Қазақ тіліндегі дисфемизмдер

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 ДИСФЕМИЗМДЕРДІҢ ҚАЙНАР КӨЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.1 Қазақ тіл білімінде дисфемизмдердің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Халық ауыз әдебиеті үлгілеріндегі және орта ғасырлық жазба ескерткіштер тіліндегі дисфемизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
1.3 Ауызекі сөйлеу тіліндегі және диалектілердегі
дисфемизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
1.4 Көркем әдебиеттегі, баспасөздегі дисфемизмдер ... ... ... ... ... ... ... . 28
Бірінші бөлім бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 36
2 ДИСФЕМИЗМДЕРДІҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... .. 37
2.1 Неке мен туыстық қарым.қатынастарға байланысты
қалыптасқан дисфемизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.2 Мінез.құлыққа байланысты қалыптасқан дисфемизмдер ... ... ... ... 50
2.3 Адамның дене мүшлері мен ағзаларына, ауру.сырқауларына
байланысты дисфемизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
2.4 Эмоционалды.экспрессивті сөздердің негізінде
пайда болған дисфемизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55
2.5 Қарапайым сөздердің негізінде пайда болған дисфемизмдер ... ... ... 65
2.6 Көп мағыналы сөздердің негізінде пайда
болған дисфемизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
2.7 Іс.қимыл, қозғалысқа байланысты қалыптасқан
дисфемизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
Екінші бөлім бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 81
3 ЖЕКЕ ҚОЛДАНЫСТАҒЫ ДИСФЕМИЗМДЕР ... ... ... ... ... ... 83
3.1 Дисфемисттік метафора ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
3.2 Дисфемистік синекдоха ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 93
3.3 Дисфемистік перифраза ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 101
3.4 Дисфемистік теңеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 109
Үшінші бөлім бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 117
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 119
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... 124

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Күнделікті өмірде, әдеби қолданыста жағымды, сыпайы, әдепті сөздерді саналы түрде, дөрекі, тұрпайы, анайы сөздермен ауыстырып айту дисфемизмдер деп танылғанымен, олардың қолдану өрісі, жұмсалу аясы, өзге сөздермен ара-салмағы осы кезге дейін белгісіз болып келді. Дисфемизмдердің ерекшеліктері, өзіне тән белгілері ашылып, айқындалмады. Сондай-ақ олардың басқа да лексикалық, стильдік топтармен қарым-қатынасы, жігі ажыратылмады. Осы себепті дисфемизмдер көбіне-көп қарапайым сөздермен, эмоционалды-экспрессивті сөздермен қоса қарастырылып келді. Атадан балаға мирас болып, ғасырдан-ғасырға ұласқан, халықтық рухта жасалған дисфемизмдермен қатар қалам қайраткерлерінің шеберліктерінен пайда болған контекстік (шағын мәтіндік) дисфемизмдер де назардан тыс қалып, сөздік құрамдағы орны анықталмады, ғылыми негізде сарапталмады. Осыларды ескере келгенде қазақ тіліндегі дисфемизмдерді жан-жақты зерделеу дұрыс деп танылды.
Тақырыптың өзектілігі. Тіліміздің сөз байлығы бірден-бірге ауысып, бүгінгі дәуірге дейін келіп жеткен мол қазына, асыл-мұра екендігі баршамызға аян. “Тілдегі сөздер – халықтың барлық білген білімі мен білігі, ойы мен идеясы, дүниетанымның көрінісі” [1, 89 б.]. Осы тұрғыдан келгенде, дисфемизмдер де ұлт өмірінің айнасы, тұрмыс-тіршілігінің рухани мәдениетінің куәсі бола алады.
Тіліміздегі дисфемизмдерді өзге де лексикалық, стильдік топтардың қатарында жан-жақты қарастыратын уақыт жетті. Олардың тілдік табиғатын ашу, пайда болу жолдарын, қыр-сырын нақты фактілер негізінде түсіндіру, маңызы мен мәнін айқындау – жоғары деңгейдегі ғылыми талаптардың бірі. Дисфемизмдер мән-мазмұны, коммуникативтік қызметі жағынан жағымсыз сипатта қолданылатындығымен ерекшеленеді. Олардың арасында жұрттың бәріне бірдей түсінікті, ешкім де жатырқамай, жатсынбай қолдана беретіндері бар да, сан алуан тілдік тәсілдерді пайдалана отырып, сөз зергерлері жасаған авторлық қолданыстағылары бар. Эмоционалды бояуы күшті, экспрессивтілігі өте әсерлі сөздермен қатар әдеби тілде қолдануға жатпайтын дөрекі, тұрпайы сөздер де аз ұшыраспайды. Осыдан келіп дисфемизмдер мен эмоционалды-экспрессивті лексиканың, сондай-ақ, қарапайым сөздердің ара қатынасын, өзара жігін анықтауға тура келеді. Жалпы алғанда, морфология үшін сөз таптарының лексикалық-грамматикалық табиғатын, қызметін, өзіндік белгілерін ашып айқындау қандай қажет болса, лексика үшін сөздердің лексикалық, стильдік болмысын, пайда болу жолдарын, ара қатынасын, бір-бірінен айырмашылығын ашып-айқындау соншалықты қажет.Осы ретте қазақ тіліндегі дисфемизмдерді зерделеудің теориялық-практикалық құндылығы жоғары. Бұл екінші жағынан тақырыптың өзектілігін байқатады.

