Шардара суқоймасындағы сазан (Сyprinus carpio aralensis) балығының морфологиясы

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1. Шардара суқоймасына қысқаша сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2. Шардара суқоймасының ихтиофаунасы (зерттеу тарихы және балықтардың биологиясы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.3. Шардара суқоймасы ихтиофаунасының қазіргі кездегі жағдайы ... ... ... ...7
1.4. Сазан (Сyprinus linne) туысының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.5. Арал сазанының систематикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.6. Таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.7. Биологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.8. Көбеюі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.9. Өсуі және жасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.10. Қоректенуі мен қоңдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.11. Сандық көрсеткіші және кәсіптік маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15

2. МАТЕРИАЛДАР МЕН ӘДІСТЕМЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.1. Биоанализ көрсеткіштерінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2. Правдинің әдісі бойынша морфологиялық белгілерінің көрсеткіштері...18

3. НӘТИЖЕЛЕР МЕН ТАЛҚЫЛАУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32

Шардара суқоймасы – Оңтүстік Қазақстан облысы Шардара ауданындағы ең үлкен жасанды суқоймалардың бірі. 1965-1968 жылдары жоспар бойынша Сырдария өзенінің арнасын бөгеу арқылы тұрғызылған. Негізгі мақсаты – суармалы егіншілікті дамыту, сонымен бірге, балық шаруашылығымен елді мекендерді тұрмыстық- шаруашылық сумен қамтамасыз ету. [1].
Шардара суқоймасының ихтиофаунасында балықтардың алуан түрлі түрлері кездеседі, соның ішінде тұқытәрізді балықтардың бір түрі; сазан (Сyprinus carpio aralensis) балығының тіршілік ететін тағы бір ортасы болып табылады. Суқойманың бұрынғы және қазіргі жағдайларына жағдайларын біліп отыру үшін, ихтиологиялық зерттеулерде дәлелденеді [2,3,4]. Сазан балығын зерттеу нәтижесінде, популяциядағы өзіндік кейбір ерекшеліктерді биологиялық және морфологиялық өзгерістері арқылы анықталады. Сонымен қатар, суқоймасының қоректік базасының, экологиялық ортасының және басқада биотикалық және абиотикалық жағдайларының нормаға сай болып келуіне байланысты, жерсіндірілген балық популяциясы түр саны түрлерінің сақталып қалуы кейбір қорғау шараларының нәтижелерінде сақталып отыр.
Шардара суқоймасында тіршілік ететін балықтардың алуан түрлі биологиясына тән едәуір материал жиналды, бұл қазіргі кездегі жағдайда қоршалып тұрған су экожүйесіне адамның әсерін бағалау және балықтардың биологиялық алуан түрлілігін сақтау үшін табиғи процестерді басқару әдістерінің қажеттілігінен туады.

Жұмыстың мақсаты. Шардара су қоймасынан әкелінген сазан балығына морфологиялық жағынан сипаттама беру.
Жұмыстың мақсаты. Биоанализ көрсеткіштерінің сипаттамасы және Правдинің әдісі бойынша морфологиялық белгілерінің көрсеткіштеріне сипаттау.

1. Т.Омаров.Қазахстан өзен көлдері // Алматы «Қазақ университеті» 1990-С. 153-160
2. Берг Л.С. Рыбы пресных вод СССР и сопределельных старан. Изд 3- е. Л. 1932. Ч.1.543c Изд. 4-е Л.: СССР,1949. Ч.2-558с
3. Никольский Г.О. Частная ихтиология. М.: Высш. школа, 1971.С. 472.
4. Турдаков Ф.А. Рыбы Киргизии. Фрунзе, 1952.С. 172. 2 – е изд. Фрунзе: АН КиргССР, 1963.- 284с .
5. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы 9- том Алматы, 2007.- С.448 -449.
6. Отчот
7. Серов Н.П. Успехи акклиматизации рыб в бассейне Балхаша // Акллиматизация животных в СССР. Алма –Ата: АН КазССР, 1963.
С.230-291
8. Чугунова Н.И. Руководство по методике определения возраста и роста рыб., М.,1959.-164с.
9. Бәйімбет. Ә. А, С.Р.Темірхан. Қазақстанның балықтәрізділер мен балықтарының қазазақша – орысша анықтауышы. // Алматы «Қазақ университеті» 1999.С. 53-60
10.Николский Г.В. Рыбы Аральского моря. М: МОИП. Нов. серия, отд. Зоол.
Вып 1(ХVI) 1940. С.216
11. Никольский Г.В. Материалы к познанию географической изменчивости Capoetobrama kuschakewitschi (Kessler) // Докл. АН СССР, 1934а.Т. 2. № 3.С. 200-204.
12. Рыбы Казахстана: 5-тит. Т.3 : Карпобразные / Митрофанов В Б. Дукравец Г М.., Сидоров А.Ф и др .- Алма-Ата : Наука, 1988.304С.
13.Ерещенко В.И. Разработка биологичиских основ рыбохозяйственного освоения Бугуньского Терс- Ащибулакского, Сергеевского и Вячеславского водохранилиш. Раздел: Терс- Ащибулакскогое водохранилище // Отчет о НИР по теме 3/19 ( ОРХ – 310) / ГР 70055685. КазНИРХ- Балхаш; Усть- Каменогорск,1972.С.94-105.
14. Иванова О.Н. Биологическая характеристика аралского сазана //Сб. Работ по ихтиол. И гидробиол. Алма- Ата: АН КазССР, 1961 Вып .3.-C. 171-184.
15. Иванов С.Н Анализ плодовитости и порционности, икрометания сазана yprinus carpio L . Оз Балхаш // вопросы ихтиологий, 1971 Т. 11 Вып.5-C.778- 784.
16. Мартехов П. Ф Биологические основы создания стада цених промыслолиша// Биол. Основи рыбн. Х-ва Томск : Томский ун- т 1959.-C.191-200.
17. Дукравец Г.М. Митрофанов В.П. Акклиматизация рыб в озерах бассейна р. Талас Вестник сельскохоз. Науки (Алматы) 1964.-C. 128-132.
18. Караткова В.М.и др Разработка меропрятий по формированию ихтио фауны Чардаринского водохранилища в связи с изменившимися гидрологическими условиями р. Сырдарьи// Отчет о НИР по теме 114 ( заключит)/ ГР 77014167. КазНИИРХ, Уеть Каменогорск 1980. С126-130.
19.Дукравец Г.М. Состави и состояние ихтиофауны Капчагайскго водохранилиша на реке Или// Алма- Ата : КазГУ 1986. 44c- Библиогр. 16 назв. Деп. В КазНИЙНТИ 17.09.86
20. Ветышева М.Я Питание молоди основных промысловых рыб на нерестлишах севера Аральского моря : Автореф. Дис. .канд биол. Наук. Алма- Ата , 1966.-С. 20-25
21.Мельников В.А., Леонов В.А. Ваияние хищных рыб на эффективность рыбоводных работ в Капчагайском водохранилище// биол основы рыбн. Хоз-ва водоемов Ср.Азии и Казахстана-Ташкент, 1983.-С 200-201
22.Правдин И.Ф. Руководство по изучению рыб преимущественно пресноводных. - М., 1966.-376с.
23. Кириллов А.Ф. практический пособия по оброботке материала для изучение рыб; Учебная пособия, к Якутский. Изд – во Якутского университета. 2002.
24. .Чугунова Н.И. Руководство по методике определения возраста и роста рыб., М.,1959.С 164-165.
25.Брюзгин В.Л. Методы изучения роста рыб по чешуе, костям и отолитам. Киев. 1969. -187 с.
26.Животовский Л.А Популяционная биометрия- М., Наука.- 1991.-С 58-60.
27.Плохинский Н.А. Биометрия. – М.: Изд-во МГУ, 1970.- С 221-225.

