Қазіргі күндегі экологиялық білім берудің географиялық негізі

МАЗМҰНЫ:

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2.8
І ТАРАУ. ЭКОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕ БЕРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9.27
1.1 Экология ғылымының дамуы мен қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... .9.13
1.2 Экология пәнін оқыту әдістемесінің өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ..14.22
1.3 Экологиялық білім мен тәрбие беру және экологиялық мәдениетті қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23.27

ІІ ТАРАУ. ГЕОГРАФИЯ ПӘНІН ОҚЫТУДА ОҚУШЫЛАРҒА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28.63
2.1 География пәнін оқытуда оқушыларға экологиялық білім беру ... ... ..28.41
2.2 География пәнінің сыныптан тыс жұмыстарында оқушыларға экологиялық білім беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42.51
2.3 Экологиялық білімнің халық педагогикасынында өрнектелуі ... ... ... 52.63

ІІІ ТАРАУ. ҚАЗІРГі ТАҢДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУДІҢ МАҢЫЗЫ МЕН ҚАЖЕТТІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64.75
3.1 Үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру мәселелері ... ... ... ... ...64.67
3.2 Адам мен табиғат экологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68.70
3.3 Шетел тілдерінен енген экологиялық терминдер ... ... ... ... ... ... ... 71.75