1 Хасенов Ә. Тіл білімі. – Алматы: Санат, 2003. – 414 б.
2 Кеңесбаев І. Қазақ тіл білімі туралы зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1987. – 227 б.
3 Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы: Санат, 1997. – 232 б.
4 Сағындықұлы Б. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 99 б.
5 Примбетов Т.Т. Просторечные слово в современном казахском языке: Автореф. дис. канд. филол. наук. – Караганда, 1988. – 26 с.
6 Бараникова Л.И. Основные сведение о языке. – М.: Просвещение, 1982. –135 с.
7 Нұрғожина Ш. Эмоционально-экспрессивная лексика разговорного языка: Автореф. дис. канд. филол. наук. – Алма-Ата, 1989. – 26 с.
8 Мұхамеджанов Ш. Қазақ тіліндегі сөздердің ауыспалы мағынасы: Дис. канд. филол. наук. – Алматы, 1964. – 154 б.
9 Мұнатаева Э.М. Табу, эвфемизмы и дисфемизмы в Американском варианте английского языке: Автореф. дис. канд. филол. наук: 10.02.02 – Алматы, 2001. – 15 с.
10 Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М.: Просвещение, 1966. – 137 с.
11 Қаратаев М. Қазақ әдебиетіндегі реализмнің даму жолдары. – Алматы: Мектеп, 1986. – 12 б.
12 Мүсірепов Ғ. Таңдамалы шығармалар. – Алматы: Мектеп, 1966. – 151 б.
13 Омарбеков С., Жүнісов Н. Ауызекі тіліміздің дыбыс жүйесі. – Алматы: Мектеп, 1966. – 130 б.
14 Ғабдуллин М., Ысқақов Б. Халық ауыз әдебиеті. – Алматы: Мектеп, 1974. – 3 б.
15 Горький М. Әдебиет туралы жазушылардың Бүкіл одақтық І съезіне жасаған баяндамасы. – Алматы: Ғылым, 1954. – 179 б.
16 Сейфуллин С. Шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1964. – 295 б.
17 Әуезов М. Мақалалар, зерттеулер // Шығармалар: 12 томдық. – Алматы: 1969. – 1 т. – 234 б.
18 Балақаев М., Серғалиев М. Қазақ тілінің мәдениеті. – Алматы: Зият Пресс, 2004. – 94 б.
19 Адамбаев Б. Халық даналығы. – Алматы: Мектеп, 1976. – 158 б.
20 Адамбаев Б., Жарқынбекова Т. Ел аузынан. – Алматы: Жазушы, 1985. –335 б.
21 Адамбаев Б. Алтын сандық. – Алматы: Жазушы, 1989. – 90 б.
22 Әуезов М. Уақыт және әдебиет. – Алматы: Мектеп, 1962. – 234 б.
23 Кононов А.Н. М. Кашкарский и его “Дивану лугат ит-турк” // Тюркологический сборник: Сб. ст.: В 6-и т. – М.: Наука, 1972. – Т. 1. – С. 11-15.
24 Қашқари М. Түбі бір түркі тілі. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 139 б.
25 Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1996. – 55 б.
26 Тіл мәдениеті және баспасөзі: Ғылыми практикалық-конференция материалдары / Жауапты ред. М. Серғалиев. – Алматы: Ғылым, 1972. – 203 б.
27 Брагина А.А. Русское слова в языках мира. – М.: Наука, 1978. – 25 с.
28 Сарыбаев Ш., Нақысбеков О. Қазақ тілінің аймақтық лексикасы. –Алматы: Ғылым, 1989. – 188 б.
29 Досқараев Ж. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері: (Лексика). –Алматы, 1989. – 107 б.
30 Сыздық Р. Тілдік норма және қалыптануы. – Астана: Елорда, 2001. – 228 б.
31 Омарбеков С. Қазақтың ауызекі тіліндегі жергілікті ерекшеліктер. –Алматы: Ғылым, 1965. – 111 б.
32 Қайдаров Ә. Сөз өнері дертпен тең // Қазақ әдебиеті. – 1983. – 5 наурыз.
33 Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы (XV-XІX ғасырлар). – Алматы: Ана тілі, 1993. – 295 б.
34 Федеренко Л.П. Закономерности усвоения родной речи. – М.: Просвещение, 1984. – 223 с.
35 Мұратбек Б.Қ. Қазақ әдеби тілін дамытудағы Ғ. Мүсіреповтің рөлі, көзқарасы мен ұстанымдары. – Алматы: Ана тілі, 1999. – 146 б.
36 Әмір Р.С. Қазақ тілі нормаларын зерттеу мәселелері // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2000. – № 3. – 7-9 бб.
37 Серғалиев М. Синтаксистік синонимдер. – Алматы: Мектеп, 1981. – 140 б.
38 Уәлиев Н. Көркем әдебиет тіліндегі стильдік контраст // Жазушы және сөз мәдениеті. – Алматы: Мектеп, 1983. – 9-11 бб.
39 Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. – Алматы: Санат, 1993. – 137 б.
40 Жанпейісов Е. Қазақ прозасының тілі. – Алматы: Ғылым, 1968. – 79 б.
41 Оразов М., Қайдаров Ә. Түркітануға кіріспе. – Алматы: Арыс, 2004. – 116 б.
42 Әбіласан Ә. Көне сөздер құпиясы. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 215 б.
43 Қыдырбекұлы Б. Түгел сөздің түбі бір. – Алматы: Қазақ университеті, 1993. – 75 б.
44 Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі. – Алматы: Мектеп, 1975. – 307 б.
45 Нұрмағамбетов Ә. Бес жүз бес сөз. – Алматы: Рауан, 1994. – 303 б.
46 Тілеубердиев Б. Қазақ ономастикасының лингвоконцептологиялық негіздері: Филол. ғыл. канд. дис: 10.02.02 – Алматы, 2006. – 280 б.
47 Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. – Алматы: Рауан, 1991. – 290 б.
48 Лопатин В.В. Рождение слова. Неологизмы и окказиональные образование. – М.: Наука, 1973. – 140 с.
49 Бекмұхаметов Е.Б. Қазақ тіліндегі араб-парсы сөздері. – Алматы: Қазақстан, 1977. – 169 б.
50 Звегинцев В.А. Семасиология. – М.: Просвещение, 1957. – 167 с.
51 Шанский Н.М. Лексикология современного русского языка. – М.: Наука, 1972. – 131 с.
52 Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, 1962. – 305 б.
53 Телия В.Н. Коннотативный аспект семантики номинативных единиц. –М.: Наука, 1996. – 129 с.
54 Федосов И.А. Функционально-стилистическая дифференция русской фразеологии. – Ростов на Дону, 1977. – 315 с.
55 Галкина-Федерук Е.М. Об экспрессивности-эмоциональности // Сб. ст. по языкознанию. – М.: Наука, 1958. – С. 10-15.
56 Болдырева Л.М. К вопросу функционально-стилистической характеристику // Уч. зап. МГ Пед. института иностр. яз. – 1968. – Т. 42. – С. 42-43.
57 Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. – Алматы: Мектеп, 1980. – 142 б.
58 Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы. – Алматы: Ғылым, 1974. – 144 б.
59 Қазақ тілі энциклопедиясы / Жауапты ред. Ш. Хұсайын. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 508 б.
60 Земский А., Крючков С.Е., Светлаев М.В. Русский язык. – М.: Просвещение, 1971. – 229 с.
61 Пірімбетов Т.Т. Қазақ тіліндегі қарапайым сөздер туралы түсінік және оның кейбір жасалу жолдары // Білім және еңбек. – 1987. – № 5. – 71-73 бб.
62 Исқақов А., Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ., Балақаев М., Сауранбаев Н. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Ғылым, 1954. – 58 б.
63 Балақаев М. Қазақ әдеби тілі және оның нормалары. – Алматы: Мектеп, 1984. – 73 б.
64 Юнусалиев Б.М. Киргизская лексикология. – Фрунзе: Ылым, 1959. – 112 с.
65 Татаринцев Б.И. Смысловые связи и отношения слов в тувинском языке. – М.: Наука, 1987. – 113 с.
66 Резуанова Ғ. Қазақ тіліндегі көп мағыналы сөздерден жасалған синонимдік, омонимдік, антонимдік қатарлар: Филол. ғыл. канд. дис. автореф: 10.02.02 – Алматы, 1998. – 28 б.
67 Аханов К. Тіл білімдерінің негіздері. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 96 б.
68 Гак В.Г. Типологий лингвистических номинаций // Общие вопросы лингвистики / Отв. ред. В.Г. Гак. – М.: Наука, 1977. – С. 24-27.
69 Қасым Б.Қ. Күрделі зат атауларының мағыналық құрылымы және сөзжасамдық үлгілері. – Алматы: Арыс, 2000. – 154 б.
70 Қордабаев Т., Томанов М. Тарихи грамматика мәселелері. – Алматы: Мектеп, 1995. – 224 б.
71 Төлеуов Ә. Сөз таптары. – Алматы: Мектеп, 1982. – 71 б.
72 Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. – Алматы: Мектеп. 1981. – 193 б.
73 Мұсабаев Ғ. Қазақ тілі тарихынан. – Алматы: Мектеп, 1988. – 127 б.
74 Османова А.Ә. Синонимдес етістіктердің семантикалық қызметі. –Алматы: Мектеп, 1991. – 358 б.
75 Болғанбаев. Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. – Алматы: Ғылым, 1970. – 234 б.
76 Негимов С. Ақын-жыраулар поэзиясының бейнелілігі. – Алматы, 1991. – 213 б.
77 Телия В.Н. Типы языковых значений. Связанное значений. Связанное значение слова в языке. – М.: Наука, 1981. – 157 с.
78 Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 147 б.
79 Реформатский А.А. Введение в языкознание. – М.: Учебно-пед. изд., 1960. – 254 с.
80 Хасанов Б. Қазақ тіліндегі сөздердің метафоралы қолданылуы. – Алматы: Мектеп, 1966. – 261 б.
81 Черникова Н.В. Семантические неологизмы в современном русском языке: (80-90 годы ХХ в.): Автореф. канд. дис. филол. наук: 10.02.02. – М., 1977. – 22 с.
82 Гак В.Г. Метафора в языке и тексте. – М.: Наука, 1988. – 212 с.
83 Жұмалив Қ. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі. – Алматы: Мектеп, 1960. – 228 б.
84 Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – Алматы: Жазушы, 1973. – 179 б.
85 Сыздық Р. Абайдың сөз өрнегі. – Алматы: Арыс, 2004. – 207 б.
86 Ахметов З. О языке казахской поэзий. – Алматы: Ғылым, 1970. – 265 с.
87 Шындалиева М. Сөз өнерінің бастауы. – Алматы: Ғылым, 2001. – 162 б.
88 Сансызбаева С.К. Метафоры – фреквенталии в сфере «животное–человек»: Дис. канд. филол. наук. – Алматы, 2001. – 49 с.
89 Сейдімбек А. Қазақ әлемі. – Алматы: Санат, 1998. – 288 б.
90 Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері. – Алматы: Қазақ университеті, 2005. – 233 б.
91 Арутюнова Н.Д. Язык и мир человека. – М.: Наука, 1998. – 373 с.
92 Әдебиеттану терминдерінің сөздігі / Құраст. З. Ахметов. – Алматы: Ғылым, 1970. – 140 б.
93 Нұржекеева Л. Метонимияның лингвистикалық табиғаты. – Алматы: Мектеп, 1992. – 113 б.
94 Вольф Е.М. Грамматика и семантика прилагательного. – М.: Наука, 1978. – 200 с.
95 Сыздық Р. Сөз құдіреті. – Алматы: Санат, 1997. – 110 б.
96 Булаховский Л.А. Введение в языкознание. – М.: Просвещение, 1953. – 57 с.
97 Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі. – Алматы: Жазушы, 1997. – 150 б.
98 Салқынбай А., Абақан А. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. – Алматы: Сөздік-Словарь, 1989. – 164 б.
99 Е.Клюев. Риторика. – Москва, 2003. 113 с.
100 Мағауин М. ХV-XVІІІ ғасырлардағы қазақ поэзиясы. – Алматы: Жазушы, 1992. – 160 б.
101 Дүйсенбаев Ы. Үш ғасыр жырлайды. Революцияға дейінгі қазақ ақындарының шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1965. – 260 б.
102 Исаев С. Қазақ әдеби тілінің совет дәуірінде дамуы. – Алматы: Мектеп, 1973. – 210 б.
103 Келімбетов Н. Әдебиет белестері. – Алматы: Санат, 1986. – 187 б.
104 Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері. – Алматы: Ғылым, 1967. – 179 б.
105 Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті тарихы: 2 томдық. – Алматы: Жазушы, 1961. – 2 т. – 89 б.
106 Бердібаев Р. Жыршылық дәстүр. – Алматы: Мектеп, 1980. – 89 б.
107 Келімбетов Н. Ерте дәуірдегі қазақ әдебиеті. – Алматы: Жазушы, 1983. – 91 б.
108 Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 212 б.
109 Қоңыров Т. Қазақ теңеулері. – Алматы: Мектеп, 1978. – 174 б.
110 Будагов Р.А. Человек и его язык. – М.: Изд. МГУ, 1974. – 170 с.
111 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Ана тілі, 1974. –68 б.
112 Сейдімбеков А. Мың бір маржан. – Алматы: Өнер, 1989. – 95 б.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 144 бет
Таңдаулыға:

әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

ӘОЖ 81’276.12.512.122
Қолжазба құқығында

Қазақ тіліндегі дисфемизмдер

10.02.02 – қазақ тілі

Филология ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация

Ғылыми жетекші,
филология ғылымдарының

докторы, профессор Б. Сағындықұлы

Қазақстан Республикасы
Алматы 2008
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 Дисфемизмдердің қайнар көздері ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.1 Қазақ тіл білімінде дисфемизмдердің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ...
6
1.2 Халық ауыз әдебиеті үлгілеріндегі және орта ғасырлық жазба
ескерткіштер тіліндегі
дисфемизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 8
1.3 Ауызекі сөйлеу тіліндегі және диалектілердегі
дисфемизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 18
1.4 Көркем әдебиеттегі, баспасөздегі
дисфемизмдер ... ... ... ... ... ... . ... 28
Бірінші бөлім бойынша
тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
36
2 Дисфемизмдердің жасалу жолдары ... ... ... ... ... ... ... .. 37
2.1 Неке мен туыстық қарым-қатынастарға байланысты
қалыптасқан дисфемизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.2 Мінез-құлыққа байланысты қалыптасқан дисфемизмдер ... ... ... ...
50
2.3 Адамның дене мүшлері мен ағзаларына, ауру-сырқауларына
байланысты дисфемизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
53
2.4 Эмоционалды-экспрессивті сөздердің негізінде
пайда болған дисфемизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
2.5 Қарапайым сөздердің негізінде пайда болған дисфемизмдер ... ... ...
65
2.6 Көп мағыналы сөздердің негізінде пайда
болған
дисфемизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 73
2.7 Іс-қимыл, қозғалысқа байланысты қалыптасқан
дисфемизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
Екінші бөлім бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 81
3 ЖЕКЕ ҚОЛДАНЫСТАҒЫ ДИСФЕМИЗМДЕР ... ... ... ... ... ... 83
3.1 Дисфемисттік метафора ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 83
3.2 Дисфемистік синекдоха ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 93
3.3 Дисфемистік перифраза ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 101
3.4 Дисфемистік теңеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 109
Үшінші бөлім бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 117
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .. 119

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... 124

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Күнделікті өмірде, әдеби қолданыста
жағымды, сыпайы, әдепті сөздерді саналы түрде, дөрекі, тұрпайы, анайы
сөздермен ауыстырып айту дисфемизмдер деп танылғанымен, олардың қолдану
өрісі, жұмсалу аясы, өзге сөздермен ара-салмағы осы кезге дейін белгісіз
болып келді. Дисфемизмдердің ерекшеліктері, өзіне тән белгілері ашылып,
айқындалмады. Сондай-ақ олардың басқа да лексикалық, стильдік топтармен
қарым-қатынасы, жігі ажыратылмады. Осы себепті дисфемизмдер көбіне-көп
қарапайым сөздермен, эмоционалды-экспрессивті сөздермен қоса қарастырылып
келді. Атадан балаға мирас болып, ғасырдан-ғасырға ұласқан, халықтық рухта
жасалған дисфемизмдермен қатар қалам қайраткерлерінің шеберліктерінен пайда
болған контекстік (шағын мәтіндік) дисфемизмдер де назардан тыс қалып,
сөздік құрамдағы орны анықталмады, ғылыми негізде сарапталмады. Осыларды
ескере келгенде қазақ тіліндегі дисфемизмдерді жан-жақты зерделеу дұрыс
деп танылды.
Тақырыптың өзектілігі. Тіліміздің сөз байлығы бірден-бірге ауысып,
бүгінгі дәуірге дейін келіп жеткен мол қазына, асыл-мұра екендігі
баршамызға аян. “Тілдегі сөздер – халықтың барлық білген білімі мен білігі,
ойы мен идеясы, дүниетанымның көрінісі” [1, 89 б.]. Осы тұрғыдан келгенде,
дисфемизмдер де ұлт өмірінің айнасы, тұрмыс-тіршілігінің рухани
мәдениетінің куәсі бола алады.
Тіліміздегі дисфемизмдерді өзге де лексикалық, стильдік топтардың
қатарында жан-жақты қарастыратын уақыт жетті. Олардың тілдік табиғатын
ашу, пайда болу жолдарын, қыр-сырын нақты фактілер негізінде түсіндіру,
маңызы мен мәнін айқындау – жоғары деңгейдегі ғылыми талаптардың бірі.
Дисфемизмдер мән-мазмұны, коммуникативтік қызметі жағынан жағымсыз сипатта
қолданылатындығымен ерекшеленеді. Олардың арасында жұрттың бәріне бірдей
түсінікті, ешкім де жатырқамай, жатсынбай қолдана беретіндері бар да, сан
алуан тілдік тәсілдерді пайдалана отырып, сөз зергерлері жасаған авторлық
қолданыстағылары бар. Эмоционалды бояуы күшті, экспрессивтілігі өте әсерлі
сөздермен қатар әдеби тілде қолдануға жатпайтын дөрекі, тұрпайы сөздер де
аз ұшыраспайды. Осыдан келіп дисфемизмдер мен эмоционалды-экспрессивті
лексиканың, сондай-ақ, қарапайым сөздердің ара қатынасын, өзара жігін
анықтауға тура келеді. Жалпы алғанда, морфология үшін сөз таптарының
лексикалық-грамматикалық табиғатын, қызметін, өзіндік белгілерін ашып
айқындау қандай қажет болса, лексика үшін сөздердің лексикалық, стильдік
болмысын, пайда болу жолдарын, ара қатынасын, бір-бірінен айырмашылығын
ашып-айқындау соншалықты қажет.Осы ретте қазақ тіліндегі дисфемизмдерді
зерделеудің теориялық-практикалық құндылығы жоғары. Бұл екінші жағынан
тақырыптың өзектілігін байқатады.
Зерттеудің нысаны. Бүкіл халықтық қолданыстағы дисфемизмдер мен жеке
қолданыстағы дисфемизмдер.
Зерттеудің пәні. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың басты мақсаты
– қазақ тіліндегі дисфемизмдердің сөздік құрамда алатын өзіндік орнын
айқындау, олардың өзіне тән белгілерін анықтап, өзге лексикалық, стильдік
топтардан айырмашылықтарын көрсету.
Осы мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттерді шешу көзделді:
- қазақ тіліндегі жалпы қолданыстағы дисфемизмдер мен жеке қолданыстағы
дисфемизмдерді жинастыру және олардың қайнар көздерін табу;
- қазақ тіліндегі дисфемизмдердің қолданылу аясын, түрлерін айқындау;
- дисфемизмдердің эмоционалды-экспрессивті сөздерден айырмашылығын
көрсету;
- дисфемизмдер мен қарапайым сөздердің өзара айырмашылығын табу;
- дисфемизмдердің құрамында кездесетін көне сөздердің этимологиясын ашу;
- жеке қолданыстағы дисфемизмдердің пайда болу жолдарын анықтау;
- тұрақты дисфемизмдер мен контекстік дисфемизмдердің арақатынасын
сипаттау.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Халық ауыз әдебиетінің,ауызекі сөйлеу
тілінің, көркем әдебиеттің материалдарынан терілген дисфемизмдер.
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері. Жұмыс барысында сипаттама жасау,
жүйелеу, топтау, салғастыру, түйіндеу, талдау, қорытындылау әдістері
пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері:
- қазақ тіліндегі дисфемизмдер алғаш рет жинақталып, жүйеленді, зерттеу
нысанына айналды;
- дисфемизмдердің өзіне тән белгілері анықталып, тілдік ерекшеліктері
сипатталды;
- дисфемиздердің қай-қайсысы да әдеби тілде белгілі бір баламасы
болатындығымен ерекшеленеді, негізінен алғанда ол осы белгісі арқылы өзге
стильдік топтардан айырылып-ажыратылады;
- дисфемизм ретінде жұмсалатын сөздерден дисфемистік қатарлар
түзілетіндігі мәлім болды;
- сөйлемде, мәтінде белгілі бір стильдік мән-мағынаны айшықтау үшін
дисфемизмдердің арнайы, саналы түрде пайдаланылатындығы айқындалды;
- этимологиялық талдау дисфемизмдердің экспрессивтік қызметімен қатар
коммуникативтік қызметі де елеулі екендігін көрсетті;
- жеке қолданыстағы дисфемизмдердің барлығы да дәстүрлі қолданыстағы
дисфемизмдердің үлгісімен жасалатындығы айқындалды.
Жұмыстың әдістанымдық негізі.Диссертацияда А.Н.Кононов, В.А.Звегенцев,
Н.М.Шанский, Е.М.Галкина-Федорук, А.А.Реформатский, Р.А.Будагов, Р.Әмір,
Ә.Нұрмағамбетов, С.Омарбеков, Н.Уәлиев, Ә.Хасенов, С.Исаев, Б.Хасанов,
Т.Қоңыров, Ш.Нұрғожина, Ш.Сарыбаев, М.Оразов, Б.Сағындықұлы, Г.Смағұлова,
Б.Момынова, А.Салқынбай, Т.Пірімбетов, т.б. ғалымдардың негізгі теориялық
тұжырымдары мен пікірлеріне сүйендік.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу барысында
қол жеткен ғылыми нәтижелер мен тұжырымдар тіл білімінің лексикология,
семасиология, ономасиология, номинация, тарихи диалектология т.б.
салаларында өзекті мәселелерді айқындауға және оларды теориялық тұрғыдан
әрі қарай дамытуға жәрдемін тигізеді. Дисфемизмдердің қазақ тілі
лексикасының өзге стильдік топтарымен тең дәрежеде қалыптасуына игі әсер
етеді.
Зерттеу жұмысын көмекші әдебиет ретінде студенттерге ұсынуға болады, ол
болашақ мамандардың білімін толықтыруға көмектеседі. “Қазіргі қазақ тілінің
лексикологиясы” пәні бойынша арнайы курстар оқып, семинар сабақтарын
жүргізуге, пайдалануға болады. Сондай-ақ бакалавр бітірушілердің курстық
жұмыс, бітіру жұмыстарын, магистрлердің диплом жұмыстарын жазуда көмекші
құрал қызметін атқарады.
Зерттеу жұмысы бойынша қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- қазақ тілінің сөздік құрамында дисфемизмдер өзіндік орны бар стильдік
топ болып есептеледі;
- дисфемизм болу үшін белгілі бір стильдік мақсатпен әдеби тілдегі
жағымды, сыпайы, әдепті сөздер саналы түрде жағымсыз, тұрпайы, анайы
сөздермен ауыстырылады;
- дисфемизмдер жұмсалу сипатына қарай тұрақты (жалпыхалықтық) және
контекстік (жеке қолданыстық) болып екіге бөліне алады;
- дисфемизмдердің барлығы эмоционалды-экспрессивті мағына бере алады,
алайда эмоционалды-экспрессивті сөздердің барлығы бірдей дисфемизм бола
алмайды;
- дисфемизмдердің үлкен бөлігін неке мен туысқандық атауларға, мінез-
құлыққа, адамның дене мүшелері мен ағзаларына, ауру-сырқауларға, жағымсыз
іс-әрекеттерге байланысты қалыптасқан дөрекі, тұрпайы, анайы, сөздер
құрайды;
- жеке қолданыстағы дисфемизмдер негізінен метафора, синекдоха,
перифраза, теңеу сияқты көркемдеу тәсілдері арқылы жасалады;
- қалам қайраткерлері ойлап тапқан дисфемизмдер бірте-бірте тұрақты
дисфемизмдерге айнала алады.
Зерттеудің жарияланымы мен мақұлдануы. Жұмыстың негізгі мазмұны “Әуезов
оқулары-4” атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясында (Шымкент,
2004), “Ғасырлар тоғысындағы Қазақстанның ғылым, білім және рухани даму
мәселелері” атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясында (Шымкент,
2004), жас ғалымдардың Қазақстан Республикасы тәуелсіздік күніне арналған
Халықаралық ғылыми практикалық конференциясында (Шымкент, 2004), ҚазҰУ
хабаршысы (Шығыстану сериясы) (Алматы, 2005), Тіл таным (2005), ҚазҰУ
хабаршысы (Филология сериясы) (Алматы, 2007); “Қазақ тілі ғасырлар
тоғысында: теориясы, тарихы және қазіргі жайы” атты профессор М.Балақаевтың
туғанына 100 жыл толуына орай ұйымдастырылған Халықаралық ғылыми-теориялық
конференцияда (Алматы, 2007), Қазақ ұлттық университетінің қазақ
филологиясы кафедрасында ғылыми лингвистикалық семинарларда баяндалып,
мақалалар жарияланды. Зерттеу бойынша ғылыми басылымдар мен жинақтарда 8
мақала жарық көрді.
Зерттеу жұмысының негізгі теориялық мәселері мен тұжырымдары әл-Фараби
атындағы Қазақ ұлттық университетінің қазақ филологиясы кафедрасының
мәжілісінде талқыланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен және
қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі
берілген.