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Биология факультеті

Зоология және гистология кафедрасы

Бітіру жұмысы

Шардара суқоймасындағы сазан
(Сyprinus carpio aralensis) балығының морфологиясы

Жұмысты орындаған
4 курс студенті __________________________Мағрипа

Ғылыми жетекшісі
зоология және гистология

кафедрасының оқытушысы
__________________________ Байдилдаева
Г.Ө.

Нормабақылаушы ___________________________Сапаргал иева Н.С.

Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі __________________________ Нуртазин С.Т.
б.ғ.д, профессор

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1. ӘДЕБИЕТКЕ
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..4
1. Шардара суқоймасына қысқаша
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 4
2. Шардара суқоймасының ихтиофаунасы (зерттеу тарихы және балықтардың
биологиясы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...6
3. Шардара суқоймасы ихтиофаунасының қазіргі кездегі
жағдайы ... ... ... ...7
1.4. Сазан (Сyprinus linne) туысының
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
5. Арал сазанының
систематикасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .11
1.6.
Таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.7.
Биологиясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.8.
Көбеюі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.9. Өсуі және
жасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...13
1.10. Қоректенуі мен
қоңдылығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 14
1.11. Сандық көрсеткіші және кәсіптік
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..15

1. МАТЕРИАЛДАР МЕН
ӘДІСТЕМЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1
7
2.1. Биоанализ көрсеткіштерінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2. Правдинің әдісі бойынша морфологиялық белгілерінің көрсеткіштері...18

2. НӘТИЖЕЛЕР МЕН
ТАЛҚЫЛАУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
2

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32

КІРІСПЕ

Шардара суқоймасы – Оңтүстік Қазақстан облысы Шардара ауданындағы ең
үлкен жасанды суқоймалардың бірі. 1965-1968 жылдары жоспар бойынша Сырдария
өзенінің арнасын бөгеу арқылы тұрғызылған. Негізгі мақсаты – суармалы
егіншілікті дамыту, сонымен бірге, балық шаруашылығымен елді мекендерді
тұрмыстық- шаруашылық сумен қамтамасыз ету. [1].
Шардара суқоймасының ихтиофаунасында балықтардың алуан түрлі түрлері
кездеседі, соның ішінде тұқытәрізді балықтардың бір түрі; сазан (Сyprinus
carpio aralensis) балығының тіршілік ететін тағы бір ортасы болып табылады.
Суқойманың бұрынғы және қазіргі жағдайларына жағдайларын біліп отыру үшін,
ихтиологиялық зерттеулерде дәлелденеді [2,3,4]. Сазан балығын зерттеу
нәтижесінде, популяциядағы өзіндік кейбір ерекшеліктерді биологиялық және
морфологиялық өзгерістері арқылы анықталады. Сонымен қатар, суқоймасының
қоректік базасының, экологиялық ортасының және басқада биотикалық және
абиотикалық жағдайларының нормаға сай болып келуіне байланысты,
жерсіндірілген балық популяциясы түр саны түрлерінің сақталып қалуы кейбір
қорғау шараларының нәтижелерінде сақталып отыр.
Шардара суқоймасында тіршілік ететін балықтардың алуан түрлі
биологиясына тән едәуір материал жиналды, бұл қазіргі кездегі жағдайда
қоршалып тұрған су экожүйесіне адамның әсерін бағалау және балықтардың
биологиялық алуан түрлілігін сақтау үшін табиғи процестерді басқару
әдістерінің қажеттілігінен туады.