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76.78

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79.82

КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазақстан Республикасы тұрақты дамудың жаңа жолына түскен кезеңде жас ұрпақты ізгілікке, парасаттылыққа баулитын экологиялық білім мен тәрбие берудің маңызы арта түсуде. Себебі «табиғат – қоғам - адам» жүйесіндегі қарым-қатынастардың шиеленісуі жалдан-жылға күшейіп, экологиялық зардаптар жердегі тіршілікке қауіп төндіріп отыр.
Адам мен табиғаттың, қоғам мен ортаның өзара әрекеттестігі, оның өнеркәсіпті өндірістің қазіргі таңдағы көптеген жарамсыз технологиялармен қарқынды өсу жағдайында өмір сүруі, қиындықтың шама-шегіне жетті. Адамзат тіршілігінің өзіне қауіп төнді: табиғат қорлары үзіліссіз сарқылысқа түсті, ортаның ластануынан адам өміріне қауіп төнді. Бүкіл әлемде экологиялық дағдарыстар мен апаттар ұлғая түсуде. Мұндай апатты зардаптар Қазақстанның Семей, Қызылорда (Арал өңірі), Батыс Қазақстан (Нарын, Азғыр, Тайсойған), Орталық Қазақстан (Саршаған, Байқоңыр, Балхаш), Оңтүстік Қазақстан (Созақ) аймақтарында көрініс тапты, олар табиғи экологиялық жүйе тұрғысындағ экологиялық жағдайы өте нашар жерге айналды, ал экологиялық әлеуметтік тұрғыда экологиялық зардапты ауданның бірі болып саналады. Экологиялық апаттар биоортадағы жағдайларға еткен әсері арқылы дүние жүзінің әрбір аймағындағы құбылыстардың дамуына айтарлықтай ықпал жасауда.
Үшінші мыңжылдықта адамзаттың ғаламдық экологиялық мәселелерінің шешілуі мектеп қабырғасындағы оқушылардың қоршаған орта туралы сапалы білім алуына байланысты. Сондықтан жас ұрпаққа экологиялық білім мен тәрбие беру бүгінгі күн тәртібіндегі бірден-бір қажетті кезек күттірмес мәселе екендігі 1991 жылғы “Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептері тұжырымдамасында”, “Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналға экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасында” (2003ж) және Ата заңымызға негізделіп жасалған ҚР “Білім туралы” Заңдарда көрсетілген.
Осыған орай, Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Республика білім және ғылым қызметкерлерінің ІІ съезінде сөйлеген сөзінде «Жалпы адамзаттық құндылықтың мән-маңызын түйсінетін, ой-өрісі дамыған, білімді, экологиялық мәдениетті тұлғаны қалыптастыру жаңа ғасырдың күн тәртібінде тұрған басты талабы», - деп көрсетуі бұл проблеманың көкейкестілігін айқындай түседі.
Экологиялық білім беру әрқашанда жеке адамның тәрбиесін, экологиялық мәдениетін дамытудан бастап, көпшілікке экологиялық білім беру деңгейіне көтерілді. Экологиялық білім беру - өте күрделі процесс. Оны “дайын” күйінде ұсынуға болмайды. Ол үшін оқушылардың санасына, ой-өрісіне, дүниеге деген көзқарасына қоршаған табиғи ортаның өзі мен қоғам үшін қажеттілігін сезіндіре отырып білім беру керек.
ЮНЕСКО-ның ЮНЕП-пен (“БҰҰ-ның қоршаған орта туралы бағдарламасы”) 1977 жылы Тбилисиде бірлесе өткізген қоршаған орта жөнінде білім беруге байланысты бірінші Үкіметаралық конференциясының өтілуі экологиялық білім беру жүйесін жетілудің елеулі кезеңі болды.
Экологиялық білім беру жүйесіндегі Халықаралық өзара байланыс Найроби (1982), Беч (1983), Мәскеу (1987), Рио-де-Жанейро (1992), Орхус (1999), Кейптаун (2003) және басқа да конференцияларда жалғасын тапты.
Жоғарыда аталған халықаралық ғылыми конференцияларда халыққа экологиялық білімді үздіксіз беру арқылы ғана жүзеге асатыны баса айтылды. Олар:
-биосфера тұрақтылығын сақтау үшін ағарту жұмыстарын ұйымдастыру арқылы;
-адам баласына туылғанынан бастап, өмір бойы экологиялық білім беру;
-халық арасында экологиялық пікірталас өткізу.
Жоғарыда аталған өзекті бағдарламаны жүзеге асыруда Елбасының “Қазақстан-2030” бағдарламасымен “Қазақстан Республикасында көпшілікке үздіксіз экологиялық білім берудің ұлттық стратегиясы” және ҚР Білім мен Ғылым министрлігі бекіткен “Экологиялық білім бағдарламасы” құжаттарының міндеттері бойынша экологияны жеке пән ретінде мектептеге енгізу көзделген. Аталған мемлекеттік құжаттардағы талаптарды жүзеге асыру бүгінгі күннің ең өзекті мәселелерінің бірі болып есептелінеді.
Қазіргі таңдағы экологиялық мәселелердің қауіпті көріністері – аймақтық шөлейттену, топырақтың құнарсыздану, су ресурстарының тартылуы, атмосфераның ластануы, озон қабатының едәуір дәрежеде жұқаруы, қышқыл жауынның кенеттен пайда болуы, ормандардың селдіреуі, тіршілікке қатер төндіретін дүлей табиғи құбылыстар мен өнеркәсіп апаттардың белең алып және улы қалдықтардың жер бетінде сақталынуы қоршаған ортаға зиянын тигізіп отырғаны баршаға мәлім. Табиғаттың осындай күйге ұшырауынының, еліміздің көптеген жерлерінің апат аймағына айналуының негізгі себебінің бірі – экологиялық білім мен тәрбиенің төменгі дәрежеде болуынан.
Орта ғасыр ғұламалары да табиғатты қорғауға байланысты өз көзқарастарын, пікірлерін келтіріп өткен. IX-XV ғғ. қазақ топырағынан шыққан ғұлама ғалымдар Әл-Фараби, Ж.Баласағұн, Қожа Ахмет Иассауи, М.Қашқари және т.б. табиғат, қоғам, адам дамуының заңдылығын, біртұтастығын, өзара байланыстылығын өздерінің ғылыми дүниетанымына арқау ете отырып, ұрпақ тәрбиесінің қайнар көздеріне зор мән берген. Ұлы педагогтар Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, И.Песталоцци балалардың адамгершілік сезімдерін қалыптастыруда табиғаттың тәрбиелік маңызына баса назар аударған.
Ал қазақ халқында экологиялық мәдениеттің алғашқы негізгі табиғатты ұғыну, оның адам өміріне қажеттілігін сезіну негізінде қалыптасып, ұлттық менталитетте айқын көрініп отырды деуге болады.
Сонымен қатар, ағартушылар Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, қазақтың ұлы зиялылары Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев шығармаларында табиғат құбылыстарын, оның әсем көріністерін «табиғат - адам» қарым-қатынасымен байланыстырып қарастырған.
Бүгінгі таңда бұл проблемаға философтар, психологтар, педагогтар ерекше мән беріп, әр қырынан зерттеуде. Мәселен, оның философиялық негізін ТМД ғалымдары (С.С.Аверенцев, Э.В.Гирусов, М.С.Каган, Р.С.Карпинская, Д.С.Лихачев, Ф.Я.Полинчак, Н.Ф.Реймерс, И.П.Сафронов, К.О.Стошкус), республикамыздың ғалым философтары (Ақмамбетов Ғ.Ғ, Әбділдин Ж.М, Әбішев Қ.Ә, Нысанбаев Ә.Н, Нұрланова Қ.Ш, Кішібеков Д, Шалабаева Г.К.), білім мазмұнын, оның ішінде жоғарғы мектептегі оқытудың дидактикалық негіздерін ғалым педагогтар (Садықов Т.С, Әбілқасымова А.Е, Уманов А.Г, Хан Н.Н.), ал жалпы білім беретін мектептегі білімнің мазмұнын (Сабыров Т.С, Тұрлығұлов Т, Жадрина М.Ж, Бейсенбаева А.А.) “табиғат – қоғам – адам” арасындағы қарым-қатынастың ұлттық дәстүрлермен, әдет-ғұрыптармен байланысын (Қалиев С.Қ, Ұзақбаева С.А, Қожахметова К.Ж.) зерттеген еңбектерін атап өтуге болады.
Ғалымдардың зерттеу жұмыстарына жасалған талдау нәтижесінде, атап айтқанда: Ресейде (Габаев Я.И, Голубец М.А, Дерябо С.Д, Захлебный А.Н, Иоганзен Б.Г, Кнорре Е.В, Кучер Т.В, Миронов А.В, Соломина С.Н, Тихонова А.Е.), Өзбекстанда (Тұрдықұлов Э.А, Хакимов Э) және Қазақстанда (Аймағанбетова Қ, Бейсенова Ә.С, Бірмағанбетов Ә.Б, Жатқанбаев Ж.Ж, Жүнісова К.Ж, Керімов Л.K, Қоянбаев Р.М, Тілеубергенов С.Т, Торманов Н.Т.) экологиялық білім мен тәрбие берудің теориялық негіздерін, мазмұнын, ұйымдастыру жолдары мен әдістерін қарастырғаны айқындалды.
Ал ғалым-әдіскерлер (Басекеева Р.С, Жангельдина Д.І, Ишмухамбетова Н, Иманғалиева К, Орынбеков С, Сабденалиева Г, Сарыбеков Қ.Д, Танабаев Ө., Тоқбергенова У, Шайхислямова Қ.) жеке пәндерді оқыту прцесінде оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие берудің әдістемелік жолдарын зерттеген.
Сонымен қатар, ғалымдардың экологиялық мәдениетті қалыптастырудың педагогикалық негіздерін (Макаров Е.Д.) оқушыларда экологиялық мәдениеттің іс-әрекеттік компоненттерін дамытуды (Коростелева Т.В.) төменгі сынып оқушыларында экологиялық мәдениетті қалыптастыруды (Чистякова Л.А, Яковлева Е.В.) төменгі сынып оқушыларында өлкетану іс-әрекеті арқылы экологиялық мәдениетті қалыптастыруды (Якубова Н.Э, Буковская Г.В.) оқушылардың экологиялық білімін интеграциялауды (Михайлова Н.М.) зерттеген еңбектері басшылыққа алынды.
Әлемдік ғылымда табиғатқа, қоғамға және адам ойының дамуына ғылыми көзқарас бірнеше ғылымдардың өзара байланысы шеңберіндегі білімдер жиынтығы негізінде қалыптасады. Осы орайда, пәнаралық байланыс арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру мәселесін қазіргі дидактиканың маңызды бағыты деп есептейміз.
Оқу-тәрбие процесін пәнаралық байланыс негізінде зерттеген психолог-педагогтар: ТМД елдерінде (Зверев И.Д, Давыдов В.В, Максимова В.Н, Рубинштейн С.А, Эльконин Д.Б. т.б.), ал Республикамызда (Лемберг Р.Г, Бейсенбаева А.А, Иванов Г.И, Мұсабеков С.М, Лотштейн Р.Б, Құдайқұлов М.А.) еңбектері жарық көрді. Олар пәнаралық байланыстың философиялық, психологиялық, педагогикалық мәнін, құрылымын әдіснамалық деңгейде қарастырған. Оқу-тәрбие процесіндегі мазмұнын ұйымдастыру жолдары мен әдістерін ғылымдар жүйелілігі мен байланыстылығы негізінде жан-жақты талдаған.
