях материального производства». № 209. 1992 г. 19 апреля // База данных «Юрист». – 1992. – № 2. – ст. 34.
219 Жолдасов С. Қазақстанның оңтүстік өңірінің тарихы. – Алматы: Үшқиян, 2009. – 414 б.
220 ҚРОММ, 30-қ., 1-т., 53-іс, 142-п.
221 ҚРОММ, 279-қ., 3-т., 6-іс, 28-п.
222 ОҚО ММ 879-қ., 1-т., 400-іс., 32-п.
223 ҚРОММ, 2119-қ., 1-т., 2834-іс, 52-п.
224 ҚР ПМ. 5-Н-қ., 1-т., 953-іс., 20-п.
225 ОҚО ММ 879-қ., 1-т., 62-іс., 130-п.
226 ҚРОММ, 2270-қ., 1-т., 24-іс, 47-п.
227 Кемел М. Нарыққа өту кезеңіндегі Қазақстан ауылшаруашылық
кәсіпорындарының қалыптасуы мен дамуы. – Алматы, 1998. – 140 б.
228 Есиркепов Т., Кемел М. Становленвие организационн-правовых форм сельскохозяйственных предприятий в условиях перехода к рыночным отношениям. – Алматы, 1998. – 118 с.
229 ХХХIII Конгресс Международного кооперативного альянса //
Доклады и решения. – Алматы. – 1999. – 46 с.
230 ҚРОММ. 5-қ., 3-т., 6-іс., 32-п.
231 Кооперативы и глобализация экономики // Послание Международного кооперативного альянса по случаю 76-го международного дня кооперации. – 1998. – 4 июля.
232 Основные направления работы потребительской кооперации в
условиях перехода к рыночным отношениям. – М: Центросоюз, 1991. – 72с.
233 Абова Т. Организация и деятельность кооперативов: правовой аспект. – Москва: Институт государства и права Академии наук СССР. – 1991.– 173 с.
234 Задачи в области предпринимательской деятельности и развития в 90-е годы. (Обзор) // Генеральная Ассамблея ООК Е/1992/ 40.- 293. с.
235 От плана к рынку: Отчет о мировом развитии. Вашингтон м/н банк реконструкции и развития // Всемирный банк. – 1996. – 313 с.
236 Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы 1 қаңтар 2000 (қысқаша статистикалық анықтама) // Қазақстан Республикасының статистикалық агенттігі. – Алматы. – 2000. – 75 б.
237 От плана к рынку: Отчет о мировом развитии. Вашингтон м/н банк реконструкции и развития // Всемирный банк.-1996.- 313с.
238 Курмангалиев К.К. Проблемы развития социальной сферы // Экономика Казахстана на пороге XXI века. – Алматы: Экономика, 1998. – 365с.
239 Статистический ежегодник // Агенство Республики Казахстан по статистике. – Астана. – 2007. – 531 с.
240 Жамбыл облысының мал өнімдерінің өндірісі (3-сериясы) //Жамбыл облысының статистикалық департаменті. – Тараз. – 2008. – 48 б.
241 «ҚР жергілікті басқару туралы заңы» № 307. 1993 ж. 13 ақпан // «Юрист» ақпараттар жүйесі. – 1993. – № 12. – 134- құжат.
242 Қазақстан Республикасының Президентінің «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» атты Жолдауы // Егемен Қазақстан. – 2005. – 18 ақпан.
243 Маниторинг развития ауыла (села) Алматинской облости //Департамент статистики по Алматинской области. – 2007. – 86 с.
244 Алматы облыстык ауыл шаруашылық департаментінің мәліметтері 1985-1997 жылдардағы Алматы облысының ауыл шаруашылығы // Статистикалық жинақ. – Алматы.: Алматы облыстық статистикалық басқармасы. – 1998. – 155 б.
245 ҚР ПМ. 5-Н-қ., 1-т., 953-іс., 25-п.
246 Калиев Г. А., Мадиев Г.Р., Сартаков Н.М. и др. Классификация форм хозяйствования // Проблемы агрорынка. – 1998. – № 2. – C. 13.
247 Статистический ежегодник Казахстана (Статистический сборник)
Алматы: Нац. Агентство. – 1997. – 298 с.
248 Указ Президента РК. О неотложных мерах по приватизации имушества государственных сельскохозяйственных предприятий АПК: // Казахстанская правда. – 1992. – 11 февраля.
249 Указ Президента РК. О неотложных мерах по приватизации имушества государственных сельскохозяйственных предприятий // Казахстанская правда. – 1991. – 30 августа.
250 Агентство Республики Казахстан по статистике // Краткий
статистический ежегодник. – Алматы. – 2003. – 87 с.
251 Гражданский Кодекс Республики Казахстан. – Алматы: Дәнекер, 2000. – 65 с.
252 Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы. Ауыл шаруашылығы // Қысқаша статистикалық анықтама 2004 жылдың қаңтары. – Алматы. – 2004. 21-22 - бб.
253 Алматы облысының шаруа (фермер) қожалықтарының дамуы (статистикалық жинақ) 2008 // Алматы облысының статистикалық Департаменті. – Алматы. – 2009. – 80 б.
254 Вильям Петти, Адам Смит, Давид Рикардо, Джон Мейнард Кейнс, Милтон Фридман. Классика экономической мысли. – М: «ЭКСМО-ПРЕСС», 2000. – С. 79-89.
255 Қазақстан Республикасының Президентінің «Елдегі жағдай, ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары» атты Жолдауы // Егемен Қазақстан. – Алматы. – 1998. – 10 қазан.
256 Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы № 273 «Мемлекеттік басқару жүйесін жаңарту жөніндегі шаралар туралы» // Егемен Қазақстан. – 2007. – 13 қаңтар.
257 Қазақстан Республикасының Президентінің халыққа Жолдауы «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» атты Жолдауы // Егемен Қазақстан. – 2005. – 18 ақпан.
258 ҚРОММ, 2270-қ., 1-т., 271-іс, 142-п.
259 Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру қаңтар-мамыр 2004 // Қысқаша статистикалық анықтама. – Алматы. – 2004. 20 б.
260 ҚРОММ, 2270-қ., 1-т., 270-іс, 11-п.
261 ЖОММ, 399-қ., 5-т., 2306-іс, 11-п.
262 Региональный статический ежегодник Казахстана 1997-2000 гг. – Алматы. – 2001. – 224 с.
263 ОҚОММ, 897-қ., 1-т., 72-іс, 139-п.
264 ЖОММ, 150-қ., 1-т., 258-іс, 21-п.
265 ЖОММ, 427-қ., 1-т., 7-іс, 5-14 -п.п.
266 Кемел М. Условия и направления развития сельско-хозяйственной кооперации // Университет «Туран», Современное развитие: источники, движущие силы и формы разрешения противоречий, Материалы международной научной конференции, 30 ноября-1 декабря 2001 г. часть 2. – Алматы. – Университет «Туран». – 2001. – 245 с.
267 ЖОММ, 150-қ., 1-т., 455-іс, 5-п.
268 Основные показатели по сельскому хозяйству // Статистический ежегодник. – Астана. – 2007. – С. 516.
269 ЖОММ, 150-қ., 1-т., 313-іс, 7-п.
270 Жамбыл облысының мал мен құс саны қаңтар 2009 // Жамбыл облысының статистикалық Департаменті. – Тараз. – 2009. – 35 б.
271 Жексенбин Б.Б. Дағдарысқа қарсы тұрар күш бар // Ақ жол. – 2009. – 16 сәуір.
272 ҚОММ, 367-қ., 1-т., 29-іс, 5-п.
273 ҚОММ, 589-қ., 1-т., 2794-іс, 9-п.
274 Шаруашылық санаттары бойынша санаққа алынған субъектілер саны //Қызылорда облысының статистика басқармасы. – Қызылорда. – 2007. – 300 б.
275 Құл-Мұхаммед. М. Сыр еліндегі серпіліс // Сыр бойы. – 2008. – 13 ақпан.
276 Кәсіпорындар мен шаруа қожалықтарының инфрақұрылымдары // //Қызылорда облысының статистика басқармасы. – Қызылорда. – 2007. – 17 б.
277 Ауыл шаруашылығының негізгі көрсеткіштері маусым 2008 // Оңтүстік Қазақстан облысының статистика басқармасы. – Шымкент. – 2008. – 150 б.
278 Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық дамуы // Оңтүстік Қазақстан олбысының статистика басқармасы. – Шымкент. – 2008. – 163 б.
279 Ауыл шаруашылығы қаңтар 2008 // Оңтүстік Қазақстан облысының статистика басқармасы. – Шымкент. – 2008. – 163 б.
280 Мал шаруашылығының өндірілген өнімі // Оңтүстік Қазақстан олбысының статистика басқармасы. – Шымкент. – 2008. – 150 б.
281 Основные социально-экономические покозатели развития регионов Республики Казахстан // Статистический ежегодник. – Астана. – 2007. – С.13.
282 ЖОММ, 150-қ., 1-т., 256-іс, 4-п.
283 ЖОММ, 150-қ., 1-т., 455-іс, 9-п.
284 ЖОММ, 150-қ., 1-т., 455-іс, 11-п.
285 Жамбыл облысының ауыл шаруашылығы 1991-2001 жж. – Тараз. – 2001. – 191 б.
286 Основные социально-экономические покозатели развития регионов Республики Казахстан // Статистический ежегодник. – Алматы. – 2002. – 130 б.
287 2008 жылғы ауыл шаруашылық өнімдерінің жалпы түсімі // Жамбыл облысының статистикалық Департаменті. – Тараз. – 2009. – 73 б.
288 Назарбаев Н.А. Выступление на совещании по проблемам
агропромышленного комплекса с участием заместителей правительств и министров сельского хозяйства Азербайджана, Армении, Белорусии, Грузии, Казахстана, Кыргызстана, Молдовы, Российской Федерации, Таджикистана, Узбекистана и Украины // Казахстанская правда. – 1993. – 30 марта.
289 АОММ. 448-қ., 8-т., 640-іс, 7- п.
290 ЖОММ, 150-қ., 1-т., 313-іс, 10-п.
291 Ауыл, орман және балық шаруашылығы // Жамбыл облысының статистикалық департаменті. – Тараз. – 2009. – 73 б.
292 ЖОММ, 150-қ., 1-т., 455-іс, 5-п.
293 ЖОММ, 150-қ., 1-т., 313-іс, 18-п.
294 Ауыл шаруашылық негізгі көрсеткіштері // Оңтүстік Қазақстан статистикалық басқарма. – 2004. – 76 б.
295 Назарбаев Н.Ә. Ішкі және сыртқы саясаттың 2003 ж. негізгі бағыттары туралы Президенттің Казақстан халқына Жолдауы // Егемен Қазақстан. – 2002. – 30 сәуір.
296 ЖОММ. 150-қ., 1-т., 455-іс, 15-п.
297 Жамбыл облысының 2006 жылғы және 2007 жылдың қаңтарындағы әлеуметтік-экономикалық жағдайы туралы ақпараттық-анықтамалық материалдар. – Тараз. – 2007. – 135 б.
298 Жексенбин Б.Б. Дағдрысқа қарсы тұрар күш бар // Ақ жол. – 2009. – 16 сәуір.
299 ЖОММ, 150-қ., 1-т., 313-іс, 48-п.
300 Жамбыл облысындағы мал шаруашылық өнімдерінің өндірісі // Жамбыл облысының статистикалық Департаменті. – Тараз. – 2009. – 35 б.
301 ЖОММ. 150-қ., 1-т., 315-іс, 10-п.
302 ЖОММ. 150-қ., 1-т., 315-іс, 15-п.
303 Социально-экономическое положение Жамбылской облости за 2000-2004 гг. – Шымкент. – 2005. – 76 б.
304 Қазақстан Республикасы Президентінің № 1149 Жарлығы «2004-2010 жылдарға арналған Ауылдық аумақтарды дамыту» // Егемен Қазақстан. – 2003. – 10 шілде.
305 Қазақстан Республикасының Президентінің халыққа жолдауы // Ақиқат. – 2003. – № 10. – 4 –б.
306 АОММ. 448-қ., 8-т., 640-іс, 5 - п.
307 Статистическое обозрение Казахстана 2' 2007.
308 Есіркепов. Т., Қайырбеков К. «Зерновые компании Республики Казахстан: теория и практика становления и развития». – Алматы. – 2001. – 147 б.
309 Назарбаев Н. А. Стратегия становления и развития Казахстана как
суверенного государства. – Алматы: РГЖН «Дәуір», 1992. – 58 с.
310 Назарбаев Н. Ә. Қазақстан - 2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы.– Алматы: Білім, 1996.–116 б.
311 Постановление Кабинета Министров РК. «О мерах по укреплению производства и расширению рынка сбыта зерна, самообеспечению областей хлебом и другими продуктами переработки зерна» // Сельская новь. – 1995. – ноября.
312 Ауытов Р.Р., Жақсыбекова Г. Помочь крестяньскому хозяйству // Экономика и жизнь. – 1995. – № 7. – С. 56-58.
313 ҚРОММ. 279-қ., 1-т., 16-іс, 3 - п.
314 АОММ. 448-қ., 8-т., 743а-іс, 64-65 – пп.
315 Нарибаев К., Джумабаев С. Менеджмент Учебное пособие. – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – 139 с.
316 Мамыров Н.К., Ихданов Ж.О. Государственное регулирование экономики. – Алматы: Экономика, 1998. – 176 с
317 Кондратьев Н. Д. Хлебная монополия и новые твердые цены // Делонарода. – 1917. –1 апреля.
318 Коллегия минсельхоза подвела итоги прошлого года и обозначила
малоутешительные перспективы нынешних // Панорама. – 1999. – №7. – 19 февраля.
319 ЖОММ. 150-қ., 1-т., 313-іс., 20-п.
320 ЖОММ. 150-қ., 1-т., 313-іс., 53-п.
321 Қазақстан Республикасының статистикалық агенттігінің мәліметі // Егемен Қазақстан. – 2009. – 3 сәуір.
322 Байтілен С.А. Жамбыл облысының тарихы. – Тараз, 2009 – 128 б.
323 Производство основных видов сельскохозяиственной продукции // Статистический ежегодник. – Астана. – 2007. – С. 163.
324 ЖОММ. 150-қ., 1-т., 455-іс., 76-п.
325 Анкил М. Америкалық әдіс // Мемлекет және рынок. – 1999.– №. – 16 б.
326 Қазақстан Республикасының Президентінің халыққа жолдауы // Егемен Қазақстан. – 2006. – 2 наурыз.
327 Смирнов С. АПК Казахстана: состояния, проблемы, прогноз // Транзитная экономика. – 2000. – №3. – С. 87.
328 Ауыл, орман және балық шаруашылығы 1998 ж. Қазақстан Республикасының статистикалық агенттігі. – Алматы. – 1999. – 75 б.
329 Основные показатели по по сельскому хозяству январь 2007 // Статистический ежегодник. – Астана. – 2007. – 216 с.
330 ҚРОММ. 279-қ., 1-т., 16-іс, 13 - п.
331 ҚР ПМ. 5 –Н-қ., 1-т., 958-іс., – 10-11-п п.
332 ҚР ПМ. 5 –Н-қ., 1-т., 970-іс., – 10-п.
333 Баетова М.Т. Аграрная политика государства: роль и место инвестиции в развитии АПК. – Алматы, 1998. – 112.
334 ОҚОММ. 897-қ., 1-т., 442-іс, 42-п.
335 Региональный статистический ежегодник Казахстана 1997-2000 // Қазақстан Республикасының статистика агенттігі. – Алматы. – 2001. – 24 б.
336 Мал шаруашылығы өнімдерінің өндірісі және малдың өнімділігі // Алматы облысының статистика департаменті. – Алматы. – 2009. – 83 б.
337 Информация Агрокредитной корпорации. Сентяб
2 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы // Оңтүстік Қазақстан. – 2008. – 9 ақпан.
3 Кара-Мурза С.Г. Советская цивилизация. От начала до Великой Победы. – М.: Издат.Эксимо, издательство Алгоритм, 2005. – 640 с.
4 Журавлев В.В. Методология исторической науки. Вчера. Сегодня. Завтра // Кентавр. – 1995. – №6. – 146 с.
5 Иванов В.В. Методология исторической науки. – М.: Высшая школа, 1985. – 168 б.
6 Спирин Л.М. Теория, методология и методика исследований по истории КПСС. – М.: Московский рабочий, 1992. – 192 с.
7 Директивы КПСС и Советского правительства по хозяйственным вопросам. 1917-57 г.г. Сборник документов. В 4-х томах. – М.: Госполитиздат, 1956. – Т. 1. – 1917-28. – 888 с.
8 Қазақ совет энциклопедиясы. – Алматы: Қазақ совет энциклопедиясы, 1972. – 648 б.
9 Трапезников С.П. Ленинизм и аграрно-крестьянский вопрос. В 2-х томах. –М.: Мысль, 1983. – Т. 1. – 567 с.
10 Поляков Ю.А. Как отразить многомерность истории //Новая и новейшая история. – 2003. – № 4. – С. 3-10.
11 Рузавин Г.И. Методология научного познания. М: ЮНИТИ – ДАНА. – 2005. – 287 с.
12 Шеуджен Э.А. Введение в методологию научного исследования. Майноп: Издат. Адыгейского государственного университета. – 2001. – 34 с.
13 Коллигвуд Р.Дж. Автобиография. – М.: 1980. – 219 с.
14 Румянцева М.Ф. Теория истории. – М.: «Аспект пресс», 2002. – 199 с.
15 Тош Д. Стремление к истине. Как овладеть мастерством историка: Пер. с англ. – М.: Весь мир, 2000. – 294 с.
16 Репина П.П., Зверева В.В., Параманова М.Ю. История исторического знания. – М.: Дрофа, 2004. – 288 с.
17 Смоленский Н.Н. Теория и методология историй. – М: Академия. –2007. – 272 с.
18 Куреньков И. Аграрный синдром. – Астана: «Елорда», 2001. – 286 с.
19 Мажитов С.Ф. Гуманитарный образ Казахстана в условиях мирового кризиса // Казахстан спектр. – 2009. – № 1. – С. 77-81.
20 Берденова К.А., Иманбердиева С.И. Аграрная политика тоталитарного государства как фактор кризисного состояния сельского хозяйства Казахстана. – Алматы: Ғылым, 1994. – 142 с.
21 Жолдасов С. Қазақстандағы ауыл шаруашылық кооперацияларының қарапайым түрлері ( ХХ ғасырдың 20-30 жылдары): т.ғ.д. ... автореф: 07.00.02. – Алматы, 2000. – 38 б.
22 Байтілен С.А. Кеңес мемлекетінің Қазақстандағы аграрлық саясаты: ауыл шаруашылындағы экстенсивті бағдар және дағдарыс (1965-1990): т.ғ.д. ... автореф: 07.00.02. – Алматы, 2000. – 36 б.
23 Байсарина Қ.Қ. Қазақстанда ауыл шаруашылығының дамуы: тарихы және сабақтары: т.ғ.д. ... автореф: 07.00.02. – Алматы, 2006. – 34 б.
24 Медеуов Т.Ж. Қазақстандағы колхоз кұрылысының соңғы кезеңі: дағдарыстан шығу жолдарын іздестіру төжірбиесі (1981-1991): т.ғ.к. .... автореф: 07.00.02. – Алматы, 1999. – 27 6.
25 Мұқатова О.Х. Историография аграрных преобразований в Казахстане (в конце ХIХ – ХХ вв): автореф ... д.и.н. – 07.00.09 – Алматы, 2000. – 50 б.
26 Берлибаев Б.Т. Проблемы развития производственных связей колхозов Казахстана в капитальном строительстве в 1971-1975 г.г. – Алма-Ата, 1991. – 231с.
27 Ташенев М.Ж. Рабочый класс Казахстана в 1960-1985 гг (на примере промышленности): автореф.... д.и.н: 07.00.02. – Екатеринбург, 1997. – 38 с.
28 Кондратьев Н.Д. План предвидения // Вопросы экономики. – 1992. –№ 3. – С. 15
29 Чаянов А.В. Основные идеи и формы организации
сельскохозяйственной кооперации. Избранные труды. – М.: Московский комсомолец, 1993. – 235 с.
30 Туган-Барановский М.И. Социальные основы кооперации. – М. – 1918. – 173 с.
31 Чаянов А.В. Основные идеи и формы организации
сельскохозяйственной кооперации. Избранные труды. – Московский комсомолец.- 1993.-102с.
32 Маркс К., Сочинения.. 2-е издание. – М., 1960. – Т. 7. – 453 с.
33 Маркс К, Энгельс Ф., Сочинения. 2-е издание. – М., 1984. – Т. 13. – 309с.
34 Ленин В.И. КПСС. – Москва, 1964. – Т.45 – С. 370-376.
35 Фортунатов А.Ф. Об изучении кооперации. Курсы по кооперации. – М., 1912. – Т.1. – С. 34.
36 Туган-Барановский М.И. Экономическая природа кооперативов и их классификации. 2-е издание. – М. – 1914. – 127 с.
37 Прокопович С.Н. Кооперативное движение в России. – Санкт-
Петербург, 1903. – 243 c.
38 Пажитнов К.А. История кооперативной мысли. – Петроград, 1918. –
231 с.
39 Кантор М. Основы кооперативной политики РКП (б). – М.: Госиздат. – 1926. – 84 c.
40 О кооперации. – М.: Молодая гвардия, 1927. – С. 95.
41 Балабанов М.С. Общее учение о кооперации. М. – 1928. – С. 34.
42 Карамзин М.Н. История государства Российского. – М., 1993. Т. 4. – С. 96.
43 Кулыжный А.Е. Сельскохозяйственная кооперация. 4-е издание. –М., 1918. – С. 96.
44 Конт О. Система позитивной политики. часть 1,2. Родоначальники позитивизма. – М., 1912. – Тетрадь. 3. – С. 75.
45 Лавров П. Социализм и борьба за существование. Философия и
социология. Изб. соч. в 2-хтомах. – М., 1965. – Т. 2. – С. 78.
46 Мечников Л.И. Цивилизация и великие исторические реки. – М., 1924. – 231с.
47 Спенсер Г. О природе кооперации. – М., 1923. – С. 111.
48 Кооперативы в агробизнесе. – Москва: ПРИЦ «Фермер», 1991. – С. 11.
49 Международный кооперативный альянс // Доклады и решения
Конгресса. – Алматы. – 1996. – 205 с.
50 Чаянов А.В. О сельскохозяйственной кооперации. – Саратов: Поволжское книжное издательство. – 1989. – 174 с.
51 Чернышевский Н.Г. Капитал и труд. – Москва: Мысль, 1987. – Т. 2 – 213 с.
52 Чупров А.И. Крестьянский вопрос статьи 1890-1908 г. – М., 1911. – 163с.
53 Макаров Н.П. Крестьянское хозяйство и его эволюция. – М., 1920. – 173 с.
54 Косинский В. А. Крестьянское и помещичье хозяйство. – М., 1906. – 175 с.
55 Маслов П.П. Теория развития народного хозяйства. – М., 1910. –126 с.
56 Челинцев А.Н. Русское сельское хозяйство перед революцией. – М., 1928. –190 с.
57 Роббинс Л. Эссе о природе и значении экономики как науки. 2-е издание. – Макмиллан: Лондон, 1935. – 125 с.
58 Ни Вадим. Анализ некоммерческого заонодательства Республики
// Казахстан: перспективы его развития. Международный центр некоммерческого права. – Алматы. – 2001. – С. 19-78.
59 Қалиев Г.А. Аграрная реформа в Казахстане: история, современность, перспективы. – Алматы: Бастау, 1998. – 120 с.
60 Бектұрғанов Ә.С. Қазақстан Республикасындағы жер құқық қатынастары: заң.ғ. д. ... автореф: 12.00.06. – Алматы, 1997. – 38 б.
61 Стамқұлов Ө.С., Стамқұлов Г.Ә. Жер құқығы. – Алматы, 2004. – 367 б.