Жұмыстың мақсаты. Шардара су қоймасынан әкелінген сазан балығына
морфологиялық жағынан сипаттама беру.
Жұмыстың мақсаты. Биоанализ көрсеткіштерінің сипаттамасы және Правдинің
әдісі бойынша морфологиялық белгілерінің көрсеткіштеріне сипаттау.

1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

1. Шардара суқоймасына қысқаша сипаттама

Шардара суқоймасы – Оңтүстік Қазақстан облысы Шардара ауданындағы бөген
(сурет 1). Сырдария өзенінің арнасын бөгеу арқылы тұрғызылған. Негізгі
мақсаты – суармалы егіншілікті дамыту, сонымен бірге, балық шаруашылығымен
елді мекендерді тұрмыстық-шаруашылық сумен қамтамасыз ету [5].
1966 жылы Шардара қаласының тұсындағы Сырдария өзенінің орта ағынында
Оңтүстік Қазақстандағы ең ірі су қоймасы салынды. Ондағы ГЭС –тің қуаты 100
мың киловатт. Су қоймасының негізінен ирригациялық мақсатқа пайдаланылады.
Шардара суымен 100 мың га егістік, 500 мың га шабындық жер суарылады [5].
Шардара плотинасының биіктігі 24 м, ал ұзындығы 5,8 км. Суқоймасының
жалпы ұзындығы Сырдария өзенін бойлай 100 км жерді алып жатыр, орташа
тереңдігі 6,3 м (ең терең жері 25м), ені 25 км, ал көлемі 900 шаршы км.
Балтық жүйесі бойынша Шардара 252,5м биіктікке орналасқан. Оның көп жері 10
м жоғары, тереңдігі Шардараның жалпы көлемінің 20 % ғана алып жатыр. Батыс
жағында үлкен ойыс – шұңқыр бар, ол Арнасай ойысы деп аталады, оған су
тасқыны кезеңінде артық су жіберіледі.
Шардара суқоймасы 1965 жылдың сәуір айында тола бастайды да 1968 жылдың
аяғында жоспарлы деңгейіне жетті. Суқойма Сырдария өзенінің суымен және
жауын- шашын суымен қорланады. Қоймаға 5,7 млрд. м3 су жиналады. Суқоймасы
күз және қыс айларында толтырылып, сәуір - тамыз айлары аралығында олар
суландыру және де басқа шаруашылық жұмыстарына пайдалынылады. Қойманың су
деңгейі орта есеппен 5,4 м дейін азайып немесе көбейіп отырады. Бұған өзен
суының буға айналуы, оның халық шаруашылығына пайдалану сияқты факторлар
әсер етеді.
Суқоймасының минералдылығы жыл ішінде 0,71–1,65 гкг дейін құбылып
тұрады. Осыған байланысты қойма суының минералдылығы едәуір өседі. Химиялық
құрамы жағынан Шардара суы сульфат класына, натрий тобына жатады. рН–тың
мөлшері 7,4-8,5 аралығында, ал көмір қышқылы 1,5 -8,5мгл. Судағы оттегі
мөлшері 85 – 120%. Перманганат қышқылдануы 1,7 -7,7мг Ол. Фосфор мөлшері 1
л суда: 0,001–0,02 мг, кремний 3,5 нитрат және нитрит азоттары 0,01-7,0 мг,
сілтілігі – 5,8– 29,27 мг эквл шамасында. Ағынын реттеу режимі –
маусымдық. Су кірісінің 98%-ін Сырдария өзенінің ағындысы, 2%-ін қапталдық
салалар мен айдынына түскен жауын шашын құраса, шығынының 4,5%-ын булану,
қалғанын реттелген су жіберу құрайды. Суының минералдылығы 710–1650 мгл.
Бөген суы қазіргі кезде жалпы ауданы 394,0 мың га жерді суаруға (оның
105мың га – суы күріш егістігі) негізделген. Бөгенде балықтың 34 түрі
мекендейді, жылына 1,5 мың т балық ауланады [5].

1 Сурет Шардара суқоймасының көрінісі
Шардара суқоймасында планктон түрлерінің пайда болуына Сырдария өзені
мен оның салаларының (Шыршық, Бозсу, Ақанқаран, Келес) сулары, арықтар,
көлдер мен көлшіктер т.б. әсер етеді. Гидрологиялық және гидрохимиялық
жағдайының өзгеруіне байланысты су балдырларының саны мен сапасы маусым жыл
аралығында өзгеріп отырады. Шардара суқоймасының бентосы - олигохеттерден,
моллюскалардан, мизидтерден және инелік құрттарынан, хирономидтерден
тұрады. Сонымен қатар, Шардара суқоймасының кәсіптік маңызы да бар яғни,
құнды биоресурс ортасы болып табылады. Ирригационды суқоймадағыдай,
суқойманың аулануы жағдайы, су режимінің қолайсыздығын, тудырады. Ол
кәсіптік балық түрлеріне және қоректік гидробионттарға әсер етеді.
Суқойманың пайда болуынан бастап кәсіптік балық аулауда тек сол уақыттағы
суқоймада доминантты бір түр ғана ауланған [6].
2006 ж. кәсіптік балықтар мекендейтін ортада мониторинг жүргізуге;
суқойманың әртүрлі аймағындағы балықтардың қоректік базасының жағдайларының
ерекшеліктерін бағалауға; Шардара суқоймасының кәсіптік балықтар түрінің
популяциялық құрамын морфологиялық маркерлер және зерттеу тәсілдерін
анықтауға; Шардара суқоймасындағы кәсіптік балықтардың популяциясы ішіндегі
локальды топтардың құрылу мүмкіндіктерін зерттеулерге тыйым салынған [6].