1 Дисфемизмдердің қайнар көздері

1.1 Қазақ тіл білімінде дисфемизмдердің зерттелуі
Қазақ тілі байлығының арқауы болып саналатын осы заманғы лексиканы
құрамы мен құрылысы, мағынасы мен қолданымы, тәсілі жағынан бүгінгі өмір
талабына сай қарау, зерттеу – ең негізгі міндет. Академик І. Кеңесбаев:
“...жазба әдебиетіміздің, оның ауызекі баламаларының, неше қилы ситуацияда
қолданылу жай-жапсарына құлақ түре отыру, үңіле зерттеу баршамыздың
борышымыз” [2, 227 б.]. Қазақ тіл білімінде басқа сөз топтарына қарағанда
ғылыми тұрғыда зерттелуден қалыс қалған сала дисфемизмдер деп айтуға
болады. Әлі күнге дейін тілдік құбылыс ретінде оның мағыналық түрлері мен
жасалу жолдары қазақ тілінде зерттеу нысаны болған жоқ. Бұл туралы кейбір
ғалымдарымыздың айтқан пікірлері де саны жағынан көп емес. Дисфемизмдер
туралы алғашқылардың бірі болып құнды пікір айтқандар Ғ. Қалиұлы мен
Ә. Болғанбайұлы. Олар дисфемизмге былайша анықтама береді:
“Дисфемизм, какофемизм – тілде әдепті сөзді әдепсіз (дөрекі) сөздермен
ауыстырып айту” Дисфемизм мағынасы жағынан эвфемизмге қарама-қарсы
құбылыс. Белгілі контексте жөнімен дұрыс жұмсалған сөзді мағынасы неғұрлым
дөрекілеу сөзбен алмастыру – сөзді ауыспалы мағынада (троп) қолданудың бір
жолы. [3, 232 б.]. Белгілі түрколог Б. Сағындықұлы: “Дисфемизм тәсілімен
сөз қолдану – мағынасы жағынан эвфемизмге қарама-қарсы тілдік құбылыс
соңғысы сөздің ұғым-түсінігін сыпайылап әдемілесе, алдыңғысы керісінше
жағымды мағынаны дөрекілейді, қатайтады. Күнделікті өмірде, әдеби
қолданыста жағымды, сыпайы әдепті сөздерді дөрекі, анайы сөздермен
ауыстырып қолдану тәсілі тіл білімінде дисфемизм деп аталады. Дисфемизмдер
көркем шығармада көбіне ауызекі сөйлеу тілінің үлгісі ретінде кейіпкерлер
тілінде беріледі. Сол арқылы әр жазушы өз қаһармандарының мінез-құлқын,
білім дәрежесін, іс-әрекетін бейнелейді, шынайы образын жасайды,” – деп
жазады. [4,99]. Жалпы тіл білімінде дисфемизмдер жеке алынып зерттелінбесе
де, жанама зерттелімдер бар. Қазақ тіл білімінде дисфемизмдер күні бүгінге
дейін қарапайым сөздердің құрамында қарастырылып келеді. Т. Пірімбетов
қарапайым сөздерді арнайы зерттеді. Ол бұл стильдік топтың басқа сөз
топтарынан ерекшелігін, мағыналық қызметін, басқа да айырмашылығын
түсіндіре келіп былай деп жазады: “Просторечные слова относятся к одному из
сложнейших языковых явлений и потому в их отношении и по сегодняшний день
существуют различные точки зрения. По нашему мнению, лексически
образования, которые мы относим к просторечным словам, обладают следущими
природными особенностями:
а) являются элементами разговорной речи;
б) не регламентированы литературными нормами;
в) имеют свои литературные адекваты;
г) просторечные элементы общедоступны, ими пользуются все слои общества;

д) просторечную лексику составляют преимушественно экспрессивные,
эмоционально-окрашенные, оценочно-характерологические слова с заведомо
грубыми значениями;
е) функционально просторечие употребляется с целью унижения,
обесценивания объекта с тем, чтобы нивести речь до уровня, обесценивания
объекта с тем, чтобы нивести речь до уровня заниженного стиля” [5, с.
26].
Орыс зерттеушісі И. Баранникова да қарапайым сөздер турасында қарымды
пікірлер айтушылардың бірі. Оны мына бір тұжырымдамадан көруге болады.
“Элементы просторечия, т.е. просторечные слова, обычно принимаются как
грубые, низкие. Это связано прежде всего с сужением и снижением сферы
употребления просторечия, утратой им прежности. Но сама функция просторечия
– быть средством обиходно-бытового общения способствовала укреплению в его
составе лексики конкретно-бытовой, имеющей оценочный характер, лексики
эмоционально выразительной. За свое длительное существование просторечие
впитало много ярких, выразительных, образных слов и оборотов, возникших в
живой, непринужденной народной речи, которые тщательно отобранные и
обработанные писателями придают литературному языку яркость, живость и
выразительность” [6, с. 35].
Дисфемизмдердің эмоциональды-экспрессивті сөздердің де құрамына да
кіретіні де бізге мәлім болып отыр. Эмоциональды-экспрессивті сөздер туралы
үлкен мәселе көтеріп, сырын ашуға ат салысқан тілші мамандардың бірі–
Ш. Нұрғожинаның атын атағанды жөн деп санаймыз. Ғалым “Эмоционально-
экспрессивная лексика казахского разговорного языка” деген тақырыпта жазған
кандидаттық диссертациясында (1989) эмоциональды-экспрессивті сөздерді
былайша сипаттайды: “Экспрессивность в языке является самостоятельной
стилистической категорией, которая может сочетаться с эмоциональностью.
Анализ лексических элементов, характиризующихся разной степению экспрессии,
свидетельствует о том, что эмоции в своем языковом проявлении обычно
экспрессивны, либо служат для выражения, психических состояний человека
средствами языка, а также при стремлений определенным образом
воздействовать на партнера” [7, с. 15].
Қазақ тілінде сөздердің ауыспалы мағынада қолдануы туралы алғаш рет
қазақ тілінің өз табиғи тілдік деректеріне сай, ана тіліміздің өзіндік
заңдылықтарына үйлестіре отырып, жүйелі түрде ғылыми талдаулар мен
тұжырымдар жасаған ғалым Ш. Мұхаметжанов еді. Сонау 1964 жылдың өзінде-ақ
какофемизм деген терминді келтіре отырып, былай деп жазған болатын:
“...Эвфемизмге қарама-қарсы сөздердің жағымсыз мағынада қолдануын какофемизм
деп атаймыз. Какофемизмдер, әсіресе сатиралық комизмдік мақсатта жазылған
шығармаларда стилистикалық тұрғыда көп қолданылады. Бұл да адамға
байланысты кемшіліктерді сынау, сықақ ету арқылы тәрбиелік мақсат қою
процесіндегі тілдік құрал” [8, 154 б.].
Сонымен қатар дисфемизмдерге байланысты тікелей айтылған көзқарастар мен
пікірлерді орыс, ағылшын тілі мамандарының еңбектерінен аз да болса
кездестіруге болады. Ағылшын тілінің маманы Э. Мұнатаева: “Дисфемизмы
призваны заменить стилистические нейтральные слова и выражения в
коммуникативно-прагматических целях на стилистические более сниженные
единицы языка. Дисфемизмы существуют во всех языках и образует тем самым
языковую универсалию. Он представляет интерес для разных наук: этнографии,
лингвистики, этнолингвистики, лингвострановедения, лексикографии,
межкультурной коммуникации. Дисфемизм – этнолингвистическое понятие которые
занимает определенное место в языковой культуре разных народов. Дисфемизмы
является одним из продуктивных способов, обогощающих словарный состав языка
с лексико-семантической значимости. Он выполняет особую роль в изменении
значения слов и их развития. Слова, которые употребляют с целью
дисфемизации выходят из своих прежних значений и приобретают другое
значение. Вследствие порождает множество неологизмов”, –деп дұрыс
тұжырымдайды [9, с. 15].
Ал, орыс лингвисі О.С. Ахманова дисфемизм туралы былай дейді: “Дисфемизм
(дисфемизм, какофемизм исп. dіsfemіsmo). Троп, состоящий в замене
естественно в одном контексте обозначения какого-либо предмета более
вульгарном, фамилярным или грубым. Противоп. Эвфемизм. Англ Оnne mіgnt
alsocall іt the fatheded typе вм. Thosе who delong, nо what one mіght call
the areamer type” [10, с. 137].
Жоғарыдағыдай қағидалар дисфемизмдердің сыры мен табиғатын, мағынасы мен
жасалу жолдарын ғылыми тұрғыдан зерттеуге негіз бола алады деп есептейміз.
Дисфемизмдердің сан-алуан теориялық мәселелерін жан-жақты зерделеу –
бүгінгі күннің талабы.