Қазіргі әлемдік ғылымда табиғат, қоғам және адам дүниесінің үйлесімділік идеясын басшылыққа алуды қажет етіп отырған кезеңде ғылымдар жүйесінің интеграциялық бағыты адамның интеллектілік өрісін баытумен бірге жалпыадамзаттық құндылықтың біртұтастығын көрсетеді. Соның ішінде, экологиялық мәдениеттің барлық адамзатқа ортақ қасиет екендігін ғылымдар байланысынан айқын көруге болады.
Бүгінгі таңда экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесі жан-жақты зерттелгенімен, жеке пәндерді оқыту барысында экологиялық білім беру мәселесі айтарлықтай зерттелмеген. Атап айтсақ, география пәндерін оқытуда оқушыларға экологиялық білім беру мәселесі өз деңгейінде қарастырылмаған. Мұның өзі уақыт талабына сай география пәндерін оқыту процесінде оқушылардың экологиялық білімін қалыптастырудың қажеттілігі мен бұл мәселенің жеткілікті зерттелмеуі арасында қарама-қайшылықты тудырады. Сол себептен, зерттеу жұмысымыздың тақырыбын “Қазіргі күндегі экологиялық білім берудің географиялық негізі”-деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: География пәндерін оқытуда оқушылардың экологиялық білім мазмұнын теориялық-әдіснамалық тұрғыда негіздеу.
Зерттеу нысаны: жалпы білім беретін мектептің оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу пәні: оқушыларға география пәнін оқытуда берілетін экологиялық білімі.
Зерттеудің міндеттері:
- оқушылардың экологиялық білім мазмұнының әдіснамалық-теориялық негіздерін анықтау;
- Қазақстанда экологиялық білім жүйесінің қалыптасу кезеңдерін негіздеп, мазмұндық сипаттама беру;
- География пәндерінің оқушыларға экологиялық білім берудегі мүмкіндіктерін анықтау;
- География пәнінің сабақтары мен сыныптан тыс жұмыстарында оқушыларға экологиялық білім берудің тиімділігін көрсету.
Зерттеудің жетекші идеясы: география пәндерін оқыту үрдісінде экологиялық білім берудің әдіснамасын жетілдіру.
Зерттеу көздері: экология мәселесіне байланысты философия, педагогика, психология, жаратылыстану ғылымдары классиктерінің ғылыми еңбектері, Қазақстан Республикасының “Білім туралы” заңы және Үкіметтің ресми құжаттары, Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасы жалпы білім беру жүйесінде үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру тұжырымдамасы, мектеп бағдарламалары, оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдар.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
- экологиялық білім берудің педагогикалық негіздері анықталды;
- география пәндерін оқытуда оқушыларға экологиялық білім берудің мүмкіндіктері анықталды;
- география пәндерін оқыту үрдісінде оқушыларға экологиялық білім берудің тиімділігі сараланды;
- география пәнін оқытуда экологиялық білім берудің халық педагогикасымен сабақтастырудың мүмкіндігі айқындалды.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі: Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде: зерттеудің көкейтестілігі негізделеді, ғылыми аппаратқа (зерттеудің көкейкестілі, нысаны, пәні, мақсаты, міндеттері, жетекші идеясы, ғылыми жаңалығы) сипаттама беріледі.
«Экология ғылымы және экологиялық білім мен тәрбие беру» деп аталатын бірінші тарауда, экология ғылымының дамуы мен қалыптасуы, экология пәнін оқыту әдістемесінің өзекті мәселелері және экологиялық мәдениетті қалыптастыру туралы баяндалған.
«География пәнін оқытуда оқушыларға экологиялық білім беру» атты екініші тарауда география пәнін оқытуда оқушыларға экологиялық білім беру мәселесі, география пәнінің сыныптан тыс жұмыстарында оқушыларға экологиялық білім беру және экологиялық білімнің халық педагогикасынында өрнектелуі қаралған.
Үшінші тарау “Қазіргі таңдағы экологиялық білім берудің маңызы мен қажеттілігі” деп аталынып, онда үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру мәселелері, адам мен табиғат экологиясы және шетел тілдерінен енген экологиялық терминдер жайында жазылған.
Қорытындыда, жүргізілген зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері тұжырымдалып, география пәндерін оқытуда оқушыларға экологиялық білім беруді жақсартуға байланысты ұсыныстар берілген.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1.Кенжеахметұлы С. «Қазақ халқының салт-дәстүрлері» /Традиций и обряды казахского народа/.- Алматы: Кітап, 2004. 12-16 бб.
2.Салт, әдет-ғұрып, дәстүр. //Кенжеахметұлы С. Жеті қазына. – Алматы: 2002. – 3 б.
3.«Қазақ халқының туыс туғанды жүйесі, ұрпақ өсіру, тәрбиелеу дәстүрі, үйлену ғұрыптары» // Кәмәлашұлы Б.Көпіш., Ә.Өмірбек. – Алматы: Өнер. 2006 – 128 б.
4.Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. 1-том, біртұтастығы және ерекшелігі / Құраст. С. Әжіғали/ – Алматы: «Арыс», 2005 11-23 бб.
5.Жақсыбеков Ә. Экологиялық мәдениет пен өркениет. // Дүние – 2003 №10 – 25 б.
6.Қайырғали Г. Табиғат досың, аяла оны / Қайырғалиева, Г. // Отбасы және балабақша. – 2005 - №4. 3-5 бб.
7.Егенисов А. Экологиялық ұғым-түсініктерді қалыптастыру /А.Егенисова // Қазақстан мектебі. – 2007. - №1. 27-30 бб.
8.Парламент және қоршаған орта. // Атамекен – 2002 – 24 көкек. 2-3 бб.
9.Сәтімбеков Р. Экология және ұлттық ұғым /СәтімбековР., Қажмақбарова, З. // Биология және салауаттылық негізі. – 2005 - №1- 11-14 бб.
10. Қазақстан-2030. Ата дәстүр – айбарлық. // Жас алаш. 1998. 7-ақпан
11..Манкеш А. Жас ұрпаққа экологиялық тәрбие берудің бағыттары. // Ұлт тағылымы. – 2003. - №2. 19-21 бб.
12.Этнопедагогикалық мұралардағы экологиялық тәрбие мәселесінің бастауыш мектеп бағдарламалары мен оқулықтарындағы бейнесі // Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы, 2004, №4, 18-23 бб.
13.Есеналиева Н. Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие берудің этнопедагогикалық шарттары: Пед.ғыл.канд. ...Дис.-Алматы, 1995. 30-41 бб.
14. Ысқақова С. «Экологиялық тәрбие». // Болашақ. – 2003. №30-тамыз. 4-7 бб
15. Жанұзақова А. Экологиялық мәдениетті қалыптастырудағы білім беру процесінің алатын орны // Валеология дене тәрбиесі спорт. – 2002. №9 39.
16. Ысқақов Б. Экологиялық білім және тәрбие берудің теориялық негіздері. //Білім Образование. 2004. №4, 78-81 бб.
17. Жетенова Ж. Бастауыш мектеп жасындағы балаларға экологиялық тәрбие берудегі халық ауыз әдебиеті үлгілерін ұтымды пайдаланудың кейбір ерекшеліктері. // Бастауыш білім. 2005 - №1, 32-33 бб.
18. Қарашалова Д. Тәрбие берудің ұлттық және құқықтық негіздері. // Биология және салауаттылық негізі. 2006-№1,64-65 бб.
19. Есеналиева Н. Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие берудің этнопедагогикалық шарттары: Пед.ғыл.канд. ...Дис.-Алматы, 1995. 44-49 бб.
20. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. /Традиций и обряды казахского народа/ С. Кенжеахметұлы.– Алматы: Алматы кітап, 2004. 28-33 бб.
21. Қазақ ырымдары.// Өмір. – 2005, №11. 28 б.
22. Қосанов О. Жастарға экологиялық жиырма ғибрат. //География және табиғат. 2007.№1, 69-71 бб.
23. Сарыбеков Қ. Қазақтардың ежелдегі әдет-ғұрып, салт-саналарының табиғат қорғаудағы маңызы.// Қазақстан мектебі. – 1995. №12. 33-37 бб.
24. Қазақ халқының дәстүрлі той-мереке, сауық-сайран, ұлттық ойын, тамашалары. /Кәмалашұлы Б., Көшіп Ә. - Алматы: Өнер, 2006, 10-14 бб.
25. Жақыпбеков Ф. Табиғатым-тағдырым. // Мектеп. – 2006. №2. 26-27 бб. 26. Экологиялық мәдениетті қалыптастырудағы білім беру процесінің алатын орны. // Валеология дене тәрбиесі спорт. – 2002. №9 54-55 бб.
27. Мамыров Н.Қ., Тонкопий М.С., Упішев Е.М. Табиғатты пайдалану экономикасы. Оқулық. – Алматы: Экономика, 2005 ж.
28. Бейсенова Ә., Самақова А., Есполов Т., Шілдебаев Ж. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Оқулық. - Алматы, 2004ж.
29.Қазақстан Республикасының Жер кодексі. Астана, 2003ж.
30. Минц А.А. Экономическая оценка естественных ресурсов. Москва, Мысль, 1972.
31. Гофман К.Г. Экономическая оценка естественных ресурсов. Москва, Наука, 1977.
32.Асанов Ә.Қ., Елешев Р.Е., Алимаев И.И. Жайылым және экология. Алматы, 2001ж.
33.Ауыл шаруашылық басқармасынан анықтамалары. 22 мкр.
34. Жамалбеков Е. Жер кадастры. Алматы: Қазақ универсиеті. 2001 ж.
35. Дегтярев Р.С. Земельный кадастр. Москва, 1979 г.
36.Николенко Г.С. Экономическая оценка земель. Алматы, 1968 г.
37.Благовидов Н.Л. Качественная оценка земель. Изд. Москва, 1960 г.
38.Акимова Г.А., Кузьмин А.П., Хаскин В.В. Экология. Москва, 2001 г.
39. Астахов А.С. Экономическая оценка запасов полезных ископаемых. Москва, 1981 г.
40. Бродский А.К. Краткий курс общей экологий. Спб. 1996г.
41. Голуб А.А., Струкова Е.Б. Экономика природопользования. Москва, 1995
42. Закон Республики Казахстан “Об экологической экспертизе” от 18 марта 1997 г.
43. Каргажанов З.К. Платежи за пользование природными ресурсами.
44. Мирзаев Г.Г., Иванов Б.А. Экология и рациональное испльзование природных ресурсов. Ленинград, 1980 г.
45. Үпішев Е.Н., Мұқаұлы С. Табиғатты пайдалану экономикасы. Алматы, 1999ж.
46. Фурсов В.И. Экологические проблемы окружающей среды.
47. Экологическое состояние окружающей природной среди Республики Казахстан в 1995 г. И меры по ее улучшению. Гос. Доклад. Алматы, 1996.
48. Фаизов К.Ш., Белгібаев М.Е. Почвенные ресурсы Казахстана, их использование охрана. Гидрометеорлогия и экология. 1995г.