62 Әбдікәрім Е. Жер меншігі құқығының негіздері: заң.ғ.к. ... автореф: 12.00.06. –Алматы. – 1997. – 27 б.
63 Әбжанов Х, Мәдени құрылыс «ақтаңдақтары» // Қазақ тарихы. – 1993. – № 3. – 12 6.
64 Абылхожин Ж.Б. Очерки социально-экономической историй Казахстана. – Алматы, 1977. – 288 с.
65 Алексеенко А.Н. Сельское население Казахстана: 1920-1990 гг. –Алматы, 1993. – 327 с.
66 Галиев А.Б. Социально-демографические процессы в много-национальном Казахстане (1917-1991 гг.): автореф .... д.и.н: 07.00.02. – Алматы, 1994. – 49 с.
67 Баймагамбетов С.З. Социально-культурное развитие Республики Казахстан (1980 - 2000 г.г.) исторический анализ: автореф.... д.и.н: 07.00.02. – Алматы, 2004. – 58 с.
68 Назарбаев Н.А. Ауыл шаруашылығын дамытудың жаңа кезеңі // Егемен Қазақстан. –Алматы. – 2005. – 1 ақпан.
69 Қозыбаев М. История и современность.– Алматы: Ғылым, 1991. – 254 с.
70 Расулов М. Экономические основы агробизнеса. – Алматы: Экономика, 1999. – 223 с.
71 Қалиев Г.А. Аграрные проблемы на рубеже веков. – Алматы: Казахстан, 2003. – 325 с.
72 Қонаев Д.А. От Сталина до Горбачева (В аспекте истории Казахстана) – Алматы: Санат, 1994. – 352 с.
73 Ауыл бойын тіктеп келеді // Егемен Қазақстан. – Алматы. – 2003. – 23 желтоқсан.
74 Село проблемасы жігерлі шешімін күтеді // Егемен Қазақстан. – Алматы. – 1992. – 19 маусым.
75 Аграрлық кешеннің алдындағы мақсаты айқын // Егемен Қазақстан. – Алматы. – 2009. – 21 сәуір
76 Назарбаев Н.Ә. Ішкі және сыртқы саясаттың 2003 ж. негізгі бағыттары туралы Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы // Егемен Қазақстан. – Алматы. – 2002. – 30 сәуір.
77 Абусейтова М. Қ. О проблеме источниковедения средневекового Казахстана // Отечественная история. – 1998. – № 17 – С. 41-44.
78 Байбатша Ә. Қазақ даласының ежелгі тарихы. – Алматы: Санат, 1998. – 196 б.
79 Қозыбаев М.К., Қозыбаев И.М. История Казахстана. – Алма-Ата: Казахстан - «Атамұра», 1992. – 224 с.
80 ҚРОММ. 279-қ., 1-т., 16-іс, 4-п.
81 ҚРОММ. 2270-қ., 1-т., 85-іс, 11-п.
82 ҚР ПМ. 5-Н қ., 1-т., 949-іс, 20-п.
83 ҚРОММ, 2199-қ., 1-т., 2451-іс, 42-п.
84 ҚР ПМ. 2199-қ., 1-т., 2834-іс, 18-п.
85 ҚРОММ. 2199-қ., 1-т., 2809-іс, 67-п
86 ҚР ПМ. 708-қ, 1-қ., 2988-іс, 2-п.
87 Нұрпейіс К, Аяганов Б. Жақсылықов Н. История Казахстана. – Алматы: Рауан, 1996. – 176 с.
88 Аубакиров Я.А. Социально-экономические преобразования в
сельском хозяйстве Казахстана. – Алма-Ата, 1984. – 252 с.
89 ҚР ПМ. 571-қ., 1-т., 944-іс, 19-20 – пп.
90 Қонаев Д.А. КОКП қазан (1965ж.) Пленумның қорытындысы және республикалық партия ұйымының міндеті // Казахстанская правда. –1984. – 22 қараша.
91 Башмачников В.Ф., Ершова И.И. и др. Пути аграрного возрождения. – Москва: Политиздат, 1991. – 255 с.
92 ҚР ПМ, 5-Н-қ., 1-т., 949-іс, 6-п.
93 ҚР ПМ, 7-қ., 1-т., 400-іс, 6-п.
94 ҚР ПМ, 7-қ., 1-т., 400-іс, 124-125 – пп.
95 Есиркепов Т.А. Асаинова Б.Б. Становление многообразия форм собственности и хозяйствования в аграрном секторе в условиях перехода к рынку. – Алматы, 1998. – 224 с.
96 Оспанов М.Т., Аутов P.P., Ертазин X. Агробизнес теориясы мен тәжірибесі. – Алматы, 1997. – 269 бет.
97 ҚР ПМ, 7-қ., 1-т., 486-іс, 15- п.
98 Заң «Жалға беру туралы» 1990 ақпан // Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы. – № 10, 87- құжат.
99 Заң «Шаруа қожалықтары туралы» 1991 маусым // Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы. – № 28. – 384 құжат.
100 Заң «Жер реформасы туралы» 28 маусым 1991 жыл // Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы. – № 729-ХII.
101 Заң «Жер салығы туралы» 17 желтоқсан 1991 жыл // Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы. – № 28, 386- құжат.
102 ҚР ПМ, 5-Н-қ., 1-т., 953-іс, 2-п.
103 ҚР ПМ, 7-қ., 1-т., 488-іс, 3-п.
104 Сагадиев К. Реформа: аналитический взгляд (статьи, записки, выступления, интервью). – Алматы: Кайнар, 1990. – 154 с.
105 Ельбисинов С.Х. Экономические предпосылки и мето-дологические основы приватизации и разгосударствления. – Алматы: ИРК. КазГУ, 1995. – 55 с.
106 ҚР ПМ, 7- қ., 2-т., 83-іс, 9-п.
107 Кемел М. Нарыққа өту кезеңіндегі Қазақстан ауылшаруашылық
кәсіпорындарының қалыптасуы мен дамуы. – Алматы. – 1998 . – 140 б.
108 ҚР ПМ, 7-қ., 1-т., 486-іс, 113- п.
109 Куватов Р.Ю., Омаров О.О., Маликов А.М. АПК: новые условия хозяйстовования. – Алма-Ата: Кайнар, 1991. – 166 с.
110 Куватов Р.Ю. Повышение эфективности АПК. – Алма-Ата: Кайнар, 1987. – 300 с.
111 Жолдасов С. Шежірелі Оңтүстік (көне заманнан бүгінге дейін). – Алматы. : ҚАЗақпарат, 2002. – 234 б.
112 Буркадзе В. «Основные направления реформ в аграрном секторе Грузии» // Международные сельскохозяйства. – 1997. – № 2. – С. 16-17.
113 Орузбаев А.У. и др. «Проблемы реформирования аграрного сектора в переходный период». Материалы международной научно – практической конференции «Управление региональной экономикой и подготовка специалистов: взгляд в ХХI век». – Шымкент: Академии «Улагат». – 16 – 17 мая 2003. – Шымкент: Академия «Улагат», 2003г. – С. 241-246
114 Свободин В.А. «Эволюция форм собственности и хозяйствования» // Экономика сельского хозяйства и перерабатывающих предприятий. – 1991. – № 11. – С. 8-12.
115 «Ауыл шарушылық жерлерін жекешелендіру» туралы заң // Егемен Қазақстан. – 1992. – 9 шілде.
116 «Жеке меншік (жанұялық) кәсіпкерлік» туралы заң // Егемен Қазақстан. – 1992. – 18 қаңтар.
117 «Шаруа қожалығы және жеке меншік еңбек қызметі» туралы заң // Егемен Қазақстан. – 1992. – 15 қаңтар.
118 «Ауылдың ауылшаруашылық кооперативтік серіктестіктері» туралы Латвия мемлекетінің министрлер кеңесінің қаулысы // Ақпараттар жүйесі «Юрист». – 1992. – 26 қазан.
119 «Кәсіпорынды жекешелендіру сүт өндіру» туралы заң // Егемен Қазақстан. – 1992. – 16 қаңтар.
120 «Агросервис кәсіпорындарда меншікті жекешелендіру» туралы заң 16 қаңтар. – 1993. – 30 наурыз.
121 «РКФСР жер реформасындағы кезек күттірмейтін мәселелерді іске асыру» туралы заң // Ақпараттар жүйесі «Юрист». – 1991. – 27 желтоқсан.
122 Программа привтизации и реструктуризации гасударственной собственности в Республике Казахстан на 1996-1998 годы // Деловая неделя. – 1996. – 17 мая.
123 ҚРОММ, 2270-қ., 1-т., 271-іс, 142-п.
124 ОҚОММ, 897-қ., 1-т., 72-іс, 54-п.
125 ОҚОММ, 897-қ., 1-т., 400-іс, 12-п.
126 Балапанов Ж. және т.б. Агроөнеркәсіп кешенін ұйымдастыру және оның нарықтық инфрақұрылымының дамуы. – Алматы: Республикалық Баспа кабинеті, 1994. – 107 б.
127 Жатқанбаев Е.Б. Аралас экономика негіздері. – Алматы: Қаржы-қаражат, 1996. – 966 б.
128 Административно-территориальное деление 1 января 2005 // Алматы облыстық статистикалық басқармасы. – Талдықорған. – 2005. – 15-18. – бб.
129 Статистический ежегодник // Алматы облыстық статистикалық басқармасы. – Алматы. – 2002. – 10-19. – бб.
130 Краткие итоги социально-экономического развития Алматинской облости // Департамент статистики Алматинской облости. – Талдыкорган. – 2008. – С. 5-6.
131 Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы (Статистикалық жинақ ). – Алматы: Статкомитет, 1997. – 120 б.
132 АОММ. 448-қ., 8-т., 640-іс, 2- п.
133 Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы (Статистикалық жинақ ). – Алматы: Статкомитет, 1998. – 145 б.
134 Ауыл шаруашылық санағының алдын-ала қорытындылары // Алматы облысының статистикалық департаменті. – Талдықорған. – 2007. – 107 б.
135 Ауыл шаруашылығының негізгі көрсеткіштері маусым 2008 // Оңтүстік Қазақстан облысының статистикалық басқармасы. – Шымкент. – 2008. – 150 б.
136 Ауыл, орман және балық шруашылығы // Жамбыл облысының статистикалық департаменті. – Тараз. – 2009. – 73 б.
137 ҚР ПМ, 5-Н-қ., 1-т., 953-іс, 27- п.
138 Ауыл, орман және балық шруашылығы // Қазақстан Республикасының статистикалық агенттігі. – Алматы. – 2000. – 73 б.
139 Ауыл, орман және балық шруашылығы // Оңтүстік Қазақстан облысының статистикалық басқармасы (Статистикалық жинақ 2002). – Шымкент. – 2005. – 73 б.
140 Pay A. Комплексное развитие экономики региона и проблемы
адаптации ее к рынку: автореф ... к. и. н: 07.00.02. – Алматы. – 1998. – 26 с.
141 Ауыл, орман және балық шаруашылығы. (Статистикалық жинақ ) // Қазақстан Республикасының статистикалық агенттігі. – Алматы. – 2001.– 171 б.
142 Ауыл, орман және балық шаруашылығы. (Статистикалық жинақ ) // Қазақстан Республикасының статистикалық агенттігі. – Алматы. – 1999. – 125. – 47-50 - бб.
143 Байтілен С.А Қазақстан ауыл шаруашылығындағы тоқырау. – Тараз. – 1999. – 125 б.
144 Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық дамуы // Оңтүстік Қазақстан облысының статистикалық басқармасы (Статистикалық жинақ қаңтар 2008). – Шымкент. – 2008. – 180 б.
145 Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл, орман және балық шаруашылығы // Оңтүстік Қазақстан облысының статистикалық басқармасы. – Шымкент. – 2004. – 189 б.
146 Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы (қысқаша статистикалық анықтама). Қазақстан Республикасының статистикалық агенттігі. – Алматы. – 2005. – 75 б.
147 Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл, орман және балық шаруашылығы // Оңтүстік Қазақстан облысының статистикалық басқармасы. – 2005. – 189 б.
148 Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы (қысқаша статистикалық анықтама). Қазақстан Республикасының статистикалық агенттігі. – Алматы. – 2004 қаңтар-маусым. – 75 б.
149 Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы (қысқаша статистикалық анықтама). Қазақстан Республикасының статистикалық агенттігі. – Алматы. – 2005 қаңтар-қазан. – 79 б.
150 Ауыл халқының орташа жылдық саны // Оңтүстік Қазақстан облысының статистикалық басқармасы (Статистикалық жинақ 2002). – Шымкент. – 2008. – 73 б.
151 Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл, орман және балық шаруашылығы // Оңтүстік Қазақстан облысының статистикалық басқармасы. – Шымкент. – 2005. – 189 б.
152 Ауыл шаруашылық өндірісінің негізгі көрсеткіші // Оңтүстік Қазақстан облысының статистикалық басқармасы. – Шымкент. – 1999. – 119 б.
153 Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік экономикалық дамуы. 2004 маусым // Оңтүстік Қазақстан облысының статистикалық басқармасы. – Шымкент. – 2004. – 56 б.
154 Ауыл шаруашылық өндірісінің негізгі көрсеткіші // Оңтүстік Қазақстан облысының статистикалық басқармасы. – Шымкент. – 2000. – 189 б.
155 Есиркепов Т. Модели и вывески можно сменить // Казахстан:
Экономика и жизнь. – 1995. – № 7. – С. 21-25.
156 Кәрібжанов Ж. Нарық шайқалуды ұмытпайды // Егемен Қазақстан. –1994. – 27 желтоқсан.
157 ҚОММ, 367-қ., 1-т., 28-іс, 141-л
158 ҚОММ, 585-қ., 1-т., 8033-іс, 68-п.
159 ЖОММ, 399-қ., 5-т., 2306-іс, 1-п.
160 ЖОММ, 851-қ., 4-т., 1165-іс, 2-п.
161 Социально-экономическое положение Алматинской области в январе-декабре 1998 года // Алматинское областное управление статистики. – Алматы, 1998. – 200 с.
162 Григорук В.В., Григорук А.В. Роль государства в развитии сельского хозяйства // Проблемы агрорынка. – 1998. – № 3. – С. 9-12
163 ҚОММ, 589-қ., 1-т., 2813-іс, 28-п.
164 Дузельбаев Г.Б. Основные направления реформирования АПК РК // Саясат. – 1998г. – N8. – С 21-25.
165 Баетов М.Т. Қараубаев А.С. Место и роль коопераций в многоукладной экономике // Деловой мир Казахстана. – 1998. – № 6. – с - 7.
166 Қазақстан Республикасының Президентінің «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін» атты Жолдауы // Оңтүстік Қазақстан. – Шымкент. – 2004. – 25 наурыз.
167 Самуэльсон П. Экономика. – Москва: «Алган», 1983. – Т. 1. – 253 с.
168 Башмачников В.Ф., Ершова И.И. и др. Пути аграрного возрождения. – Москва: Политиздат, 1991. – 255 с.
169 ҚР ПМ. 5-Н-қ., 1-т., 958-іс., 10-118 – пп.
170 ҚОММ. 585-қ., 1-т., 8033-іс, 68-п.
171 Назарбаев Н.Ә. Конституция — кемел келешектің кепілі // Егемен Қазақстан 2002 ж. 30 тамыз.
172 Чаянов А.В. Основные идеи и формы организации сельскохозяйственной кооперации. – Москва: Наука, 1991. – 34 с.
173 Закон Республики Казахстан «О товариществах с ограниченной и
дополнительной ответственностью». 1998 г. 22 апреля // База данных «Параграф». – 1998. – № 220-I.
174 Закон Республики Казахстан «О банках и банковской
деятельности». № 2444. 1995 г. 31 августа // База данных «Параграф». – 1995. – № 15-16. – ст. 106.
175 Закон Республики Казахстан «О кредитных товариществах». № 244. 2003 г. 2 апреля // База данных «Юрист». – 2003. – № 21. – ст. 201.
176 «Ауылды жерлердегі тауар өндірушілер мен тұрғындарға қызмет
көрсетуді жақсарту жөніндегі шаралар туралы» Қазақстан Республикасының
Президентінің Жарлығы // Егемен Қазақстан. – 1993. – 13 қараша.
177 ЖОММ. 399-қ., 5-т., 2306-іс, 28-п.
178 ҚОММ. 585-қ., 1-т., 8033-іс, 68-п.
179 Закон Республики Казахстан «О сельской потребительской кооперации в Республике Казахстан». 1999 г. 21 июля // База данных «Юрист». – 1999. – № 2. – ст. 27.
180 Закон Казахской ССР «О потребительской кооперации в Казахской ССР». № 57. 1990 г. 20 декабря // База данных «Юрист». – 1990. – № 5. – ст. 15.
181 ҚРОММ. 2199-қ., 1-т, 2909-іс, 65-67. – пп.
182 Азиатский банк развития. Отчет «Институциональное развитие и реформа политики, направленные на совершенствование управления водными ресурсами» // 2000. – Сентябрь. - С. 17.
183 Молдашев А.Б. Развитие интеграции в агропромышленном
комплексе. – Алматы. – 2000. – 201 с.
184 ҚРПМ. 5-Н., 1-т., 958-іс., 21 п.
185 Программа разгосударствления и приватизации государственной
собетвенности в Казахской ССР на 1991-1992 годы (1-й этап) Постановление Президента Казахской ССР. – 1990. – 12 сентября // База данных «Юрист». – № 23. – ст. 37.
186 Закон Казахской ССР «О собственности в Казахской ССР». №3. 1990 г. 12 декабря // База данных «Юрист». – 1990.– № 12. – ст. 27.
187 Закон Казахской ССР «О крестьянском хозяйстве в Казахской
ССР». № 267. 1990. 21 марта // База данных «Юрист». – 1990.– № 32. – ст. 24.
188 Закон Казахской ССР «О предприятиях». № 127. 1991г.– 13 февраля // База данных «Юрист». – 1991.– № 2. – ст. 34.
189 Закон Казахской ССР «О хозяйственных товариществах и
акционерных обществах». – 1990. – 12 декабря // База данных «Юрист». – № 5. – ст. 14.
190 Заң «Жер реформасы туралы» 28 маусым 1991 жыл // Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы. – № 730-ХII.
191 Постановление Госкомитета Казахской ССР по госимуществу. № 101. 1991 г. 1 августа // База данных «Параграф». . – 1991. – № 330-ХII.
192 ҚР ПМ, 5-Н-қ., 1-т., 953-іс, 2-п.
193 Указ Президента Республики Казахстан «О неотложных мерах по
приватизации имущества государственных сельскохозяйственных, перерабатывающих и обслуживающих предприятий агропромышленного комплекса». 1992. 12 февраля // База данных «Юрист». – № 4. – ст. 16.
194 Указ Президента Республики Казахстан «О национальной
программе разгосударствления и приватизации в Республике Казахстан на 1993-1995 гг. (II этап)». 1993 г. 5 марта // База данных «Юрист». – 1993. – № 4. – ст. 14.
195 Постановление Кабинета Министров Республики Казахстан № 633
от 20 июля 1993 r. no реализации Указа Президента Республики Казахстан «О дополнительных мерах по приватизации государственных сельскохозяй-ственных, заготовительных, перерабатывающих и обслуживающих предприятий АПК» // САПП. – 1993. – № 14 – ст 256.
196 Закон Республики Казахстан «О внесении изменений и
дополнений к Законам «О разгосударствлении и приватизации» № 157. 1993 г. 12 апреля // База данных «Юрист». – 1993. – № 45. – ст. 216.
197 «Об особенностях приватизации имущества государственных сельскохозяйственных предприятий». № 134. 1993 г. 21 октября // База данных «Юрист». – 1993. – № 8. – ст. 111.
198 Сыдыкбаева Г.У. Развитиесоциальной сферы села // Проблемы агрорынка. – 2000. – № 10. – 119 с.
199 Нысанбаев С.Н. Проблемы занятости в республике Казахстан: Учебное пособие. – Алматы: Қазақ университеті, 2000. – 54 с.
200 Указ Президента Республики Казахстан от 9 марта 1994 года «О
передаче части имущества совхозов в собственность директоров». № 127. 1994 г. 9 марта // База данных «Юрист». – 1994.– № 8. – ст. 76.
201 Постановление Кабинета Министров Республики Казахстан от 24
февраля 1994 г «О продаже государственных сельскохозяйственных предприятий в частную собственность граждан». № 123. 1994 г. 24 февраля // База данных «Юрист». – 1994. – № 25. – ст. 31.
202 Жекешелендіру (Қазақстанда жекшелендіруге қатысты құжаттар мен материалдар). – Алматы: Атамұра, 1994. – 76 б.
203 Постановление Кабинета Министров Республики Казахстан «Об утверждении порядке уступки права на земельную долю (пай) при приватизации госсельхозпредприятий» 10 июня 1994 г // СААП. – 1994. – № 26. – ст 274.
204 Постановление Кабинета Министров Республики Казахстан «Об утверждении порядке купли-продажи гражданами и юридическими лицами Республики Казахстан, права пожизненного наследуемого владения, права пользования либо аренды земельных участков» 14 июня 1994 г // ФИВ. – 1994. – № 25. – ст 264.
205 Постановление Кабинета Министров Республики Казахстан «О порядке создания иммиграционного земельного фонда» 2 август 1994 г // ФИВ. – 1994. – № 5. – ст 64.
206 Постановление Кабинета Министров Республики Казахстан «О
порядке создания и распределения специального земельного фонда» 30 октября 1996 г. Постановление Кабинета Министров Республики Казахстан «О порядке определения земельной доли» № 283. 1996 г. 30 октября // База данных «Юрист». – 1996. – № 122. – ст. 17.
207 Постановление Правительства Республики Казахстан «Об
утверждении норм предоставления земельных участков гражданам и юридическим лицам» (8 апреля 1996 г.) // СААП РК. – 1996. – № 15. – ст 124.
208 Постановление Правительства Республики Казахстан «О выдаче
гражданам и юридическим лицам актов на право собетвенности на земельный участок, право постоянного землепользования» (8 апреля 1996 г) // СААП РК. – 1996. – № 15. – ст 224.
209 Постановление Правительства Республики Казахстан «Об утверждении порядка залога земельных участков и прав землепользования в обеспечение ипотечных кредитов» (6 июня 1996 г) // СААП РК. – 1996. – № 16. – ст 196.
210 Ашимбаев Т. А. Экономика Казахстана на пути к рынку. – Алматы: Изд. «Казахстан», 1994. – 168 с.
211 Мажитов С.Ф. Проблемы истории, теория и историография народно-освободительного движения ХVIII – начала ХХ вв. в Казахстане. – Алматы. – 2007. – 350 с.
212 Кемел М. Қазақстанның аграрлық секторында меншікті
реформалау: әлемдік тәжірибе, құқықтық мәселелер, бүгінгі жағдай проблемалары. – Алматы: Әл-Фараби баспасы, 1998. – 244 бет.
213 Смит А. Исследования о природе и причинах богатства народов. – М.: Экгаз, 1962. – 122 с.
214 Куреньков И. Аграрный синдром. – Астана: Елорда, 2001. – 286 с.
215 Назарбаев Н.А. Доклад на сессии Верховного Совета Казахской
ССР // Казахстанская правда. – 1991. – 29 июня.
216 Глущецкий А.А. Кооперация: роль в современной экономике. – Москва, 1991. – 153 с.
217 Назарбаев Н.А. Речь на совещании глав областных
администрации, республиканских министерств и ведомств // Казахстанская правда. – 1993. – 5 марта.
218 Указ Президента Республики Казахстан «О мерах по активизации
работы по разгосударствлению и приватизации собственности в отраслях материального производства». № 209. 1992 г. 19 апреля // База данных «Юрист». – 1992. – № 2. – ст. 34.
219 Жолдасов С. Қазақстанның оңтүстік өңірінің тарихы. – Алматы: Үшқиян, 2009. – 414 б.
220 ҚРОММ, 30-қ., 1-т., 53-іс, 142-п.