2. Шардара суқоймасының ихтиофаунасы

Шардара суқоймасының ихтиофаунасында 1970–ші жылдардың ортасында –
сазан, 1980 ж. – тыран, 1990-шы жылдарда – мөңке ауланды. 2001 – 2002
жылдары сазан, 2004 -2005 жылдары дөңмаңдай кездесіп келеді. Осындай балық
ресурстарын аулау, ихтиофаунаның түрлік алуантүрлілігінің бірігуіне,
рациональды емес балықтың қоректік базасын қолдану, соңғы жылдары
суқоймадағы балық өнімділігінің төмендеуіне әкелді. [6].
Басқармалы кәсіпшілікті ұйымдастыруда, бізге қажетті түрдің
популяциялық құрамының ерекшелігі туралы, оның популяциясының алатын
орнының кеңдігін, үлкендігін түсіну, олардың санының динамикасы мен
толықтырылу ырғағын білу, және де олардың популяциясының интенсивті
кәсіптік алынуы, табиғи толтырылу ырғағынан аспауы керек аргументті
түсніктеме берілуі туралы анық түсінігі болуы тиіс. Тек осындай жолмен ғана
оптимальды шаруашылық стартегияны практикалық қолдану, тек экономикалық
пайданы ғана алмай, сонымен бірге бізге берілген табиғи популяцияны ұзақ
уақыт, шексіз сақтайды. Зоопланктондарының сандық құрамы көлдің су
температурасына тікелей тәуелді. Бентос едәуір көбейді, сондықтан осы
қоректік ресурсқа байланысты балықтар 50-ші жылдарға қарағанда қорекпен
қамтамасыз етілген. Онда кездесетін планктон және бентостық организімдерден
моллюскалар, мизидалар, инеліктердің личинкалары, хирономидтер кездеседі.
Осындай қоректік қолайлы ортада қазіргі кезде балықтардың 34 түрі
мекендеген [5].
Қазіргі уақытқа дейін, ихтиологиялық зерттеудегі негізгі бағалау
кәсіптік балықтарда шығу тегіне қарамастан саны көп құнды балықтарға
беріледі. Кәсіптік құнды балықтардан арал сазанының таңдап алыну себебі,
Шардара суқоймасындағы аборигенді популяциясын басқа суқоймадағы жергілікті
популяциясымен шағылыстырылған. Сырдария бассейінінде басқа балықтар
осындай генетикалық жиынды иемденбейді.
2002ж. Шардара суқоймасы мен Сырдария өзенінің төменгі бьефіндегі
сазанның дене биіктігін салыстыру жүргізілді. Төменгі бьеф сазанында бұл
көрсеткіш төмен суқоймамен салыстырғанда. Төменгі бьефтегі қолайсыз
жағдайда мекендейтін сазанды жергілікті популяциямен шағылыстыру ұсынысы
жаслынды. Сонымен қатар, 2002–2005 жылдары Шардаралық сазан популяциясының
морфологиялық өзгергіштігін зерттеу, суқоймада бірдей емес генетикалық
тұрғыда сазанның бір популяциясы бар, сазан және тұқыдан тұрады [6].

1.3. Шардара суқоймасы ихтиофаунасының қазіргі кездегі жағдайы

Шардара суқоймасының ихтиофаунасы Сырдария өзенінің ортаңғы ағысын
мекен еткен аборигенді балықтардан және суқойманың балық өнімділігін
арттыру үшін арнайы жерсіндірілген – аккиматизанттардан және кездейсоқ
енгізілген балықтардан пайда болған. Қазіргі кезде ихтиофаунаның түзілу
процессі әлі де жалғасын тауып келеді. Суқойманың түзілуінің (1965-1970
жж.), бастапқы кезінде мекен еткен балықтардың 33 түрі мен түршелерінің
қазіргі жағдайда кездесетін 30 түрі көрсетілген.(1кесте) [6].
1 Кесте
Шардара суқоймасының ихтиофаунасының түрлік құрамы