Пән: География
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 79 бет
Таңдаулыға:

Тақырыбы: Қазіргі күндегі экологиялық білім берудің географиялық негізі.

МАЗМҰНЫ:

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2-8
І ТАРАУ. ЭКОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕ
БЕРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9-27
1. Экология ғылымының дамуы мен қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... .9-13
2. Экология пәнін оқыту әдістемесінің өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ..14-22
3. Экологиялық білім мен тәрбие беру және экологиялық мәдениетті
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 23-27

ІІ ТАРАУ. ГЕОГРАФИЯ ПӘНІН ОҚЫТУДА ОҚУШЫЛАРҒА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ
БЕРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28-63
2.1 География пәнін оқытуда оқушыларға экологиялық білім беру ... ... ..28-41
2.2 География пәнінің сыныптан тыс жұмыстарында оқушыларға экологиялық
білім беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42- 51
2.3 Экологиялық білімнің халық педагогикасынында өрнектелуі ... ... ... 52-63

ІІІ ТАРАУ. ҚАЗІРГі ТАҢДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУДІҢ МАҢЫЗЫ МЕН
ҚАЖЕТТІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64-75
3.1 Үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру мәселелері ... ... ... ... ...64-67
3.2 Адам мен табиғат экологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68-70
3.3 Шетел тілдерінен енген экологиялық терминдер ... ... ... ... ... ... ... 71-75