1.2 Халық ауыз әдебиеті үгілеріндегі және ортағасырлық жазба
ескерткіштер тіліндегі дисфемизмдер.
Халқымыздың сөз байлығы – ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, бүгінгі заманымызға
дейін келіп жеткен алтын қазынасы, үлкен мұрасы. Сөз байлығы өз тамырын
терең ауыз әдебиетінен алады. М. Қаратаев: “Әрбір халықтың өнері, әдебиеті
әуелі бір елдің қоғамдық әлеуметтік тіршілік қалпындағы белгілі шарттарынан
туады” [11, 12 б.].
Қай халықтың лексикасы болмасын оның ұзақ уақыт басынан өткен тарихымен,
тұрмыс-салтымен, шаруашылығымен тікелей байланысты. Тіліміздегі барлық
сөздер халқымыздың өнері мен білімі, ұлттық дүниетанымы мен көзқарасы.
Халықтық лексикада жағымды-жағымсыз эмоциялар, өкініш пен сүйініш сезімдері
жақсы сақталған. Сөз тағдыры да халықтың тағдыры іспеттес талай-талай
замандарды басынан өткерген. Ана тіліміздің лексикасы замандар бойы
жасалып, танылып, дамып отырады. Осыған орай сөз зергері Ғ.
Мүсірепов айтқандай: “Қай халықтың болса да өсу-өркендеу жолында көтеріле
алған биігі мәңгілік ана тілінде сақталып отырады. Қай халықтың болса да
басынан өткен дәуірлері, қилы-қилы кезеңдері ана тілінде із қалдырмай өте
алмайды. Ана тілі ғасырлар бойында жасала да береді, жасара да береді. Тіл
диалектикасы жасаған сайын жасара береді. Ана тілі дегеніміз – сол тілді
жасаған, жасап келе жатқан халықтың мәңгілігінің мәңгілік мәселесі’’ [12,
151 б.]. “Әдеби тіліміз нәр алып сусындаған сан-салалы бұлақ бар, солардың
ішіндегі ең бір сарқылмасы деп халық тілін атасақ лайық”, – деп жазады
тілші-ғалым С. Омарбеков. Не ықылым замандар бойы атадан балаға, ұрпақтан-
ұрпаққа мұра болған қазақтың халық тілі – әдеби тіліміз дамуының барша
кезең-кезеңдерінде де оның қуат алар қайнар көзі болып келгені аян. Қазақ
әдеби тілінің өткені мен бүгінгісіне, тарих көгінде ол кешкен ұзын-сонар
соқпақтың бүкіл бұралаң-бұлтарысына көз жүгіртіп бақсақ, оның қалыптасуы
мен кемелденуіндегі басты ұйтқы, түп қазық халық тілі екенін айқын сеземіз.
Әдеби тіліміздің тұңғыш кескін-кейпін нұсқалаған шебер де, оның жаңа дәуір
талабына анық биік бел-белестерге көтерілуіне қозғау салған пәрменді күште
халық тілі. Стильдік өріс-орамы мейлінше кең сөз өнерінің таусылмас
қазынасын еншілеген қазіргі әдеби тіліміздің қол жеткен табысы, абзалында,
халық тілімен сабақтас. Толғауы тоқсан қызыл тілді шын қастерлеп, оны өнер
танып өскен халқымыз сөз жиһазының не тамаша асылын жинап, көкейіне түйе
білген, кейінгіге нұсқау қалдыра білген.
Сан ғасырлар бойы халқымызбен егіздің сыңарындай бірге жасасып келе
жатқан ана тіліміз ұзақ-ұзақ тарихы бар, ежелден ірге теуіп орныққан
дәстүрі бар тіл. Халықтың ауыз әдебиетінің өрен үлгілерінен, өткендегі аты
әйгілі ақын-жазушыларымыздың шығармаларынан, бұлбұлдай сайраған шешендер
өнерінен бүгінгі әдеби тіліміз мирас еткен қыруар сөз байлығы, сөз саптау
машығы халықтық тілімізде есте жоқ ерте замандардың өзінде-ақ берік
дәстүрдің болғандығының кепілі” [13, 3 б.].
Демек, ана тіліміз адамзат қоғамының ұзақ тарихын басынан өткерген,
қиында-қилы сәттерден аман-сау қалған қасиетті тіл. Халқымыз өмір сүрген
бұрын-соңды замандарда мал мен жан үшін ғана емес, ар-намыс үшін де талай
айтыс-тартыстар болған. Халық керекті жерінде тіпті дөрекі, тұрпайы
сөздерді де орынды пайдаланып жеңіске жетіп отырған. Адамдардың мінез-
бітіміне, тағдыр-талайына, іс-әрекетіне байланысты айтылған дисфемизмдер
осындай жағдайларда пайда болған.
Тіліміздегі дисфемистік атаулар көшпелі өмір салтымен, өмір сүру
тәсілімен тікелей байланысты. Дисфемизмдер – салтымыздың, әдет-ғұрпымыздың
болмысынан шығып, тілімізде көрініс тапқан, ұғымдық атаулар десек те
болады. Барлық халықтың жазба әдеби тілі ауызекі тілден нәр алып, халық
ауыз әдебиетінен бастау алады.
Дисфемизмдердің қайнар көздері халық ауыз әдебиетінің маңызы туралы М.
Ғабдуллин, Б. Ысқақов былай дейді: “Қазақ халқының ерте заманда жасаған
мәдени мұрасының бір түрі – халықтың ауыз әдебиеті. Жазу-сызу өнері
болмаған ерте кезде-ақ қазақ халқы өзінің тұрмыс-тіршілігі, қоғамдық өмірі,
шаруашылығы мен кәсібі, қуанышы мен күйініші, дүниетанудағы көзқарасы т.б.
жайында неше түрлі өлең-жыр, ертегі-әңгіме, мақал-мәтелдер, аңыздар ойлап
шығарған және оларды ауызекі айту түрінде тудырған. Сондықтан да бұларды
халықтың ауызша шығарған көркем шығармасы, даналық сөзі, яғни ауыз әдебиеті
деп атаймыз” [14, 3 б.].
М. Горький: “Қаһармандардың көркемдік жағынан жетілген, ең терең, ең
айқын кейіпкері – еңбекші халықтың ауыз әдебиетінде жасалады”, – дейді [15,
179 б.].
Дисфемизмдер халық ауыз әдебиетінде көбірек ұшырасады. Қазақ ауыз
әдебиеті үлгілеріндегі дисфемизмдер ұлтымыздың болмысы мен дүниетанымы,
руханияты мен мәдениеті, тіршілігі мен тұрмысынан көрініс табады. Қазақ
ауыз әдебиетіндегі дисфемизмдер әр түрлі жағымсыз эмоциялық мән тудыру үшін
қолданылған. Дисфемизмдер халық ауыз әдебиетінің барлық түрінде де
кездеседі. Дисфемизмдердің жиі ұшырасатын жері – халық мақалдары, аңыздар,
эпостық жырлар, лиро-эпостық жырлар, айтыстар.
Халқымыздың мақал-мәтелдерінен оның ғасырлар бойы қалыптасқан даналығы
көрінеді. Мақал-мәтелдер мазмұны жағынан бай, көлемі шағын, тілі көркем
халық шығармасы, белгілі бір халықтың қоғамдық тіршілігінен, табиғат
құбылыстарына көзқарасы бейнеленген қысқаша, тәрбиелік мәні зор халық
туындысы.
Халқымыздың ерте заманнан бері тырнақтап жиып, сақтап, атадан балаға
мұра ретінде қалдырып келе жатқан асыл қазынасының бірі –мақал-мәтелдер.
Мақал-мәтелдердің ауыз әдебиетіне жататын жанрлардан өзгешелігі, көне
заманның мұрасы ретінде кітапханаларда, мұрағаттарда сақталып жатпай, оның
өмір талабына сай жаңарып, толығып отыратындығында және күнделікті өмірге
икемділігінде. Мақал-мәтелдер қай кезде болмасын халықты жақсылыққа,
адамгершілікке, кішіпейілділікке, өнер-білімге уағыздайды. Бұдан біз мақал-
мәтелдердің тәрбиелік мәні зор екендігін байқаймыз. Сонымен қатар, мақал-
мәтелдер тіліміздің лексикалық қорын байытуға өз әсерін тигізеді.
Мақал-мәтелдер құрылысы жағынан ықшам, әрі көркем, мағынасы жағынан
терең, кең мазмұнды қамтитын, асқан шеберлікпен жасалған сөз өрнегі екені
белгілі.
Халық сөздің тек сыртқы сұлулығына көңіл қоймай, ең алдымен дыбыстарды
үйлестіріп, сөз ажарын арттырып, әсерлі ету арқылы сөз мағынасын шебер
жеткізу үшін қолданады.
Мақал-мәтелдер – ықшамды түрде айтылатын, көп жағдайды аңғартатын,
өмірдегі құбылыстарды тапқырлықпен түйіндеп, шеберлікпен жеткізетін сөз
нақышы.
Мақал-мәтелдердің тілі қарапайым және өте көркем, сөздік құрамы бай.
Сөйлем құрылысы жағынан жеңіл, әсерлі болып келеді. Халық мақал-