221 ҚРОММ, 279-қ., 3-т., 6-іс, 28-п.
222 ОҚО ММ 879-қ., 1-т., 400-іс., 32-п.
223 ҚРОММ, 2119-қ., 1-т., 2834-іс, 52-п.
224 ҚР ПМ. 5-Н-қ., 1-т., 953-іс., 20-п.
225 ОҚО ММ 879-қ., 1-т., 62-іс., 130-п.
226 ҚРОММ, 2270-қ., 1-т., 24-іс, 47-п.
227 Кемел М. Нарыққа өту кезеңіндегі Қазақстан ауылшаруашылық
кәсіпорындарының қалыптасуы мен дамуы. – Алматы, 1998. – 140 б.
228 Есиркепов Т., Кемел М. Становленвие организационн-правовых форм сельскохозяйственных предприятий в условиях перехода к рыночным отношениям. – Алматы, 1998. – 118 с.
229 ХХХIII Конгресс Международного кооперативного альянса //
Доклады и решения. – Алматы. – 1999. – 46 с.
230 ҚРОММ. 5-қ., 3-т., 6-іс., 32-п.
231 Кооперативы и глобализация экономики // Послание Международного кооперативного альянса по случаю 76-го международного дня кооперации. – 1998. – 4 июля.
232 Основные направления работы потребительской кооперации в
условиях перехода к рыночным отношениям. – М: Центросоюз, 1991. – 72с.
233 Абова Т. Организация и деятельность кооперативов: правовой аспект. – Москва: Институт государства и права Академии наук СССР. – 1991.– 173 с.
234 Задачи в области предпринимательской деятельности и развития в 90-е годы. (Обзор) // Генеральная Ассамблея ООК Е/1992/ 40.- 293. с.
235 От плана к рынку: Отчет о мировом развитии. Вашингтон м/н банк реконструкции и развития // Всемирный банк. – 1996. – 313 с.
236 Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы 1 қаңтар 2000 (қысқаша статистикалық анықтама) // Қазақстан Республикасының статистикалық агенттігі. – Алматы. – 2000. – 75 б.
237 От плана к рынку: Отчет о мировом развитии. Вашингтон м/н банк реконструкции и развития // Всемирный банк.-1996.- 313с.
238 Курмангалиев К.К. Проблемы развития социальной сферы // Экономика Казахстана на пороге XXI века. – Алматы: Экономика, 1998. – 365с.
239 Статистический ежегодник // Агенство Республики Казахстан по статистике. – Астана. – 2007. – 531 с.
240 Жамбыл облысының мал өнімдерінің өндірісі (3-сериясы) //Жамбыл облысының статистикалық департаменті. – Тараз. – 2008. – 48 б.
241 «ҚР жергілікті басқару туралы заңы» № 307. 1993 ж. 13 ақпан // «Юрист» ақпараттар жүйесі. – 1993. – № 12. – 134- құжат.
242 Қазақстан Республикасының Президентінің «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» атты Жолдауы // Егемен Қазақстан. – 2005. – 18 ақпан.
243 Маниторинг развития ауыла (села) Алматинской облости //Департамент статистики по Алматинской области. – 2007. – 86 с.
244 Алматы облыстык ауыл шаруашылық департаментінің мәліметтері 1985-1997 жылдардағы Алматы облысының ауыл шаруашылығы // Статистикалық жинақ. – Алматы.: Алматы облыстық статистикалық басқармасы. – 1998. – 155 б.
245 ҚР ПМ. 5-Н-қ., 1-т., 953-іс., 25-п.
246 Калиев Г. А., Мадиев Г.Р., Сартаков Н.М. и др. Классификация форм хозяйствования // Проблемы агрорынка. – 1998. – № 2. – C. 13.
247 Статистический ежегодник Казахстана (Статистический сборник)
Алматы: Нац. Агентство. – 1997. – 298 с.
248 Указ Президента РК. О неотложных мерах по приватизации имушества государственных сельскохозяйственных предприятий АПК: // Казахстанская правда. – 1992. – 11 февраля.
249 Указ Президента РК. О неотложных мерах по приватизации имушества государственных сельскохозяйственных предприятий // Казахстанская правда. – 1991. – 30 августа.
250 Агентство Республики Казахстан по статистике // Краткий
статистический ежегодник. – Алматы. – 2003. – 87 с.
251 Гражданский Кодекс Республики Казахстан. – Алматы: Дәнекер, 2000. – 65 с.
252 Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы. Ауыл шаруашылығы // Қысқаша статистикалық анықтама 2004 жылдың қаңтары. – Алматы. – 2004. 21-22 - бб.
253 Алматы облысының шаруа (фермер) қожалықтарының дамуы (статистикалық жинақ) 2008 // Алматы облысының статистикалық Департаменті. – Алматы. – 2009. – 80 б.
254 Вильям Петти, Адам Смит, Давид Рикардо, Джон Мейнард Кейнс, Милтон Фридман. Классика экономической мысли. – М: «ЭКСМО-ПРЕСС», 2000. – С. 79-89.
255 Қазақстан Республикасының Президентінің «Елдегі жағдай, ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары» атты Жолдауы // Егемен Қазақстан. – Алматы. – 1998. – 10 қазан.
256 Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы № 273 «Мемлекеттік басқару жүйесін жаңарту жөніндегі шаралар туралы» // Егемен Қазақстан. – 2007. – 13 қаңтар.
257 Қазақстан Республикасының Президентінің халыққа Жолдауы «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» атты Жолдауы // Егемен Қазақстан. – 2005. – 18 ақпан.
258 ҚРОММ, 2270-қ., 1-т., 271-іс, 142-п.
259 Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру қаңтар-мамыр 2004 // Қысқаша статистикалық анықтама. – Алматы. – 2004. 20 б.
260 ҚРОММ, 2270-қ., 1-т., 270-іс, 11-п.
261 ЖОММ, 399-қ., 5-т., 2306-іс, 11-п.
262 Региональный статический ежегодник Казахстана 1997-2000 гг. – Алматы. – 2001. – 224 с.
263 ОҚОММ, 897-қ., 1-т., 72-іс, 139-п.
264 ЖОММ, 150-қ., 1-т., 258-іс, 21-п.
265 ЖОММ, 427-қ., 1-т., 7-іс, 5-14 -п.п.
266 Кемел М. Условия и направления развития сельско-хозяйственной кооперации // Университет «Туран», Современное развитие: источники, движущие силы и формы разрешения противоречий, Материалы международной научной конференции, 30 ноября-1 декабря 2001 г. часть 2. – Алматы. – Университет «Туран». – 2001. – 245 с.
267 ЖОММ, 150-қ., 1-т., 455-іс, 5-п.
268 Основные показатели по сельскому хозяйству // Статистический ежегодник. – Астана. – 2007. – С. 516.
269 ЖОММ, 150-қ., 1-т., 313-іс, 7-п.
270 Жамбыл облысының мал мен құс саны қаңтар 2009 // Жамбыл облысының статистикалық Департаменті. – Тараз. – 2009. – 35 б.
271 Жексенбин Б.Б. Дағдарысқа қарсы тұрар күш бар // Ақ жол. – 2009. – 16 сәуір.
272 ҚОММ, 367-қ., 1-т., 29-іс, 5-п.
273 ҚОММ, 589-қ., 1-т., 2794-іс, 9-п.
274 Шаруашылық санаттары бойынша санаққа алынған субъектілер саны //Қызылорда облысының статистика басқармасы. – Қызылорда. – 2007. – 300 б.
275 Құл-Мұхаммед. М. Сыр еліндегі серпіліс // Сыр бойы. – 2008. – 13 ақпан.
276 Кәсіпорындар мен шаруа қожалықтарының инфрақұрылымдары // //Қызылорда облысының статистика басқармасы. – Қызылорда. – 2007. – 17 б.
277 Ауыл шаруашылығының негізгі көрсеткіштері маусым 2008 // Оңтүстік Қазақстан облысының статистика басқармасы. – Шымкент. – 2008. – 150 б.
278 Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық дамуы // Оңтүстік Қазақстан олбысының статистика басқармасы. – Шымкент. – 2008. – 163 б.
279 Ауыл шаруашылығы қаңтар 2008 // Оңтүстік Қазақстан облысының статистика басқармасы. – Шымкент. – 2008. – 163 б.
280 Мал шаруашылығының өндірілген өнімі // Оңтүстік Қазақстан олбысының статистика басқармасы. – Шымкент. – 2008. – 150 б.
281 Основные социально-экономические покозатели развития регионов Республики Казахстан // Статистический ежегодник. – Астана. – 2007. – С.13.
282 ЖОММ, 150-қ., 1-т., 256-іс, 4-п.
283 ЖОММ, 150-қ., 1-т., 455-іс, 9-п.
284 ЖОММ, 150-қ., 1-т., 455-іс, 11-п.
285 Жамбыл облысының ауыл шаруашылығы 1991-2001 жж. – Тараз. – 2001. – 191 б.
286 Основные социально-экономические покозатели развития регионов Республики Казахстан // Статистический ежегодник. – Алматы. – 2002. – 130 б.
287 2008 жылғы ауыл шаруашылық өнімдерінің жалпы түсімі // Жамбыл облысының статистикалық Департаменті. – Тараз. – 2009. – 73 б.
288 Назарбаев Н.А. Выступление на совещании по проблемам
агропромышленного комплекса с участием заместителей правительств и министров сельского хозяйства Азербайджана, Армении, Белорусии, Грузии, Казахстана, Кыргызстана, Молдовы, Российской Федерации, Таджикистана, Узбекистана и Украины // Казахстанская правда. – 1993. – 30 марта.
289 АОММ. 448-қ., 8-т., 640-іс, 7- п.
290 ЖОММ, 150-қ., 1-т., 313-іс, 10-п.
291 Ауыл, орман және балық шаруашылығы // Жамбыл облысының статистикалық департаменті. – Тараз. – 2009. – 73 б.
292 ЖОММ, 150-қ., 1-т., 455-іс, 5-п.
293 ЖОММ, 150-қ., 1-т., 313-іс, 18-п.
294 Ауыл шаруашылық негізгі көрсеткіштері // Оңтүстік Қазақстан статистикалық басқарма. – 2004. – 76 б.
295 Назарбаев Н.Ә. Ішкі және сыртқы саясаттың 2003 ж. негізгі бағыттары туралы Президенттің Казақстан халқына Жолдауы // Егемен Қазақстан. – 2002. – 30 сәуір.
296 ЖОММ. 150-қ., 1-т., 455-іс, 15-п.
297 Жамбыл облысының 2006 жылғы және 2007 жылдың қаңтарындағы әлеуметтік-экономикалық жағдайы туралы ақпараттық-анықтамалық материалдар. – Тараз. – 2007. – 135 б.
298 Жексенбин Б.Б. Дағдрысқа қарсы тұрар күш бар // Ақ жол. – 2009. – 16 сәуір.
299 ЖОММ, 150-қ., 1-т., 313-іс, 48-п.
300 Жамбыл облысындағы мал шаруашылық өнімдерінің өндірісі // Жамбыл облысының статистикалық Департаменті. – Тараз. – 2009. – 35 б.
301 ЖОММ. 150-қ., 1-т., 315-іс, 10-п.
302 ЖОММ. 150-қ., 1-т., 315-іс, 15-п.
303 Социально-экономическое положение Жамбылской облости за 2000-2004 гг. – Шымкент. – 2005. – 76 б.
304 Қазақстан Республикасы Президентінің № 1149 Жарлығы «2004-2010 жылдарға арналған Ауылдық аумақтарды дамыту» // Егемен Қазақстан. – 2003. – 10 шілде.
305 Қазақстан Республикасының Президентінің халыққа жолдауы // Ақиқат. – 2003. – № 10. – 4 –б.
306 АОММ. 448-қ., 8-т., 640-іс, 5 - п.
307 Статистическое обозрение Казахстана 2' 2007.
308 Есіркепов. Т., Қайырбеков К. «Зерновые компании Республики Казахстан: теория и практика становления и развития». – Алматы. – 2001. – 147 б.
309 Назарбаев Н. А. Стратегия становления и развития Казахстана как
суверенного государства. – Алматы: РГЖН «Дәуір», 1992. – 58 с.
310 Назарбаев Н. Ә. Қазақстан - 2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы.– Алматы: Білім, 1996.–116 б.
311 Постановление Кабинета Министров РК. «О мерах по укреплению производства и расширению рынка сбыта зерна, самообеспечению областей хлебом и другими продуктами переработки зерна» // Сельская новь. – 1995. – ноября.
312 Ауытов Р.Р., Жақсыбекова Г. Помочь крестяньскому хозяйству // Экономика и жизнь. – 1995. – № 7. – С. 56-58.
313 ҚРОММ. 279-қ., 1-т., 16-іс, 3 - п.
314 АОММ. 448-қ., 8-т., 743а-іс, 64-65 – пп.
315 Нарибаев К., Джумабаев С. Менеджмент Учебное пособие. – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – 139 с.
316 Мамыров Н.К., Ихданов Ж.О. Государственное регулирование экономики. – Алматы: Экономика, 1998. – 176 с
317 Кондратьев Н. Д. Хлебная монополия и новые твердые цены // Делонарода. – 1917. –1 апреля.
318 Коллегия минсельхоза подвела итоги прошлого года и обозначила
малоутешительные перспективы нынешних // Панорама. – 1999. – №7. – 19 февраля.
319 ЖОММ. 150-қ., 1-т., 313-іс., 20-п.
320 ЖОММ. 150-қ., 1-т., 313-іс., 53-п.
321 Қазақстан Республикасының статистикалық агенттігінің мәліметі // Егемен Қазақстан. – 2009. – 3 сәуір.
322 Байтілен С.А. Жамбыл облысының тарихы. – Тараз, 2009 – 128 б.
323 Производство основных видов сельскохозяиственной продукции // Статистический ежегодник. – Астана. – 2007. – С. 163.
324 ЖОММ. 150-қ., 1-т., 455-іс., 76-п.
325 Анкил М. Америкалық әдіс // Мемлекет және рынок. – 1999.– №. – 16 б.
326 Қазақстан Республикасының Президентінің халыққа жолдауы // Егемен Қазақстан. – 2006. – 2 наурыз.
327 Смирнов С. АПК Казахстана: состояния, проблемы, прогноз // Транзитная экономика. – 2000. – №3. – С. 87.
328 Ауыл, орман және балық шаруашылығы 1998 ж. Қазақстан Республикасының статистикалық агенттігі. – Алматы. – 1999. – 75 б.
329 Основные показатели по по сельскому хозяству январь 2007 // Статистический ежегодник. – Астана. – 2007. – 216 с.
330 ҚРОММ. 279-қ., 1-т., 16-іс, 13 - п.
331 ҚР ПМ. 5 –Н-қ., 1-т., 958-іс., – 10-11-п п.
332 ҚР ПМ. 5 –Н-қ., 1-т., 970-іс., – 10-п.
333 Баетова М.Т. Аграрная политика государства: роль и место инвестиции в развитии АПК. – Алматы, 1998. – 112.
334 ОҚОММ. 897-қ., 1-т., 442-іс, 42-п.
335 Региональный статистический ежегодник Казахстана 1997-2000 // Қазақстан Республикасының статистика агенттігі. – Алматы. – 2001. – 24 б.
336 Мал шаруашылығы өнімдерінің өндірісі және малдың өнімділігі // Алматы облысының статистика департаменті. – Алматы. – 2009. – 83 б.
337 Информация Агрокредитной корпорации. Сентяб
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
3
КІРІСПЕ
4
1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК ЖӘНЕ ОҢТҮСТІК-ШЫҒЫС АЙМАҚТАРЫНДАҒЫ АГРАРЛЫҚ
РЕФОРМАЛАУДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕМЕСІ, ТАРИХНАМА-СЫ
МЕН ДЕРЕК КӨЗДЕРІ
15
1.1 Мәселенің теориялық-методологиялық негіздемесі
15
1.2 Аграрлық секторды зерттеудегі тұжырымдамалар, тарихнама мен дерек
көздері
25
2 ОҢТҮСТІК ЖӘНЕ ОҢТҮСТІК-ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК АГРАРЛЫҚ
САЯСАТ 43
2.1 Нарықтық қатынас жағдайында агроөнеркәсіп кешенінің даму тарихы
мен әлемдік тәжірибе
43
2. Аграрлық реформаның ұйымдастырушылық-құқықтық заңнамалары-ның
қалыптасуы
87
2.3 Аграрлық секторда шаруашылықты жүргізудің тетіктері
117
2.4 Аграрлық реформалаудағы серіктестіктер мен бірлестіктердің тарихи
қағидалары мен құндылықтары
128
3 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДАҒЫ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУ
140
3.1 Жергілікті және қоғамдық мекемелердің құрылымдық жетілдірілуіндегі
инновациялық үрдіс
140
3.2 Әлеуметтік – аграрлық реформалардағы сәйкестіктер
158
3.3 Қазақстанның ауыл шаруашылығын дамытудағы стратегиялық жоспарлаудың
маңыздылығы
169
3.4 Ауыл шаруашылығының инженерлік саласын реформалау
176
4 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК ЖӘНЕ ОҢТҮСТІК-ШЫҒЫС АЙМАҚТАРЫНДАҒЫ АГРАРЛЫҚ
РЕФОРМАЛАУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ НӘТИЖЕЛЕРІ
197
4.1 Реформалау барысында агроқұрылымдық жетілдірудегі қиғаштықтар мен
мемлекеттік реттеу
197
4.2 Аграрлық секторды мемлекеттік қолдау мен қаржы-несие жүйесі
211
4.3 Қосалқы және жеке шаруашылықтардың қалыптасуы мен дамуы
239
4.4 Аграрлық реформалауда ауыл шаруашылық өндірістерін ұйымдастырудағы
ұсыныстар
273
ҚОРЫТЫНДЫ
286
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
296
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ЖЭС - жаңа экономикалық саясат
ХЕҰ - Халықаралық еңбек ұйымы
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
ХКА - Халықаралық кооперативтік альянс
ТМД - Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ҒТП - ғылыми-техникалық прогресс
АӨК - агроөнеркәсіптік кешен
ІЖӨ - ішкі жалпы өнім
Қазақ КСР - Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы
АҚ - акционерлік қоғам
ААҚ - ашық акционерлік қоғам
ЖАҚ - жабық акционерлік қоғам
ЖШС - жауапкершілігі шектеулі серіктестік
БҰҰ- Біріккен Ұлттар Ұйымы
ЖҰӨ - жалпы ұлттық өнім
ДСҰ - Дүниежузілік сауда ұйымы
ЕО - Европалық Одақ
ГФР - Герман Федеративтік Республикасы
КСРО - Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
АДБ - Азия Даму Банкі
СПСТК - Су пайдаланушылардың селолық тұтыну кооперативі
МТС - Машина-тракторлық станция
ҚЖС - қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер
ТС - толық серіктестіктер
ҚРОММ - Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік мұрағаты
ҚРПМ - Қазақстан Республикасы Президентінің мұрағаты
АОММ - Алматы облыстық мемлекеттік мұрағаты
ЖОММ - Жамбыл облыстық мемлекеттік мұрағаты
ОҚОММ - Оңтүстік Қазақстан облыстық мемлекеттік мұрағаты
ҚОММ - Қызылорда облыстық мемлекеттік мұрағаты
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ауыл шаруашылығы саласы – ел
экономикасының негізгі буыны, ежелден келе жатқан бар байлығымыздың
бастауы. Халықтың әл-ауқатының жақсаруы негізінен әлеуметтік-экономикалық
жағдайдың тұрақтануы және дамуымен тікелей байланысты. Осыған байланысты,
қазіргі қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық жағдай ғылыми тұрғыда терең
зерделеуді, саланы кешенді дамытудың жолдары туралы жан-жақты дәлелденген
қорытындылар мен байыпты ғылыми тұжырымдар жасауды талап етеді.
Зерттеу жұмысында ғылыми тұрғыдан ауыл шаруашылығын кеңестік
экономиканың кембағарлығынан көрген зардаптары мен тәуелсіздік дәуірінде
Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарындағы ауыл
шаруашылығының нарықтық қатынастарға бейімделуі мен аймақтың әлеуметтік-
экономикалық дамуындағы аграрлық реформалаудың нақтылығы қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан
халқына арналған 2003 жылғы Жолдауында: Біздің әлі де болса есею мен
кемелдену кезеңінен өтуіміз керек. Қазақстандағы азаматтық қоғамның
босағасын бекіте беруіміз керек. Бұл үшін агроөнеркәсіп кешенін түлете
дамытып, ауылға (селоға) айрықша назар аударылуы, жеткен биігіміз бен
жинақтаған тәжірибемізге сүйеніп, ауылдағы ағайындарымызға өмірдің жаңа
сапасына жетуіне қол ұшын беретін уақыт туды, – деп көрсетеді [1]. Төл
тарихымыздың күңгірт беттерін ашып, еліміздің әлеуметтік-экономикалық
дамуының жаңа, аршынды сапалық сатыға көтерілуіне қазақ елінің өткен
кезеңін зерттеу, зерделеу бүгінгі күннің талабы. Себебі, тоталитарлық
жүйенің идеологиялық ықпалынан арылуымен бірге тәуелсіздік идеологиясының
әдістемелік негізінде тарихи дамудың ақиқат болмысын қалпына келтіру
бағытында түбірлі жұмыстар атқарылды.
Сондықтан, Отандық тарих ғылымының өзектілігі – кеңестік тоталитарлық
жүйенің идеологиялық ықпалынан арылуымен бірге тәуелсіздік идеологиясының
әдістемелік негізінде тарихи дамудың ақиқат болмысын қалпына келтіруге
бағытталуында. Соның бірі – аграрлық секторды реформалаудағы мемлекеттік
саясат. Қазіргі қоғамның даму кезеңіндегі негізгі, әрі өзекті мәселелердің
бірі болып отырған осы салада нарық қатынасын қалыптастыру, халықты отандық
азық-түлік өндіру мен өнеркәсіпті шикізат өнімдерімен жеткілікті түрде
қамтамасыз ету, өндірістің тиімділігін арттыру, бәсекелікке төтеп беретін
өнім өндіру және әлемдегі экономикасы бәсекеге барынша қабілетті дамыған
50 елдің қатарына кіру стратегиясын іске асыру болып отыр. Ауыл
шаруашылығында бірінші кезекте шаруашылықты жүргізу тетіктерін қалыптастыру
және дамыту аса қажетті қозғаушы экономикалық күштің негізіне айналуда.
Мемлекеттің халық шаруашылығының барлық салаларының ішінде ауыл
шаруашылығында біразға созылған экономикалық дағдарыстан шығуы бірте-бірте
өз нәтижесін беріп келеді [2]. Дегенмен, агроөндірістік кешенді
ұйымдастыруды жетілдірудегі негізгі мақсаттардың бірі – азық-түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз ету. Әйтседе, шикізат мәселесін шешетін халық
шаруашылығындағы өнім өндіру мен оның өсімі әлі де болса төмен деңгейде.
Өндірістерде қалыптасқан жағдайларды сараптай және ғылыми талдай келе
аграрлық сектордағы шешілмей жатқан мәселелерді зерттеу, ауыл шаруашылық
пен өндірістің экономикалық негізіне әсер ететін іс-шараларды (тиімділігін
көтеретін, бәсекелікке лайықты өнім өндіру, т.б.) жүзеге асыру нарық
жағдайындағы көкейтесті мәселелердің атаулысы болып отыр.
Осындай еліміздегі экономикалық өрлеу жағдайында Қазақстан –2030
Стратегиясы ауыл шаруашылығын көлемді өзгерістерге жетелеуде. Стратегияны
жүзеге асыру мақсатында саланы дамытудағы мемлекеттің 2000-2002 жж.