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7 6-78

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79-82

КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазақстан Республикасы тұрақты дамудың жаңа
жолына түскен кезеңде жас ұрпақты ізгілікке, парасаттылыққа баулитын
экологиялық білім мен тәрбие берудің маңызы арта түсуде. Себебі табиғат –
қоғам - адам жүйесіндегі қарым-қатынастардың шиеленісуі жалдан-жылға
күшейіп, экологиялық зардаптар жердегі тіршілікке қауіп төндіріп отыр.
Адам мен табиғаттың, қоғам мен ортаның өзара әрекеттестігі, оның
өнеркәсіпті өндірістің қазіргі таңдағы көптеген жарамсыз технологиялармен
қарқынды өсу жағдайында өмір сүруі, қиындықтың шама-шегіне жетті. Адамзат
тіршілігінің өзіне қауіп төнді: табиғат қорлары үзіліссіз сарқылысқа түсті,
ортаның ластануынан адам өміріне қауіп төнді. Бүкіл әлемде экологиялық
дағдарыстар мен апаттар ұлғая түсуде. Мұндай апатты зардаптар Қазақстанның
Семей, Қызылорда (Арал өңірі), Батыс Қазақстан (Нарын, Азғыр, Тайсойған),
Орталық Қазақстан (Саршаған, Байқоңыр, Балхаш), Оңтүстік Қазақстан (Созақ)
аймақтарында көрініс тапты, олар табиғи экологиялық жүйе тұрғысындағ
экологиялық жағдайы өте нашар жерге айналды, ал экологиялық әлеуметтік
тұрғыда экологиялық зардапты ауданның бірі болып саналады. Экологиялық
апаттар биоортадағы жағдайларға еткен әсері арқылы дүние жүзінің әрбір
аймағындағы құбылыстардың дамуына айтарлықтай ықпал жасауда.
Үшінші мыңжылдықта адамзаттың ғаламдық экологиялық мәселелерінің
шешілуі мектеп қабырғасындағы оқушылардың қоршаған орта туралы сапалы білім
алуына байланысты. Сондықтан жас ұрпаққа экологиялық білім мен тәрбие беру
бүгінгі күн тәртібіндегі бірден-бір қажетті кезек күттірмес мәселе екендігі
1991 жылғы “Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептері
тұжырымдамасында”, “Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналға
экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасында” (2003ж) және Ата заңымызға
негізделіп жасалған ҚР “Білім туралы” Заңдарда көрсетілген.
Осыған орай, Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Республика білім және ғылым
қызметкерлерінің ІІ съезінде сөйлеген сөзінде Жалпы адамзаттық құндылықтың
мән-маңызын түйсінетін, ой-өрісі дамыған, білімді, экологиялық мәдениетті
тұлғаны қалыптастыру жаңа ғасырдың күн тәртібінде тұрған басты талабы, -
деп көрсетуі бұл проблеманың көкейкестілігін айқындай түседі.
Экологиялық білім беру әрқашанда жеке адамның тәрбиесін, экологиялық
мәдениетін дамытудан бастап, көпшілікке экологиялық білім беру деңгейіне
көтерілді. Экологиялық білім беру - өте күрделі процесс. Оны “дайын”
күйінде ұсынуға болмайды. Ол үшін оқушылардың санасына, ой-өрісіне, дүниеге
деген көзқарасына қоршаған табиғи ортаның өзі мен қоғам үшін қажеттілігін
сезіндіре отырып білім беру керек.
ЮНЕСКО-ның ЮНЕП-пен (“БҰҰ-ның қоршаған орта туралы бағдарламасы”)
1977 жылы Тбилисиде бірлесе өткізген қоршаған орта жөнінде білім беруге
байланысты бірінші Үкіметаралық конференциясының өтілуі экологиялық білім
беру жүйесін жетілудің елеулі кезеңі болды.
Экологиялық білім беру жүйесіндегі Халықаралық өзара байланыс
Найроби (1982), Беч (1983), Мәскеу (1987), Рио-де-Жанейро (1992), Орхус
(1999), Кейптаун (2003) және басқа да конференцияларда жалғасын тапты.
Жоғарыда аталған халықаралық ғылыми конференцияларда халыққа
экологиялық білімді үздіксіз беру арқылы ғана жүзеге асатыны баса айтылды.
Олар:
-биосфера тұрақтылығын сақтау үшін ағарту жұмыстарын ұйымдастыру
арқылы;
-адам баласына туылғанынан бастап, өмір бойы экологиялық білім беру;
-халық арасында экологиялық пікірталас өткізу.
Жоғарыда аталған өзекті бағдарламаны жүзеге асыруда Елбасының
“Қазақстан-2030” бағдарламасымен “Қазақстан Республикасында көпшілікке
үздіксіз экологиялық білім берудің ұлттық стратегиясы” және ҚР Білім мен
Ғылым министрлігі бекіткен “Экологиялық білім бағдарламасы” құжаттарының
міндеттері бойынша экологияны жеке пән ретінде мектептеге енгізу көзделген.
Аталған мемлекеттік құжаттардағы талаптарды жүзеге асыру бүгінгі күннің ең
өзекті мәселелерінің бірі болып есептелінеді.
Қазіргі таңдағы экологиялық мәселелердің қауіпті көріністері –
аймақтық шөлейттену, топырақтың құнарсыздану, су ресурстарының тартылуы,
атмосфераның ластануы, озон қабатының едәуір дәрежеде жұқаруы, қышқыл
жауынның кенеттен пайда болуы, ормандардың селдіреуі, тіршілікке қатер
төндіретін дүлей табиғи құбылыстар мен өнеркәсіп апаттардың белең алып және
улы қалдықтардың жер бетінде сақталынуы қоршаған ортаға зиянын тигізіп
отырғаны баршаға мәлім. Табиғаттың осындай күйге ұшырауынының, еліміздің
көптеген жерлерінің апат аймағына айналуының негізгі себебінің бірі –
экологиялық білім мен тәрбиенің төменгі дәрежеде болуынан.
Орта ғасыр ғұламалары да табиғатты қорғауға байланысты өз
көзқарастарын, пікірлерін келтіріп өткен. IX-XV ғғ. қазақ топырағынан
шыққан ғұлама ғалымдар Әл-Фараби, Ж.Баласағұн, Қожа Ахмет Иассауи,
М.Қашқари және т.б. табиғат, қоғам, адам дамуының заңдылығын,
біртұтастығын, өзара байланыстылығын өздерінің ғылыми дүниетанымына арқау
ете отырып, ұрпақ тәрбиесінің қайнар көздеріне зор мән берген. Ұлы
педагогтар Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, И.Песталоцци балалардың адамгершілік
сезімдерін қалыптастыруда табиғаттың тәрбиелік маңызына баса назар
аударған.
Ал қазақ халқында экологиялық мәдениеттің алғашқы негізгі табиғатты
ұғыну, оның адам өміріне қажеттілігін сезіну негізінде қалыптасып, ұлттық
менталитетте айқын көрініп отырды деуге болады.
Сонымен қатар, ағартушылар Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев,
қазақтың ұлы зиялылары Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев,
Ш.Құдайбердиев шығармаларында табиғат құбылыстарын, оның әсем көріністерін
табиғат - адам қарым-қатынасымен байланыстырып қарастырған.
Бүгінгі таңда бұл проблемаға философтар, психологтар, педагогтар
ерекше мән беріп, әр қырынан зерттеуде. Мәселен, оның философиялық негізін
ТМД ғалымдары (С.С.Аверенцев, Э.В.Гирусов, М.С.Каган, Р.С.Карпинская,
Д.С.Лихачев, Ф.Я.Полинчак, Н.Ф.Реймерс, И.П.Сафронов, К.О.Стошкус),
республикамыздың ғалым философтары (Ақмамбетов Ғ.Ғ, Әбділдин Ж.М, Әбішев
Қ.Ә, Нысанбаев Ә.Н, Нұрланова Қ.Ш, Кішібеков Д, Шалабаева Г.К.), білім
мазмұнын, оның ішінде жоғарғы мектептегі оқытудың дидактикалық негіздерін
ғалым педагогтар (Садықов Т.С, Әбілқасымова А.Е, Уманов А.Г, Хан Н.Н.), ал
жалпы білім беретін мектептегі білімнің мазмұнын (Сабыров Т.С, Тұрлығұлов
Т, Жадрина М.Ж, Бейсенбаева А.А.) “табиғат – қоғам – адам” арасындағы қарым-
қатынастың ұлттық дәстүрлермен, әдет-ғұрыптармен байланысын (Қалиев С.Қ,
Ұзақбаева С.А, Қожахметова К.Ж.) зерттеген еңбектерін атап өтуге болады.
Ғалымдардың зерттеу жұмыстарына жасалған талдау нәтижесінде, атап
айтқанда: Ресейде (Габаев Я.И, Голубец М.А, Дерябо С.Д, Захлебный А.Н,
Иоганзен Б.Г, Кнорре Е.В, Кучер Т.В, Миронов А.В, Соломина С.Н, Тихонова
А.Е.), Өзбекстанда (Тұрдықұлов Э.А, Хакимов Э) және Қазақстанда
(Аймағанбетова Қ, Бейсенова Ә.С, Бірмағанбетов Ә.Б, Жатқанбаев Ж.Ж,
Жүнісова К.Ж, Керімов Л.K, Қоянбаев Р.М, Тілеубергенов С.Т, Торманов Н.Т.)
экологиялық білім мен тәрбие берудің теориялық негіздерін, мазмұнын,
ұйымдастыру жолдары мен әдістерін қарастырғаны айқындалды.
Ал ғалым-әдіскерлер (Басекеева Р.С, Жангельдина Д.І, Ишмухамбетова
Н, Иманғалиева К, Орынбеков С, Сабденалиева Г, Сарыбеков Қ.Д, Танабаев Ө.,
Тоқбергенова У, Шайхислямова Қ.) жеке пәндерді оқыту прцесінде оқушыларға
экологиялық білім мен тәрбие берудің әдістемелік жолдарын зерттеген.
Сонымен қатар, ғалымдардың экологиялық мәдениетті қалыптастырудың
педагогикалық негіздерін (Макаров Е.Д.) оқушыларда экологиялық мәдениеттің
іс-әрекеттік компоненттерін дамытуды (Коростелева Т.В.) төменгі сынып
оқушыларында экологиялық мәдениетті қалыптастыруды (Чистякова Л.А, Яковлева
Е.В.) төменгі сынып оқушыларында өлкетану іс-әрекеті арқылы экологиялық
мәдениетті қалыптастыруды (Якубова Н.Э, Буковская Г.В.) оқушылардың
экологиялық білімін интеграциялауды (Михайлова Н.М.) зерттеген еңбектері
басшылыққа алынды.
Әлемдік ғылымда табиғатқа, қоғамға және адам ойының дамуына ғылыми
көзқарас бірнеше ғылымдардың өзара байланысы шеңберіндегі білімдер жиынтығы
негізінде қалыптасады. Осы орайда, пәнаралық байланыс арқылы оқушылардың
экологиялық мәдениетін қалыптастыру мәселесін қазіргі дидактиканың маңызды
бағыты деп есептейміз.
Оқу-тәрбие процесін пәнаралық байланыс негізінде зерттеген психолог-
педагогтар: ТМД елдерінде (Зверев И.Д, Давыдов В.В, Максимова В.Н,
Рубинштейн С.А, Эльконин Д.Б. т.б.), ал Республикамызда (Лемберг Р.Г,
Бейсенбаева А.А, Иванов Г.И, Мұсабеков С.М, Лотштейн Р.Б, Құдайқұлов М.А.)
еңбектері жарық көрді. Олар пәнаралық байланыстың философиялық,
психологиялық, педагогикалық мәнін, құрылымын әдіснамалық деңгейде
қарастырған. Оқу-тәрбие процесіндегі мазмұнын ұйымдастыру жолдары мен
әдістерін ғылымдар жүйелілігі мен байланыстылығы негізінде жан-жақты
талдаған.
Қазіргі әлемдік ғылымда табиғат, қоғам және адам дүниесінің
үйлесімділік идеясын басшылыққа алуды қажет етіп отырған кезеңде ғылымдар
жүйесінің интеграциялық бағыты адамның интеллектілік өрісін баытумен бірге
жалпыадамзаттық құндылықтың біртұтастығын көрсетеді. Соның ішінде,
экологиялық мәдениеттің барлық адамзатқа ортақ қасиет екендігін ғылымдар
байланысынан айқын көруге болады.
Бүгінгі таңда экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесі жан-жақты
зерттелгенімен, жеке пәндерді оқыту барысында экологиялық білім беру
мәселесі айтарлықтай зерттелмеген. Атап айтсақ, география пәндерін оқытуда
оқушыларға экологиялық білім беру мәселесі өз деңгейінде қарастырылмаған.
Мұның өзі уақыт талабына сай география пәндерін оқыту процесінде
оқушылардың экологиялық білімін қалыптастырудың қажеттілігі мен бұл
мәселенің жеткілікті зерттелмеуі арасында қарама-қайшылықты тудырады. Сол
себептен, зерттеу жұмысымыздың тақырыбын “Қазіргі күндегі экологиялық білім
берудің географиялық негізі”-деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: География пәндерін оқытуда оқушылардың
экологиялық білім мазмұнын теориялық-әдіснамалық тұрғыда негіздеу.
Зерттеу нысаны: жалпы білім беретін мектептің оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу пәні: оқушыларға география пәнін оқытуда берілетін
экологиялық білімі.
Зерттеудің міндеттері:
- оқушылардың экологиялық білім мазмұнының әдіснамалық-теориялық
негіздерін анықтау;
- Қазақстанда экологиялық білім жүйесінің қалыптасу кезеңдерін
негіздеп, мазмұндық сипаттама беру;
- География пәндерінің оқушыларға экологиялық білім берудегі
мүмкіндіктерін анықтау;
- География пәнінің сабақтары мен сыныптан тыс жұмыстарында
оқушыларға экологиялық білім берудің тиімділігін көрсету.
Зерттеудің жетекші идеясы: география пәндерін оқыту үрдісінде
экологиялық білім берудің әдіснамасын жетілдіру.
Зерттеу көздері: экология мәселесіне байланысты философия, педагогика,
психология, жаратылыстану ғылымдары классиктерінің ғылыми еңбектері,
Қазақстан Республикасының “Білім туралы” заңы және Үкіметтің ресми
құжаттары, Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған
экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасы жалпы білім
беру жүйесінде үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру тұжырымдамасы,
мектеп бағдарламалары, оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдар.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
- экологиялық білім берудің педагогикалық негіздері анықталды;
- география пәндерін оқытуда оқушыларға экологиялық білім берудің
мүмкіндіктері анықталды;
- география пәндерін оқыту үрдісінде оқушыларға экологиялық білім
берудің тиімділігі сараланды;
- география пәнін оқытуда экологиялық білім берудің халық
педагогикасымен сабақтастырудың мүмкіндігі айқындалды.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі: Диссертациялық жұмыс
кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшадан
тұрады.
Кіріспеде: зерттеудің көкейтестілігі негізделеді, ғылыми аппаратқа
(зерттеудің көкейкестілі, нысаны, пәні, мақсаты, міндеттері, жетекші
идеясы, ғылыми жаңалығы) сипаттама беріледі.
Экология ғылымы және экологиялық білім мен тәрбие беру деп аталатын
бірінші тарауда, экология ғылымының дамуы мен қалыптасуы, экология пәнін
оқыту әдістемесінің өзекті мәселелері және экологиялық мәдениетті
қалыптастыру туралы баяндалған.
География пәнін оқытуда оқушыларға экологиялық білім беру атты
екініші тарауда география пәнін оқытуда оқушыларға экологиялық білім беру
мәселесі, география пәнінің сыныптан тыс жұмыстарында оқушыларға
экологиялық білім беру және экологиялық білімнің халық педагогикасынында
өрнектелуі қаралған.
Үшінші тарау “Қазіргі таңдағы экологиялық білім берудің маңызы мен
қажеттілігі” деп аталынып, онда үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру
мәселелері, адам мен табиғат экологиясы және шетел тілдерінен енген
экологиялық терминдер жайында жазылған.
Қорытындыда, жүргізілген зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері
тұжырымдалып, география пәндерін оқытуда оқушыларға экологиялық білім
беруді жақсартуға байланысты ұсыныстар берілген.