Р. Қазақша Орысша атауы Латынша атауы Түр статусы
№ атауы
1 Шортан Щука Esox lucius linne Абориген, кәсіптік
2 Арал тортасыАральская плотваRutilus rutilus Абориген, кәсіптік
(вобла) aralensis Berg
3 Арал Аральский жерех Aspius aspius iblioidesАбориген, кәсіптік
ақмарқасы
4 Арал қаязы Аральский усач Barbus brachycephalus Абориген,кәсіптік,
brachycephalus Kessler саны аз, ҚР Қызыл
Кітабына тіркелген
5 Түркістан Туркестанский Barbus capito Абориген, кәсіптік,
қаязы 6усач conocephalus Kessler саны аз, ҚР Қызыл
Кітабына тіркелген
6 Арал албыртыАральский лососьSalmo trutta aralensis Саны өте аз, ҚР
Berg Қызыл Кітабына
тіркелген
Шығыс тыраныЛещ восточный Abramis brama Абориген, кәсіптік
orientalis Berg
8 Арал Белоглазка Abramis sapa aralensis Абориген, кәсіптік,
қаракөзі аральская Tiapkin саны аз
9 Қылыш-балық Чехонь Pelecus cultratus LinneАбориген, кәсіптік
10 Аральская Аральская шемая Chalcalburnus Абориген, кәсіптік
шемейі chalcoides aralensis
(Berg)
11 Күміс мөңке Серебряный Сarasius auratus Акклиматизант,
карась gibelio Bloch кәсіптік
12 Арал сазаны Аральский сазан Cyprinus carpio Абориген, кәсіптік
aralensis Spitshakow
13 Ақ дөңмаңдайБелый Hypophthalmichthyx Акклиматизант,
толстолобик molitrix Valenciennes кәсіптік
14 Шұбар Пестрый Aristichthys nobilis Акклиматизант,
дөңмаңдай толстолобик кәсіптік
15 Ақ амур Белый амур Ctenopharyngodon idellaАкклиматизант,
(Valenciennes) кәсіптік
16 Білеу балық Востробрюшка Hemiculter leucisculus Кездейсоқ енген,
Basilewsky алынған суқоймада
кәсіптік емес
17 Көксерке Судак Stizostedion lucioperkaАбориген, кәсіптік
обыкновенный Linne
18 Жайын Сом обыкновенныйSilurus glanus Linnt Абориген, кәсіптік
19 Амур Амурский Chama argus Акклиматизант,
жыланбас змееголов warpachowskii Berg кәсіптік
балығы
20 Теңбіл Глазчатый горчакRhodeus sericeus amarusКездейсоқ енген,
кекіре кәсіптік емес
21 Талма семейства ГольцыNoemacheilus Абориген, кәсіптік
балықтар емес
тұқымдасы
22 Арал Аральская Сobitis aurata Абориген, кәсіптік
шырма-балығышиповка aralensis Kessler емес
23 Медака Медака Oryzias latipes Кездейсоқ енген,
(Temminck et Shleger) кәсіптік емес
24 Шығыс Гамбузия Gambusia affinis Акклиматизант,
гамбузиясы восточная holbrookii Girard кәсіптік емес
25 Элеотрис Элеотрис Hypseleotris cinctus Кездейсоқ енген,
кәсіптік емес
26 Амур шабағы Амурский бычок Rhinogobius similis Кездейсоқ енген,
Gill кәсіптік емес
27 Үш-ерінді Троегуб Opsariichthys Кездейсоқ енген,
uncirostris amurensis кәсіптік емес
Berg
28 Амур шабағы Амурский чебачокPseudorasbora parva Кездейсоқ енген,
кәсіптік емес
29 Амур жалған Амурский Pseudogobio rivularis Кездейсоқ енген,
теңге– лжепескарь (Basilewsky) кәсіптік емес
балығы
30 Жолақ Полосатая Alburnoides taeniatus Абориген, кәсіптік
үкішабақтекебыстрянка Kessler емес
кес

2006 жылы БШ ҒЗИ-ң мамандарымен Шардара суқоймасына жасалған
зерттеулер [6] бойынша 26 түр аталды – кәсіптік балықтар ретінде сазан,
арал тортасы, ақ амур, арал ақмарқа, шортан, шығыс тыраны, қаракөзі,
қылыш-балығы, шемейі, күміс мөңке, жайын, жыланбас-балығы, көксерке, ақ
және шұбар дөңмаңдай. Кәсіптік емес - гамбузия, кекіре, білеу балық, амур
шабағы, үш-ерінді, элеотрис, жалған теңге – балығы, талма балық. Соның
ішінде ҚР Қызыл Кітабына тіркелген үш түрі – арал, түркістан қаязы және
арал албырты кездеседі.
Кәсіпшілікте 12 түр пайдаланылады: сазан, тыран, көксерке, плотва,
чехонь, жерех, жайын, ақ амур, ақ және шұбар дөңмаңдай, күміс мөңке,
жыланбас балығы, ақ дөңмаңдай, сазан, мөңке, көксерке балық түрлері.
Аталып өткен балықтардың кәсіптік маңызды обьектілердің бірі болып
табылады [6].

1.4.Сазан туысының сипаттамасы

Табиғи ареалдың кеңейтілген территориясында сазан бірнеше түршемен
сипатталады, (сурет 2). соның ішінде СССР бойынша – 3, Қазақстанда 2
түршемен сипатталады [7].
Л.С.Берг [2]. Г.ВНикольский [3]. Ф.А.Турдаков [4] арал сазанын түршеге
бөлудің қажеттілігі жоқ екендігін дұрыс көріп, СССР территориясында
сазанның 2 түршесі: кәдімгі және қиыршығыс түршелері мекендейді деп
санайды. Сазан пластикалық түр ретінде, көптеген популяциялық ерекшеліктер
қалыптастыра алады, яғни бір популяциядан екіншісіне өтіп, ареалдың тек ең
шеткі нүктелерінде ғана ерекшеленеді.
Түршелер арасындағы негізгі ерешелікке желбезек жапырақшаларының,
омыртқаларының және бүйір сызығындағы қабыршақтар саны жатады.
Сазанның түрлері Жерорта, Қара, Каспий (С. carpio carpio) және Арал
теңіздерінің (С. carpio aralensis) бассейндерінде; шығыста-Амур бассейнінде
(С. carpio haematopterus) және ары қарай Оңтүстіктен Бирмаға дейін
кездеседі. Қазіргі кезге дейін тоған шаруашылығының негізгі объектісі болып
саналады, және оның мәдениетті формасы (тұқы) кеңірек таралған [8].