арналған бағдарламасы мен қазіргі кезде Қазақстан Республикасы
Президентінің 2003 жылғы 10 шілдедегі № 1149 Жарлығымен бекітілген
Қазақстан Республикасының ауыл аумақтарын дамытудың 2003-2010 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы, 2004 жылғы 19 наурыздағы Қазақстан
Республикасының Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында көзделген
Қазақстан Республикасының 2003-2015 жж. индустриалды-инновациялық даму
Стратегиясы, сондай-ақ, Елбасының қолдауымен 2003-2005 жылдардың
Ауыл жылы деп жариялануы мен ауыл шаруашылық агроқұрылымдарын
құқықтық жетілдірудегі Астық туралы, Асыл тұқымды мал шаруашылығы
туралы, егіншіліктегі Тұқым шаруашылығы туралы заңдардың өмірге келуі
ауыл тұрғындарын әлеуметтік қолдауға бағытталған ауқымды іс-шаралар болып
табылады.
Сонымен, мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыруда агроөнеркәсіптік
кешенді ұйымдық-құрылымдық және заңнамалық жетілдірумен шектелмей ауыл
шаруашылығын дамытудың 2006-2010 жылдарға бағытталған тұжырымдамасының
негізінде 2006-2008 жж. бірінші кезекті шаралары жүзеге асырылды.
Сондықтан, Қазақстан Республикасы үшін аграрлық сектор елдің әлеуметтік-
экономикалық дамуының деңгейін айқындаушы күштердің бірі болып отыр.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында өз алдына ұлттық мемлекет
қалыптасып, шаруашылық жүргізудің әкімшілік әдісімен аралас нарықтық
қатынас қағидаларына ауысу үрдісі байқалды. Әрине, 90-жылдардың қоғамдық-
саяси және әлеуметтік-экономикалық қиыншылығы мен ауыртпалығы аз болған
жоқ. Әсіресе, өтпелі кезеңде орын алған қиындықтар зардабы ауыл
шаруашылығына, бүкіл аграрлық секторға қолайсыз болды. Аграрлық дағдарыстың
табиғаты, негізгі себептері мен одан шығу жолдары ғылыми және көпшілік
әдебиетте аз жазылған жоқ. Осы өзекті әрі көкейтесті мәселе Республика
Президентінің еңбектерінде, түрлі заң және атқарушы органдардың күнделікті
іс-тәжірибелерінің күн тәртібінен түспегені белгілі. Бірақ ел
экономикасының маңызды және өмірлік қажет саласының әлеуметтік мәселелерін,
әкімшілік басқару жүйесінен нарықтық жүйеге көшуге байланысты аграрлық
саланың тұрақты және тиімді даму бағыттарын анықтайтын теориялық және
тәжірбиелік маңыздылығын одан әрі зерттеп, зерделеу керектігі ешбір күмән
тудырмайды.
Социалистік қоғамнан шыққан өзге елдердегі сияқты, Қазақстан
Республикасында өткізіліп жатқан аграрлық реформалардың басты мазмұны
әкімшілік-әміршілдік тәсілге негізделген бір экономикалық жүйеден нарық
қатынастарына негізделген екінші жүйеге көшу. Оның негізінде экономикалық
жүйенің іргетасының өзі – мемлекеттің меншікке монопольды құқығынан бас
тартып, оның басым бөлігін жеке және заңды тұлғаларға беруді ойластырған
меншік қатынасы жатыр.
Нарықтың өзгеру нәтижесінде аграрлық саланың шаруашылықты жүргізудің
тетіктері терең өзгерістерге ұшырайды. Ауыл шаруашылығындағы нарықтық
қатынастың барлық субъектілерінің экономикалық мүдделерінің рөлі артады.
Осыған байланысты, ауыл шаруашылығын реформалауда шаруашылық жүргізудің
басымырақ нысаны болып табылатын, өндірісті тиімді жүргізуді қамтамасыз ете
алатын және табыстарды әлеуметтік әділеттілікпен бөле алатын ауылшаруашылық
бірлестіктері мен серіктестіктерінің атқарар шаруашылық қызметіне тиесілі.
Осындай ауылшаруашылық бірлестіктерінің қарапайым түрлерінің бірі –
кооперация өзінің бір ғасырдан астам уақыттан бергі тәжірибесі оның
нарықтық экономиканың заңдары мен қағидаларына сүйене отырып, тауарлы
ауылшаруашылық өндірісін қалыптастырудағы ерекше маңызын ашып берді.
Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарындағы ауыл
шаруашылығының дамуын зерттеу барысында шаруашылық жүргізудің тетіктерінің
әлемдік тәжірибе қолданысындағы үш жолына назар аудардық. Бірінші – қосалқы
және жеке шаруашылық, екінші – ірі кәсіпорындар және үшінші – кооперация.
Осы жолдармен шаруа қожалықтары және ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірумен
айналысатын жеке кәсіпкерлердің бірлескен шаруашылық қызметін жүргізуі. Осы
үш жолдың біздің елімізде алдыңғы екеуі жақсы жолға қойылғанымен, көлемі
жағынан шағын, айналымдық қаржысы тапшы, жағдайы ортадан төменгі дәрежедегі
шаруаларды кооперациялау жолы мемлекет тарапынан өз дәрежесіндегі
қолдауына зәру екендігін аңғартады.
Ұзақ жылдар бойы елімізде ауыл шаруашылығын зерттеудің теориясы мен
қолданбалы маңыздылығының дәстүрлі ғылыми-зерттеу ісін жүргізудің
мүмкіндігі болмады. Бұрынғы КСРО-ның ғылымы мен тәжірибесінде кооперация
десе колхоздар алға тартылды және оған Қазақстан тұтынушылар одағының
жүйесі қосылды, өйткені тек осылар ғана ауылшаруашылық бірлестіктерінің ең
жоғары, жетілдірілген түрлері деп есептелді. Бұл толық дәлелденбеген
қағида. Сол себептен адасулар орын алып, оның қайта өрлеуі мен даму
жолында кедергі болды.
Осындай ерекшеліктерге байланысты тақырыптың мынадай өзектілігі
айқындалады.
Біріншіден, Кеңес дәуіріндегі қалыптасқан ауыл шаруашылығындағы
агроөнеркәсіптік кешен Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан кейінгі отандық
тарихтың ажырамас құрамды бөлігі ретінде үнемі назар аударуды қажет етеді.
Себебі, тарихи жағдайлармен қалыптасып, іс-жүзінде атқарылған жоспарлы
шаруашылықтан қазіргі кезеңдегі аграрлық сектордағы нарықтық қатынастарға
бейімдеп шаруашылық жүргізудің тетіктерін түбегейлі қайта қалыптастыруда
өзіндік ерекшеліктерге ие болу себебінен реформалау қажеттігі туындады. Сол
себептен, бұл мәселені қазіргі заманғы әдістемелік тұрғыда қайта бағалауды
қажет етеді.
Екіншіден, Мемлекеттің аграрлық саясаты мен аграрлық реформаның
орындалуындағы жергілікті және аймақтық өзін-өзі басқару мекемелерінің
қалыптасқан жүйесінің кешегісі, бүгінгісі және ертеңгі жағдайларын сыни
көзбен талдау барысында халықтық мүдде тұрғысынан дамытуда тәуелсіздік
идеологиясы тұрғысынан назар аударылар болса, онда тарихи танымның
игілігіне айналатын нәтижеге қол жеткен болар еді. Нарық жағдайында ауыл
шаруашылығындағы агроқұрылымдық нысандар мен өндірістік қатынастарды,
экономикалық ынталандыруды және шаруашылық жүргізудің тетіктерін кезінде
жетілдіріп отырмаса, мемлекеттік несие-қаржы жүйесіндегі күрделі
бағдарламалар мен қаржылық қолдаулар ауыл шаруашылығында тиімді нәтиже
бермейді.
Үшіншіден, ауыл шаруашылығын әлеуметтік-экономикалық дамытудағы
аграрлық реформалау барысында, ауыл шаруашылығындағы өндірістік нысандардың
ұйымдық-құрылымдарын жетілдіру мен қабылданған құқықтық заңнамаларын ғылыми
талдау зерттеудің жаңа әдістемелік тәсілін арттыра түседі деп ойлаймыз.
Тарих ғылымының зерттеу саласында ауыл шаруашылығындағы аграрлық
реформалардың қалыптасуының кейбір бөліктерін ішінара зерттеу еңбектері
кездескенімен, Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарында
жүзеге асырылуының ерекшеліктері мен тәжірибелік маңызы ғылыми тұрғыда
кешенді зерттелген жоқ. Зерттеу тақырыбын таңдауымыздың басты себебі осыдан
туындайды.
Тақырыптың зерттелу тарихы. Қазақстан Республикасының ауыл
шаруашылығында жүргізіліп жатқан реформалар мен аграрлық сектордың
әлеуметтік-экономикалық дамуындағы агроқұрылымдық нысандардың тарихи
құндылықтар мен қағидаларын объективті түрде тәуелсіздік идеологиясында
жаңа әдістемелік көзқараспен қайта зерттеу қазіргі кезеңдегі қоғамдық
ғылымдардың маңызды міндетіне айналғандығы ақиқат. Себебі, ХХ ғасырдағы
Қазақстан бойынша тарихи шындықтың негізінде орын алған аграрлық
өзгерістерді объективті тұрғыдан терең талдау мен ғылыми зерттеуге
мүмкіндік бермеген коммунистік идеология басқа қоғамдық ғылымдар сияқты
тарихты да өзінің ықпалында бұғаулады.
Сонымен, XX ғасырдың аяғы мен XXI ғасырдың басындағы ауыл
шаруашылығындағы нарықтық қатынастардың қалыптасуы мен реформалау барысына
қатысты зерттеулер сипаты, мазмұны жағынан өте күрделі болды. Тақырыптың
тарихнамасының күрделі сипат алуының өзіндік себептері бар.
Біріншіден, тәуелсіздік алғаннан кейінгі алғашқы жылдары ауыл
шаруашылығындағы қайта құрудың бағдарламалық мақсаты, әлеуметтік-саяси
негізі, ұйымдық-құқықтық заңнамалары және жергілікті басшылықтар мен өзін-
өзі басқару мекемелері өзіндік ерекшеліктерге ие тарихи құбылыс болатын.
Сондықтан да ол аймақтық оқшаулауға көнбейтін республикалық тұрғыдан
сабақтастырып қарау қажеттігі туындады. Міне, осы күрделі сипат жүргізілген
зерттеу жұмыстарының барынша әралуандылығына негіз болды.
Екінші себеп – қоғамдық-саяси көзқарастар жүйесінің өзгермелілігінен
туындайды. Қазіргі кезеңдегі жағдайда, жоспарлы шаруашылықтан нарықтық
қатынастар қалыптасып жатқан аграрлық секторда, бірқатар объективті және
субъективті қиыншылықтар болуына қарамай, ауыл шаруашылығында реформалар
жүргізуде салалық саясатын жетілдірудің икемді тәсілдерін қолдану жөніндегі
тарихшы ғалымдардың, Ж.Б. Әбілғожин, С.А. Байтілен, К.Ә. Берденова, Қ.Қ.
Байсарина, Г.Ф. Дахшлейгер, Ж. Жұмабеков, С. Жолдасов, М.Т. Кенжебаев, К.
Нұрпейіс, А.Б. Тұрсынбаев, Б.А. Төлепбаев, М.Ж. Ташенев, Г. Халидуллин, Р.
Исатаев, И. Шамшатов, К. Рыспаев, С.И. Иманбердинаның ғылыми зерттеу
жұмыстары бар. Сондай-ақ, ауыл (село) еңбеккерлерінің әлеуметтік, мәдени
саланы М.Х. Асылбеков, Х. Әбжанов, Ә.Н. Құдайбергенов, М.Б. Тәтімов,
экономика ғылымы саласындағы Л.Е. Әбділдина, И.Ю. Бенке, К.Ж. Жарекешев,
Б.З. Зиябеков, Х.Е. Ертазин, Ж.О. Ихданов, С.М. Қасымов, М. Тінәсіл, және
де бірқатар авторлар өз жұмыстарында қарастырған.
Алайда зерттеулердің ауыл шаруашылығының өзекті мәселелері әлемдік
ғылым үшін жаңалық емес. Оны зерттегендер қатарында Р. Оуэн, Ш. Фурье, Ф.
Райффейзен, Ф. Лассаль, К. Маркстар болды. Ал Ресейдегі ауыл шаруашылық
кооперациясы мәселесімен Н.П. Макаров, П.П. Маслов, А.А. Николаев, С.Н.
Прокопович, Н.Г. Чернышевский, М.И. Туган-Барановский, А.В. Чаянов, А.Н.
Челинцев, А. Чупров, К.А. Пажитнов, Н.Д. Кондратьевтер жете шұғылданды.
Кеңестік кезеңнің аяғы – нарық экономикасына көшу мерзімінде ауыл
шаруашылығын әлеуметтік-экономикалық тұрғыда шынтуайты зерттеуде
Президентіміз Н.Ә. Назарбаев, мемлекет қайраткері Д.А. Қонаев, Б.М.
Тұрсынбаев, С.А. Терешенко, Ж. Кәрібжановтардың ой-толғау еңбектері және
естеліктері назар аудартады.
Демек, әр кезеңнің, әр ағымның тақырыпқа қатысты зерттеулерінің
деректік, әдістемелік негізі әр түрлі болғандықтан олардың арасында бір-
біріне қарама-қарсы бағаларда кездеседі. Бұндай жағдайда мәселені кешенді
түрде қарастырып, тарихи тұрғыда салыстыра бағалау қажеттігі туады.
Дегенмен, ауыл шаруашылығында қалыптасып отырған нарықтық қатынастар
жағдайында халықтың тұрмыстық жағдайын жақсартудағы аграрлық реформалардың
сәйкестік мәселелері әрі қарай талдауды қажет етеді. Зерттеулер
көрсеткендей, бұл салада шаруашылық жүргізудің жаңа жағдайына сай келетін
теориялық және әдістемелік негізі жеткілікті дәлелденбеген.
Еліміздің аграрлық саласындағы осы үрдістердің әрі қарай даму
заңдылықтарын айқындау, оны одан әрі кешенді талдау, қазақстандық және
шетелдік тәжірибелерді сыни қорыту мен әдістемелік және ғылыми-тәжірибелік
бағалауда жаңа тәсілдер мен дәстүрлі емес шешімдер іздеу өте маңызды.
Бұл жұмыс нарық қатынасы жағдайында Қазақстанның ауыл шаруашылығы
секторындағы ауылшаруашылық өндірісінде, комерциялық және комерциялық емес
ұйымдық-құқықтық кәсіпорындарды заңнамалық қамтамасыз етілуі мен ауылдық
өндіріс пен аймақтық басқаруды жетілдірудің өзекті мәселелерін қоса
алғанда, аграрлық реформаны жүзеге асырудың теориялық-әдістемелік
негіздеуімен тәжірибелік жақтарын кешенді зерттеуді мақсат тұтқан бастапқы
еңбек болып табылады.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негізін тарих философия
және т.б. қоғамдық ғылымдырдың қалыптастырған жаңа бағыттағы ғылыми
тұжырымдамаларымен ұлттық ғылыми мүдде ұстанымдары негізге алынды. Сонымен
бірге теориялық-әдістемелік мәселелерді зерттеуде шетелдік және отандық
жетекші ғалымдардың еңбектеріндегі қарастырылып отырған тақырыпты жаңа
көзқарас тұрғысынан жазуға мүмкіндік беретін ғылыми тұжырымдары да
басшылыққа алынды. Соның нәтижесінде ХХ ғасырдың соңы мен ХХI ғасырдың
басындағы Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарындағы аграрлық
реформалауды зерттеуде өркениеттік көзқарастар мен ұлттық ұстаным,
тарихилық қағида мен гуманизм, ынтымақтастық және мәдени-тарихи
тұжырымдамалар аясында жүргізілді.
Зерттеудің әдістемелік негізіне ғылыми танымның жүйелілік,
салыстырмалы талдау шынайылық пен синтез және ретроспективалық ұстанымдар
қолданылды. Осы әдістер негізінде жасалынған тұжырымдар мен қорытындылардың
өзара логикалық үйлесімділікте болуына да ерекше мән берілді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты ХХ ғасырдың
аяғы мен ХХI ғасырдың бас кезіндегі ауыл шаруашылығын аграрлық
реформалаудың жүзеге асуы мен өзекті мәселелерінің теориялық-әдістемелік
тұжырымдамасы негізінде Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс
аймақтарында тиімділікпен жүзеге асыруды негіздеу болып табылады. Бұл
мақсат мынадай міндеттерді орындау арқылы нақтыланған:
- Қазақстан Республикасындағы аграрлық реформалау мен оңтүстік және
оңтүстік-шығыс аймақтарындағы әлеуметтік-экономикалық даму үрдісін
зерттеудің теориялық-методологиялық негіздерін дәлелдеу;
- зерттеу жұмысының тарихнамасы мен дерек көздеріне жаңа тарихи
көзқарас тұрғысынан талдау жасау;
- Қазақстандағы аграрлық реформалардың шынайы қажеттілігі мен алғы
шарттарын анықтау,
- аграрлық реформалауда қалыптасқан ұйымдық-құқықтық заңнамаларын ғылыми
талдау;
- аграрлық реформалауда шаруашылықты жүргізудің тетіктерін анықтау;
- ауылшаруашылық бірлестіктері мен серіктестіктерінің тарихи
қағидалары мен құндылықтарын қазіргі нарық қатынасында бейімділігін ғылыми
тұрғыда негіздеу;
- аграрлық реформалау барысында Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-
шығысындағы аймақтық басқару мен жергілікті құрылымдық жетілдірілгендігін
пайымдау;
- жергілікті тұрғындардың әл-ауқатын арттыру мен мемлекеттік
қажеттілікті қамтамасыз етудегі аграрлық реформалардың нақтылығын мұрағат
қорларының құжаттары және статистикалық мәліметтер негізінде дәлелдеу;
- ауыл шаруышылығын дамытудағы стратегиялық жоспарлаудың
маңыздылығын саралау;
- аграрлық секторда салалық реформалау барысында ауылшаруашылық
құрылымдарын жетілдіруді жүйелік тәсілмен зерттеу;
- қазіргі нарықтық қатынаста Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-
шығыс аймақтарындағы агроқұрылымдық нысандардың жетілдірілуіне аграрлық
реформалаудың ықпал ету дәрежесін ашып көрсету;
- Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтық басқару
мекемелерінің қызметін елімізде қалыптасқан жүйелік тұрғымен байланыстыра
қарастыру;
- жергілікті мемлекеттік басқару мен жергілікті шаруашылықты
басқару түсініктерінің аражігін ажырата көрсету үшін тиісті
заңнамалық құжаттарға талдау жасалып, оларды ұдайы жетілдіріп отыру
керектігін айқандау;
- ауыл шаруашылығында салалық коммерциялық емес серіктестіктерді
құрудың агроөнеркәсіп кешенін құрылымдық жетілдіруіндегі әсеріне ғылыми
баға беру.
Зерттеу жұмысының нысаны – ХХ ғасырдың соңы мен ХХI ғасырдың бас
кезіндегі Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарындағы ауыл
шаруашылығын аграрлық реформалаудың жүзеге асуы мен ауыл шаруашылығын
дамытудың өзекті мәселелерін қарастыру.
Зерттеу жұмысының пәні – Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс
аймақтарындағы ауыл шаруашылығын аграрлық реформалау мен ХХ ғасырдың соңы
мен ХХI ғасырдың бас кезіндегі Қазақстанның ауыл шаруашылығының даму
үрдісіне тарихи талдау жасау.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері. Қазақстан Республикасындағы
аграрлық реформалар тақырыбының хронологиялық кезеңінің бастауы 1991 жыл
болып белгіленді. Себебі Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс
аймақтарындағы әлеуметтік-экономикалық дамуымен ауыл шаруашылығының
жоспарлы шаруашылықтан нарықтық қатынастарға түбегейлі бет бұру кезеңі
негіз болып, зерттеу кезеңі 2008 жылмен шектелген.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы. Көлемді дерек көздері мен
статистикалық мәліметтер негізінде Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-
шығыс аймақтарының ауыл шаруашылығындағы жүргізілген реформалар барысын
Республиканың өзге өңірлеріндегі тәжірибе мен нарықтық қатынастар жағдайына
орайластыра зерттелген. Отандық тарихта ауыл шаруашылық реформасының
қалыптасуы мен ауыл шаруашылығын дамытудағы нақтылығын және зерттелген
аймақтың шаруашылықтық ерекшеліктерін талдау арқылы іс жүзінде
қолданылатын ғылыми ұсыныстар жасау болып табылады. Осы кезге дейін
тақырыптың бұл аспектісі отандық және шетелдік тарихшылар тарапынан қолға
алынбаған. Осыған байланысты зерттеу жұмысының мынадай ғылыми маңыздылығы
мен жаңалықтарын атап көрсетеміз:
- ХХ ғасырдың соңы мен ХХI ғасырдың басында Қазақстандағы аграрлық
реформалау мен оңтүстік және оңтүстік шығыс аймақтардағы ауыл шаруашылық
даму үрдісін зерттеуге байланысты тарихнамасы сараланып, мәселенің
теориялық-методологиялық негіздемесі мен деректік көздеріне талдау
жасалынған;
- аграрлық реформалаудың әлеуметтік даму үрдісіндегі нақтылығы мен
негізгі бағыттары жаңа тарихи көзқарас тұрғысынан пайымдалған;
- Қазақстанның ауыл шаруашылығында жекешелендірудеге мемлекеттің
аграрлық саясатына объективті баға берілген;
- ауыл шаруашылық бірлестіктері мен серіктестіктерінің тарихи құндылығы
мен қағидалары сараланған;
- аграрлық реформалаудағы Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс
аймақтарындағы ауылшаруашылық ұйымдық-құрылымдардың заңнамалық негізіне
талдау жасалынған;
- аграрлық секторда шаруашылықты жүргізудің тетіктері жүйеленген;
- ауыл шаруашылығындағы ұйымдық құрылымдар мен басқару жүйесін
реформалау жөніндегі шаралардың қажеттілігі ғылыми тұжырымдалған;
- Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарында әлеуметтік-
экономикалық дамудағы аграрлық реформаның сәйкестігі ғылыми тұрғыда
нақтыланған;
- ауыл шаруашылығын дамытуды стратегиялық жоспарлау мен мемлекеттік
аграрлық бағдарламалар жаңа тарихи көзқарас тұрғысында қарастырылған;
- ауыл шаруашылығының инженерлік саласын реформалау, агроөндірістік
кешенді дамыту үдерісінің ұзақ мерзімді бағдарламасының құрамдас бөлігі
ретінде қарастырылған;
- аграрлық реформалаудағы агроқұрлымдардың ұйымдық-құрлымдық және
заңнамалық жетілдірілуі;
- аграрлық секторды дамытуда мемлекеттік қолдаумен несие-қаржы жүйесінің
ықпалы мұрағат қорларының құжаттары және статистикалық мәліметтермен
негізделген;
- Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарының жекелеген
аудандарында коммерциялық емес салалық ауылшаруашылық серіктестіктерін
құрудың тиімділігін көрсететін ұсыныстар дайындалды;
- аграрлық реформалаудағы ауыл шаруашылығы өндірісін ұйымдастырудың
теориялық негіздемесі жасалынды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Қазақстанның оңтүстік және
оңтүстік-шығыс аймақтарында ХХ ғасырдың соңы мен ХХI ғасырдың басындағы
ауыл шаруашылығын дамытудағы аграрлық реформалауды зерттеу нәтижесінде
қорғауға мынадай тұжырымдар ұсынылады.