І ТАРАУ. ЭКОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕ БЕРУ.
1. Экология ғылымының дамуы мен қалыптасуы.
Қоғам өміріндегі жаһандану, адам баласының ақыл-ойы мен білімнің
нәтижесінде қолдана бастаған құрал-жабдықтар, биосферадағы ішкі
тұрақтылықты, тепе-теңдікті үнемі сақтаған жоқ. Соның салдарынан қоршаған
ортаның табиғи байлығы, қалпы, өзгеріп, азая бастады. Мұның өзі енді,
керісінше, табиғатқа адам көмегі, қамқорлығы қажеттілігін тудырды. Ірі
оқиғалар мен өзгерістерге толы болған XX ғасыр көптеген проблемалармен
қатар, экологиялық мәселені де алдыңғы кезекке қойды.
Экологиялық проблеманың пайда болуы ең алдымен әлеуметтік-экономикалық
факторларға байланысты және бұл проблемаларды техникалық құралдармен де,
жеке адамның, топтасқан қауымның қоршаған ортаға көзқарасын, қатынасын
қайта бағдарлау жолымен де шешуге болады. Адамзат экологиялық тұрғыда
қоғамды дамытудағы көзқараспен байланыстағы жаңа менталитетті қалыптастыру
қажеттігін мойындайды. Әлеуметтік әрекет құралы ретінде қоғамдық
экологиялық таным әлеуметтік бақылаудың барлық механизмдерін дұрыс іске
асыруды қамтамасыздандыруы қажет, тұрғылықты халық қоршаған ортаны жақсарту
мәселесіне, сонымен бірге оқушыыларға экологиялық білім мен тәрбие беру
мәселелеріне аса назар аударғаны жөн.
Экология - ағзалар мен олірдың тіршілік ету ортасы арасындағы өзара
қарым-қатынасты зерттейтін дербес ғылым ретінде XX ғасырдың бірінші
жартысынан бастап қалыптасты. Экология терминін алғаш рет неміс биологы
Эрнест Геккель (1834-1919) өзінің Организмдердің жалпы морфологиясы
еңбегінде ұсына отырып, оның негізі орғанизм мен ортаның бірлестігі және
орғанизмдердің эволюция процесінде өзгеруі деген ұғымнан құралғандығын
дәйектейді.1
Экология ғылымының нақты нысаны – қоршаған ортаның қазіргі жағдайы,
жер табиғатын түсіну, экологиялық жөне әлеуметтік экологиялық
қажетсінулерді барынша қанағаттандыруды көздеу.
Экология мен табиғатты қорғау ғылымдары бірін-бірі толықтырып отырады.
Экология ғылымы табиғатты тиімді пайдалану мен қорғаудың ғылыми-теориялық
негізін жасайды. Сонымен бірге табиғат ресурстары мен оның құраушыларында
экологиялық факторларды қоршаған ортамен және адамның іс-әрекетімен
байланыстыра отырып зерттеп, оны жүзеге асырудың негізгі тұжырымдары
бекітілді. Ал табиғат қорғау ғылымы – экология ғылымының негізгі
тұжырымдарын жүзеге асыратын мемлекеттік немесе қоғамдық игі істер
жиынтығы. Экология мен табиғат қорғау ғылымдары бір-бірімен үйлесімді
әрекет еткенде ғана табиғат апаттарына жол бермейді. Нәтижесінде, табиғат
ресурстарын тиімді пайдалану мен оны қорғаудың жоспары жүзеге асады.
Сондықтан “табиғат қорғау” ұғымы да жиі қолданылады. Ол адам баласының
қоршаған табиғи ортаны әлеуметтік-экономикалық тұрғыда қорғаудыңжиынтығы.
Адам баласы табиғат қорғауды жүзеге асыру үшін табиғатты тиімді пайдалану
жүйесі бойынша жұмыстар атқарады. Ал табиғатты тиімді пайдалану – табиғат
ресурстарын пайдалану мен осы қайта түлетудің ең ұтымды әрі адамға пайдалы
технологиясы.
Адам баласы табиғатты қорғау үшін оның заңдылықтары мен негізгі
ұстанымдарын білуге міндетті:
Биосфера шегінде барлық тірі ағзалар бір-бірімен байланысты және қарым-
қатынас жағдайында ғана тіршілік етуге бейімделген. Бұл байланыстардың
біреуінің бұзылуы табиғаттағы тепе-теңдікке өзгерістер әкелуі мүмкін.
Сондықтан адам баласы әрбір табиғат құрауыштарының орта мен табиғи
экожүйедегі ролін білуі тиіс.
Табиғатта ешбір зат жоғалып кетпейді. Егер адам баласы жаңа бір затты
дүниеге әкелсе оны жоюдың да жолын ойлауы керек. Ол зат табиғи айналымға
түсуі тиіс заттардағы барлық өзгерістер энергия жұмсаумен жүзеге асады.
Яғни, энергияның сақталу заңы бойынша жұмыс істейді. Сол үшін адам
баласы табиғатты пайдаланған кезде оны өндіру мен қайта түлетуді үйлестіре
отырып, адам мен табиғаттың қауіпсіздігін сақтауы керек.
Табиғаттағы экожүйелер мен ондағы қарым-қатынастар ұзақ жылғы тұрақты
даму эволюциясының жемісі. Сондықтан адам баласы оны бұзбауы керек. Ал
бұзған жағдайда қайтымсыз экологиялық апаттарға алып келуі мүмкін. Осыған
орай, табиғат қорғау ғылымы алдында бірнеше маңызды міндеттер түрі:
А) өндірісті, өнеркәсіпті және агрокешендерді игеру кезінде табиғатқа
түсетін салмақ ең аз мөлшерде болуы керек;
Ә) өндіріс пен өнеркәсіп салаларын ұйымдастыру кезінде оның қоршаған
ортаға пайдалы әсеріне көңіл бөлінуі керек;
Б) табиғат ресурстарын игеру кезінде оның қоршаған ортаға пайдалы
әсеріне көңіл бөлінуі керек;
В) табиғат ресурстарын сол қалпында сақтау үшін қорықтар, қорықшалар,
ұлттық саябақтар мен басқа да ерекше қорғалатын объектілерді көбейту қажет;
Г) қоршаған орта мен адам баласының денсаулығын сақтау үшін экологиялық
қауіпсіздік шаралары қадағаналын отырады.
Табиғат міндеттері мен ұстанымдарын жүзеге асыру алдын-ала ескеру және
нақты шешім қабылдау арқылы анықталады.
Алдын-ала ескерту шаралары белгілі бір аймақтағы табиғат объектілерін
анықтап, оны қорғау мен қалпына келтіруді жоспарлап отырады.
Нақты шешім қабылдау шаралары – табиғаттағы адамның іс-әрекетінен
бүлінген немесе ластанған, жарамсызданған объектіні қалпына келтіру немесе
жою жұмыстары. Мысалы, ауаның ластануы, топырақ эрозиясы, орманның қырқылуы
т.б.
Табиғатты қорғаудың тағы бір мақсаты – экологиялық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету. Ол қазіргі және болашақ ұрпақтың салауатты өмір сүруі үшін
адамның теріс іс-әрекеттерін шектеу және табиғаттағы төтенше апаттарды
болдырмау. Оны жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының Конституциясы және
табиғат қорғау заңдары.
Табиғи апаттардан қорғауды жүзеге асырудың негізгі бағыттары. Табиғат
қорғаудың негізгі бағыттарын білу әрбір азаматтың міндеті болып саналады.
Олардың негізілерін қарастырамыз:
- жекелеген өндіріс орындары мен өнеркәсіптерді, агроэкологиялық
кешендерді игеруде қазіргі заманғы ғылым мен техника жаңалықтарын
пайдалану. Өндіріске аз қалдықты немесе ақлдықсыз технологияны
енгізу;
- экологиялық заңдардың орындалуын үнемі қадағалау;
- ірі құрылыстарды, өнеркәсіп кешендерін т.б. объектілерді салуда
экологиялық сараптама жасау;
- табиғи биоценоздарды сақтап қалу үшін қорықтар, қорықшалар, ұлттық
саябақтар, табиғат ескерткіштері т.б. ұйымдастыру;
- табиғат қорғау мәселелері бойынша халықаралық, мемлекеттік
деңгейлерде ғылыми-практикалық конференциялар мен симпозиумдар
ұйымдастыру;
- көпшілікке үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру және
экологиялық әдеп пен мәдениетті қалыптастыру;
- табиғат қорғау мәселелерін шешу жолдары, оның барысы туралы үнемі
үгіт-насихат және ақпарат жүйесін ұйымдастыру.
Жоғарыда аталған шараларды жүзеге асыру әрбір азаматтың міндеті мен
борышы болып саналады. Сонда ғана біз туған өлкеміздің табиғатын өз
қалпында сақтап қалуға немесе қайта түлетуге үлес қоса аламыз.
Жалпы Қазақстанның өсу жағдайы өлшемдік деңгейге сай келу үшін,
өндірістің, ғылым мен техниканың дамуы қажет екені белгілі. Ал, Бұлардың
өркендеуі табиғаттың сан тұрлі салаларын шаруашылыққа қарқынды пайдалануды
талап етеді. Бүгінгі таңда өндірістің дамуы табиғи ресурстарды азайтып қана
қоймай, қоршаған орғаның ластану проблемасын тудырып отырғаны рас.
Қазақстан Республикасының Қоршаған ортаны қорғау тұралы Заңында
экологиялық апат аймақтарына мынадай сипаттама берілген: Егер қолайсыз
экологиялық ахуал салдарынан халықтың денсаулығына елеулі нұқсан келтірілсе
және табиғи экологиялық жүйелер бұзылып, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі
азып-тозса, экологиялық ахуалы төтенше аймақтар экологиялық апат аймақтары
деп жарияланды 2. Бүгінгі таңда Қазақстанда екі аймақ - Арал өңірі мен
Семей ядролық полигоны ресми тұрде экологиялық апат аймағы болып
жарияланған. Елдегі экологиялық проблемалардың ұлттық, аймақтық және
ғаламдық тұрғыда өзекті болғандығы соншалық, Біріккен Ұлттар Ұйымының
тұрақты даму жөніндегі Нью-Йорк конференциясында (маусым, 1997) Қазақстан
Республикасының Президенті адамзаттың ғаламдық проблемаларының кадастрын
жасауды ұсынған болатын. Бұл кадастрға Арал өңірі мен Семей полигонынан
басқа, еліміздің басқа да бірқатар экологиялық проблемаларын қосуға болады.
Еліміздің ұлттық доктринасында республикамыздың экологиясы әлсіз деп
танылады. Осыған орай, Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздігі
тұралы ел Президенті 1997 жылдың 30 сәуірінде бекіткен мемлекеттік
тұжырымдамада қазіргі және болашақ ұрпақтардың стратегиялық мүдделерін
ескере отырын, табиғатты пайдалануды кезең-кезеңімен экологияландыруға көшу
стратегиясы белгіленген. Осы стратегия басшылыққа алына отырып, қоршаған
ортаны қорғау тұралы Заңдары Қазақстан Республикасының Конституциясына
негізделеді және Қоршаған ортаны қорғау тұралы, Ерекше қорғалатын табиғи
аймақтар тұралы, Экологиялық сараптама тұралы, Халықтың санитарлық-
эпидемиологиялық сала ұлттылығы 3 туралы Қазақстан республикасының
Зандарынан, орман және су кодекстерінен, Республика Президентінің Жер
туралы, Жер қойнауынан және жер қойнауын пайдалану туралы бірегей заң
күші бар жарлықтары мен қоршаған ортаны қорғау жөніндегі қатынастарды
реттейтін басқа да заңдар мен нормативтік құқықтық актілерден тұрады .4.
Тұтастай алғанда, қордаланған экологиялық курделі мәселелерді толық
шешу үшін заңдар мен мемлекеттік шешімдерді қабылдап қою жеткіліксіз. Бұл
тұста жеңіл-желпі шешуге көне қоймайтын тұрлі мүдделер тоғысады. Адамзат
қоғамы өркениетке ұмтылған сайын ой-сана, дүниетаным көкжиегі кеңейіп,
мөдени-рухани талабы жоғарылай туседі. Мәдениет кез келген қоғамда өз
деңгейінде көрініс беріп отырған. Философияда бұл ұғым адамның даму, өсу,
қалыптасу, материалдық-рухани дүниелерін жасауда қолданылады.
Соңғы кезде, экологияны биология ғылымының саласы ретінде емес, жеке
ғылым тұрғысынан қарастырып жүр. Сондықтан, әртүрлі экологиялық мәселелерді
жаратылыстану ғылымына енетін пәндердің барлығы қамтиды да, бірақ олардың
әрқайсысы өз ілімі саласынан зерттеп қарастырады. Мысалы, биологиялық
пәндер бойынша тірі ағзалардың әртүрлілігі, өсіп-көбеюі, жер бетінде
таралуы, ағзалардың шығу тегі, экологиясы, селекция, генетика туралы
зерттесе, ал география сабағында географиялық қабықты, жер бедерін тиімді
пайдалану мен қорғау, географиялық орта мен геожүйе, табиғи кешенге
адамдардың шаруашылық қызметіне тигізетін әсерін зерттейді.
Ал, экология ғылымы табиғаттағы барлық өзгерістерді айнала қоршаған
табиғи ортасы және адамның іс-әрекетімен байланыстырып зерттейтін кешенді
ғылымдарға, нақтырақ айтқанда барлық жаратылыстану ғылымдарының негізгі
өзегіне айналды.