2 Сурет Сазан балығының көрінісі

1.5.Арал сазаны балығының систематикасы

Тип Chordata – хордалылар
Тип тармағы Vertebrata, seu Craniota – омыртқалылар немесе басқаңқалылар
Бөлім Agnata, seu Entobranniata – жақсыздар немесе энтабранхиаттар
Бөлімтармағы Gnathostomata – жақтылар
Классүсті Pices –балықтар
Класс Osteichthyes – сүйекті балықтар
Класс тармағы Actinopterygii – сәулеқанатты балықтар
Teleostei – нағыз сүйекті балықтар
Отрядүсті Cyprinimorpha - циприноидтар
Отряд Cyprinifopmes - тұқытәрізділер
Отряд тармағы Cyprinoidei – тұқытектестер
Тұқымдас Cyprinidae – тұқылар
Туыс Cyprinus linne - сазан
Түр Сyprinus carpio aralensis Spitshakow - арал сазаны [9]

1.6.Таралуы

Қазақстан бойынша барлық суқоймаларда кездеседі десе болады, тек– Орал-
Каспий мен Омбы бассейндерінде жоқ, себебі, ол жерлерде европалық сазандар
түрі мекендейді. Бірақ арал сазанның табиғи ареалы Арал бассейнімен
шектелеп қоймай, теңіздер мен Амудария, Зеравшан, Сырдария, Сарысу өзендер
жүйесінде және Шудың дельталық көлдерінде (Қамшылы бас, Ақшатау, Телікөл
және т.б.), суқоймаларда (Шардара, Бөген және т.б.) және де Ыстық көлде де
кездеседі.
Басқа суқоймаларға арал сазаны жерсіндірілген, сонымен қатар,
республика бойынша жерсіндіру шаралары үшін оның алғашқы формасы ретінде Шу
өзенінің популяциясы алынды. Осылайша өткен ғасырдың соңына қарай, Шу
өзенінің сазанын Балхаш басейініне, ал осы жүз жылдықтың басында Талас
басейніне әкелініп жерсіндірілген. 30-шы жылдары Балхаштан Алакөлге,
Зайсанға, Ертіске; ал 40-шы жылдары Нұра басейніне жіберілген. Кейін осы
арал сазанын Тобыл, Ырғыз, Торғай суқоймаларына жерсіндірілді. Кейбір су
қоймаларға Алматы тоған шаруашылығынан алынған тұқы балықтары да
отырғызылған. Жерсіндірілген суқоймалардың барлығында да сазан табиғи
сіңіп, кәсіптік балық түріне айналды [10]

1.7.Биологиясы

Сазанның морфологиясына географиялық орны емес, экологиялық жағдайы
көбірек көрінеді. Сазандарда суқойманың әр түрлі жағдайларына байланысты
жай өсетін карликті формалар пайда болған. Ол денесінің формасымен сандық
белгілерінің өзгеруі әсерінен, сазанның түсі де мекен ерту ортасына
байланысты да әр түрлі болып келеді. Әр түрлі түстері кездеседі, Мысалы
қара- қоңыр түстен басының үсті қарашалау, арқасы мен бүйірі ашық қоңыр
және арқасы жасыл, қоңыр және ашық алтын түстес бүйірі болады: ал құрсағы
үнемі сары немесе ақшыл сары, арқа қанаты қаралау, жұп қанаты қызғылт
түстес болып келеді. Түгел қызыл түстес особьтары да кездеседі. Арал
сазанының популяциясында кездесетін түрінің көптеген кемшіліктері
кездеседі.
Арал теңізіндегі сазанда [11]. осындай кемшіліктерді, мысалы көзінің
және аналь қанатының жоқтығы; қанаттарының ұзаруы байқалған.
1949-1950ж А.И.Горюнова кемшіліктерді (популяцияның 2%), соның ішінде
омыртқалары қисайған балықтарды Ақкөл, Талас бассейнінде байқаған. Осындай
кем-тарлықтың нәтижесінде бүкіл пластиклық белгілері өзгеріп, кем-тар
балықтардың өсуінің тежелуі анықталды. Автордың ойы бойынша көлдегі газдың
режимнің бұзылу әсерінен болған, популяцияның өзін-өзі жаңарту арқылы
қалпына келуі тек 1954 ж. болды [12].
Арал сазанының ең үлкен өлшемдері табиғи ареалдары бар су қоймаларда
ғана ұзындығы 80 см, ал салмағы 16 кг кездеседі.