- Қазақстан Республикасындағы ауыл шаруашылығын дамытудың тарихи
мәселелеріне теориялық талдау жасауда аграрлық реформалау
тұжырымдамасының өзіндік ерекшеліктерін ескеру қажет;
- Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарының ауыл шаруашылығы
жоспарлы шаруашылықтан нарықтық қатынастарға бейімделуіндегі аграрлық
реформалаудың нақтылығын зерттеуде теориялық-методологиялық мәселелер
айрықша маңыз алады;
- нарық жағдайында агроөнеркәсіп кешенін дамыту мен құрылымдық жетілдіруде
шетелдік тәжірибелерге ғылыми талдау қажет;
- ауыл шаруашылығын ұйымдық-құқықтық жетілдіруде заңнамалық құжаттарға
ғылыми талдау жасап, оларды ұдайы жаңартып отырылуы қажет;
- Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарын аграрлық
реформалауда шаруашылықты жүргізу тетіктері көрініс алды;
- аграрлық секторды дамытуда ауылшаруашылық бірлестіктері мен
серіктестіктерінің тарихи құндылығы және қағидаларына назар аудару
қажеттігі айқындалды;
- аграрлық реформалау барысында Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-
шығысында аймақтық басқару мен жергілікті мекемелерді құрылымдық
жетілдіру серпін алды;
- Қазақстан Республикасындағы аграрлық реформалардың әлеуметтік-
экономикалық нәтижелеріне өзіндік тұжырым жасалынды;
- аграрлық реформалау агроқұрлымдық нысандардың шаруашылық жетілуіне
елеулі ықпалын тигізді;
- ауыл шаруашылығын дамытуды стратегиялық жоспарлау мен мемлекеттік
аграрлық бағдарламалардың маңыздылығы ғылыми тұрғыдан талданған;
- Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарындағы
агроқұрлымдардың шаруашылық жетілуін аграрлық реформалар жүзеге асырды;
- жеке және қосалқы шаруашылықтардың дамуы аграрлық реформалау барысында
қарқын алды;
- агроөндірістік кешеннің әлеуметтік-экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз
етудегі шаруашылық қызметіне баға берілді;
- аграрлық реформалауда агроқұрлымдарды шаруашылықтық жетілдірудегі
қиғаштықтар мен мемлекеттік реттеу қажеттілігі айқындалды;
- Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарының жекелеген
аудандарында салалық коммерциялық емес ауылшаруашылық серіктестіктерді
құрудың қажеттігі жөніндегі ұсыныстар маңызды болып табылады.
Зерттеу жұмысының қолданбалы маңызы ретінде Қазақстан Республикасындағы
аграрлық реформалар тәуелсіздік жылдарындағы қалыптасуы мен жүзеге асу
тұрғысында бай деректік материалдар негізінде жасалынған негізгі тұжырымдар
мен қорытындыларды, алынған нәтижелерді ғылыми еңбектер, оқулықтар, оқу-
әдістемелік құралдар дайындауға, сол сияқты әлеуметтік-гуманитарлық
бағыттағы болашақ доктор, магистр, бакалаврлар үшін Отан тарихының
теориялық және әдістемелік мәселелеріне байланысты арнайы курстар
дайындауда қолданылатындығын айтуға болады. Сол сияқты зерттеу жұмысында
қалыптасқан әдістемелік тәсілдер, Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс
аймақтарындағы аграрлық реформалардың жүзеге асуы мен ауыл шаруашылық
серіктестіктерінің тарихи құндылығы мен қағидаларын жан-жақты зерттеп,
Қазақстанның өзге аймақтарымен салыстырып, саралап, тарихи таным нысанына
айналдыруға мүмкіндік береді.
Диссертациялық жұмыстың деректік негізі. Отандық тарихнамада
Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарында аграрлық
реформалардың тәуелсіздік жылдарындағы қалыптасуы мен жүзеге асуына қатысты
арнайы зерттеулердің болмауы және тарихи таным қағидаларының өзгеруі
тақырыптың деректік негіздерін сұрыптаудың біршама күрделі сипатын
айқындады. Осыған байланысты зерттеу жұмысының деректемелік негіздері
бірнеше бағыттарға топтастырылды. Атап айтқанда: ауыл шаруашылығына қатысты
республикалық және облыстық статистикалық жинақтар; мерзімдік басылымдар
мен ғылыми журналдар.
Деректік негіз ретінде мұрағат материалдары пайдаланылды. Атап
айтқанда, Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мұрағаты қ-5 (Қырғыз
АКСР-і Кеңестерінің Орталық атқару комитеті), қ-279 (1927-28 жылдардағы
Қазауылодақ), қ-2199 (01.12.1985-20.12.1990 жж. Қаз КСР-нің мемлекеттік
агроөндіріс комитеті), қ-2270 (29.04.1991 жылғы Қаз КСР-нің азық-түлік және
ауылшаруашылық министірлігі). Қазақстан Республикасы Президентінің
мемлекеттік мұрағаты қ-5Н (Аграрлық мәселелер бөлімі), Қ-7 (Қаз КСР-нің
халық шаруашылық комитеті ), қ-708 (Қаз КСР-нің мемлекеттік агроөндіріс
комитеті), Алматы облыстық мемлекеттік мұрағаты қ-2,(Алматы облыстық
территориялық бөліну тарихының анықтамасы) қ-448 (Алматы облысының ауыл
шаруашылық басқармасы), Жамбыл облыстық мемлекеттік мұрағаты қ-21(Жамбыл
облысының ауыл шаруашылық басқармасы), 150, 282, 399, 851. Оңтүстік
Қазақстан облыстық мемлекеттік мұрағаты, қ-40 (Оңтүстік Қазақстан облысының
ауыл шаруашылық басқармасы). Қызылорда облыстық мемлекеттік мұрағатының 367-
қоры, (Қызылорда облысының экономикалық комитеті), 585-қоры, (Қызылорда
облысының статистикалық және талдау басқармасы), 589-қоры, (Қызылорда
облысының ауыл шаруашылық басқармасы) құжаттық деректері ғылыми айналымға
енгізілді.
Аталған мұрағат қорларының құжаттары мен деректік материалдар авторға
зерттеу барысында кеңестік тарихнамадағы ауыл шаруашылығының бірлестіктері
мен агроөнеркәсіп кешеніне қатысты мәліметтерді талдап, оған ғылыми баға
беруге мүмкіндік жасады.
Сол сияқты зерттеу мақсатына сай Қазақстан Республикасының статистика
жөніндегі агенттігі және облыстық статистикалық басқармасының жылдық
есептері, Қазақстан Республикасының Ауылшаруашылық Министрлігінің ағымдық
мұрағаттары, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік мүлік жөніндегі комитетінің
хабарламалары мен облыстық ауыл шаруашылық департаментінің мәліметтері,
Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық жағдайы (Жедел
мәліметтер 1994-2004 жж.), Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-
экономикалық жағдайы. Бірінші ұлттық ауыл шаруашылығы санағының алдын ала
қорытындылары. Қызылорда, 2007. Жамбыл облысының статистикалық басқармасы.
Тараз, 2007 т.б. дерек көзі ретінде қолданылды.
Қазіргі кезеңдегі нарықтық қатынастың даму барысы мен тәуелсіздіктің
өткен жылдарында ауыл шаруашылығын дамытудың өзекті мәселелері мен тың
ойларды түйіндеген мерзімдік басылымдардың Егемен Қазақстан, Заң,
Казахстанская правда, Предприниматель и права, Нұр-Астана, Жетісу,
Оңтүстік Қазақстан, Сыр бойы, Ақ жол Знамя труда газеттерімен бірге
Қазақ тарихы, Международный сельскохозяйственный журнал, Қаржы-
қаражат, Ақиқат, журналдарында қоғамдық-саяси үдерістің мазмұнын
айқындайтын құнды деректер жарияланады.
Зерттеудің сарапталып, сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыстың негізгі
нәтижелері мен қорытындылары 2 ғылыми монографиялар және республикалық
ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалған 32 мақала Қырғызстан,
Өзбекстанда жарық көретін басылымдарда жарияланды. Қазақстан Республикасы
Білім және ғылым министрлігі Білім және ғылым саласындағы бақылау комитеті
ұсынған тізімге енген 5 түрлі басылымда 10 мақала, 3 шетелдік басылымдарда,
сондай-ақ 19 мақала әртүрлі республикалық басылымдар мен республикалық және
халықаралық ғылыми конференция материалдарының жинақтарында жарық көрді.
Диссертация ҚР БҒМ Ғылым комитетінің Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих
және этнология институтында орындалып, институттың Қазіргі заман тарихы
және ғылыми ақпарат бөлімі мен Кеңес дәуіріндегі Қазақстан тарихы бөлімінің
кеңейтілген мәжілісінде талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Диссертацияның құрылымы. Алға қойған мақсаттар мен міндеттерге
байланысты диссератциялық жұмыстың құрылымын кіріспе, 4 тарау және
қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімі құрайды.
1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК ЖӘНЕ ОҢТҮСТІК-ШЫҒЫС АЙМАҚТАРЫНДАҒЫ АГРАРЛЫҚ
РЕФОРМАЛАУДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕМЕСІ, ТАРИХНАМАСЫ
МЕН ДЕРЕК КӨЗДЕРІ
1.1 Мәселенің теориялық-методологиялық негіздемесі
Қазақстан Республикасы ауылшаруашылығын реформалаудың тарихы
тәуелсіздік қарсаңындағы және алғанан кейінгі кезеңдегі оқиғалардың
нәтижесімен анықталады. Өйткені еліміздің қоғамдық-саяси өміріндегі түрлі
өзгерістер өндірістік қатынастарды мүлдем жаңа сипатта қалыптастырды.
Тәуелсіз Қазақстанның алдынан шыққан нарықтық қатынастарды игеру әлемдік
қауымдастық пен саяси, экономикалық сұхбатқа қол жеткізу, қосалқы және жеке
меншік шаруашылықтарының құқықтық-нормативтік және саяси-рухани базасын
қалыптастыру сияқты мәселелер біз сөз етіп отырған кезеңдегі
ауылшаруашылығын реформалаулардың тарихын зерттеудің жаңа да тың теориялық-
әдістемелік негіздерін қолға алу міндеті күн тәртібіне қойды.
Қарастырылған кезеңдегі аграрлық реформалар тарихының тарихнамасының
барынша ала-құла болуы – бұл тақырыптың саналуандылығы, мазмұнының сыңаржақ
концепцияларды насихаттауға құрылуы, мәселенің саяси астарына баса мән
берілуі түрінде көрініс табуынан. Ең басты себебі – ғылыми тұжырымдалған
теориялық-әдістемелік негізден орнықпауы деп білеміз. Әрине еліміздегі
аграрлық реформаларға негіз қалаған қайта құру, жариялылық кезеңіндегі
ғылыми әдебиеттерде біз атағандай бірыңғай, орныққан және қоғамдық пікірдің
қолдауына ие болған теориялық-әдістемелік негіздің болмауы түсінікті.
Өйткені, М.С. Горбачевтің билік басына келуімен басталған қайта құру
құбылысының өзі ойластырылған ғылыми-теориялық концепциясыз басталғандығы
және іске асырылғандығы жасырын емес.
Осы заңдылықтарды Қазақстан тәуелсіздігінің алғашқы жылдарындағы
кезеңнен де көреміз. Елімізде нарықтық қатынастарды игерудің түрлі
қиындықтары алдан шықты: жоспарлы экономикадан бас тартып нарықтық
жағдайына көшудің нақты тұжырымының жасалмауы. Сондай-ақ жеке меншік
институтын енгізудің отандық тәжірбиесінің болмауы, ең бастысы халықтың
кеңестік өмір салты кезінде қалыптасқан саяси-рухани комплекстерін жоюдың
психологиялық кедергілері аграрлық реформалардың бірден іске асып, жедел
нәтиже беруін қиындатты. Міне, осындай қоғамдық-саяси тежемелердің себеп-
салдарлы заңдылықтарын ғылыми тұрғыда жүйелеу және сыныптау аграрлық
реформалар тарихын ғылыми зерттеу нысанына айналдырудың әдістемелік
негізіне сүйенуді талап етеді.
Еліміздің тәуелсіздік жылдарында жүргізіп келе жатқан аграрлық
реформаларын бөліп және дербес құбылыс ретінде қарастырудан бұрын оның
тарихи қалыптасуының алғышарттарын және тәжірибие жүзіндегі
қолданбалылығына ғылыми талдау жасаудың әдістемелік тұрғыда маңызы зор және
оны тақырыптың мазмұнын ашу үшін үлкен қажеттілік деп білеміз.
Тарихи Ресейдің және Кеңес Одағының құрамында болған Қазақстанның
тарихи болмысын оның шеңберінен тыс қарастыру мүмкін емес. Сондықтан да
еліміздегі аграрлық реформалардың алғышарттарын Ресейдегі аграрлық мәселені
зерттеудің теориялық-әдістемелік негізімен салыстыра және тығыз байланыста
қарастыруымыз ғылыми зерттеудің заңдылығынан туындайды деп қабылдағанымыз
жөн. Аграрлық мәселе жөнінде орыс ойшылдарының теориялық тұжырымдары мен
концепциялары мәселеленің себеп-салдары байланыстарының мәнін ашады.
Айталық, ХIХ ғасырдың соңы – ХХ ғасырдың басындағы орыс демократиялық
қозғалысының басты идеологтарының біріне айналған Плехановтың бірде-бір
тарихи дәлелдің алдында да, қасында да, артында да белгілі бір түсініктің
болмауы мүмкін емес [3, 9-б.] деген тұжырымының әдістемелік маңызы үлкен.
ХХ ғасырдың басында жасалынған бұл тұжырымның бүгінгі күні де қоғамдық
ойдың ақиқатын бейнелейтін өзектілігі өз мәнін жойған жоқ. ХХ ғасырдың
басында дәстүрлі ауылшаруашылығын жүйелі революциялық тәсілдермен –
эволюциялық даму деп артықшылықтарын қасақана есептеместен жүргізілуі және
ХХ ғасырдың соңында кеңестік құрылымды күйретуге алып келген қоғамдық
сананың басты кемшілігі саясаткерлердің өздері өмір сүрген қоғамның жай-
күйін толық тани алмауы болды.
Кеңестік кезеңде қоғамдық құбылыстар мен тарихи танымда идеологиялық
ықпал ету құралдары арқылы қоғамдық сананың қатаң және қисық қағидалары
қалыптасты. Аграрлық мәселелерге қатысты осындай қисық қағидалардың
қалыптасуына большевиктер көсемі В.И. Лениннің Ресейде капитализмнің
дамуы атты іргелі еңбегінің әдістемелік ықпалы өте зор болды. Лениннің
аталған еңбегі ХХ ғасырдың алғашқы үштен біріндегі кезеңде қоғамдық салаға
кеңестік идеологияны орнықтыруға саяси, ғылыми тұрғыда теориялық негіз
болды. Әрине, ол теорияның кемшіліктері мен оралымсыздықтары болғанымен
оның қағидалары кеңестік құбылысқа, соның ішінде кеңестік үлгідегі аграрлық
қайта құруларды іске асыруда қондырғы ретінде басшылыққа алынды. Ресейдегі
капитализмнің дамуы еңбегінің қомақты бөлігі – деревнядағы капитализмнің
дамуына арналғандықтан кеңестік аграршылардың ол еңбегіне жиі жүгінуіне
тура келді. Оның үстіне, ХХ ғасырдың басында Ресейде белсене қимыл жасаған
қоғамдық ұйымдар мен саяси ағымдар өкілдері де аталған еңбектің теориялық
тұжырымдары мен қағидаларына қатысты өткір пікір таластарды өрістетті. С.
Г. Кара-Мурза осындай саяси ағымдардың бірі евроцентризмге мынадай анықтама
береді. Негізінде, ғасырдың басында либерал-кадеттер де, Колчак та,
Савинков те, социал-демократтар да бір-бірімен тілдесіп, түсінісіп, қарым-
қатынасқа түскен бір ғана тіл болды. Бұл, Батыстан басқа, тіршілікке
бейімделген өзге өркениеттердің бар екенін жоққа шығарған, евроцентризмнің
тілі еді. Ресей де Батыстың жүрген жолын қайталауы тиіс еді! Бұл, ХIХ
ғасырдың соңында, Ресейде капитализмнің болуы тиіс деген ұғым еді. [3, 11-
б.].
Мұндай евроцентристік көзқарас ХХ ғасырдың соңғы ширегінде Кеңес
Одағындағы аграрлық мәселеге қатысты саяси, ғылыми пікірталастың
әдістемелік негізіне айналды.
Осы ауқымды ағымнан славянофильдердің мұрагерлері қаражүзшілдіктер
ретінде консерваторлар халықшылдар түрінде, революционерлер болып бөлініп
шықты да өздеріне либералдар мен марксистерді қарсы қойды. Оларды
талқандауды мақсат етіп қойған Ленин 1827 жылы Біз мұндай мұрадан бас
тартамыз деген еңбегінде халықшылдықтың Ресейдегі капитализмді құлдырау,
кері кету деп мойындау және Ресейдің өзіндік ерекшеліктеріне сену, шаруа,
қауымды және т.б идеяландыру түріндегі екі белгісін атап көрсетті [3, 13-
с. ].
Кеңестік кезеңде Лениннің сынына негізделген көзқарас халықшылдарды
жұтаң және ұсқынсыз етіп көрсету орын алған болса, соңғы халықшылдар А.В.
Чаянов, Н.Д. Кондратьевтердің еңбектерімен танысу барысында олардың
аграрлық қатынастардың табиғаты жөніндегі әлемдік ой-санаға жасаған
ықпалының аса елеулі болғандығына кеңінен қарағанымыз жөн.
Столыпиннің атышулы аграрлық реформасының тәжірибиесінен соң және А.
Чаяновтың аграрлық мәселеге қатысты еңбектерінен соң шаруа ауласы мен
кооперация тығыз бірігіп, ажырамас байланысының орын алғандығына көз
жеткіземіз.
Қазақстанда тәуелсіздіктің алғашқы жылдары аграрлық реформалардың ең
бір түйінді тетіктерінің біріне айналған кооперативтік қозғалыстың түп-
тамыры Ресейдегі 1861 жылғы рефорадан кейінгі кең өріс алған
кооперативтендіру шараларымен сабақтас және ұқсастық жақтары бар екендігін
аңғарамыз. Тек басыбайлық бұғауынан айырылған шаруалар бұл қозғалыстың
шараларын қуана қарсы алса, посткеңестік кеңістікте ауылшаруашылығын
кооперациялауға қоғамдық, мемлекеттік меншікке дағдыланған шарулардың басым
бөлігі үрке қарағаны жасырын емес.
Англиядағыдан өзгеше, негізінен деревняда кең қанат жайған
кооперациялық қозғалыстың Ресейдегі алғашқы бастамашылдарының бірі помещик
отставкадағы теңіз офицері, әйгілі орыс суретшінің ағасы Н.В. Верещагин
болды. Ол Швецариядағы сыр қайнату мен коопертив ісін зерттеп, Тверь
губерниясында 1865 жылы сыр қайнату артельдерін ұйымдастырған [3, 16-с.].
Н.В. Верещагин сияқты аграрлық реформаның шынайы экономикалық тетіктерін
тап басып, іске асыра алған нәтижелер аз емес еді. Әйтсе де шаруа қауым
артельдік түрге енгізудің Ресейде өз қиышылықтары болды, ол қиыншылықтар
патша үкіметінің әкімшілік шаралары арқылы тұншықтырылды және одан әрі
өрістей алмады.
Аграрлық реформалар барысында экономиканың тиімділігі пайдаланылмаған
шаруалар қауымы туралы К. Маркс көрегендік пікірлер айта алды. Оның өзі
ауылдық қауымнан социализмнің мәнін және қозғаушы күшін тап басып тани алды
және оның үстіне капитализм арқылы өтетін азапты жолдан бас тартып, ірі жер
өңдеудің мүмкіндіктерін көре алды. К. Маркс осы мәселеге қатысты 1881
жылдың өзінде былай деп жазған еді: Ресей – егіншілік қауымды ұлттық
ауқымда осы күнге дейін сақтап отырған жалғыз ғана еуропалық ел. Ол, Ост-
Үндістан сияқты, бөтен біреудің жаулап алған еншісінде кеткен емес. Сонымен
қатар, қазіргі әлемнен шеткері қалған да емес. Бір жағынан, ортақ жер
шаруашылықтың болуы оған тікелей және біртіндеп парцеллалық кішігірім жел
телімі мен жеке жер шаруашылығынан ұжымдық жер щаруашылығына өтуіне
мүмкіндік береді, ал орыс шаруалары болса мұны ешқандай бөлімге түспеген
жайылымдарда іске асыруға әлдеқашан кіріскен. Орыс жерінің физикалық
құрылымы құралдарды кең ауқымда қолдануға қолайлы жағдай жасайды. Артельдік
қатынасқа дағдыланған шаруаның парцеллалық шаруашылықтан ұжымдық
шаруашылыққа өтуін оңайлатады... Екінші жағынан, әлемдік нарықта үстемдік
жүргізіп отырған, батыстық өндірістермен қатар өмір сүру, Ресейге
капиталистік құрылыстың кедір-бұдыр жерлерінен өтпей-ақ, капитализмнің қол
жеткізген жетістіктерінің жақсы жақтарын өз қауымына енгізуіне мүмкіндік
береді. [3, 16-б.].
Әрине К. Маркс сияқты ойшылдың мұндай көреген көзқарастары өзінің
ізін қуушылар тарапынан мойындала қойған жоқ және саяси дәлелдермен одан
әрі өрбітілмеді. Атап айтқанда, шаруалар тақырыбының қазіргі заманға
ресейлік көрнекті зерттеушісі былай деп баға береді: Маркс марксисит
болып қалуды Лениннен кем көксеген емес. Ленин тек 1920 жылы ғана жасаған
қорытындыларды, ол 1881 жылы бірден жасаған болатын. [3, 16-б.]. Демек,
Ресейдегі әлеуметтік революцияның барысында артынан кеңестік құрылыстың
саяси, экономикалық салаларындағы кемшіліктердің бәрін марксизм ілімінің
келеңсіздігі ретінде қарастыру мүлдем орынсыз екендігіне назар аударуымыз
керек. Марксизм – догма емес, дегенмен Кеңес Одағында тотолитарлық биліктің
нығаюымен бірге қоғамды жаңартушы ілім қоғамдық ой-сананы ғана емес
қоғамдық құрылымды да, өндірістік қатынастарды да тежеуші күшке айналғаны
белгілі.
Кеңестік биліктің аграрлық мәселеге үнемі қайта айналып соғып
отыруының экономикалық та, саяси да себептері жеткілікті еді. Аграрлық
секторды түбегейлі күйреткен кеңестік мемлекеттің әскери комунизм саясаты
төтенше қажеттілікпен туындағаны белгілі. 1921 жылы көктемдегі Азамат
соғысының аяқталу жағдайында әскери коммунизм саясатының тетіктері
соғыстан және қуаңшылықтан зардап шеккен шаруалар үшін төзімсіз жағдайға
айналды. Табиғи нарықтың болмауы, басы артық азық-түлік өнімдерді азық-
түлік салғыртымен тартып алу шаруалардың егіс көлемінің қысқаруымен
шектелмей Кеңес өкіметіне қарсы бас көтере бастады.
Осындай қиын жағдайда Кеңес үкіметі сол кездегі Ресейдің беделді
аграршы-экономистері Л.Н. Литошенко мен А.В. Чаяновқа екі баламалы
бағдарламаның баяндамасын дайындауды тапсырды [3, 16-с.].
Осы екі баяндаманың мазмұнын салыстыра қарастырар болсақ, Л.Н.
Литошенко Столыпиндік реформаны жалғастырып, жалдамалы еңбекті
пайдаланып, ірі жер телімдері бар фермерліктер құруды ұсынды. Ал, А.В.
Чаянов біртіндеп кооперацияға ұласатын, жалданбалы еңбекті пайдаланбайтын
еңбекші шаруа қожалықтарын ұйымдастыруды ұсынды. Мемлекеттік саясат А.В.
Чаяновтың концепциясын негізге алған болатын. [3, 16-с.].