1.2 Экология пәнін оқыту әдістемесінің өзекті мәселелері.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік білім стандарты бойынша
экологиялық білім беру “География” пәндерінің мазмұнында және вариативтік
сағаттарға негізделген. Шын мәнінде дүниежүзілік және отандық тәжірибелер
көрсетіп отырғандай көпшілікке экологиялық білім беру экология курсын жеке
пән ретінде оқыту ғана бұл проблеманы шеше алады. Оның өміршеңдігі де
осында жатыр.
Экологияны пән ретінде оқыту ғылыми-теориялық, педагогикапсихологиялық,
оқу-әдіснамалық тұрғыдан да негізделіп отыр. Оның үстіне Егеменды Қазақстан
Республикасы Конституциясы мен экологиялық заңдарында үздіксіз экологиялық
білім мен тәрбие беру туралы мемлекет деңгейінде бірнеше құжаттар
қабылданды (“Экологиялық білім тұжырымдамасы” 2002, “Экологиялық білім
бағдарламасы” 1999).
Қазіргі жағдайда жалпы орта білім беретін оқу орындарында 1991 жылдан
бері экология курстары оқытылып келеді. Экология пәнінің авторлық
бағдарламалары, оқу-әдістемелік нұсқаулар мен оқу құралдары да жарық көрді.
Осы жағдайларды ескере отырып Қазақстан Рсепубликасы Білім және ғылым
министрлігі ұсынып отырған жаңа буын оқулықтарында пәндер мен оның мазмұнын
экологияландыру ұстанымы көрнекті орынға шықты. Мәселен, география, фзика,
биология, химия т.б. пәндер экологиялық мазмұнды тақырыптарды қамтып отыр.
География курсы бойынша 9-сыныпта экология негіздеріне – 18, 11-сыныпта
– 24 сағат беріліп отыр. Гуманитарлық бағыттағы 11-сыныпқа да 24 сағат
берілген. Мұның өзі экологиялық мәселелер; география оқулығының бұрынғы
дәстүрлі мазмұнын түбегейлі өзгертіп отыр.
Аталған жағдайлар болашақта жасөспірімдерге үздіксіз экологиялық білім
берудің пәндік жүйесінің қалыптасып келе жатқанын көрсетеді. Алғашқы
эксперименттік оқулықтар мен оқу кешендері жарық көрді. Мұның өзі
экологияны орта мектеп жүйесінде 1-11 сыныптар бойынша жеке пән ретінде
оқытудың алғашқы қадамы мен алғышарттары болса керек.
Экологияны оқыту әдісіне келетін болсақ республика бойынша авторлық
әдіскерлердің еңбектері жарық көруде. Бұл орайды педагогтер Ә.Бейсенова,
Г.Бейсеева, Ф.Қозыбаева, Б.Қазыханова, Ж.Шілдебаев, Ф.Митрофанская,
Б.Мұқатова, Л.Прусова, Л.Сащенко, О.Севастьянова, В.Хаджиева, В.Чимбулатов
т.б. 1-11 сыныптар бойынша авторлық бағдарламаларын ұсынды. Сол сияқты
республикамыздың Астана, Қызылорда, Атырау, Тараз, Павлодар, Ақтөбе, Семей,
Өскемен, Орал, Талдықорған қалаларындағы мектептерде экологияны пән ретінде
оқытудың тәжірибелері жинақталып отыр.
Алдағы мақсат республикамыздың барлық аймақтарын қамтитын бір жүйеге
келтіретін экология курсының 111 сыныптарға арналған толыққанды
бағдарламасын жасау. Қазірше 511 сыныптарға арналған экология бағдарламасы
жарық көрді (Бейсенова А., Шілдебаев Ж). Соның негізінде оның оқулықтары
мен оқу-әдістемелік кешендерін көпшілікке ұсыну.
Экологияны пән ретінде оқытудың біршама тәжірибелері Абай атындағы
Алматы мемлекеттік университеті география-экология факультетеніде
жинақталған. Профессор Ә.Бейсенованың ұсынысымен “Экология” оқу-әдістемелік
зертханасы 1987 жылдан бері республика бойынша мектептерде экологиялық
білім беру жүйесін үйлестіріп келуде. Зертхана қызметкерлері экология
курсын оқытудың әдіснамалық, ғылыми-педагогикалық және оқу-әдістемелік
негіздерін жасады. “Үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беруді жақсарту”
бағытында бірнеше республикалық ғылыми-практикалық конференциялар
ұйымдастырылды (Алматы, Орал, Семей, Атырау). Зертханада жасалған
“Экология” курсының бағдарламалары бойынша 1991 жылдан бастап мектептерде,
лицей мен педколледждерде арнайы курстар мен факультативтік сабақтар
жүргізіліп келеді.
Үздіксіз экологиялық білім беру жүйесі алғашқы кезең (отбасы,
балабақша), бастауыш мектеп (1-4 сыныптар), негізгі мектеп (5-9 сыныптар),
негізгі мектептің жоғары 10-11 сыныптары, кәсіби мектептер (педколледж)
және жоғары мектеп (жоғары педагогикалық университеттер мен институттар)
сатыларынан тұрады.
Экологияны пән ретінде оқыту тәжірибелері Ресейде жақсы жолға қойылған.
Ресейде 1990 жылдан бастап экологияны пән ретінде оқытудың аймақтық
аспектілері өте жақсы дамыған. Экологиялық білім мен тәрбие беруде көрнекті
педагогтер А.Н.Захлебный, И.Д.Зверев, И.Т.Суравегина, П.Р.Абаргаджиева,
В.А.Пирова т.б. еңбектері баршылық. Аталған педагогтер экологияны пән
ретінде оқыту проблемаларын мемлекеттік деңгейде көтере отырып оны
практикада қолданған әрі оларды алғашқы әдіскер-педагогтер деуімізге
болады.
Экологияны оқытудың арнайы оқулықтары болмағандықтан біз, ТМД елдерінің
тәжірибелерін басшылыққа ала отырып оның әдістемелерін жазуды қолға алдық.
Экологияны оқыту жалпы жаратылыстану ғылымдарының тәжірибесімен,
әдіснамалық теориясының бастау алатыны сөзсіз. Сондықтан, географияны оқыту
тәжірибелері негізінде соңғы әдебиеттер мен басылымдардағы еңбектерге
сүйене отырып, тақырыптар бойынша сабақтың түрлерін, оның әдістерін,
дидактикалық тәсілдерді өңдеуден өткіздік. Ұсынылып отырған оқыту әдістері
республикамыздың мектеп жүйелерінде эксперименттіктәжірибелік талқылаудан
өтіп көптеген әріптес ұстаздардан қолдау көрсетілді. Оның нәтижелері
басымылдарда ұдайы жарияланып отырды.
Біздің байқағанымыз экологияны оқытудың басқа пәндерге қарағанда
көптеген өзіндік ерекшеліктері бар екенін айтуымыз керек. Өйткені, экология
қазіргі кезде барлық ғылымдар саласымен сабақтастықта әрекет етеін кешенді
ғылымға айналды.
Экологиялық білім мен тәрбие берудің орталық ядросы – сабақ. Сабақ
арқылы мұғалім мен оқушы арасындағы барлық оқу-тәрбие жұмыстары әдіс-
тәсілдер арқылы жүзеге асады.
Дидактика ұстанымдарына сәйкес сабақ типтерінің қалыптасқан түрлері:
көп салалы, аралас, жаңа білім беру, материалдарды қайталау және
оқушылардың білім деңгейін бағалау сабақтары бар. Аталған сабақ типтерінің
бәрі де экологияны оқытудағы орталық алаңы болып табылады.
Экологияны оқыту барысында оқушыларға берілетін оқу-тәрбиелік
жұмыстарының ең маңызды мақсаттары мен міндеттерін басшылыққа алу керек.
Олар:
- оқушылардың қоршаған орта туралы білімін ұдайы кеңейтіп, олардың
ғылымға деген қызығушылығын арттыру;
- ой-өрістің шығармашылық белсенділігін дамыту;
- зерттеушілік қабілетін дамыту, экологиялық мәселелерді түсіндіру
және өз бетінше шешуді дағдыландыру;
- оқушылардың практикалық іс-қабілетін дамыту және оны өміршең етуге
баулу;
- оқушылардың жергілікті жердің экологиялық проблемаларын шешудегі
жеке басының жауапкершілігін қалыптастыру.
Экологиялық білімді жүзеге асыруда білім беру аспектілерімен қатар оның
негізгі ұстанымын сақтау керек. Олар, негізінен, ғылымилық, байланыстылық,
тепе-теңдік, қызығушылық, үздіксіздік, жалғастырушылық, интеграциялау,
көрнеклікі, қабылдаушылық және өлкелік ұстанымдар.
Ғылымилық ұстанымы, негізінен, оқушыларға білім беруде фактілер,
құбылыстар мен үрдістер, адамның табиғатқа әсері, табиғат қорғау жұмыстары
және экологиялық жағдайлардың нәтижелері ғылыми тұрғыда материалдар
негізінде берілуі және пайдалануы тиіс.
Байланыстылық ұстанымы, негізінен, табиғаттағы тірі ағзалар, орта
факторлары, өсімдіктер мен жануарлар арасындағы тығыз байланыстың бар екені
тәжірибелер мен мысалдар арқылы беріледі.
Тепе-теңдік ұстанымы, табиғаттағы биоценоздар, экожүйелер, ондағы
ағзалардың жиынтығы мен өлі табиғат арасында тепе-теңдік сақталады. олАрдың
бір құрамдас бөліктерінің (компоненттерінің) құрып кетуі немесе өзгеруі,
екінші және үшіншілері үшін қауіпті құбылысқа айналып табиғат тепе
–теңдігінің бұзылуына әкеліп соғады.
Қызығушылық ұстанымы, оқыту барысында білім берудің барлық әдістері мен
түрлері оқушылардың бойында қызығушылық сезімін оятып, туған өлкесін, оның
табиғи байлықтарын сүюге, аялауға ұмтылдыру. Өсімдіктер мен жануарлар
дүниесін қорғауға ынтасын арттыру.
Үздіксіз ұстанымы, оқушылардың білім деңгейі мен жас ерекшеліктерін
ескере отырып олардың бойында экологиялық мәдениетті қалыптастыру.
Дамытушылық ұстанымы, оқушылардың білім қорын балабақшадағы сәбилік
кезінен бастап, бастауыш сынып, одан жоғары сыныптарға көтерілу
деңгейлеріне үйлестіре отырып дамыту. Жоғары сыныптарға экологиялық
жағдайларға өз бетінше баға беретіндей деңгейге бірте-бірте жеткізу.
Интеграциялау ұстанымы, экологиялық білім беруде жаратылыстану пәндері
(биология, химия, география, физика т.б.) мен гуманитарлық пәндер (әдебиет,
тарих, қоғамтану т.б.) арқылы оқушыларға берілетін білім негіздерін жеке
адамнан қоғамдық деңгейге көтеру. Көпшілікке үззіксіз экологиялық білім мен
тәрбие беруді жүзеге асыру.
Көрнекілік ұстанымы, оқушыларға экологиялық білім беруде оқу үрдісінде
көрнекі құралдар, диафильмдер, киносюжеттер, компьютерлік роликтер,
кеппешөптер, коллекциялар, бейнекөріністер, индикаторларды пайдалану және
табиғаттағы бақылаулар нәтижесін пайдалану.
Өлкелік ұстанымдары, экологиялық білім беруде оқушылардың тұрмыстық
салт-дәстүрлері, қала немесе ауылдық жерлерде тұру жағдайларын ескеру.
Мүмкіндігінше, жергілікті, аймақтық проблемаларды көтеру оған оқушылардың
араласуын, туған өлкесіне деген патриоттық сана-сезімін ояту.
Жоғарыдағы ұстанымдарды жүзеге асыру кешенді түрде бір-біріне
байланысты әрі гормониялық үйлесімділік жағдайда өміршең болатытын ұстаздар
білуі қажет.
Жоғарыда келтірілген мақсаттар мен міндеттер, ұстанымдар оқу-тәрбие
жұмысының барысында бір-біріне байланысты әрекет етуі тіс. Бұл
педагогикалық дидактиканың негізгі талаптарының бірі. Ал осыны жүзеге асыру
үшін пәнді оқытудың оқу-әдістемелік негіздері мен әдістері басшылыққа
алынады. Олардың негізгілері:
- проблемалық сабақ; - экологиялық сот
сабағы;
- ойлау сабағы; - дөңгелік стол
сабағы;
- конференция сабағы; - экологиялық ойын
сабағы;
- диспут сабағы; - семинар сабағы;
- зерттеушілік сабағы; - әңгімелесу сабағы;
- экскурсия сабағы; - экологиялық
аукцион сабағы т.б.
Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту үшін олардың ойлау мен ойлану
дағдыларын қалыптастыру керек. Бұл әдістерге:
- таңдау жасау;
- салыстыру;
- себеп-салдарын анықтау;
- сабақтық және тәжірибе;
- зертханалық жұмыстары;
- эвристикалық тапсырмалар жатады.
Жасөспірімдердің зерттеушілік қабілетін дамытудың да маңызы зор. Оның
нәтижесінде оқушылар белгілі бір экологиялық проблеманы шешу үшін кішігірім
эксперименттік тәжірибелер қою арқылы жағдайды нақты түсініп, батыл шешім
қабылдауға дағдыланады.
Оқушылардың практикалық қабілетін дамытуда жергілікті жердің фаунасы
мен флорасы, қоршаған ортаның жергілікті экологиялық проблемаларын шешуге
қатысуға жол ашады. Оларға:
- сирек аң мен құстарды анықтау;
- экологиялық соқпақ ұйымдастыру;
- орманшыларға көмектесу мен ағаш отырғызу;
- бүлінген жерлерді қорғау;
- тұрғындарды ақпараттандыру мәселелері жатады.
Аталған сабақ түрлері мұғалімнің білімі мен біліктілігіне, іс-
тәжірибесіне қарай сан қырлы әдістерге толыға түсері анық. Мәселен,
сабақтың атының өзгеруі емес оның қай түрінің экологиялық білім берудегі
тиімділігі арқылы мұғалімнің білім деңгейі, сынып оқушыларының жеке
ерекшеліктері, оқушылардың сыныптағы саны, оқудың көрнекілігі, оқушы мен
оқытушының арасындағы қарым-қатынастар, кабинеттің көрнекілік жабдықтары
т.б.
Десе, де жоғарыдағы жағдайлардың бәрі дұрыс талапқа сай болғанның
өзінде де сабақтың бәрі мақсатына жете бермейді. Оның негізгі себептері –
мұғалімнің дайындығы мен логикалық-ұйымдастырушылық қабілетінің бірегей
болмауы. Сондықтан сабақтың сапасы мұғалімнің сабаққа дайындалу
үрдістерінен тұрады. Оның жоспары:
1.Сабақтың тақырыбы, оның міндеттері мен мақсатын анықтау.
2.Тақырыптың оқу бағдарламасы мен оқулықтағы орны мен мазмұны.
3.Тиісті әдебиеттер мен әдістемелік нұсқаулардағы қажетт материалдарды
іріктеу.
4.Көрнекі құралдарды талдау.
5.Сабақтың құрылымы және логикалық берілу жүйесін анықтау.
6.Сабақтың жоспары бойынша уақытты мөлшерлеу.
7.Сабақтың жоспары бойынша мазмұнын жазу.
Сабақтың барысы:
- ұйымдастыру кезеңі (сабақтың тақырыбын жариялау, мақсаты мен
міндеттері, жоспары, оқушыларды жинақтау, тексеру).
- өткен сабақты пысықтау (жоспарды пысықтау сұрақтары тест, т.б.
болуы тиіс);
- жаңа материалды оқу (жаңа білім беруге оның негізгі, қосымша
бөлімдері ерекшелініп, оның тұсына әдістері, көрнекіліктер, жаңа
терминдер т.б. көрсетіледі);
- білімді бекіту кезеңі (сұрақ пен тапсырмалардан тұрады);
- үйге тапсырма (параграфтар мен тапсырмалар анықтап беріледі).
Сабақтың конспектісі:
Конспектіде сабақтың барлық үрдістері жүйелілікпен жазылуы тиіс.
Сабақтың әрбір кезеңі ерекшеленіп оның тұсына (сол жақтағы орын) әдістері,
көрнеклікі, терминдер, ескертулер жазылады. Текст бойы тақырыптың негізгі
идеялары, анықтамалар, тұжырымдар, жорамалдар, түйіндері қызыл сызықпен
сызып қойған дұрыс. Бұл мұғалім үшін логикалық жүйемен негізгі мәселелердің
шет қалмауын қамтамасыз етеді. Тесте оқулықтағы бар материалдары дерліктей
жазу міндетті емес. Ең бастысы оқулық – оқушыларға арналғанын мұғалім естен
шығармауы керек. Сондықтан, мұғалімнің конспектісінде қосымша әдебиеттердің
тізімі болуы міндетті. Десе де, көптеген қажетсіз материалдарды беруден
аулақ болу керек. Ол материалдар оқушыны жалықтырып жібереді.
Тақырыпқа сәйкес конспектіде проблемалық мәселелер, төтенше жағдайлар,
жаңалықтар, оқушыларды ойландыратын, әрі пікір туғызатын мәселелер орын
алуы тиіс. Кейбір материалдарды оқушылардың білуі міндетті емес. Сол сияқты
конспектіде оқушылардың білімдерін бекіту сұрақтары, тапсырмалар, тест
сұрақтары, эвристикалық сұрақтар, жеке карточкалар т.б. сұрақтар дайындалуы
керек.
Үйге тапсырма нақты және шығармашылық қарқындылығы жоғары болуы керек.
Оқушы тапсырманы орындауға ынталанып кетуі тиіс.
Экологиялық білім беру оқушылардың табиғатқа деген сын көзқарасын
қалыптастырмай жүзеге асуы мүмкін емес. Осыған байланысты оқушылардың ой-
өрісін дамыта оқыту технологиясын жетілдіріп отыру қажет. Солардың бірі
проблемалық жағдайлар туғызу арқылы білім беруді дамыту. Оның түп мақсаты –
көтерілген фактымен құбылыстарды шешудегі оқушының білім қорының жетіспеу
қиындығын туғызу. Оның негізгі бағыттары:
- проблемалық сұрақтар қою;
- ғалымдардың идеяялары бойынша проблемалық жағдайлар туғызу;
- бір проблеманы шешу барысындағы әр түрлі көзқарастарды талдау арқылы
пікірталас туғызу;
- өмірден қарама-қарсы мысалдар келтіре отырып проблема туғызу;
- тәжірибелер нәтижесін көрсете отырып, проблемалық жағдайлар туғызу.
Бұл проблемаларды шешуде мұғалім оқушының танымдық іс-әрекетіне, іздену
қабілетіне бағыттаушы роль атқаруы тиіс. Кейбір жағдайларда оқушылардың
ерекше қызығушылығын туғызатын фактілерде таңғажайып мәліметтер мен тарихи
жаңалықтарды пайдалану орынды.
Тағы бір көңіл аударатын әдіс – мұғалімнің сабақ үстінде деңгейлілігі
қиын эвристикалық сұрақтар қою арқылы оқушыларды қатты ойландыру. Ал
оқушылар қиналған жағдайда мұғалім жетекші сұрақтар қою арқылы көмектесіп
отырады. Сол сияқты оқушылардың экологиялық білімін қалыптастыруда дайын
сөздер арқылы экологиялық диктант жазу, тест, кроссворд, кесте, сызба-нұсқа
құрастыру, роликті ойындар, компьютерлік жаттығуларды шешу т.б. әдістердің
ролі ерекше.
Қорыта келгенде, экологияны оқыту әдістемесі, үздіксіз зерттеулер,
тәжірибелер мен жан-жақты ізденісті қажет ететін күрделі проблема.
Экологиялық білім беруді бүгінгі күннің талабына сай жетілдіру үшін
оның үздіксіздік ұстанымын жүзеге асыру керек. Өйткені, экология курсын пән
ретінде оқытудың 1-11 сыныптарға арналған мемлекеттік жүйесін ұйымдастыру
керек. Бұл ХХІ ғасырдың күн тәртібіндегі өзекті мәселелердің бірі болып
табылады.