1.8.Көбеюі

Арал сазаны жыныстық жасқа өмірінің 3-7 (2+, 6+) жасында 3-4 жастық
массада жетіледі. Ареалдық оң жағында сол жағына қарағанда ертерек және
аталықтары аналықтарына қарағанда 1жыл ерте жетіледі. Аталықтар 4 жаста 30
см, аналықтары 5 жаста 34 см-ге жетеді.
Гидрологиялық және қоректік жағдайы дұрыс болмағандықтан карлик
жыныстық жасқа жеткендер бар. Олардың ұзындығы 15см және салмағы 70 кг.
[13] Талас өзенінен және Іле өзенінен байқаған. Арал сазаны полициклды
балықтарға жатады. Уылдырықты порциялап шашады [10]. (1940). Арал
теңізіндегі сазанның уылдырығының 2 типін бөледі; ірілері, диаметрі 1,06
мм; ұсақтары 0,62 мм.
Сазанның абсолютті индивидуальды өнімділігі өте кең ауқымды: Терс-
Ащыбұлақ суқоймасында 12,8 мың уылдырықтан, Бұқтырма суқоймасында 2534 мың
уылдырыққа дейін ауытқиды. Ал жалпы Аралдың өзінде және Сырдария су
қоймаларында өнімділігі жоғары болады. Ал керісінше, Талас, Шу, Сарысу
өзендерінде аз болады. Сонымен қатар, балықтың дене көлеміне де байланысты,
ұзындығы мен жасына байланысты өнімділігі өседі.
Шашуға дайын уылдырықтың түсі сары-жасыл, әр популяцияда- жасылдан
қызғылт сарыға дейін ауысып тұрады.
Аталық пен аналықтың қатынасы айқын ауытқиды, бірақ кіші генерацияда
аталықтар көп, ал ересектерінің –аналықтары көп болып келеді [13].
Өрістеу кезінде аталықпен аналық қатынасында аталықтар басым болады, ең
біріншісі болып өрістеу орнына келіп, соңына дейін өрістейді. Аталықтары
топ болып 1 аналықпен шығады. Көн жағдайда 2-4 есе аталықтар басым болады
екен. Л.А.Фетотованың Бұқтырма суқоймасын зерттеуді бойынша жыныстық
қатынас 1:10 ара қатынасында болады. Өрістеу уақыты сазандарда барлық
суқоймаларда ұзақ уақыт алады. Бұл климаттық факторларға байланысты
(әсіресе судың жылынуымен байланысты) оны уылдырығын порцялап шашумен
аяқталады.
Арал және Балқаш сияқты ірі суқоймаларда өрістеу уақыты географиялық
орнына байланысты. Аралдың оңтүстігінде солтүстігіне қарағанда 10-15 күн
ерте өрістейді [14]. Ал Балқаштың оңтүстігінде Шығысына қарағанда 10 күн
ерте өрістейді.
Уылдырық шашуы ауа райы мен өндірушілердің саны мен сатысына байланысты
көбінде 1 айға созылады. Бірақ массалық уылдырық шашу 5-8 күнге жетеді.
Сазандарда индивидуальды уылдырық шашу, қолайлы жағдайларда, оңтүстік (Іле
өзені) солтүстікте (Ертіс өзені) де 3-5 сағатта өтеді. Порция аралық
интервал Іле өзенінің дельтасында 10-12 күн Балқашта 20күн [15].
Өрістеу суқойманың негізгі бөлігінде қатты және жұмсақ су
өсімдіктерінде, 1,5-2м тереңдікте өтеді. Сазан – фитофилді түр
болғандықтан, өсімдіктерді уылдырықтарына субстрат ретінде қолданады.
Сазанның өрістеуі таңғы уақытта, жел жоқ жақсы ауа райында, сағат 10-11-ге
дейін өтеді. Өрістеушілер топ құрып 1 аналық 2-5 аталық болып өрістеген.
Осы уақытта судан секіріп шуылдайды. [15] айтуынша аналығы өсімдіктің
сабағына ұрылып, уылдырығын шашады, ал аталықтары аналықтардың бүйіріне
үйкеліп шәуетін шашады.
Ұрықтанған уылдырық өсімдікке бекініп, дами бастайды. [16]. Зайсан
көлінде 1м субстратта саны 47-1770 дана уылдырыққа дейін болатынын санаған.
Аралда дәл осы ауданда 1200-2000 уылдырық бар деді.
Арал сазанының инкубациялық периоды судың температурасына байланысты 3-
7 күнге созылады. Аралда 21-25ºС температурада 3 күн [11] Зайсанда да 20-
26°С температурада 3 күн дамиды.[16]. ал Бұқтырма суқоймасында 20-21°С
температурада 6-7 күнге дейін инкубациялық уақыты созылады. Көптеген
ғалымдардың айтуы бойынша сазанның шабағы тұзды суда 12‰ жақсы дамиды
деген.
Жалпы алғанда сазанның көбеюі Қазақстан бойынша мәз емес екені белгілі.
Интенсивті дамудағы гидроқұрлыстар, энерго-өнеркәсіптер еліміздің ең ірі
бассейндерінің (Арал, Балқаш, Зайсан) гидрологиялық режимін бұзып, басқа да
балықтардың әсіресе сазанның дамуына кері әсерін тигізеді.
Өзінің мүлдем тіршілік етуін тоқтатқан популяция ол - арал (теңіздік)
популяциясы. Қазіргі жағдайда осы сазанның қорын сақтап қалу үшін табиғи
ғана емес жасанды жолменде көбейтіп, сақтауға тырысуда.

1.9.Өсуі және жасы.