Осылайша зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздемесі, зерттеу
барысында талдау және жинақтау, индукция мен дедукция, тарихи-салыстырмалы,
жүйелік-құрылымдық, теориялық таным, модельдеу мен типтендіру,
статистикалық өңдеу, қисындылық сияқты жалпы ғылыми, философиялық,
әлеуметтану, экономикалық салыстырмалау және негізінен тарихи зерттеу
тәсілдері қолдануды қажет етті. Әдістемелік мәселелердің дұрыс қойылуы
ғылымда оқиғалар мен құбылыстарды шынтуайттылық тұрғыдан терең зерттеуге
жол ашады. Маркстік-лениндік әдістеменің ескіруіне байланысты бұл мәселе
өзекті бола түседі. Әрине, маркстік-лениндік әдістемеден бас тартып, жаңа
әдістемені қалыптастыру оңай міндет емес. Осыған орай әдістемелік
мәселелердің кешегісі мен бүгінгісі жайында өз пікірімізді білдіріп, оның
өзекті тұтастарына тоқталуды мақсат еттік. Әдістеменің анықтамасын беруде
ресейлік тарихшы ғалымдардың пікірлеріне де сүйеніп қарастырдық. Оның
себебі әдістемелік зерттеулерде олар біршама белсенділік танытып, дәйекті
ғылыми көзқарастар білдірді. Мәселен, В.В. Журавлев былай дейді: ...тарихи
зерттеу әдістемесі – бұл тарихи білімді дүниеге келтіру және олардың
қағидаларын реттеу. Әдістеме бұл тұста ғалымның қарамағындағы малай немесе
құлдық құруды талап ететін патша емес. Яғни әдістемені не істесем де өзім
білемін деген қағиданы ұстанып, оны біржақты дәріптеуге немесе елеусіз
қалдыруға болмайды. Нағыз тарихшы ең алдымен өмір бойы әдістемелік жағынан
жетіледі. Ол ғылымда жинақталған әдістемелік қазынамен бірге өседі, ал
соңғысы ғылымның күш қайратының арқасында молаяды [4, 140-146-бб.]. Ғылымда
әдістемені тарихи танымның теориясы ретінде айқындайтын интерпретатция да
кездеседі [5, 7-б.].
Методология – белгілі бір мәселені зерттеудің ғылыми әдістемелерін
қамтитын ғылым саласы. Тарихи ғылымдағы зерттеу тәсілдері мен жолдары, яғни
нақтырақ айтсақ әдістеме математикадағыдай дайын формула емес, ол өзін
теориялық жетілдіруді және үздіксіз ізденістер арқылы қалыптастыруды талап
етеді. Әдістемелік негіз шынтуайтылық, тарихи қағидаларды басшылыққа алып,
шынайы деректерге сүйеніп, салыстырмалы зерттеу жүргізу барысында
зерттеушінің ой-пікір түйіндеуі нәтижесінде қалыптасады. Қағидалар
дегеніміз – ғылымның негізгі, жетекші ұғымдары. Олар тарихтың шынтуайтылық
заңдарын оқып-үйренуден туындайды, соның нәтижесі ретінде саналады және осы
мағынада заңдылықтар іспеттес болады [6, 64-65-бб.]. Әйтседе олардың
арасында айырмашылық бар: заңдылықтар шынтуайттылық түрде зерттеушіден тыс
әрекет етеді, ал қағидалар – логикалық категория, олар табиғатта емес,
адамдардың санасында өмір сүреді. Оның үстіне аграрлық тарихты зерттеу
өткен күннің тарихи-саяси және әлеуметтік-экономикалық дәйектерінен ой
қорытқанда барынша шынайы болуды, саяси-идеологиялық феномендердің көп
қырлы және қарама-қайшылықты жағдайын ескеруді талап ететін болғандықтан
әлеуметтанулық тәсілдерді қолдана отырып, аграрлық реформаның қалыптасуы
мен жүзеге асуын зерттеуде аграрлық сектордың көп қырлылығы, олардың өзара
байланысы мен экономикалық тәуелділігі сияқты ерекшеліктері ескерілді.
Пайдаланылған деректердің түпнұсқалылығы мен нақтылылығы тек терең
талданып, сыни ой елегінен өткеннен соң ғана дұрыс нәтиже көрсететіндігін
ескеру қағидасы басшылыққа алынды.
Жалпы аграрлық қатынастар қоғамдық өмірдің маңызды саласы ретінде өз
бастауын басты элемент ретінде жер мәселесінің пайда болуынан қалыптасты.
Аграрлық сөзінің мағынасын ашып көрсететін болсақ, ол agrarius деген латын
сөзінен шыққан, яғни жер иеленуге, жер пайдалануға қатысты дегенді
білдіреді [7]. Сондықтан да жер мәселесі кез келген қоғамда әлеуметтік
күрес объектісі болған. Аграрлық секторды реформалау мәселесін қарастыру
барысы негізінен үш түрлі ұғыммен тығыз байланысты: аграрлық қатынас,
аграрлық саясат, аграрлық мәселе. Ауыл шаруашылығында басты өндіргіш күш
жер болғандықтан жер меншігінің түрі аграрлық қатынастың негізін құрайды.
Жер иемдену мен жер пайдалану жағдайының өзгеруіне байланысты аграрлық
қатынаста өзгеріп отырады [8]. Аграрлық қатынастардың мәнін мынадай негізгі
элементтер айқындайды. Бірінші, аадамзат тіршілігінің басты қайнар
көздерінің бірі – жер; Екінші, жерді өңдеушілер мен өнім өндірушілер, яғни
– шаруалар; Үшінші, агромәдениет, яғни жер өңдеудің тәсілдері мен
техникасы; Төртінші, әлеуметтік мәселе – аграрлық өндірушілер мен қала
тұрғындарының, ауылдың, өнеркәсіппен ауылшаруашылығының өзара қарым-
қатынастары [9, 9-б.].
Аграрлық немесе шаруалар мәселесі кез-келген қоғамда орын алады.
Аграрлық мәселеге жерге, ауыл шаруашылығына, шаруаларға қатысты мәселлелер
жатады. Аграрлық мәселенің мағынасы қоғамның әлеуметтік – саяси сипатына
және оның экономикалық даму заңдылықтарына байланысты өзгеріп отырады [8,
91-б.]. Ал, аграрлық саясатқа келетін болсақ, ол – әлеуметтік топтардың,
партиялардың, өкіметтердің, жер, шаруа, ауыл шаруашылығы жөніндегі саясаты
[8, 95-б.].
Сонымен аграрлық ұғымының мәнін ашатын негізгі мәселелерге
тоқталдық. Аграрлық мәселе, қатынастар, саясат әрбір жеке қоғамда оның
әлеуметтік-экономикалық даму ерекшеліктеріне, саяси жағдайына байланысты
өзіндік сипат алып, өзгеріп отырады. Жекелеген мемлекеттің ауыл
шаруашылығының өркендеуі оның аграрлық саясатына, мәселесіне, қатынастарына
байланысты болады.
Енді мәселенің методологиялық негіздеріне келейік. Методологиялық
мәселелердің дұрыс қойылуы ғылымда оқиғалар мен құбылыстарды шынтуайттылық
тұрғыда терең зерттеуге жол ашады.
Отандық тарих ғылымында орын алған күрделі де қайшылықты жағдайлар
1990-жылдардың орта кезіне қарай бірте-бірте өзгере бастады. Әкімшіл-
әміршіл бюрократиялық жүйенің күйреуі, тарихшы-зерттеушілірге тарихи
оқиғалар мен қағидаларды шынайы тұрғыда қарастырып, зерттеулерге сын көзбен
қарау мүмкіндігі туды.
Тарихи зерттеулерде тарихилық қағиданы қолдануға кең жол ашыла түсті.
ХIХ ғасырдың бірінші жартысында Германияда қалыптасқан бұл зерттеу әдісі
зерттеу нысанын қоршаған ортасынан бөліп алмай, онымен тығыз байланыста
қарастыруды, тарихи құбылысты басқа оқиғалармен сабақтастыра зерттеуді, кез-
келген дәуірдің өзге дәуірлерден айырмашылығын аңғаруды талап етеді [10].
Соған орай қазіргі кездегі тарихилық қағиданы басшылыққа ала отырып,
өткен дәуірлердегі билік орындарының жерге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
3
КІРІСПЕ
4
1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК ЖӘНЕ ОҢТҮСТІК-ШЫҒЫС АЙМАҚТАРЫНДАҒЫ АГРАРЛЫҚ
РЕФОРМАЛАУДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕМЕСІ, ТАРИХНАМА-СЫ
МЕН ДЕРЕК КӨЗДЕРІ
15
1.1 Мәселенің теориялық-методологиялық негіздемесі
15
1.2 Аграрлық секторды зерттеудегі тұжырымдамалар, тарихнама мен дерек
көздері
25
2 ОҢТҮСТІК ЖӘНЕ ОҢТҮСТІК-ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК АГРАРЛЫҚ
САЯСАТ 43
2.1 Нарықтық қатынас жағдайында агроөнеркәсіп кешенінің даму тарихы
мен әлемдік тәжірибе
43
2. Аграрлық реформаның ұйымдастырушылық-құқықтық заңнамалары-ның
қалыптасуы
87
2.3 Аграрлық секторда шаруашылықты жүргізудің тетіктері
117
2.4 Аграрлық реформалаудағы серіктестіктер мен бірлестіктердің тарихи
қағидалары мен құндылықтары
128
3 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДАҒЫ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУ
140
3.1 Жергілікті және қоғамдық мекемелердің құрылымдық жетілдірілуіндегі
инновациялық үрдіс
140
3.2 Әлеуметтік – аграрлық реформалардағы сәйкестіктер
158
3.3 Қазақстанның ауыл шаруашылығын дамытудағы стратегиялық жоспарлаудың
маңыздылығы
169
3.4 Ауыл шаруашылығының инженерлік саласын реформалау
176
4 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК ЖӘНЕ ОҢТҮСТІК-ШЫҒЫС АЙМАҚТАРЫНДАҒЫ АГРАРЛЫҚ
РЕФОРМАЛАУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ НӘТИЖЕЛЕРІ
197
4.1 Реформалау барысында агроқұрылымдық жетілдірудегі қиғаштықтар мен
мемлекеттік реттеу
197
4.2 Аграрлық секторды мемлекеттік қолдау мен қаржы-несие жүйесі
211
4.3 Қосалқы және жеке шаруашылықтардың қалыптасуы мен дамуы
239
4.4 Аграрлық реформалауда ауыл шаруашылық өндірістерін ұйымдастырудағы
ұсыныстар
273
ҚОРЫТЫНДЫ
286
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
296
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ЖЭС - жаңа экономикалық саясат
ХЕҰ - Халықаралық еңбек ұйымы
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
ХКА - Халықаралық кооперативтік альянс
ТМД - Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ҒТП - ғылыми-техникалық прогресс
АӨК - агроөнеркәсіптік кешен
ІЖӨ - ішкі жалпы өнім
Қазақ КСР - Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы
АҚ - акционерлік қоғам
ААҚ - ашық акционерлік қоғам
ЖАҚ - жабық акционерлік қоғам
ЖШС - жауапкершілігі шектеулі серіктестік
БҰҰ- Біріккен Ұлттар Ұйымы
ЖҰӨ - жалпы ұлттық өнім
ДСҰ - Дүниежузілік сауда ұйымы
ЕО - Европалық Одақ
ГФР - Герман Федеративтік Республикасы
КСРО - Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
АДБ - Азия Даму Банкі
СПСТК - Су пайдаланушылардың селолық тұтыну кооперативі
МТС - Машина-тракторлық станция
ҚЖС - қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер
ТС - толық серіктестіктер
ҚРОММ - Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік мұрағаты
ҚРПМ - Қазақстан Республикасы Президентінің мұрағаты
АОММ - Алматы облыстық мемлекеттік мұрағаты
ЖОММ - Жамбыл облыстық мемлекеттік мұрағаты
ОҚОММ - Оңтүстік Қазақстан облыстық мемлекеттік мұрағаты
ҚОММ - Қызылорда облыстық мемлекеттік мұрағаты
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ауыл шаруашылығы саласы – ел
экономикасының негізгі буыны, ежелден келе жатқан бар байлығымыздың
бастауы. Халықтың әл-ауқатының жақсаруы негізінен әлеуметтік-экономикалық
жағдайдың тұрақтануы және дамуымен тікелей байланысты. Осыған байланысты,
қазіргі қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық жағдай ғылыми тұрғыда терең
зерделеуді, саланы кешенді дамытудың жолдары туралы жан-жақты дәлелденген
қорытындылар мен байыпты ғылыми тұжырымдар жасауды талап етеді.
Зерттеу жұмысында ғылыми тұрғыдан ауыл шаруашылығын кеңестік
экономиканың кембағарлығынан көрген зардаптары мен тәуелсіздік дәуірінде
Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарындағы ауыл
шаруашылығының нарықтық қатынастарға бейімделуі мен аймақтың әлеуметтік-
экономикалық дамуындағы аграрлық реформалаудың нақтылығы қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан
халқына арналған 2003 жылғы Жолдауында: Біздің әлі де болса есею мен
кемелдену кезеңінен өтуіміз керек. Қазақстандағы азаматтық қоғамның
босағасын бекіте беруіміз керек. Бұл үшін агроөнеркәсіп кешенін түлете
дамытып, ауылға (селоға) айрықша назар аударылуы, жеткен биігіміз бен
жинақтаған тәжірибемізге сүйеніп, ауылдағы ағайындарымызға өмірдің жаңа
сапасына жетуіне қол ұшын беретін уақыт туды, – деп көрсетеді [1]. Төл
тарихымыздың күңгірт беттерін ашып, еліміздің әлеуметтік-экономикалық
дамуының жаңа, аршынды сапалық сатыға көтерілуіне қазақ елінің өткен
кезеңін зерттеу, зерделеу бүгінгі күннің талабы. Себебі, тоталитарлық
жүйенің идеологиялық ықпалынан арылуымен бірге тәуелсіздік идеологиясының
әдістемелік негізінде тарихи дамудың ақиқат болмысын қалпына келтіру
бағытында түбірлі жұмыстар атқарылды.
Сондықтан, Отандық тарих ғылымының өзектілігі – кеңестік тоталитарлық
жүйенің идеологиялық ықпалынан арылуымен бірге тәуелсіздік идеологиясының
әдістемелік негізінде тарихи дамудың ақиқат болмысын қалпына келтіруге
бағытталуында. Соның бірі – аграрлық секторды реформалаудағы мемлекеттік
саясат. Қазіргі қоғамның даму кезеңіндегі негізгі, әрі өзекті мәселелердің
бірі болып отырған осы салада нарық қатынасын қалыптастыру, халықты отандық
азық-түлік өндіру мен өнеркәсіпті шикізат өнімдерімен жеткілікті түрде
қамтамасыз ету, өндірістің тиімділігін арттыру, бәсекелікке төтеп беретін
өнім өндіру және әлемдегі экономикасы бәсекеге барынша қабілетті дамыған
50 елдің қатарына кіру стратегиясын іске асыру болып отыр. Ауыл
шаруашылығында бірінші кезекте шаруашылықты жүргізу тетіктерін қалыптастыру
және дамыту аса қажетті қозғаушы экономикалық күштің негізіне айналуда.
Мемлекеттің халық шаруашылығының барлық салаларының ішінде ауыл
шаруашылығында біразға созылған экономикалық дағдарыстан шығуы бірте-бірте
өз нәтижесін беріп келеді [2]. Дегенмен, агроөндірістік кешенді
ұйымдастыруды жетілдірудегі негізгі мақсаттардың бірі – азық-түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз ету. Әйтседе, шикізат мәселесін шешетін халық
шаруашылығындағы өнім өндіру мен оның өсімі әлі де болса төмен деңгейде.
Өндірістерде қалыптасқан жағдайларды сараптай және ғылыми талдай келе
аграрлық сектордағы шешілмей жатқан мәселелерді зерттеу, ауыл шаруашылық
пен өндірістің экономикалық негізіне әсер ететін іс-шараларды (тиімділігін
көтеретін, бәсекелікке лайықты өнім өндіру, т.б.) жүзеге асыру нарық
жағдайындағы көкейтесті мәселелердің атаулысы болып отыр.
Осындай еліміздегі экономикалық өрлеу жағдайында Қазақстан –2030
Стратегиясы ауыл шаруашылығын көлемді өзгерістерге жетелеуде. Стратегияны
жүзеге асыру мақсатында саланы дамытудағы мемлекеттің 2000-2002 жж.
арналған бағдарламасы мен қазіргі кезде Қазақстан Республикасы
Президентінің 2003 жылғы 10 шілдедегі № 1149 Жарлығымен бекітілген
Қазақстан Республикасының ауыл аумақтарын дамытудың 2003-2010 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы, 2004 жылғы 19 наурыздағы Қазақстан
Республикасының Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында көзделген
Қазақстан Республикасының 2003-2015 жж. индустриалды-инновациялық даму
Стратегиясы, сондай-ақ, Елбасының қолдауымен 2003-2005 жылдардың
Ауыл жылы деп жариялануы мен ауыл шаруашылық агроқұрылымдарын
құқықтық жетілдірудегі Астық туралы, Асыл тұқымды мал шаруашылығы
туралы, егіншіліктегі Тұқым шаруашылығы туралы заңдардың өмірге келуі
ауыл тұрғындарын әлеуметтік қолдауға бағытталған ауқымды іс-шаралар болып
табылады.
Сонымен, мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыруда агроөнеркәсіптік
кешенді ұйымдық-құрылымдық және заңнамалық жетілдірумен шектелмей ауыл
шаруашылығын дамытудың 2006-2010 жылдарға бағытталған тұжырымдамасының
негізінде 2006-2008 жж. бірінші кезекті шаралары жүзеге асырылды.
Сондықтан, Қазақстан Республикасы үшін аграрлық сектор елдің әлеуметтік-
экономикалық дамуының деңгейін айқындаушы күштердің бірі болып отыр.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында өз алдына ұлттық мемлекет
қалыптасып, шаруашылық жүргізудің әкімшілік әдісімен аралас нарықтық
қатынас қағидаларына ауысу үрдісі байқалды. Әрине, 90-жылдардың қоғамдық-
саяси және әлеуметтік-экономикалық қиыншылығы мен ауыртпалығы аз болған
жоқ. Әсіресе, өтпелі кезеңде орын алған қиындықтар зардабы ауыл
шаруашылығына, бүкіл аграрлық секторға қолайсыз болды. Аграрлық дағдарыстың
табиғаты, негізгі себептері мен одан шығу жолдары ғылыми және көпшілік
әдебиетте аз жазылған жоқ. Осы өзекті әрі көкейтесті мәселе Республика
Президентінің еңбектерінде, түрлі заң және атқарушы органдардың күнделікті
іс-тәжірибелерінің күн тәртібінен түспегені белгілі. Бірақ ел
экономикасының маңызды және өмірлік қажет саласының әлеуметтік мәселелерін,
әкімшілік басқару жүйесінен нарықтық жүйеге көшуге байланысты аграрлық
саланың тұрақты және тиімді даму бағыттарын анықтайтын теориялық және
тәжірбиелік маңыздылығын одан әрі зерттеп, зерделеу керектігі ешбір күмән
тудырмайды.
Социалистік қоғамнан шыққан өзге елдердегі сияқты, Қазақстан
Республикасында өткізіліп жатқан аграрлық реформалардың басты мазмұны
әкімшілік-әміршілдік тәсілге негізделген бір экономикалық жүйеден нарық
қатынастарына негізделген екінші жүйеге көшу. Оның негізінде экономикалық
жүйенің іргетасының өзі – мемлекеттің меншікке монопольды құқығынан бас
тартып, оның басым бөлігін жеке және заңды тұлғаларға беруді ойластырған
меншік қатынасы жатыр.
Нарықтың өзгеру нәтижесінде аграрлық саланың шаруашылықты жүргізудің
тетіктері терең өзгерістерге ұшырайды. Ауыл шаруашылығындағы нарықтық
қатынастың барлық субъектілерінің экономикалық мүдделерінің рөлі артады.
Осыған байланысты, ауыл шаруашылығын реформалауда шаруашылық жүргізудің
басымырақ нысаны болып табылатын, өндірісті тиімді жүргізуді қамтамасыз ете
алатын және табыстарды әлеуметтік әділеттілікпен бөле алатын ауылшаруашылық
бірлестіктері мен серіктестіктерінің атқарар шаруашылық қызметіне тиесілі.
Осындай ауылшаруашылық бірлестіктерінің қарапайым түрлерінің бірі –
кооперация өзінің бір ғасырдан астам уақыттан бергі тәжірибесі оның
нарықтық экономиканың заңдары мен қағидаларына сүйене отырып, тауарлы
ауылшаруашылық өндірісін қалыптастырудағы ерекше маңызын ашып берді.
Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарындағы ауыл
шаруашылығының дамуын зерттеу барысында шаруашылық жүргізудің тетіктерінің
әлемдік тәжірибе қолданысындағы үш жолына назар аудардық. Бірінші – қосалқы
және жеке шаруашылық, екінші – ірі кәсіпорындар және үшінші – кооперация.
Осы жолдармен шаруа қожалықтары және ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірумен
айналысатын жеке кәсіпкерлердің бірлескен шаруашылық қызметін жүргізуі. Осы
үш жолдың біздің елімізде алдыңғы екеуі жақсы жолға қойылғанымен, көлемі
жағынан шағын, айналымдық қаржысы тапшы, жағдайы ортадан төменгі дәрежедегі
шаруаларды кооперациялау жолы мемлекет тарапынан өз дәрежесіндегі
қолдауына зәру екендігін аңғартады.
Ұзақ жылдар бойы елімізде ауыл шаруашылығын зерттеудің теориясы мен
қолданбалы маңыздылығының дәстүрлі ғылыми-зерттеу ісін жүргізудің
мүмкіндігі болмады. Бұрынғы КСРО-ның ғылымы мен тәжірибесінде кооперация
десе колхоздар алға тартылды және оған Қазақстан тұтынушылар одағының
жүйесі қосылды, өйткені тек осылар ғана ауылшаруашылық бірлестіктерінің ең
жоғары, жетілдірілген түрлері деп есептелді. Бұл толық дәлелденбеген
қағида. Сол себептен адасулар орын алып, оның қайта өрлеуі мен даму
жолында кедергі болды.
Осындай ерекшеліктерге байланысты тақырыптың мынадай өзектілігі
айқындалады.
Біріншіден, Кеңес дәуіріндегі қалыптасқан ауыл шаруашылығындағы
агроөнеркәсіптік кешен Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан кейінгі отандық
тарихтың ажырамас құрамды бөлігі ретінде үнемі назар аударуды қажет етеді.
Себебі, тарихи жағдайлармен қалыптасып, іс-жүзінде атқарылған жоспарлы
шаруашылықтан қазіргі кезеңдегі аграрлық сектордағы нарықтық қатынастарға
бейімдеп шаруашылық жүргізудің тетіктерін түбегейлі қайта қалыптастыруда
өзіндік ерекшеліктерге ие болу себебінен реформалау қажеттігі туындады. Сол
себептен, бұл мәселені қазіргі заманғы әдістемелік тұрғыда қайта бағалауды
қажет етеді.
Екіншіден, Мемлекеттің аграрлық саясаты мен аграрлық реформаның
орындалуындағы жергілікті және аймақтық өзін-өзі басқару мекемелерінің
қалыптасқан жүйесінің кешегісі, бүгінгісі және ертеңгі жағдайларын сыни
көзбен талдау барысында халықтық мүдде тұрғысынан дамытуда тәуелсіздік
идеологиясы тұрғысынан назар аударылар болса, онда тарихи танымның
игілігіне айналатын нәтижеге қол жеткен болар еді. Нарық жағдайында ауыл
шаруашылығындағы агроқұрылымдық нысандар мен өндірістік қатынастарды,
экономикалық ынталандыруды және шаруашылық жүргізудің тетіктерін кезінде
жетілдіріп отырмаса, мемлекеттік несие-қаржы жүйесіндегі күрделі
бағдарламалар мен қаржылық қолдаулар ауыл шаруашылығында тиімді нәтиже
бермейді.
Үшіншіден, ауыл шаруашылығын әлеуметтік-экономикалық дамытудағы
аграрлық реформалау барысында, ауыл шаруашылығындағы өндірістік нысандардың
ұйымдық-құрылымдарын жетілдіру мен қабылданған құқықтық заңнамаларын ғылыми
талдау зерттеудің жаңа әдістемелік тәсілін арттыра түседі деп ойлаймыз.