мәтелдеріндегі қолданылған сөздердің тек қана сыртқы сұлулығын қарамайды,
сонымен қатар құрамындағы сөз мағынасын шебер, орынды қолданылуына да назар
аударады. Осы ретте мақал-мәтелдерде дисфемизмдер пайда болып қолданысқа
түскен.
Мақал мен мәтел – халықтың ғасырлар бойғы іс-тәжірибесінен, өмір
тануынан қорытылған, тұжырымдалған ой-түйіні және бір ойды ұтымды, өткір
етіп жеткізуі кейде дисфемизмдер арқылы да көрініс тапқан.
Мақал-мәтел көшпелі елдің тұрмысынан туып, сол халық өмірінің барлық
саласын қамтитынын, бейнелейтінін көрсете келіп, С. Сейфуллин жалпы ауыз
әдебиетіне ортақ бір ой тастайды. “Ауыз әдебиетінің қай бөлімі болса да, –
дейді ол, сол заманның тұрмысының қандай болғанын, тұрмыстың әсерімен
ол тұрмысқа ұқсап туған сана, қандай сөз, қандай әдебиет болғанын
көрсетеді.”
“Заманына қарай күлкісі, тауына қарай түлкісі; Сабасына қарай піспегі,
мұртына қарай іскегі” – деген ереже сөздер әр заманның тілі, көркем сөзі,
әдебиеті сол заманның салт-санасына, сол заманның тұрмысына ол заман
тұрмысынан туған мұратына ұқсай туады деген сөзді қуаттайды [16,
295 б.].
М.О. Әуезов: “Мақал-мәтелдердің молдығы тамаша поэтикалық формасы, шебер
түрде берілген терең, тіпті философиялық мән-мағынасы – осындай тамаша
үздік шығармалар тудырған қазақ халқының өзінің де асқан ақындық дарынының,
оның сарқылмас даналығының анық айғағы”, – деген [17, 234 б.].
Адамгершілік пен адамдықты мақтай отырып, осы қасиеттерге қарама-қарсы
екі жүзділік, арамдық, өтірік-өсек, сөзуарлық, жалқаулық сияқты мінез-
құлықтарды сынайды, аяусыз әшкерелейді. Осы ретте халық мақал арқылы өз
ойын кейде анайы, тұрпайы түрде де айтып отырған.
Мысалы: Дарақының күлкісі қанбас; Жалқаудың ұйқысы қанбас; Аңқау елге
арамза молда; Жасыңда қылжың болсаң, қартайғанда мылжың боларсың; Қараша
қауыс, кәрі-құртаңды тауыс; Былшылдамаса мылжыңның іші пысады; Біреу мылжың
дей ме деп зәресі ұшады; Ат жаманы тайменен ойнар, қатын жаманы байымен
ойнар; Құдай ошақтың үш бұтынан берсін; Түс – түлкінің боғы (Мақал-
мәтелдер).
М. Балақаев пен М. Серғалиев: “Мақал-мәтелдер – халық даналығының
айнасы, оларды тудырған халық тіл байлығының алтын қазынасы. Мақал-
мәтелдердің көбі өмір шындығының қорытындысы, іс-әрекеттің ережесі болып
келеді. Олардың “бәрі заңның, өсиеттің, ереженің күшіндей күші бар қысқа-
қысқа нақыл сөзге айналып, тілде сақталып қалады”, – деп мақал-мәтелдерге
үлкен баға береді [18, 94 б.].
Халық тұрмысының айнасы болған мақал-мәтелдерде қоғамдық топтар мен
адамдар арасындағы кейбір қарым-қатынастар, тартыстар, қайшылықтар көрінеді
және олар дисфемизмдер арқылы айқындала түседі. Жоғарыда асты
сызылған дисфемизмдердің номинативті (тура) мағыналы сыңарлары мыналар:
1. дарақы –жеңілтек
2. қылжың– әзілқой;
3. мылжың –сөзуар;
4. кәрі-құртаң–кәрі мал;
5. былшылдамаса–сөйлемесе;
6. қатын–әйел;
7. байымен – ерімен;
8. бұтынан–аяғынан;
9. боғы–қиы.
Санамаланған дисфемизмдердің қай-қайсысы да анық та, дәл, түсінікті
белгілі бір мәнді жеткізуге көмектесіп тұр. Б. Адамбаевтың сөзімен
айтқанда: “Әр халықтың мақалы мен мәтелі – сол халықтың өзі жасап алған
логикалық формуласы, ережесі. Ол кез келген уақиғаның, мәселенің тұсында
еске түседі, тілге оралады. Сөйтіп көп ойлануды, ұзақ баяндауды керек
ететін қиын нәрсені жеп-жеңіл, оп-оңай, бір-ақ ауыз сөзбен
түсіндіреді, ұғындырады” [19, 15 б.].
Халқымыздың ауыз әдебиетінің ежелден бері келе жатқан енді бір көне түрі
– аңыздар. “Елдің тарихы, ұлылы-кішілі ел басынан өткен уақиғаларға, тарихи
қайраткерлер туралы деректер, ақылды-аталы сөздер мен өнеге-өсиеттер
осылардың барлығы қағазда емес халық жанында өлең-жыр, аңыз-әңгіме болып
сақталған, ел ауызында өмір сүрген” – дейді Б. Адамбаев пен Т. Жарқынбекова
[20, 3 б.].
Аңыздар – асыл қазынамыз, ата мұрамыз. Дисфемизмдер аңыз әңгімелерде де
кездеседі. Елдегі байлардың сараңдығы мен қомағайлығын, мыңдаған
малы болса да, ішетін тамақ, киер киімге жарымай өткен өмірін мысқылдап,
мазақ етуде дисфемизмдердің рөлі ерекше. Мысалы: “Сөз жүйесін тапса” деген
аңызда мынадай жолдарды кездестіруге болады. Он төрт жасар қорғансыз қойшы
баланың арызына немқұрайды қарап, қырсыққан қыңыр би: – Жеті жылдан бері
жағың қарысып жүрдің бе? Байда бірдеңе білетін шығар, сегіз
жасыңнан бергі киген киімің мен ішкен тамағыңды ақыға айналдырған
болар, – деп зорлықшыл байды қорғаштап сөйлейді. Немесе, Тазша бала
деген аңызда былай дейді: – Мұрнынан ірің ағып, соқыр көзінің сорасы,
тұншығып келеді екен. Қақырығы түтеп, тұрасы таусылған шерменде шал жапан
түзде шөліркеп, мұрынынан аққан маңқасын сорып сусындайды (Өлген
қазан).
Енді бір аңызда мынадай өлең жолдары кездеседі.
Көрпе менен жастықтан,
Сілкіп салар сілем жоқ.
Бұл кедейлікті жеңуге
Бала ынжық, келін шайпау (Өлген қазан).
Төмендегі аңыздарда дисфемизмдер жек көрінушілік сезім тудырып, жаман
адамдардан жиіркендіреді.
1. Арамза молда көкорай шалғынның ортасында тігілген алты қанат ақ
үйінің қақ төрінде шіреніп отырып, алдыңғы күні өзі ұрлап әкелген семіз
бағланның етіне мейлінше тойып алып, басындағы сәлдесіне өте риза болып,
мынадай аят айтып отыр екен.
Сен тұрғанда ешкім күмәнданбайды маған,
Ақ сәлдемнің арқасында,
Айында әкелем бір тана
Күнде жеймін сылқылдама.
2. Қажының алдында тізерлеп отырған Құлақай орнынан тұрып:
– Ей, алаяқ, сұм қажы, – дейді оған бір-екі адым жақындап, – қараңғы
елдің қанын сорып жүрген сен де барып тұрған ит, доңыз екенсің. Сені де ит
дедім, төбеде тұрған ит-аршыны да ит дедім.
Жалғыз жігіт: Мына екеуің Күшік болсаң, боларсың, ал мына кісі сонда
төбет шығар,– дейді. Омардың қасындағы екі жігіт:
– Ойбай-ау, мына оңбаған неткен бейәдеп еді? Ақсақалымызды төбет деп,
өзінің ауызын қан жалататын ит екен, – деп, қамшының астына алады.
3. Бір кезде бай жан-жағынан қараса, кең алаңның ортасында көзге шыққан
сүйелдей шошайып, бір өзі қалғанын көреді.
4. Бір белден асқанда, жол шетінде қылжиып жатқан бір сыңар етікті
көреді.
5. Үй иесі қалған қонақтарынан:
– Әлгі жігіт қандай адам? – деп сұрайды. Қонақтар:
– Ол өзі бір есек,– дейді.
Қонақ:
– Бұлар бір жүрген ит, шошқа, – дейді.
Үй иесі:
– Өздеріңіз бір-біріңізді есек, ит, шошқа деп таныстырғаннан кейін
әрқайсыңыздың сүйген тамақтарыңызды әзірлетіп едім, – дейді.
6. Бұларды үйінде қарсы алған Ізбасты би құныкерлердің бетін қайтару
үшін Тоқсанға:
– Құлағы жоқ шұнақ би, құйрығы жоқ шолақ би, екі рулы елді араздастыруға
келдің бе? – дейді.
Жоғарыда аңыз-әңгімелерде ұшырасатын дисфемизмдердің тура мағыналы
сыңарларын оп-оңай-ақ қалпына келтіруге болады:
1. жағың қарысып– үндемей;
2. көзінің сорасы–жасы
3. сорып– ішіп;
4. ынжық– жуас;
5. шайпау– мінезсіз