Арал сазанының өсу темпі қоршаған ортасына және суқоймалық қоректік
базасымен тығыз байланысты. Жыныстық жасқа жеткенге дейін ұзына бойы өседі,
ал кейін денесінің салмағының өсуі байқалады.
Сазандарда бойлай өсуі тікелей қорекпен байланысты, қорек неғұрлым көп
болса соғұрлым бойлай өсу де өзгермелі болады. Сазанның балық шаруашылық
сапасы мен бойлай өсуі 1958 жылғы интродукциядан кейін жақсарған.
1958 ж ауымды сазанның орташа дене ұзындығы 28см, ал орташа салмағы 558
г болса, 1963ж 19,4см, де 140г болды.[17]. 1962ж ауланған балықтың 100
дарасының салмағы 16,2 кг болды. Орташа ұзындық 19 см-де жыныстық жасқа
жеткендер 89% н көрсеткен, ал ауылымының негізгі бөлігін 4 жастықтар
құраған [17].
Бойлай өсулерді салыстыра келіп сазанның ең жақсы өсетін ортасы ол Арал
бассейнінің популяциясы, ол өте нашар Балқаш Іле бассейіндерінде өседі
екен. Осы өсулердің ауытқуларына қарап суқоймадағы қоректік базаны анықтаса
болады. Осылайша суқойманың қоректік базасын анықтайтын индикатор ретінде
пайдаланады.
Аталық пен аналықтың жастарында айырмашылық аса көп болмайды, [10]
Аралда аталықтардың ұзындығының тоқтауы өмірінің 3жасынан кейін басталады.
Ал Сырдария мен Іле өзенінде ересек аналықтар аталықтарынан 2-4см
үлкенірек.
Арал сазанының максимальды жасы Балқаш көліндегі балықтарда 19 жылды
құраса [15], Аралда 17 жас [10], 15 жас аралықтары Бөген , Шардара [18]
және Қапшағай суқоймаларында [19] байқалған. Ал басқа суқоймаларда 10 жасты
құрайды.

1.10.Қоректенуі мен қоңдылығы

Арал сазаны қорек талғамайтын балық, ол суқоймадағы қоректік базаға
қарай өзінің қорегін ауыстырып отырады. Соған қарамастан Қазақстандағы
суқоймалардағы Арал сазанының жануарлармен қоректенетінін, соның ішінде
насекомдардың личинкалары, әсіресе хирономидтер мен қоректенеді. Сонымен
қатар ішегіндегі қоректерге қарағанда зоопланктон және макрофит, өсімдіктер
мен жануарлардың детриті табылған.
Ең алғашқы шабақтар теқ қана зоопланктонмен қореқтенеді. Арал сазаны
теңіздегі бұтақмұртты және ескекаяқты шаяндар [10] Аралдың тұздалған
бөліктерінде, моллюскалардың личинкалары мен майдалары, хирономидтермен
қоректенеді [20].
Ересек балықтардың қорегіне келетін болсақ, олар балдырлармен, жоғарғы
сатыдағы өсімдіктердің фрагменттері мен дәндерімен, зоопланктонмен, ересек
насекомдармен, балықтармен және т.б. қоректенеді. Арал теңізінде сазандар,
интесивті қоректеніп жаз бойы теңіздің 10-12мм тереңдігінде мекендейді.
Қазан айында интенсивті қоректенуі күрт төмендеп кетті, бірақ қыста өрістеу
кезінде қоректенуін тоқтатқан жоқ. Қорегінің негізгі обьектілері -
моллюскалар, бақалшақты шаяндар, өсімдіктер, хирономидтердің личинкаларымен
көп мөлшерде маусым –шілде айында, ал су өсімдіктерімен –көктем мен күзде
қоректенген. Қореқтенуінің тәуліктік ритмикасы түнде-хирономидтердің, ал
күндіз бақалшақты шаяндардың ауысуымен көрсетіледі[10].
Шардара суқоймасында сазанның қоректік құрамы түрліше болып келеді:
бұтақмұртты, ескекаяқты шаяндар, мизидалар, коловраткалар, хирономидтердің
личинкасы, су кенелері, балдырлар және жоғарғы сатыдағы өсімдіктер,
өсімдіктермен жануарлардың детриті, кейбір кезеңдерде балықтар. Бұл жерде
де қорегінің құрамының мезгілдік мауысымы айтарлықтай көп емес.
Соңғы жылдары Балқаш көліндегі жайылым ауданының кішіриуі мен
тұздылығының жоғарлауы нәтижесінде балықтардың қоректік базасының
биомассасы төмендеді. Ол басқа балықтармен қорек үшін таласқа әкеледі.
Салдарынан сазанның өсу темпі нашарлайды. Сазанның қоңдылық коэффиценті
республикадағы суқоймалар бойынша, ең жоғарғы индивидуальды қоңдылықты
көрсеткіш Ақкөл көліндегі және Қапшағай суқоймасындағы шабақтарында болған.
Ал негізінен ең жоғарғы қоңдылық ересек сазандар арасында - Шардара, Бөген,
Қапшағай, Бұқтырма суқоймаларында және Балқаш пен Утебас көлінде болған.

1.11.Сандық көрсеткіші және кәсіптік маңызы

Сазан Қазақстан бойынша бекірелермен, албырттардан кейінгі орынды
алатын, шаруашылық маңызы жоғары балық (3 сурет ). Қоректі табиғи күйінде
қолданады. Қақталған күйінде жоғарғы орын алатын, спорттық балық
шаруашылығында қолданатын обьект болып табылады.
Сазанның культуралық формасы тұқы көп ғылымдар бойы тоған шарушылығы
үшін маңызды орын аладады.
1958 бен 1965 жылдар аралығында Қазақстан бойынша аулау саны 150мың т
құрады, ал оның жалпы құрамы 365мың т балықтың 41% н құрайды.
Арал сазаның негізгі су қоймасында совет уақытында ауылым саны 1932ж
3,5- 9,6 мың т дейін ауытқыған. Максимальды аулау соғыс кезінде болған ол
4,3 - 12,5мың т. Орташа жылдық өсімі 1932- 1941жж – 93 мың т құраса,
кейінгі жылдары 5,8 мың т азайған. 1952-1961 жж - 8,3 мың т жоғарылады.
1962 ж орташа жылдық аулауым екі есе азайды, 4,3 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.