Тарих ғылымының зерттеу саласында ауыл шаруашылығындағы аграрлық
реформалардың қалыптасуының кейбір бөліктерін ішінара зерттеу еңбектері
кездескенімен, Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарында
жүзеге асырылуының ерекшеліктері мен тәжірибелік маңызы ғылыми тұрғыда
кешенді зерттелген жоқ. Зерттеу тақырыбын таңдауымыздың басты себебі осыдан
туындайды.
Тақырыптың зерттелу тарихы. Қазақстан Республикасының ауыл
шаруашылығында жүргізіліп жатқан реформалар мен аграрлық сектордың
әлеуметтік-экономикалық дамуындағы агроқұрылымдық нысандардың тарихи
құндылықтар мен қағидаларын объективті түрде тәуелсіздік идеологиясында
жаңа әдістемелік көзқараспен қайта зерттеу қазіргі кезеңдегі қоғамдық
ғылымдардың маңызды міндетіне айналғандығы ақиқат. Себебі, ХХ ғасырдағы
Қазақстан бойынша тарихи шындықтың негізінде орын алған аграрлық
өзгерістерді объективті тұрғыдан терең талдау мен ғылыми зерттеуге
мүмкіндік бермеген коммунистік идеология басқа қоғамдық ғылымдар сияқты
тарихты да өзінің ықпалында бұғаулады.
Сонымен, XX ғасырдың аяғы мен XXI ғасырдың басындағы ауыл
шаруашылығындағы нарықтық қатынастардың қалыптасуы мен реформалау барысына
қатысты зерттеулер сипаты, мазмұны жағынан өте күрделі болды. Тақырыптың
тарихнамасының күрделі сипат алуының өзіндік себептері бар.
Біріншіден, тәуелсіздік алғаннан кейінгі алғашқы жылдары ауыл
шаруашылығындағы қайта құрудың бағдарламалық мақсаты, әлеуметтік-саяси
негізі, ұйымдық-құқықтық заңнамалары және жергілікті басшылықтар мен өзін-
өзі басқару мекемелері өзіндік ерекшеліктерге ие тарихи құбылыс болатын.
Сондықтан да ол аймақтық оқшаулауға көнбейтін республикалық тұрғыдан
сабақтастырып қарау қажеттігі туындады. Міне, осы күрделі сипат жүргізілген
зерттеу жұмыстарының барынша әралуандылығына негіз болды.
Екінші себеп – қоғамдық-саяси көзқарастар жүйесінің өзгермелілігінен
туындайды. Қазіргі кезеңдегі жағдайда, жоспарлы шаруашылықтан нарықтық
қатынастар қалыптасып жатқан аграрлық секторда, бірқатар объективті және
субъективті қиыншылықтар болуына қарамай, ауыл шаруашылығында реформалар
жүргізуде салалық саясатын жетілдірудің икемді тәсілдерін қолдану жөніндегі
тарихшы ғалымдардың, Ж.Б. Әбілғожин, С.А. Байтілен, К.Ә. Берденова, Қ.Қ.
Байсарина, Г.Ф. Дахшлейгер, Ж. Жұмабеков, С. Жолдасов, М.Т. Кенжебаев, К.
Нұрпейіс, А.Б. Тұрсынбаев, Б.А. Төлепбаев, М.Ж. Ташенев, Г. Халидуллин, Р.
Исатаев, И. Шамшатов, К. Рыспаев, С.И. Иманбердинаның ғылыми зерттеу
жұмыстары бар. Сондай-ақ, ауыл (село) еңбеккерлерінің әлеуметтік, мәдени
саланы М.Х. Асылбеков, Х. Әбжанов, Ә.Н. Құдайбергенов, М.Б. Тәтімов,
экономика ғылымы саласындағы Л.Е. Әбділдина, И.Ю. Бенке, К.Ж. Жарекешев,
Б.З. Зиябеков, Х.Е. Ертазин, Ж.О. Ихданов, С.М. Қасымов, М. Тінәсіл, және
де бірқатар авторлар өз жұмыстарында қарастырған.
Алайда зерттеулердің ауыл шаруашылығының өзекті мәселелері әлемдік
ғылым үшін жаңалық емес. Оны зерттегендер қатарында Р. Оуэн, Ш. Фурье, Ф.
Райффейзен, Ф. Лассаль, К. Маркстар болды. Ал Ресейдегі ауыл шаруашылық
кооперациясы мәселесімен Н.П. Макаров, П.П. Маслов, А.А. Николаев, С.Н.
Прокопович, Н.Г. Чернышевский, М.И. Туган-Барановский, А.В. Чаянов, А.Н.
Челинцев, А. Чупров, К.А. Пажитнов, Н.Д. Кондратьевтер жете шұғылданды.
Кеңестік кезеңнің аяғы – нарық экономикасына көшу мерзімінде ауыл
шаруашылығын әлеуметтік-экономикалық тұрғыда шынтуайты зерттеуде
Президентіміз Н.Ә. Назарбаев, мемлекет қайраткері Д.А. Қонаев, Б.М.
Тұрсынбаев, С.А. Терешенко, Ж. Кәрібжановтардың ой-толғау еңбектері және
естеліктері назар аудартады.
Демек, әр кезеңнің, әр ағымның тақырыпқа қатысты зерттеулерінің
деректік, әдістемелік негізі әр түрлі болғандықтан олардың арасында бір-
біріне қарама-қарсы бағаларда кездеседі. Бұндай жағдайда мәселені кешенді
түрде қарастырып, тарихи тұрғыда салыстыра бағалау қажеттігі туады.
Дегенмен, ауыл шаруашылығында қалыптасып отырған нарықтық қатынастар
жағдайында халықтың тұрмыстық жағдайын жақсартудағы аграрлық реформалардың
сәйкестік мәселелері әрі қарай талдауды қажет етеді. Зерттеулер
көрсеткендей, бұл салада шаруашылық жүргізудің жаңа жағдайына сай келетін
теориялық және әдістемелік негізі жеткілікті дәлелденбеген.
Еліміздің аграрлық саласындағы осы үрдістердің әрі қарай даму
заңдылықтарын айқындау, оны одан әрі кешенді талдау, қазақстандық және
шетелдік тәжірибелерді сыни қорыту мен әдістемелік және ғылыми-тәжірибелік
бағалауда жаңа тәсілдер мен дәстүрлі емес шешімдер іздеу өте маңызды.
Бұл жұмыс нарық қатынасы жағдайында Қазақстанның ауыл шаруашылығы
секторындағы ауылшаруашылық өндірісінде, комерциялық және комерциялық емес
ұйымдық-құқықтық кәсіпорындарды заңнамалық қамтамасыз етілуі мен ауылдық
өндіріс пен аймақтық басқаруды жетілдірудің өзекті мәселелерін қоса
алғанда, аграрлық реформаны жүзеге асырудың теориялық-әдістемелік
негіздеуімен тәжірибелік жақтарын кешенді зерттеуді мақсат тұтқан бастапқы
еңбек болып табылады.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негізін тарих философия
және т.б. қоғамдық ғылымдырдың қалыптастырған жаңа бағыттағы ғылыми
тұжырымдамаларымен ұлттық ғылыми мүдде ұстанымдары негізге алынды. Сонымен
бірге теориялық-әдістемелік мәселелерді зерттеуде шетелдік және отандық
жетекші ғалымдардың еңбектеріндегі қарастырылып отырған тақырыпты жаңа
көзқарас тұрғысынан жазуға мүмкіндік беретін ғылыми тұжырымдары да
басшылыққа алынды. Соның нәтижесінде ХХ ғасырдың соңы мен ХХI ғасырдың
басындағы Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарындағы аграрлық
реформалауды зерттеуде өркениеттік көзқарастар мен ұлттық ұстаным,
тарихилық қағида мен гуманизм, ынтымақтастық және мәдени-тарихи
тұжырымдамалар аясында жүргізілді.
Зерттеудің әдістемелік негізіне ғылыми танымның жүйелілік,
салыстырмалы талдау шынайылық пен синтез және ретроспективалық ұстанымдар
қолданылды. Осы әдістер негізінде жасалынған тұжырымдар мен қорытындылардың
өзара логикалық үйлесімділікте болуына да ерекше мән берілді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты ХХ ғасырдың
аяғы мен ХХI ғасырдың бас кезіндегі ауыл шаруашылығын аграрлық
реформалаудың жүзеге асуы мен өзекті мәселелерінің теориялық-әдістемелік
тұжырымдамасы негізінде Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс
аймақтарында тиімділікпен жүзеге асыруды негіздеу болып табылады. Бұл
мақсат мынадай міндеттерді орындау арқылы нақтыланған:
- Қазақстан Республикасындағы аграрлық реформалау мен оңтүстік және
оңтүстік-шығыс аймақтарындағы әлеуметтік-экономикалық даму үрдісін
зерттеудің теориялық-методологиялық негіздерін дәлелдеу;
- зерттеу жұмысының тарихнамасы мен дерек көздеріне жаңа тарихи
көзқарас тұрғысынан талдау жасау;
- Қазақстандағы аграрлық реформалардың шынайы қажеттілігі мен алғы
шарттарын анықтау,
- аграрлық реформалауда қалыптасқан ұйымдық-құқықтық заңнамаларын ғылыми
талдау;
- аграрлық реформалауда шаруашылықты жүргізудің тетіктерін анықтау;
- ауылшаруашылық бірлестіктері мен серіктестіктерінің тарихи
қағидалары мен құндылықтарын қазіргі нарық қатынасында бейімділігін ғылыми
тұрғыда негіздеу;
- аграрлық реформалау барысында Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-
шығысындағы аймақтық басқару мен жергілікті құрылымдық жетілдірілгендігін
пайымдау;
- жергілікті тұрғындардың әл-ауқатын арттыру мен мемлекеттік
қажеттілікті қамтамасыз етудегі аграрлық реформалардың нақтылығын мұрағат
қорларының құжаттары және статистикалық мәліметтер негізінде дәлелдеу;
- ауыл шаруышылығын дамытудағы стратегиялық жоспарлаудың
маңыздылығын саралау;
- аграрлық секторда салалық реформалау барысында ауылшаруашылық
құрылымдарын жетілдіруді жүйелік тәсілмен зерттеу;
- қазіргі нарықтық қатынаста Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-
шығыс аймақтарындағы агроқұрылымдық нысандардың жетілдірілуіне аграрлық
реформалаудың ықпал ету дәрежесін ашып көрсету;
- Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтық басқару
мекемелерінің қызметін елімізде қалыптасқан жүйелік тұрғымен байланыстыра
қарастыру;
- жергілікті мемлекеттік басқару мен жергілікті шаруашылықты
басқару түсініктерінің аражігін ажырата көрсету үшін тиісті
заңнамалық құжаттарға талдау жасалып, оларды ұдайы жетілдіріп отыру
керектігін айқандау;
- ауыл шаруашылығында салалық коммерциялық емес серіктестіктерді
құрудың агроөнеркәсіп кешенін құрылымдық жетілдіруіндегі әсеріне ғылыми
баға беру.
Зерттеу жұмысының нысаны – ХХ ғасырдың соңы мен ХХI ғасырдың бас
кезіндегі Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарындағы ауыл
шаруашылығын аграрлық реформалаудың жүзеге асуы мен ауыл шаруашылығын
дамытудың өзекті мәселелерін қарастыру.
Зерттеу жұмысының пәні – Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс
аймақтарындағы ауыл шаруашылығын аграрлық реформалау мен ХХ ғасырдың соңы
мен ХХI ғасырдың бас кезіндегі Қазақстанның ауыл шаруашылығының даму
үрдісіне тарихи талдау жасау.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері. Қазақстан Республикасындағы
аграрлық реформалар тақырыбының хронологиялық кезеңінің бастауы 1991 жыл
болып белгіленді. Себебі Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс
аймақтарындағы әлеуметтік-экономикалық дамуымен ауыл шаруашылығының
жоспарлы шаруашылықтан нарықтық қатынастарға түбегейлі бет бұру кезеңі
негіз болып, зерттеу кезеңі 2008 жылмен шектелген.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы. Көлемді дерек көздері мен
статистикалық мәліметтер негізінде Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-
шығыс аймақтарының ауыл шаруашылығындағы жүргізілген реформалар барысын
Республиканың өзге өңірлеріндегі тәжірибе мен нарықтық қатынастар жағдайына
орайластыра зерттелген. Отандық тарихта ауыл шаруашылық реформасының
қалыптасуы мен ауыл шаруашылығын дамытудағы нақтылығын және зерттелген
аймақтың шаруашылықтық ерекшеліктерін талдау арқылы іс жүзінде
қолданылатын ғылыми ұсыныстар жасау болып табылады. Осы кезге дейін
тақырыптың бұл аспектісі отандық және шетелдік тарихшылар тарапынан қолға
алынбаған. Осыған байланысты зерттеу жұмысының мынадай ғылыми маңыздылығы
мен жаңалықтарын атап көрсетеміз:
- ХХ ғасырдың соңы мен ХХI ғасырдың басында Қазақстандағы аграрлық
реформалау мен оңтүстік және оңтүстік шығыс аймақтардағы ауыл шаруашылық
даму үрдісін зерттеуге байланысты тарихнамасы сараланып, мәселенің
теориялық-методологиялық негіздемесі мен деректік көздеріне талдау
жасалынған;
- аграрлық реформалаудың әлеуметтік даму үрдісіндегі нақтылығы мен
негізгі бағыттары жаңа тарихи көзқарас тұрғысынан пайымдалған;
- Қазақстанның ауыл шаруашылығында жекешелендірудеге мемлекеттің
аграрлық саясатына объективті баға берілген;
- ауыл шаруашылық бірлестіктері мен серіктестіктерінің тарихи құндылығы
мен қағидалары сараланған;
- аграрлық реформалаудағы Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс
аймақтарындағы ауылшаруашылық ұйымдық-құрылымдардың заңнамалық негізіне
талдау жасалынған;
- аграрлық секторда шаруашылықты жүргізудің тетіктері жүйеленген;
- ауыл шаруашылығындағы ұйымдық құрылымдар мен басқару жүйесін
реформалау жөніндегі шаралардың қажеттілігі ғылыми тұжырымдалған;
- Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарында әлеуметтік-
экономикалық дамудағы аграрлық реформаның сәйкестігі ғылыми тұрғыда
нақтыланған;
- ауыл шаруашылығын дамытуды стратегиялық жоспарлау мен мемлекеттік
аграрлық бағдарламалар жаңа тарихи көзқарас тұрғысында қарастырылған;
- ауыл шаруашылығының инженерлік саласын реформалау, агроөндірістік
кешенді дамыту үдерісінің ұзақ мерзімді бағдарламасының құрамдас бөлігі
ретінде қарастырылған;
- аграрлық реформалаудағы агроқұрлымдардың ұйымдық-құрлымдық және
заңнамалық жетілдірілуі;
- аграрлық секторды дамытуда мемлекеттік қолдаумен несие-қаржы жүйесінің
ықпалы мұрағат қорларының құжаттары және статистикалық мәліметтермен
негізделген;
- Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарының жекелеген
аудандарында коммерциялық емес салалық ауылшаруашылық серіктестіктерін
құрудың тиімділігін көрсететін ұсыныстар дайындалды;
- аграрлық реформалаудағы ауыл шаруашылығы өндірісін ұйымдастырудың
теориялық негіздемесі жасалынды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Қазақстанның оңтүстік және
оңтүстік-шығыс аймақтарында ХХ ғасырдың соңы мен ХХI ғасырдың басындағы
ауыл шаруашылығын дамытудағы аграрлық реформалауды зерттеу нәтижесінде
қорғауға мынадай тұжырымдар ұсынылады.
- Қазақстан Республикасындағы ауыл шаруашылығын дамытудың тарихи
мәселелеріне теориялық талдау жасауда аграрлық реформалау
тұжырымдамасының өзіндік ерекшеліктерін ескеру қажет;
- Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарының ауыл шаруашылығы
жоспарлы шаруашылықтан нарықтық қатынастарға бейімделуіндегі аграрлық
реформалаудың нақтылығын зерттеуде теориялық-методологиялық мәселелер
айрықша маңыз алады;
- нарық жағдайында агроөнеркәсіп кешенін дамыту мен құрылымдық жетілдіруде
шетелдік тәжірибелерге ғылыми талдау қажет;
- ауыл шаруашылығын ұйымдық-құқықтық жетілдіруде заңнамалық құжаттарға
ғылыми талдау жасап, оларды ұдайы жаңартып отырылуы қажет;
- Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарын аграрлық
реформалауда шаруашылықты жүргізу тетіктері көрініс алды;
- аграрлық секторды дамытуда ауылшаруашылық бірлестіктері мен
серіктестіктерінің тарихи құндылығы және қағидаларына назар аудару
қажеттігі айқындалды;
- аграрлық реформалау барысында Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-
шығысында аймақтық басқару мен жергілікті мекемелерді құрылымдық
жетілдіру серпін алды;
- Қазақстан Республикасындағы аграрлық реформалардың әлеуметтік-
экономикалық нәтижелеріне өзіндік тұжырым жасалынды;
- аграрлық реформалау агроқұрлымдық нысандардың шаруашылық жетілуіне
елеулі ықпалын тигізді;
- ауыл шаруашылығын дамытуды стратегиялық жоспарлау мен мемлекеттік
аграрлық бағдарламалардың маңыздылығы ғылыми тұрғыдан талданған;
- Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарындағы
агроқұрлымдардың шаруашылық жетілуін аграрлық реформалар жүзеге асырды;
- жеке және қосалқы шаруашылықтардың дамуы аграрлық реформалау барысында
қарқын алды;
- агроөндірістік кешеннің әлеуметтік-экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз
етудегі шаруашылық қызметіне баға берілді;
- аграрлық реформалауда агроқұрлымдарды шаруашылықтық жетілдірудегі
қиғаштықтар мен мемлекеттік реттеу қажеттілігі айқындалды;
- Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарының жекелеген
аудандарында салалық коммерциялық емес ауылшаруашылық серіктестіктерді
құрудың қажеттігі жөніндегі ұсыныстар маңызды болып табылады.
Зерттеу жұмысының қолданбалы маңызы ретінде Қазақстан Республикасындағы
аграрлық реформалар тәуелсіздік жылдарындағы қалыптасуы мен жүзеге асу
тұрғысында бай деректік материалдар негізінде жасалынған негізгі тұжырымдар
мен қорытындыларды, алынған нәтижелерді ғылыми еңбектер, оқулықтар, оқу-
әдістемелік құралдар дайындауға, сол сияқты әлеуметтік-гуманитарлық
бағыттағы болашақ доктор, магистр, бакалаврлар үшін Отан тарихының
теориялық және әдістемелік мәселелеріне байланысты арнайы курстар
дайындауда қолданылатындығын айтуға болады. Сол сияқты зерттеу жұмысында
қалыптасқан әдістемелік тәсілдер, Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс
аймақтарындағы аграрлық реформалардың жүзеге асуы мен ауыл шаруашылық
серіктестіктерінің тарихи құндылығы мен қағидаларын жан-жақты зерттеп,
Қазақстанның өзге аймақтарымен салыстырып, саралап, тарихи таным нысанына
айналдыруға мүмкіндік береді.
Диссертациялық жұмыстың деректік негізі. Отандық тарихнамада
Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарында аграрлық
реформалардың тәуелсіздік жылдарындағы қалыптасуы мен жүзеге асуына қатысты
арнайы зерттеулердің болмауы және тарихи таным қағидаларының өзгеруі
тақырыптың деректік негіздерін сұрыптаудың біршама күрделі сипатын
айқындады. Осыған байланысты зерттеу жұмысының деректемелік негіздері
бірнеше бағыттарға топтастырылды. Атап айтқанда: ауыл шаруашылығына қатысты
республикалық және облыстық статистикалық жинақтар; мерзімдік басылымдар
мен ғылыми журналдар.
Деректік негіз ретінде мұрағат материалдары пайдаланылды. Атап
айтқанда, Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мұрағаты қ-5 (Қырғыз
АКСР-і Кеңестерінің Орталық атқару комитеті), қ-279 (1927-28 жылдардағы
Қазауылодақ), қ-2199 (01.12.1985-20.12.1990 жж. Қаз КСР-нің мемлекеттік
агроөндіріс комитеті), қ-2270 (29.04.1991 жылғы Қаз КСР-нің азық-түлік және
ауылшаруашылық министірлігі). Қазақстан Республикасы Президентінің
мемлекеттік мұрағаты қ-5Н (Аграрлық мәселелер бөлімі), Қ-7 (Қаз КСР-нің
халық шаруашылық комитеті ), қ-708 (Қаз КСР-нің мемлекеттік агроөндіріс
комитеті), Алматы облыстық мемлекеттік мұрағаты қ-2,(Алматы облыстық
территориялық бөліну тарихының анықтамасы) қ-448 (Алматы облысының ауыл
шаруашылық басқармасы), Жамбыл облыстық мемлекеттік мұрағаты қ-21(Жамбыл
облысының ауыл шаруашылық басқармасы), 150, 282, 399, 851. Оңтүстік
Қазақстан облыстық мемлекеттік мұрағаты, қ-40 (Оңтүстік Қазақстан облысының
ауыл шаруашылық басқармасы). Қызылорда облыстық мемлекеттік мұрағатының 367-
қоры, (Қызылорда облысының экономикалық комитеті), 585-қоры, (Қызылорда
облысының статистикалық және талдау басқармасы), 589-қоры, (Қызылорда
облысының ауыл шаруашылық басқармасы) құжаттық деректері ғылыми айналымға
енгізілді.
Аталған мұрағат қорларының құжаттары мен деректік материалдар авторға
зерттеу барысында кеңестік тарихнамадағы ауыл шаруашылығының бірлестіктері
мен агроөнеркәсіп кешеніне қатысты мәліметтерді талдап, оған ғылыми баға
беруге мүмкіндік жасады.
Сол сияқты зерттеу мақсатына сай Қазақстан Республикасының статистика
жөніндегі агенттігі және облыстық статистикалық басқармасының жылдық
есептері, Қазақстан Республикасының Ауылшаруашылық Министрлігінің ағымдық
мұрағаттары, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік мүлік жөніндегі комитетінің
хабарламалары мен облыстық ауыл шаруашылық департаментінің мәліметтері,
Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық жағдайы (Жедел
мәліметтер 1994-2004 жж.), Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-
экономикалық жағдайы. Бірінші ұлттық ауыл шаруашылығы санағының алдын ала
қорытындылары. Қызылорда, 2007. Жамбыл облысының статистикалық басқармасы.
Тараз, 2007 т.б. дерек көзі ретінде қолданылды.
Қазіргі кезеңдегі нарықтық қатынастың даму барысы мен тәуелсіздіктің
өткен жылдарында ауыл шаруашылығын дамытудың өзекті мәселелері мен тың
ойларды түйіндеген мерзімдік басылымдардың Егемен Қазақстан, Заң,
Казахстанская правда, Предприниматель и права, Нұр-Астана, Жетісу,
Оңтүстік Қазақстан, Сыр бойы, Ақ жол Знамя труда газеттерімен бірге
Қазақ тарихы, Международный сельскохозяйственный журнал, Қаржы-
қаражат, Ақиқат, журналдарында қоғамдық-саяси үдерістің мазмұнын
айқындайтын құнды деректер жарияланады.
Зерттеудің сарапталып, сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыстың негізгі
нәтижелері мен қорытындылары 2 ғылыми монографиялар және республикалық
ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалған 32 мақала Қырғызстан,
Өзбекстанда жарық көретін басылымдарда жарияланды. Қазақстан Республикасы
Білім және ғылым министрлігі Білім және ғылым саласындағы бақылау комитеті
ұсынған тізімге енген 5 түрлі басылымда 10 мақала, 3 шетелдік басылымдарда,
сондай-ақ 19 мақала әртүрлі республикалық басылымдар мен республикалық және
халықаралық ғылыми конференция материалдарының жинақтарында жарық көрді.