1.3 Экологиялық білім мен тәрбие беру және экологиялық мәдениетті
қалыптастыру.
Кейінгі жылдары халықтың санасында “экологиялық білім”, “экологиялық
тәрбие” ұғымдары қалыптаса бастады. Бұл қос ұғым мән-мағынасына қарай бірін-
бірі толықтыратын түсініктер. Яғни, экологиялық білім мен тәрбиенің бірге
қалыптасуы оң нәтиже береді. Ал, экологиялық екі ұғымнан келіп экологиялық
ойлау туындайды.
Экологиялық ойлау – қоршаған орта туралы оң түсініктердің жиынтығы.
Адам баласы барлық іс-әрекетте ойланып барып шешім қабылдайды. Егер
экологиялық тұрғыда ойласа, оның табиғатқа деген көзқарасының дұрыс сипатта
болғаны. Ондай азамат ешуақытта табиғатқа қиянат жасамайды, керісінше, оның
қамқоршысы болатыны анық.
Экологиялық білім берудің бірнеше аспектілері бар. Соның бірі –
гносеологиялық аспект. Бұл адам баласының табиғаттың біртұтастығын тани
отырып, оның табиғи туындысы екенін мойындауы.
Экологияның парагматикалық аспектісі – адам баласының табиғат туындысы
ғана емес, оған тәуелді болатынын мойындай отырып, оны тиімді пайдалануға
ұмтылады немесе толық түсінеді. Табиғаттың адам үшін емес, керісінше,
адамның табиғат арқасында ғана өмір сүре алатынын ғылыми тұрғыда түсіну
болып табылады.
Ал, экологияның этикалық аспектісі – адам баласының қоршаған табиғи
ортада өзін-өзі дұрыс ұстауы әдеп-моралінің қалыптасуы. Бұл жағдай қоғам
мен табиғат арасындағы үйлесімділікті қалыптастыруға жол ашады.
Экология ғылымының аспектілерін мектеп қабырғасында оқушыларға
экологиялық білім мен тәрбие беруде негізге алған жөн.
Ғалымдар экологиялық білім мен тәрбие берудің мәнін ашқанда табиғатқа
саналы қарым-қатынас жасап, оны қорғайтын, табиғи қорды тиімді
пайдаланатын, Отанын, елін сүйетін болашақ жастарды адамгершілікті-
эстетикалық, эмоциялық-моральдық тұрғыдан тәрбиелеуді мақсат етіп, орта
мектептердің оқу-тәрбие үрдісі мазмұнын және болашақ мұғалімдерді
экологиялық білім беруде жоғарыда аталған дағдыларға оқушыларды тәрбиелеуге
дайындауды ұдайы жетілдіріп ұйымдастыруды талап етеді.
Тарихи зерттеулерде (В.Г.Храпченков) Қазақстандағы мектептің оқу
жүйесі бірнеше кезеңдерге бөліп қарастырылды. Олар негізінен: 1-кезең
Кеңестік үкіметтің 1917-1930; 2кезең – 1930-1956; 3-кезең – 1956-1990 жж.
аралығын қамтиды. Аталған кезеңдердегі мектеп жүйелері негізінен өткендегі
идеяларға қаныққан білім мен тәрбиеге негізделеді. Жаратылыстану пәндері
бойынша (табиғаттану, ботаника, зоология, жалпы биология) ғылым салаларының
желісі бойынша табиғат игіліктерін игеру, пайдалану біржақты қарастырылды.
Табиғатқа деген тұрпайы көзқарас: “Табиғатты бағындыру керек”, Табиғат
қорлары шексіз таусылмайды” – ұғымы қалыптасты. Ал, экологиялық білім мен
тәрбие беру туралы ой-пікірлер болса, табиғат туралы білім берудің
көлеңкесінде қалды. Сөйтіп мектептерде экологиялық білімді қалыптастыру 3-
кезеңнен (1968-1970 жж) бастау алды. Бұған 1968 жылы БҰҰ жанындағы ЮНЕСКО-
ның ұйымдастыруымен өтілген Халықаралық конференцияның үлкен себебі болды.
Онда “Адам және биосфера” бағдарламасы қабылданды. Бағдарламада алғаш
ретэкологиялық білім беру халықаралық деңгейде қарастырылды. Осыған орай,
бұрынғы Кеңес үкіметінде 1970 жылдан бастап Министрлер Кеңесінің қаулысымен
барлық жоғары оқу орындарына “Табиғат қорғау” курсы оқытыла бастады.
Мектептерде пән сабақтары арқылы жеткіншектерге табиғатты қорғаудың жаңа
бағыты – экологиялық білім мен тәрбие берілді.
Экологиялық білім берудің 4-кезеңі, Қазақстан Республикасының
Егемендік алған жылынан (1991) басталды. Өйткені, осы жылы елімізде алғаш
рет “Табиғат қорғау туралы” Заң қабылданып, көпшілікке экологиялық білім
мен тәрбие беру мемлекеттік тұрғыда тұрақтала түсті. Абай атындағы қазақтың
мемлекеттік педагогикалық университетінде алғаш рет экология факультеті
ашылып, мамандар даярлығы қолға алынды және жалпы білім беретін оқу
жүйелерінде де экологиялық білім беріле бастады.
1996-1997 оқу жылынан бастап республика облыстары мен қала (Алматы,
Талдықорған, Семей, Тараз, Қызылорда, Ақтөбе) мектептерінде экология пәні
бойынша авторлық оқу бағдарламалары, оқу құралдары енгізіле бастады.
Бағдарламалар (5-11 сыныптар) мен оқу-әдістемелік құралдары Абай атындағы
университет ғалымдары дайындады. Алматы қаласы мен Алматы облысының 70-тен
астам мектебінде экология факультативтік сабақ ретінде оқытыла бастады.
Пәндерді экологияландыру мәселесі 2000-2003 жж жарық көрген жаңа буын
оқулықтарында жақсы көрініс тапқан. Әсіресе, география, биология, химия
оқулықтарының мазмұнында (әрбәр тақырыпта) экологиялық проблемалар
қарастырылған. Республиканың оқу жүйелерінде экологиялық білім беруге
байланысты қаыптасқан жағдайларды ескере отырып, 200-2005 жж аралығында
экология пәнін 5-8 сыныптарда аптасына бір сағат (барлығы 36 сағат), 9-
сыныпта 2-сағат (барлығы 68 сағат), ал 10-10 сыныптарда –1сағат (барлығы 36
сағат) көлемінде енгізген дұрыс деп санаймыз. Қазіргі кезде республиканың
жалпы орта білім беретін оқу жүйелерінде экологиялық білім беру авторлық
бағдарламаларға сәйкес 3 бағытта:
- мектептерде өтілетін дәстүрлі пәндерді экологияландыру (көп пәнді
үлгі);
- факультативтік курстар негізінде білім беру;
- экологияны жеке пән ретінде оқыту арқылы жүргізіледі.
Экологиялық білімді дамытуға Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым
министрлігі аса назар аударуда. Оған дәлел, 2002 жылы “мектеп” баспасынан
(қазақ, орыс, ұйғыр, өзбек тілдерінде) жарық көрген, 9-сыныпқа арналған
“Экология” төл оқулық төрт кешенімен (авторлары А.С.Бейсенова, Д.Чилдибаев)
республика мектептерінде сынақтан өтуде.
Оқу реформасындағы жаңа өзгерістер мектеп өміріне де оқу мен оқытудың
жаңа әдіс-тәсілдерін, оқу жүйесін әкелері анық. Әсіресе, дәстүрлі пәндер
жүйесі оның мазмұнын, білімге қойылатын талаптар мен өмір талабына сәйкес
жаңа пәндер енгізуді қажет етеді. Соның бірі – экология пәні болмақ. Оны
соңғы жылдары экологиялық білім беру жүйесінің әлемдік деңгейге
сәйкестендіріле айқындалған негізгі бағыттары дәлелдейді:
- экологияны пән ретінде оқытудың жаңа парадигмаларын енгізу;
- барлық оқу жүйелерінде экологиялық білім берудің бірегей мемлекеттік
стандартын қалыптастыру және өміршең ету;
- экологиялық білім беру саласын ақпараттандыру және ұйымдастырудың
жаңа типтерін әртараптандыру;
- экологияны оқытудың жаңа технологиясын өмірге ендіру;
- экологиялық білім беруді ғылыммен және практикамен ұштастыру.
Қазақстанда экологияны пән ретінде оқытудың ТМД елдеріне үлгі боларлық
молд тәжірибелері жинақталды. Экологиялық білім берудің құрылымы мектепке
дейінгі мекемеден басталып көпсатылы оқу жүйесі бойынша үздіксіздігін
қамтамасыз ету жүзеге асып келеді. Яғни, оқушыларға экологиялық білім
мазмұнын қалыптастырудың пәндік жүйесіне негізделген оның құрылымы мен
мазмұны анықталған (1-сурет).
Қорыта айтқанда, отбасы мен балабақшадағы экологиялық тәрбие берудің
маңызы, оның мазмұнының бастауыш сыныпта берілетін білімнің өміршеңділігі
жүзеге асады. Сонымен қатар, білім берудің әр буыны бір-бірінен бөлініп,
жекеленіп қалмай, өткенмен де келешекте берілетін біліммен де сабақтастықта
жүргізілгенде, бала өткенді еске түсіру арқылы, жаңаны қабылдауға ұмтылыс
жасайды.
Бастауыш сыныптарда экологиялық тәрбие беруде мынадай ұстанымдар
басшылыққа алынуы қажет:
- экологиялық жұмыс түрін ұйымдастыруда оқушының өзіндік
көзқарасы, ұсынысы, белсенділігі ескерілуі шарт;
- экологиялық жұмыс түрі оқушылардың белсенділігін,
ізденушілігін дамытып, оған бағыт беретіндей болуы тиіс;
- экологиялық тәрбие жұмысын жүргізуде оқушылардың психо-
физиологиялық жеке басы даму ерекшелігі ескерілуі қажет;
- балалармен ұйымдастырылатын экологиялық жұмыс кезінде баланың
көңіл-күйіне, сезіміне әсер ететін педагогикалық жағдайлар
қарастырылуы қажет;
- экологиялық жұмыс түрлеріне оқушыларды қатыстыру белгілі бір
мақсатқа негізделіп, ерікті түрде жүзеге асырылады;
- жұмыс нәтижелі болуы үшін оның белгіленген күні, уақыты,
жоспары болуы қажет.

ІІ ТАРАУ. ГЕОГРАФИЯ ПӘНІН ОҚЫТУДА ОҚУШЫЛАРҒА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ.
2.1 География пәнін оқытуда оқушыларға экологиялық білім беру.
Оқушыларға экологиялық тәрбие беруде география ғылымының да алатын орны
ерекше. Оқушыларға география пәнінде экологиялық білім мен тәрбие берудің
негізгі міндеттеріне:
1. Оқушыларды сезімталдық қасиетке баулу (мектеп табалдырыған аттаған
күннен бастап табиғат сұлулығын көріп-тани білуге), яғни, экологиялық
мәдениеттілікке тәрбиелеу.
2. Оқушылар бойында қоршаған ортаны қорғау және онымен жарасымды
қатынас жасауда оның өмірлік көзқарасын қалыптастыру (бүгінгі адамзат
қоғамының қоршаған ортаға тікелей байланыстылығы көбеймесе азайып ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.