6. арамза-залым;
7. сылқылдама–ет;
8. қанын сорып–қанап;
9. қан жалататы–-ұратын;
10. қылжиып– сұлап;
11. есек, ит, шошқа–адам;
12. шұнақ–құлағы кесілген;
13. шолақ–кемтар.
Осы мысалдардан көрініп отырғанындай, кейбір аңыз-әңгімелерде қоғам
өміріндегі жағымсыз, қолайсыз жайлар мазақталып, келеке етіледі. Осы ретте
дисфемизмдердің атқаратын рөлі ерекше. Халық аңыз-әңгімелерде тұрпайы
сөздерді пайдалана отырып, бай-шонжарларды күлкі еткен, олардың елге
жағымсыз қылықтарын масқаралаған.
Дисфемизмдер тарихи аңыздар желісінде де қолдануға артық емес, шынайы
шындығы басым деталь ретінде кейіпкерлердің образын ашу үшін орынды
қолданыс тапқан. Мысалы: Қазыбек бидің анасы Тоқмейілдің шешендігі мен
ақылдылығының сырт көркінен әлдеқайда асып түскен ерекше жан екендігі жайлы
тарихи аңыз халық әдебиетінде сақталған.
Қаймағын піскен сүттің алдым қалқып,
Аяғы ақсақ болғанымен ақылы артық.
Көзі қыли, сөзі мен ісі түзу,
Сөйлескеннен өн бойым кетті балқып.
Мысал келтірілген тарихи аңызда Қазыбек бидің анасының көркем образын
ашып көрсетіп, оның жеке қасиеттерін суреттеуде қыли дисфемизімін көркемдік
тәсіл ретінде қолданған.
Қазыбек бидің шешендік намысшылдық қасиетін көрсететін тағы бір аңызда
мынадай жолдар бар: – Сен біз тұрғанда мынау қылқұйрығыңның бір қылы
жоғалар деп қам жеме... Сен қалмақ болсаң, біз қазақ, қарпысқалы келгенбіз.
Қазақ, қалмақ баласы табысқалы келгенбіз. Сен қабылан болсаң, мен –
арыстан, алысқалы келгенбіз, тұтқыр сары желіммен жабысқалы келгенбіз.
Осылайша, түрлі дисфемизмдерді татулық пен ынтымақ тілеген, ниетін тілге
тиек етіп ешбір қарсылық білдіре алмайтындай тек қана айтқанға бас ие
бергізетін сөз құдіреті қару ретінде орнымен сермей білген.
Дисфемизмдер қазақ ауыз әдебиетінде шешендік сөздер саласында да мол.
Бұл түр көбіне сөзбен қақтығысып, пікір аңдысып отырғанда, даукер боп
жүйеге жүгінгенде, немесе үстем тап өкілдерінің кекетіп-мұқатып ұрынуына
жауап беру үстінде туады. Сол аңдысуда жеңіп, дауда істі өз пайдасына
шешіп, тиіскен шонжарды шоққа отырғызып кету үшін шешендік сөз шенемей,
түйремей тұра алмайды.
Халық ауыз әдебиетінде шешендік өнердің алатын орны ерекше. Бұл туралы
Б. Адамбаев: “Шешендік өнер көп жағдайда әншілік, күйшілік, ақындық өнер
деп танымай, кейбір таңдаулы адамдардың “жақсылар” мен “жайсаңдардың” жеке
бастарының қасиеті” – ретінде бағаланған [21, 95 б.].
Дисфемизмдердің шешендік өнерде де алатын өзіндік орны бар. Оның мәнісі
бірқатар жағдайда ащы шындықты айтуда бұл тілдік құрал үлкен қызмет
атқарады. Мысалы:
Биік қалай қарайды аласаға,
Үйімде көп боқташақ бала-шаға,
Бала-шаға аштығы жаман екен,
Өзіңіз жарамасаң, арашаға (Байзақ би).
Өлең жолдарындағы боқташақ деген дисфемизм белгілі бір мақсатты
көздегендіктен арнайы айтылған. Мағынасы ҚТТС-те былайша түсіндіріледі:
Боқташақ зат. 1. Ұсақ-түйек. 2. Қызыл қарын, жас бала (ҚТТС, ІІ т., 341).
Яғни, бұл сөздің тура мағынасы – кішкентай балалар. Халық шешендері әдеби
тілімізді, тілдік қорымызды байытуға, қалыптастыруға қатысқан. Туған
елге қатер төнген, ердің ар-намысына тигенде халық адамы
тебіренбей, үн қатпай отыра алмаған. Кейде өз ойларын дисфемистік мағынада
айтқан. Мысалы:
Өзенді өлке тұрғанда,
Өзге жерге қонған ит,
Өзі болған кісінің
Ата тегін қазған ит.
Тантырақтап сөйлейсің
Талға жалғап қайыңды.
Арда күрең астыңда
Ойлатпайды-ау арыңды (Ер Жәнібек).
Жоғарыдағы қонған ит, қазған ит, тантырақтап деген тіркестер нағыз халық
адамының өткір ойларын білдіреді. Мысалы: Қымыз ішіп қызара бөртіп отырған
билердің үстіне бір қойшы келіп қалады. Үй иесі оған қымыз ұсынады. Билер
дыбысын шығармай қылтығып отырғанда, қойшы қылық-қылық еткізіп жұтады. Мұны
жөн көрмеген бір би:
– Мына патшағар түйеше сораптайды ғой, – дейді.
Сонда қойшы жігіт:
– Қылғытып жұтатын кілең есектердің ішінде бір түйе болмай ма
екен,–депті.
Міне бұл өткір сатиралық реплика шешендіктің, тапқырлықтың үлгісі.
Б. Адамбаевтың сөзімен қорытындыласақ “Ақындық пен шешендік егіз өнер.
Әдетте қазақтың ақыны–шешен, шешені –ақын” [20, 5 б.].
Қазақ ауыз әдебиеті үлгілерінің бірі – батырлар жыры. Заманымыздың ұлы
суреткері Мұхтар Әуезов халық шығармашылығының бұл түріне жоғары баға бере
отырып, былай деген: “Бақыт іздеп ғасырлар бойына сахараны шарлап, шарқ
ұрған қазақ халқы бізге ең асыл мұра – жыр мұрасын мирас етті. Жыршы халық,
ақын халық есте жоқ ескі замандардан бастап дарыған ақындық даналығын
қапысыз жұмсап, өзінің рухын ұмытылмас эпостық дастандарында, сан-сан әр
алуан түрлі жырларында бейнеледі” [23, 34 б.].
Мифтік сипат алған, жағымсыз кейіпкерлердің жауыздық іс-әрекеттерін, түр-
түсін сипаттауда дисфемизмдер орасан зор қызмет атқарады. Мысалы:
Сол кезде жасы үш жүзге жеткен, ыстық ішкен, сұйық тышқан, көрінгенмен
ұрысқан, қабағы қатып тырысқан дамбалы бұтына қатқан, өзін туғаннан құдай
атқан, бір кез ширек бойы бар, адам таппас ойы бар, тізесіне шекпен
жетпеген, басынан жаманшылық кетпеген, басы мүйіз, көті киіз бір мыстан
кемпір келді (Алпамыс батыр). Осындағы ”сұйық тышқан” дамбалы бұтына қатқан
“көті киіз”, “мұрнынан боқ аққан” деген дисфемистік тіркестер өте-мөте
тұрпайы.
Жан көкем есен келгенше,
Ел-жүртын көргенше,
Айтып кеткен құдайға
Қоңыр шұнақ тоқтымын.
Бектің ұлы бекауыл,
Хан жігіті жасауыл,
Хан қасында қайдақтар
Қатыны жоқ бойдақтар (“Қобыланды батыр” жыры).
Бұл жыр жолдарындағы қоңыр шұнақ тоқтымын, қайдақтар, бойдақтар деген
дисфемизмдер көне замандардан бері қарай ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, біздің
дәуірімізге дейін мазмұны өзгермей жеткен.
Атаңа нәлет ындыстың
Қара қанын төгейін,
Қабырғасын сөгейін (Қырымның қырық батыры).
Мұндағы қара қанын төгейін деген дисфемистік тіркес “қырып-жою” деген
мағынаны береді.
Халық қазынасының тамаша үлгісі лиро-эпостық жырларында да дисфемизмдер
кездеседі. Бұл жырлардағы дисфемизмнің халықтық сипаты да төмендегі
мысалдардан көрінеді.
1. Қайғыменнен қан жұтып,
Қобыз алып қолыма
Тартамын сонда күй,-дейді.
2. Төлеген сынды Мырзаның
Қанын судай шашады.
3. Қой боғындай қорғасын
Ажал болып жабысты (Қыз Жібек).
1. Сөзінен ызыңдаған қыздар енді,
Амалсыз шақырған соң келіп еді.
2. Баянжан, жақсы айтасың, сөзің майда,
Ұрғашылық қыласың осындайда (Қозы Көрпеш-Баян сұлу).
1. “Мақтаған ат көті кұң осы ма”? – деп,
Жөнелді қайтып Теңге ел жағына.
2. Сыртымнан қатыншылап күңкіл қылмай,
Көзіме еркек болсаң, айтшы баян (Айман-Шолпан).
Лиро-эпостық жырлардағы дисфемизмдер халықтың тұрмыс-тіршілігіне, үйлену
салтына, әдет-ғұрпына байланысты пайда болған. Жоғарыдағы асты сызылған
дисфемизмдер ішкі сезім, қуаныш пен мұң, қайғы-шерді айқын суреттеу үшін
таптыртпайтын тілдік құрал.
Қазақ ауыз әдебиетінің ерте заманнан келе жатқан тағы бір үлкен саласы –
айтыс. Айтыс өлеңдеріндегі халықтық дисфемизмдер халқымыздың басынан
кешірген әр замандағы тұрмыс-тіршілігіне, салт-санасына, әдет-ғұрпына
мәдени өмірі мен шаруашылығына байланысты пайда болған. Дисфемизмдер,
көбінесе, айтыс ақындарының жеңу құралы ретінде бір-бірінің кемшіліктерін
бетіне басу үшін қолданылған. Мысалы: Мырзан би мен Тайбан бидің шешендік
айтысында мынадай жолдар бар:
– Ей, Мырзан!
Жалқы жігітше жалбаңдай берме,
Жарлы жігітше жалтаңдай берме.
Құлағы жоқ, шұнақ Мырзан,
Құйрығы жоқ, шолақ Мырзан (Айтыс).
Осы жолдардағы “шұнақ“, “шолақ” деген дисфемизмдер адамды кемсітуден
пайда болған.
Атақты “Біржан-Сара” айтысында Сара Біржанға былай деген:
Жүз Жанақ, он Орынбай жолдас алсаң,
Мен кепіл сен жеңілмей тұрмасыңа.
Санаң болса осымен тоқта Біржан,
Арғынды бос қоздырмай ұрғашыға.
Немесе: Қонжиып мінер құла жорға болса,
Келе алмас ол шірігің қорғаласа (Біржан-Сара айтысы).
Осы мысалдарда жұмсалып тұрған дисфемизмдер тура мағыналы атауларымен
былайша үйлесім табады: Әйелге–ұрғашыға, намыссызың–шірігің. Сара ақын осы
жолдарда “ұрғашыға” деп өзін мегзесе, “шірігің” деп Жиенқұлды айтқан.
Дисфемизмдер қазақтың қара өлеңдерінде де кездеседі.

Жаманның жемтік түссе жүргегіне,
Жолдасының қарамас өлгеніне.
Мұндағы жемтік сөзі олжа, табыс мағынасында жұмсалып тұрған дисфемизм.

Өлеңімнің басы еді быжық-тыжық,
Басы быжық болғанмен арты қызық.
Осы жолдардағы быжық-тыжық, быжық дегендер ауыспалы мағынада келіп
дисфемизмдердің міндетін атқарып тұр. Тура мағыналары: жамау-құрау дегенді
білдіреді.
Сөйтіп, халқымыздың ауыз әдебиеті үлгілеріндегі дисфемизмдер ұлтымыздың
болмыс-бітімі мен дүниетанымын, мәдениеті мен руханиятын, тіршілігі мен
тұрмысын айшықтауға айтарлықтай көмектескен. Жоғарыдағы мысалдардан
көрінетіндей дисфемизмдердің мағыналық өрісі мен қолданыстық қызметі күшті,
ауқымды болған. Халық ауыз әдебиеті үлгілеріндегі дисфемизмдерді сонау көне
замандардан бүгінге дейінгі аралықта жан-жақты дамыған тілдік құбылыс деп
танимыз.
Туған өлкеміздің ортағасырлық жұлдыздарының бірі – Махмуд Қашқари
“Түркі тілдерінің лұғатын” (“Диуану луғат ит-турк”) құрастырып, артына
мәңгілік өлмес мұра қалдырған ғұлама. “Диуану луғат ит-туркте” қамтылған
сөздер түгелдей дерлік түркі тілдеріне ортақ сөздер екенін ғалымдар талай
мәрте дәлелдеді. Бұл жәдігер туралы академик А.Н. Кононов өз пікірін
былайша білдірген: “По богатству содержания словарь М. Кашкарского
представляет собою единственный в своем роде труд, в которым представлены:
1) лексика с указанием племенной принадлежности; 2) сведение о расселении
тюркских племен; 3) классификация тюркских языков; 4) сведения по тюркской
исторической фонетике и грамматике; 5) сведения по истории, географии,
поэзии и фольклору тюрок” [23, с. 11].
Бірнеше ғасырдан бері ұлы түркітанушы М. Қашқаридің аталған еңбегі тіл
мамандарының, ізденушілердің назарынан сырт қалған жоқ. Кейбір
дисфемизмдердің мағынасын ашуға осы сөздіктегі фактілерде көмектесе алады.
Мысалға:
Ерсәк ергә тегмес,
Иуәк еугә тәгмес,
Еркекқұмар (жезөкше) күйеуге тимес,
Алаңғасар (желөкпе) үйіне жетпес [24, 39 б.].
“Жезөкше” ұғымының ортағасырлық атауы ерсәк болса, “желөкпе” ұғымының
сол кезеңдегі атауы – иуәк. Бұларды басқа сөзбен айтсақ, жүргіш әйел, жеңіл
мінезді адам. Ұғым-түсінігін сыпайылап жеткізудің немесе тура мағынасында
білдірудің орнына осылайша тұрпайы, дөрекі сөздерді қолданып, көне
замандарда-ақ дисфемизмдерді орынды пайдаланған.
Өгунгучі өміндә артатур.
Мақтаншақ дамбалын былғар.
Бұл мақал мақтаншақтықтан аулақ болуға шақырады.
Өсек сөзбен бір әйел атпақшы боп сыртымнан,
Байсыз қалды ақыры тыныш жүрмей құтырған [24, 86 б.].
Жоғарыдағы мысалдағы дисфемизмдерді былайша жүйелеуге болады:
1. еркекқұмар – жүргіш ;
2 . дамбалын– ішкиімін ;
3. байсыз– жұбайсыз .
М. Қашқари сөздігінде қолданылған дисфемизмдердің мағынасынан
байқағанымыз, сол заманның өзінде халыққа таныс суреттерді көзге елестету
арқылы, адамдардың іс-әрекеті, мінез-құлқын шендестіру арқылы көрсетіп,
айтпақ ойын, өмірден білген-түйгендерін баяндау арқылы ашық жеткізіп
отырған.
Сөз тарихын қай салада зерттесе де, ортағасырлық жазба ескерткіштерінің
орны айрықша. Соның ішінде өзіміз тоқталып өткен М. Қашқаридің “Диуани
лұғат ит-түрік” атты сәулелі еңбегі туған тіліміздің ерекшелігін, мәні
мен маңызын тереңнен бойлауға мүмкіншілік туғызатын ұлы
еңбек. Болашақ ұрпаққа тіліміздің өткен тарихын жан-жақты жеткізетін
дереккөз, халқымыздың баға жетпес саф алтындай киелі мұрасы деп білеміз.
Оны С. Исаевтың мына пікірінен анық көруге болады:
“Қазіргі кезде көне жазба мұралары қазақ әдеби тілінің
тарихынан белгілі орын алады, оның тарихи негіздері мен арналарын тілдің
жеке нормаларын қалыптасып, тек тілдік жүйелеріне негіз
болғанын, оның тарихи негіздерін, қалыптасуындағы арналарын көрсетудің
ешбір оғаштығы жоқ”, – деген болатын [25, 55 б.].

1.4 Ауызекі сөйлеу тіліндегі және диалектілердегі дисфемизмдер
Дисфемизмдер көбінесе ауызекі тілде мол кездеседі. Олар күнделікті қарым-
қатынас жасайтын тұрмыста, көшеде сөйлесіп тұрғанда пайда болады. Әдетте
күнделікті өмірде дисфемизмдерді араластыра сөйлеу тілдік мәдениет
тұрғысынан әдепсіздікке жатады. Мысалы:
– Құтырған екенсің сен. Таяқ жегің келіп арқаң қышып тұр ма?
– Әлгі шал не деп жүр? Тамақ әкелуге қатыныңды жібер.
– Ауылдың еркектері кеш болса карта ойнауға жиналады.
– Көршінің шойнақ баласы заводқа жұмысқа кіріпті.
– Мына боқмұрын тағы да темекі тартыпты.
– О, адыра қал, ана қаншық әлі келмеген бе?
– Мына қыз жүдеу, тырық екен.
Ауызекі тілдерден алынған осы сөйлемдердегі асты сызылған сөздердің бәрі
де күнделікті өмірде адамдар арасында айтылып, естіліп жүрген дисфемизмдер.
Бұл дисфемизмдер бүкіл халықтық сипат алып, қашанда ауыс мағынада шектеусіз
жұмсалады. Ауызекі сөйлеу тілінде мұндай дисфемизмдер өте көп және олардың
қолдану аясы кең. Ауызекі сөйлеу тілінде жоғарыдағыдай дисфемизмдер
қажетіне орай қолданыла береді. Сонымен бүкіл халықтық дисфемизмдер
көбінесе ауызекі сөйлеу тілінде кездеседі. Ауызекі сөйлеу тілінің бір түрі
– диалектілер.
Сөздік қорымыздың көлемі мен сапасы білімімізге,өмірдегі тәжірибемізге,
т.с.с. жағдайға байланысты. Сөздік қоры аз адамның жазуы да, сөйлеуі де
орашолақ болып келеді. Ондай адамдардың бір сөзді қайталай беру немесе
диалектизмдерді көбірек қолдануы басым болады. Әдеби тілмен сөйлеу жеке
кісінің басына танылатын қасиет емес жұрттың бәріне ортақ қажет. Бірақ оның
дәрежесі әркімнің бойында әр түрлі.
Кең байтақ еліміздегі шаруашылық талаптарына, әр аймағына тән табиғи
өзгешеліктеріне, сол жерде өмір сүріп отырған адамдардың мінез-құлықтары
мен салт-дәстүріне байланысты жергілікті дисфемизмдер қалыптасты. Мұндай
диалектілік элементтер көне дәуірден тамыр алып, біздің заманымызға дейін
жетті. Ғалымдар халық тілінің жергілікті ерекшеліктері туралы мынадай пікір
білдірген: “Өзге тілдердегі сияқты біздің тілімізде де бір жерде айтылып,
бір жерде айтылмайтын, яки бір жерде бір түрлі нұсқада қолданылса, екінші
бір жерде мүлдем басқаша бір нұсқада қолданылатын жергілікті тіл
айырмашылықтары бар. ...Бастапқы өз өкшесі сонау арғы заманда ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.