Диссертация ҚР БҒМ Ғылым комитетінің Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих
және этнология институтында орындалып, институттың Қазіргі заман тарихы
және ғылыми ақпарат бөлімі мен Кеңес дәуіріндегі Қазақстан тарихы бөлімінің
кеңейтілген мәжілісінде талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Диссертацияның құрылымы. Алға қойған мақсаттар мен міндеттерге
байланысты диссератциялық жұмыстың құрылымын кіріспе, 4 тарау және
қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімі құрайды.
1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК ЖӘНЕ ОҢТҮСТІК-ШЫҒЫС АЙМАҚТАРЫНДАҒЫ АГРАРЛЫҚ
РЕФОРМАЛАУДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕМЕСІ, ТАРИХНАМАСЫ
МЕН ДЕРЕК КӨЗДЕРІ
1.1 Мәселенің теориялық-методологиялық негіздемесі
Қазақстан Республикасы ауылшаруашылығын реформалаудың тарихы
тәуелсіздік қарсаңындағы және алғанан кейінгі кезеңдегі оқиғалардың
нәтижесімен анықталады. Өйткені еліміздің қоғамдық-саяси өміріндегі түрлі
өзгерістер өндірістік қатынастарды мүлдем жаңа сипатта қалыптастырды.
Тәуелсіз Қазақстанның алдынан шыққан нарықтық қатынастарды игеру әлемдік
қауымдастық пен саяси, экономикалық сұхбатқа қол жеткізу, қосалқы және жеке
меншік шаруашылықтарының құқықтық-нормативтік және саяси-рухани базасын
қалыптастыру сияқты мәселелер біз сөз етіп отырған кезеңдегі
ауылшаруашылығын реформалаулардың тарихын зерттеудің жаңа да тың теориялық-
әдістемелік негіздерін қолға алу міндеті күн тәртібіне қойды.
Қарастырылған кезеңдегі аграрлық реформалар тарихының тарихнамасының
барынша ала-құла болуы – бұл тақырыптың саналуандылығы, мазмұнының сыңаржақ
концепцияларды насихаттауға құрылуы, мәселенің саяси астарына баса мән
берілуі түрінде көрініс табуынан. Ең басты себебі – ғылыми тұжырымдалған
теориялық-әдістемелік негізден орнықпауы деп білеміз. Әрине еліміздегі
аграрлық реформаларға негіз қалаған қайта құру, жариялылық кезеңіндегі
ғылыми әдебиеттерде біз атағандай бірыңғай, орныққан және қоғамдық пікірдің
қолдауына ие болған теориялық-әдістемелік негіздің болмауы түсінікті.
Өйткені, М.С. Горбачевтің билік басына келуімен басталған қайта құру
құбылысының өзі ойластырылған ғылыми-теориялық концепциясыз басталғандығы
және іске асырылғандығы жасырын емес.
Осы заңдылықтарды Қазақстан тәуелсіздігінің алғашқы жылдарындағы
кезеңнен де көреміз. Елімізде нарықтық қатынастарды игерудің түрлі
қиындықтары алдан шықты: жоспарлы экономикадан бас тартып нарықтық
жағдайына көшудің нақты тұжырымының жасалмауы. Сондай-ақ жеке меншік
институтын енгізудің отандық тәжірбиесінің болмауы, ең бастысы халықтың
кеңестік өмір салты кезінде қалыптасқан саяси-рухани комплекстерін жоюдың
психологиялық кедергілері аграрлық реформалардың бірден іске асып, жедел
нәтиже беруін қиындатты. Міне, осындай қоғамдық-саяси тежемелердің себеп-
салдарлы заңдылықтарын ғылыми тұрғыда жүйелеу және сыныптау аграрлық
реформалар тарихын ғылыми зерттеу нысанына айналдырудың әдістемелік
негізіне сүйенуді талап етеді.
Еліміздің тәуелсіздік жылдарында жүргізіп келе жатқан аграрлық
реформаларын бөліп және дербес құбылыс ретінде қарастырудан бұрын оның
тарихи қалыптасуының алғышарттарын және тәжірибие жүзіндегі
қолданбалылығына ғылыми талдау жасаудың әдістемелік тұрғыда маңызы зор және
оны тақырыптың мазмұнын ашу үшін үлкен қажеттілік деп білеміз.
Тарихи Ресейдің және Кеңес Одағының құрамында болған Қазақстанның
тарихи болмысын оның шеңберінен тыс қарастыру мүмкін емес. Сондықтан да
еліміздегі аграрлық реформалардың алғышарттарын Ресейдегі аграрлық мәселені
зерттеудің теориялық-әдістемелік негізімен салыстыра және тығыз байланыста
қарастыруымыз ғылыми зерттеудің заңдылығынан туындайды деп қабылдағанымыз
жөн. Аграрлық мәселе жөнінде орыс ойшылдарының теориялық тұжырымдары мен
концепциялары мәселеленің себеп-салдары байланыстарының мәнін ашады.
Айталық, ХIХ ғасырдың соңы – ХХ ғасырдың басындағы орыс демократиялық
қозғалысының басты идеологтарының біріне айналған Плехановтың бірде-бір
тарихи дәлелдің алдында да, қасында да, артында да белгілі бір түсініктің
болмауы мүмкін емес [3, 9-б.] деген тұжырымының әдістемелік маңызы үлкен.
ХХ ғасырдың басында жасалынған бұл тұжырымның бүгінгі күні де қоғамдық
ойдың ақиқатын бейнелейтін өзектілігі өз мәнін жойған жоқ. ХХ ғасырдың
басында дәстүрлі ауылшаруашылығын жүйелі революциялық тәсілдермен –
эволюциялық даму деп артықшылықтарын қасақана есептеместен жүргізілуі және
ХХ ғасырдың соңында кеңестік құрылымды күйретуге алып келген қоғамдық
сананың басты кемшілігі саясаткерлердің өздері өмір сүрген қоғамның жай-
күйін толық тани алмауы болды.
Кеңестік кезеңде қоғамдық құбылыстар мен тарихи танымда идеологиялық
ықпал ету құралдары арқылы қоғамдық сананың қатаң және қисық қағидалары
қалыптасты. Аграрлық мәселелерге қатысты осындай қисық қағидалардың
қалыптасуына большевиктер көсемі В.И. Лениннің Ресейде капитализмнің
дамуы атты іргелі еңбегінің әдістемелік ықпалы өте зор болды. Лениннің
аталған еңбегі ХХ ғасырдың алғашқы үштен біріндегі кезеңде қоғамдық салаға
кеңестік идеологияны орнықтыруға саяси, ғылыми тұрғыда теориялық негіз
болды. Әрине, ол теорияның кемшіліктері мен оралымсыздықтары болғанымен
оның қағидалары кеңестік құбылысқа, соның ішінде кеңестік үлгідегі аграрлық
қайта құруларды іске асыруда қондырғы ретінде басшылыққа алынды. Ресейдегі
капитализмнің дамуы еңбегінің қомақты бөлігі – деревнядағы капитализмнің
дамуына арналғандықтан кеңестік аграршылардың ол еңбегіне жиі жүгінуіне
тура келді. Оның үстіне, ХХ ғасырдың басында Ресейде белсене қимыл жасаған
қоғамдық ұйымдар мен саяси ағымдар өкілдері де аталған еңбектің теориялық
тұжырымдары мен қағидаларына қатысты өткір пікір таластарды өрістетті. С.
Г. Кара-Мурза осындай саяси ағымдардың бірі евроцентризмге мынадай анықтама
береді. Негізінде, ғасырдың басында либерал-кадеттер де, Колчак та,
Савинков те, социал-демократтар да бір-бірімен тілдесіп, түсінісіп, қарым-
қатынасқа түскен бір ғана тіл болды. Бұл, Батыстан басқа, тіршілікке
бейімделген өзге өркениеттердің бар екенін жоққа шығарған, евроцентризмнің
тілі еді. Ресей де Батыстың жүрген жолын қайталауы тиіс еді! Бұл, ХIХ
ғасырдың соңында, Ресейде капитализмнің болуы тиіс деген ұғым еді. [3, 11-
б.].
Мұндай евроцентристік көзқарас ХХ ғасырдың соңғы ширегінде Кеңес
Одағындағы аграрлық мәселеге қатысты саяси, ғылыми пікірталастың
әдістемелік негізіне айналды.
Осы ауқымды ағымнан славянофильдердің мұрагерлері қаражүзшілдіктер
ретінде консерваторлар халықшылдар түрінде, революционерлер болып бөлініп
шықты да өздеріне либералдар мен марксистерді қарсы қойды. Оларды
талқандауды мақсат етіп қойған Ленин 1827 жылы Біз мұндай мұрадан бас
тартамыз деген еңбегінде халықшылдықтың Ресейдегі капитализмді құлдырау,
кері кету деп мойындау және Ресейдің өзіндік ерекшеліктеріне сену, шаруа,
қауымды және т.б идеяландыру түріндегі екі белгісін атап көрсетті [3, 13-
с. ].
Кеңестік кезеңде Лениннің сынына негізделген көзқарас халықшылдарды
жұтаң және ұсқынсыз етіп көрсету орын алған болса, соңғы халықшылдар А.В.
Чаянов, Н.Д. Кондратьевтердің еңбектерімен танысу барысында олардың
аграрлық қатынастардың табиғаты жөніндегі әлемдік ой-санаға жасаған
ықпалының аса елеулі болғандығына кеңінен қарағанымыз жөн.
Столыпиннің атышулы аграрлық реформасының тәжірибиесінен соң және А.
Чаяновтың аграрлық мәселеге қатысты еңбектерінен соң шаруа ауласы мен
кооперация тығыз бірігіп, ажырамас байланысының орын алғандығына көз
жеткіземіз.
Қазақстанда тәуелсіздіктің алғашқы жылдары аграрлық реформалардың ең
бір түйінді тетіктерінің біріне айналған кооперативтік қозғалыстың түп-
тамыры Ресейдегі 1861 жылғы рефорадан кейінгі кең өріс алған
кооперативтендіру шараларымен сабақтас және ұқсастық жақтары бар екендігін
аңғарамыз. Тек басыбайлық бұғауынан айырылған шаруалар бұл қозғалыстың
шараларын қуана қарсы алса, посткеңестік кеңістікте ауылшаруашылығын
кооперациялауға қоғамдық, мемлекеттік меншікке дағдыланған шарулардың басым
бөлігі үрке қарағаны жасырын емес.
Англиядағыдан өзгеше, негізінен деревняда кең қанат жайған
кооперациялық қозғалыстың Ресейдегі алғашқы бастамашылдарының бірі помещик
отставкадағы теңіз офицері, әйгілі орыс суретшінің ағасы Н.В. Верещагин
болды. Ол Швецариядағы сыр қайнату мен коопертив ісін зерттеп, Тверь
губерниясында 1865 жылы сыр қайнату артельдерін ұйымдастырған [3, 16-с.].
Н.В. Верещагин сияқты аграрлық реформаның шынайы экономикалық тетіктерін
тап басып, іске асыра алған нәтижелер аз емес еді. Әйтсе де шаруа қауым
артельдік түрге енгізудің Ресейде өз қиышылықтары болды, ол қиыншылықтар
патша үкіметінің әкімшілік шаралары арқылы тұншықтырылды және одан әрі
өрістей алмады.
Аграрлық реформалар барысында экономиканың тиімділігі пайдаланылмаған
шаруалар қауымы туралы К. Маркс көрегендік пікірлер айта алды. Оның өзі
ауылдық қауымнан социализмнің мәнін және қозғаушы күшін тап басып тани алды
және оның үстіне капитализм арқылы өтетін азапты жолдан бас тартып, ірі жер
өңдеудің мүмкіндіктерін көре алды. К. Маркс осы мәселеге қатысты 1881
жылдың өзінде былай деп жазған еді: Ресей – егіншілік қауымды ұлттық
ауқымда осы күнге дейін сақтап отырған жалғыз ғана еуропалық ел. Ол, Ост-
Үндістан сияқты, бөтен біреудің жаулап алған еншісінде кеткен емес. Сонымен
қатар, қазіргі әлемнен шеткері қалған да емес. Бір жағынан, ортақ жер
шаруашылықтың болуы оған тікелей және біртіндеп парцеллалық кішігірім жел
телімі мен жеке жер шаруашылығынан ұжымдық жер щаруашылығына өтуіне
мүмкіндік береді, ал орыс шаруалары болса мұны ешқандай бөлімге түспеген
жайылымдарда іске асыруға әлдеқашан кіріскен. Орыс жерінің физикалық
құрылымы құралдарды кең ауқымда қолдануға қолайлы жағдай жасайды. Артельдік
қатынасқа дағдыланған шаруаның парцеллалық шаруашылықтан ұжымдық
шаруашылыққа өтуін оңайлатады... Екінші жағынан, әлемдік нарықта үстемдік
жүргізіп отырған, батыстық өндірістермен қатар өмір сүру, Ресейге
капиталистік құрылыстың кедір-бұдыр жерлерінен өтпей-ақ, капитализмнің қол
жеткізген жетістіктерінің жақсы жақтарын өз қауымына енгізуіне мүмкіндік
береді. [3, 16-б.].
Әрине К. Маркс сияқты ойшылдың мұндай көреген көзқарастары өзінің
ізін қуушылар тарапынан мойындала қойған жоқ және саяси дәлелдермен одан
әрі өрбітілмеді. Атап айтқанда, шаруалар тақырыбының қазіргі заманға
ресейлік көрнекті зерттеушісі былай деп баға береді: Маркс марксисит
болып қалуды Лениннен кем көксеген емес. Ленин тек 1920 жылы ғана жасаған
қорытындыларды, ол 1881 жылы бірден жасаған болатын. [3, 16-б.]. Демек,
Ресейдегі әлеуметтік революцияның барысында артынан кеңестік құрылыстың
саяси, экономикалық салаларындағы кемшіліктердің бәрін марксизм ілімінің
келеңсіздігі ретінде қарастыру мүлдем орынсыз екендігіне назар аударуымыз
керек. Марксизм – догма емес, дегенмен Кеңес Одағында тотолитарлық биліктің
нығаюымен бірге қоғамды жаңартушы ілім қоғамдық ой-сананы ғана емес
қоғамдық құрылымды да, өндірістік қатынастарды да тежеуші күшке айналғаны
белгілі.
Кеңестік биліктің аграрлық мәселеге үнемі қайта айналып соғып
отыруының экономикалық та, саяси да себептері жеткілікті еді. Аграрлық
секторды түбегейлі күйреткен кеңестік мемлекеттің әскери комунизм саясаты
төтенше қажеттілікпен туындағаны белгілі. 1921 жылы көктемдегі Азамат
соғысының аяқталу жағдайында әскери коммунизм саясатының тетіктері
соғыстан және қуаңшылықтан зардап шеккен шаруалар үшін төзімсіз жағдайға
айналды. Табиғи нарықтың болмауы, басы артық азық-түлік өнімдерді азық-
түлік салғыртымен тартып алу шаруалардың егіс көлемінің қысқаруымен
шектелмей Кеңес өкіметіне қарсы бас көтере бастады.
Осындай қиын жағдайда Кеңес үкіметі сол кездегі Ресейдің беделді
аграршы-экономистері Л.Н. Литошенко мен А.В. Чаяновқа екі баламалы
бағдарламаның баяндамасын дайындауды тапсырды [3, 16-с.].
Осы екі баяндаманың мазмұнын салыстыра қарастырар болсақ, Л.Н.
Литошенко Столыпиндік реформаны жалғастырып, жалдамалы еңбекті
пайдаланып, ірі жер телімдері бар фермерліктер құруды ұсынды. Ал, А.В.
Чаянов біртіндеп кооперацияға ұласатын, жалданбалы еңбекті пайдаланбайтын
еңбекші шаруа қожалықтарын ұйымдастыруды ұсынды. Мемлекеттік саясат А.В.
Чаяновтың концепциясын негізге алған болатын. [3, 16-с.].
Осылайша зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздемесі, зерттеу
барысында талдау және жинақтау, индукция мен дедукция, тарихи-салыстырмалы,
жүйелік-құрылымдық, теориялық таным, модельдеу мен типтендіру,
статистикалық өңдеу, қисындылық сияқты жалпы ғылыми, философиялық,
әлеуметтану, экономикалық салыстырмалау және негізінен тарихи зерттеу
тәсілдері қолдануды қажет етті. Әдістемелік мәселелердің дұрыс қойылуы
ғылымда оқиғалар мен құбылыстарды шынтуайттылық тұрғыдан терең зерттеуге
жол ашады. Маркстік-лениндік әдістеменің ескіруіне байланысты бұл мәселе
өзекті бола түседі. Әрине, маркстік-лениндік әдістемеден бас тартып, жаңа
әдістемені қалыптастыру оңай міндет емес. Осыған орай әдістемелік
мәселелердің кешегісі мен бүгінгісі жайында өз пікірімізді білдіріп, оның
өзекті тұтастарына тоқталуды мақсат еттік. Әдістеменің анықтамасын беруде
ресейлік тарихшы ғалымдардың пікірлеріне де сүйеніп қарастырдық. Оның
себебі әдістемелік зерттеулерде олар біршама белсенділік танытып, дәйекті
ғылыми көзқарастар білдірді. Мәселен, В.В. Журавлев былай дейді: ...тарихи
зерттеу әдістемесі – бұл тарихи білімді дүниеге келтіру және олардың
қағидаларын реттеу. Әдістеме бұл тұста ғалымның қарамағындағы малай немесе
құлдық құруды талап ететін патша емес. Яғни әдістемені не істесем де өзім
білемін деген қағиданы ұстанып, оны біржақты дәріптеуге немесе елеусіз
қалдыруға болмайды. Нағыз тарихшы ең алдымен өмір бойы әдістемелік жағынан
жетіледі. Ол ғылымда жинақталған әдістемелік қазынамен бірге өседі, ал
соңғысы ғылымның күш қайратының арқасында молаяды [4, 140-146-бб.]. Ғылымда
әдістемені тарихи танымның теориясы ретінде айқындайтын интерпретатция да
кездеседі [5, 7-б.].
Методология – белгілі бір мәселені зерттеудің ғылыми әдістемелерін
қамтитын ғылым саласы. Тарихи ғылымдағы зерттеу тәсілдері мен жолдары, яғни
нақтырақ айтсақ әдістеме математикадағыдай дайын формула емес, ол өзін
теориялық жетілдіруді және үздіксіз ізденістер арқылы қалыптастыруды талап
етеді. Әдістемелік негіз шынтуайтылық, тарихи қағидаларды басшылыққа алып,
шынайы деректерге сүйеніп, салыстырмалы зерттеу жүргізу барысында
зерттеушінің ой-пікір түйіндеуі нәтижесінде қалыптасады. Қағидалар
дегеніміз – ғылымның негізгі, жетекші ұғымдары. Олар тарихтың шынтуайтылық
заңдарын оқып-үйренуден туындайды, соның нәтижесі ретінде саналады және осы
мағынада заңдылықтар іспеттес болады [6, 64-65-бб.]. Әйтседе олардың
арасында айырмашылық бар: заңдылықтар шынтуайттылық түрде зерттеушіден тыс
әрекет етеді, ал қағидалар – логикалық категория, олар табиғатта емес,
адамдардың санасында өмір сүреді. Оның үстіне аграрлық тарихты зерттеу
өткен күннің тарихи-саяси және әлеуметтік-экономикалық дәйектерінен ой
қорытқанда барынша шынайы болуды, саяси-идеологиялық феномендердің көп
қырлы және қарама-қайшылықты жағдайын ескеруді талап ететін болғандықтан
әлеуметтанулық тәсілдерді қолдана отырып, аграрлық реформаның қалыптасуы
мен жүзеге асуын зерттеуде аграрлық сектордың көп қырлылығы, олардың өзара
байланысы мен экономикалық тәуелділігі сияқты ерекшеліктері ескерілді.
Пайдаланылған деректердің түпнұсқалылығы мен нақтылылығы тек терең
талданып, сыни ой елегінен өткеннен соң ғана дұрыс нәтиже көрсететіндігін
ескеру қағидасы басшылыққа алынды.
Жалпы аграрлық қатынастар қоғамдық өмірдің маңызды саласы ретінде өз
бастауын басты элемент ретінде жер мәселесінің пайда болуынан қалыптасты.
Аграрлық сөзінің мағынасын ашып көрсететін болсақ, ол agrarius деген латын
сөзінен шыққан, яғни жер иеленуге, жер пайдалануға қатысты дегенді
білдіреді [7]. Сондықтан да жер мәселесі кез келген қоғамда әлеуметтік
күрес объектісі болған. Аграрлық секторды реформалау мәселесін қарастыру
барысы негізінен үш түрлі ұғыммен тығыз байланысты: аграрлық қатынас,
аграрлық саясат, аграрлық мәселе. Ауыл шаруашылығында басты өндіргіш күш
жер болғандықтан жер меншігінің түрі аграрлық қатынастың негізін құрайды.
Жер иемдену мен жер пайдалану жағдайының өзгеруіне байланысты аграрлық
қатынаста өзгеріп отырады [8]. Аграрлық қатынастардың мәнін мынадай негізгі
элементтер айқындайды. Бірінші, аадамзат тіршілігінің басты қайнар
көздерінің бірі – жер; Екінші, жерді өңдеушілер мен өнім өндірушілер, яғни
– шаруалар; Үшінші, агромәдениет, яғни жер өңдеудің тәсілдері мен
техникасы; Төртінші, әлеуметтік мәселе – аграрлық өндірушілер мен қала
тұрғындарының, ауылдың, өнеркәсіппен ауылшаруашылығының өзара қарым-
қатынастары [9, 9-б.].
Аграрлық немесе шаруалар мәселесі кез-келген қоғамда орын алады.
Аграрлық мәселеге жерге, ауыл шаруашылығына, шаруаларға қатысты мәселлелер
жатады. Аграрлық мәселенің мағынасы қоғамның әлеуметтік – саяси сипатына
және оның экономикалық даму заңдылықтарына байланысты өзгеріп отырады [8,
91-б.]. Ал, аграрлық саясатқа келетін болсақ, ол – әлеуметтік топтардың,
партиялардың, өкіметтердің, жер, шаруа, ауыл шаруашылығы жөніндегі саясаты
[8, 95-б.].
Сонымен аграрлық ұғымының мәнін ашатын негізгі мәселелерге
тоқталдық. Аграрлық мәселе, қатынастар, саясат әрбір жеке қоғамда оның
әлеуметтік-экономикалық даму ерекшеліктеріне, саяси жағдайына байланысты
өзіндік сипат алып, өзгеріп отырады. Жекелеген мемлекеттің ауыл
шаруашылығының өркендеуі оның аграрлық саясатына, мәселесіне, қатынастарына
байланысты болады.
Енді мәселенің методологиялық негіздеріне келейік. Методологиялық
мәселелердің дұрыс қойылуы ғылымда оқиғалар мен құбылыстарды шынтуайттылық
тұрғыда терең зерттеуге жол ашады.
Отандық тарих ғылымында орын алған күрделі де қайшылықты жағдайлар
1990-жылдардың орта кезіне қарай бірте-бірте өзгере бастады. Әкімшіл-
әміршіл бюрократиялық жүйенің күйреуі, тарихшы-зерттеушілірге тарихи
оқиғалар мен қағидаларды шынайы тұрғыда қарастырып, зерттеулерге сын көзбен
қарау мүмкіндігі туды.
Тарихи зерттеулерде тарихилық қағиданы қолдануға кең жол ашыла түсті.
ХIХ ғасырдың бірінші жартысында Германияда қалыптасқан бұл зерттеу әдісі
зерттеу нысанын қоршаған ортасынан бөліп алмай, онымен тығыз байланыста
қарастыруды, тарихи құбылысты басқа оқиғалармен сабақтастыра зерттеуді, кез-
келген дәуірдің өзге дәуірлерден айырмашылығын аңғаруды талап етеді [10].
Соған орай қазіргі кездегі тарихилық қағиданы басшылыққа ала отырып,
өткен дәуірлердегі билік орындарының жерге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz