Қазақстандағы екінші деңгейлі банктердің орны мен рөлі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ОРНЫ МЕН РӨЛІ
1.1 Қазақстандағы екінші деңгейлі банктердің пайда болуы, орны ... ... ... ... ..8
1.2 Коммерциялық банктердің ресурстарының қалыптасу көздерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Коммерциялық банктердегі жоспарлаудың талдаудың үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ДАМУЫНДАҒЫ ОРНЫ МЕН РӨЛІ.
2.1 Қазақстандағы банк қызметін мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.2 «Казкоммерцбанк» АҚ.ның даму перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... .45
2.3 «Казкоммерцбанк» коммерциялық банктің талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... .52
3. ҚР КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ ОРНЫ МЕН РӨЛІДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ.
3.1 Банк ісінің дамуындағы қазіргі заман беталыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
3.2 Банк тәжірибесіндегі факторлы талдау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...85
1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ОРНЫ МЕН РӨЛІ
1.1 Қазақстандағы екінші деңгейлі банктердің пайда болуы, орны ... ... ... ... ..8
1.2 Коммерциялық банктердің ресурстарының қалыптасу көздерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Коммерциялық банктердегі жоспарлаудың талдаудың үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ДАМУЫНДАҒЫ ОРНЫ МЕН РӨЛІ.
2.1 Қазақстандағы банк қызметін мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.2 «Казкоммерцбанк» АҚ.ның даму перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... .45
2.3 «Казкоммерцбанк» коммерциялық банктің талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... .52
3. ҚР КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ ОРНЫ МЕН РӨЛІДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ.
3.1 Банк ісінің дамуындағы қазіргі заман беталыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
3.2 Банк тәжірибесіндегі факторлы талдау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...85
Президент Нұрсұлтан Назарбаевтің жолдауында айтылғандай, 2009 жылы экономикаға шетелдік инвесторларға қарағанда отандық кәсіпкерлер көбірек инвестициялады. Бұл қазақстандық бизнестің өсуі мен ынталануының жақсы көрсеткіші. Қазақстандық кәсіпорындар капиталды қорландыру алғашқы кезеңін өтіп, нарықта бәсекелес күреске жан-жақты дайындалуда. Көптеген компаниялар байсалды түрде және ұзақ мерзімге білікті кеңесші, ғалымдар, менеджерлер мен маркетологтардың көмегімен республикамыздың қаржылық, өндірістік және аграрлық секторына ене бастады. Көптеген мекемелер, саяси және экономикалық тұрақсыздыққа қарамастан, ұзақмерзімді болашаққа (перспективаға) бизнестің жетілдіруін жоспарлап жатыр. Түрлі деңгейдегі талқылауларда орны мен рөлі, жоспарлаудың бизнес-жоспарды дайындаудың тәжірбиесі, дамудың жоспарлаудың ықпалдары және т.б. осы сияқты терминдері жиі қолдана бастады.
Жоспарлау маркетингтің белгіленген бір түрі ретінде жақында ғана қалыптасты. ХХ ғасырдың екінші жартысында маркетингтке көп назар аударыла бастады. Бизнесті басқару сұрақтарына деген қызығушылық әрдайым жоғары деңгейде. Біздің ойымызша, бұл, бизнесте маркетинг үлкен роль атқаратыны ғана байланысты емес, сонымен қатар маркетинг тәжірбиелік қызмет ретінде үнемі жетілуде, тіпті кейде өзінің мағынасынмен ертеректе тәжірбиеде және теориялық түсінікте дұрыс басқару үлгісі деп есептелетіндерге қарама-қайшы келетін түрге ие болады. Мұндай құбылыстар себебінің тамырлары маркетингтің бәсекелестердің алдында өз ұйымына артықшылықтармен қамтамасыздандыру міндетінде жатыр. Демек, бұл басқарушылар әрқашан басқарудың жаңа, біртума бағыттарын ізденуді білдіреді. Егер менеджерлер барлығын олардың бәсекелестеріндегідей істесе, өздерінің амалдарын жалпымен қабылданған ережелер мен стандарттар бойынша жасаса, онда олар фирманың қызметінде ешқандай біртумалыққа жетпейді. Яғни бәсекелестерді ешқашан оза алмайды.
Әрине, басқарудың бөлек компоненттері бар, оларға қатысты осы компоненттерді сипаттап қана қоймай, осы компоненттер шеңберінде басқаруды қалай жүзеге асыру қажеттілігін көрсететін қалыптасқан және тұрақты теорияның бар екенін айтуға болады. Бірақ, егер мәселе орны мен рөліжайлы болса, ең алдымен, бұл кәсіпорынның қатаң бәсекелестік күрес және осы бәсекелестік күрестің әрбір қатысушысы жеңу үшін барлық мүмкіндіктерді пайдаланатын жағдайында динамикалық өзгерістегі ортада өмір сүруіне мүмкіндік беретін шешімдерді табуға бағытталған, өзінің негізінде жоғары басшылықтың теориялық іс-әрекеттерінен тұратын маркетингтің құрамды бөлігі ретінде түсіну қажет.
Жоспарлау маркетингтің белгіленген бір түрі ретінде жақында ғана қалыптасты. ХХ ғасырдың екінші жартысында маркетингтке көп назар аударыла бастады. Бизнесті басқару сұрақтарына деген қызығушылық әрдайым жоғары деңгейде. Біздің ойымызша, бұл, бизнесте маркетинг үлкен роль атқаратыны ғана байланысты емес, сонымен қатар маркетинг тәжірбиелік қызмет ретінде үнемі жетілуде, тіпті кейде өзінің мағынасынмен ертеректе тәжірбиеде және теориялық түсінікте дұрыс басқару үлгісі деп есептелетіндерге қарама-қайшы келетін түрге ие болады. Мұндай құбылыстар себебінің тамырлары маркетингтің бәсекелестердің алдында өз ұйымына артықшылықтармен қамтамасыздандыру міндетінде жатыр. Демек, бұл басқарушылар әрқашан басқарудың жаңа, біртума бағыттарын ізденуді білдіреді. Егер менеджерлер барлығын олардың бәсекелестеріндегідей істесе, өздерінің амалдарын жалпымен қабылданған ережелер мен стандарттар бойынша жасаса, онда олар фирманың қызметінде ешқандай біртумалыққа жетпейді. Яғни бәсекелестерді ешқашан оза алмайды.
Әрине, басқарудың бөлек компоненттері бар, оларға қатысты осы компоненттерді сипаттап қана қоймай, осы компоненттер шеңберінде басқаруды қалай жүзеге асыру қажеттілігін көрсететін қалыптасқан және тұрақты теорияның бар екенін айтуға болады. Бірақ, егер мәселе орны мен рөліжайлы болса, ең алдымен, бұл кәсіпорынның қатаң бәсекелестік күрес және осы бәсекелестік күрестің әрбір қатысушысы жеңу үшін барлық мүмкіндіктерді пайдаланатын жағдайында динамикалық өзгерістегі ортада өмір сүруіне мүмкіндік беретін шешімдерді табуға бағытталған, өзінің негізінде жоғары басшылықтың теориялық іс-әрекеттерінен тұратын маркетингтің құрамды бөлігі ретінде түсіну қажет.
1.2010 жылғы Қазақстан Республикасы Президентінің халқына жолдауы.
2. «ҚР-дағы банктер және банктік қызметі туралы» 1995жылғы 31 тамызында N 2444 қабылданған ҚР Заңы.
3.Бюшген .Теория банковского учреждения. – М.,1991. – 227с.
4.Гапоненко А.Л.,Панкрухин А.П.Стратегическое управление:Учебник. – М.:Омега-Л,2008. – 472с.
5. Тулембаева А.Н. Банковский маркетинг.Завоевание рынка:Учебное пособие . – Алматы:Қазақ университеті,2010. - 420с.
6.Ефремов В.С. Стратегия бизнеса. – М.:Финпресс,1998. -138с.
7. Б.Карлоф. Деловая стратегия\пер.с англ. – М.: Экономика, 1991. – 239с.
8.Ауесбаева А.Т.Развитие стратегического управления в коммерческих банках РК. – Алматы:Қазақ университеті,2008. – 181с.
9.Сейітқасымов Ғ.С.Ақша,несие,банктер:Оқулық. – Алматы: «Экономика»,2009.- 416 бет.
10.Бор М.З.,Пятенко В.В.Стратегическое управление банковской деятельностью. – М.: «СТРИКС»,1995. – 159с.
11.Белоглазова Г.Н. Коммерческие банки в условиях формирования рынка. – СПб,1991. – 142с.
12.Калиева Г.Т. Коммерческие банки в Казахстане и проблемы обеспечения их устойчивости.Дис. ...д.э.н. – Алматы,2004.
13.Котлер Ф. Основы маркетинга Пер.с англ. – М.:прогресс,1990. – 736с.
14.Ансофф И.Стратегическое управление. – М.:Экономика, 1989. – 520с.
15.Мескон М.Х.,Альберт М., Хедоури Ф.Основы маркетинга. –М.:Дело,1993. – 702с.
16.Нысанбаев С.Н.,Тулембаева А.Н.Банки Казахстана и маркетинг. – Алматы,1998. – 79с.
17.Тосунян Г.Банковское дело и банковское законодательство в России:опыт,проблемы,перспективы. – М.:Дело ЛТД,1995. – 304с.
18:Шаяхметова К.О. Теоретические и практические аспекты развития банковской системы Республики Казахстан.\\Вестник КазНУ. -2008. - №1.
19.www.bankclub.ru
20.www.nurbank.kz
21.Годовой отчет за 2009год «Нурбанка».
22.Ковалев М.Современные тенденции в развитии банковского дела.\\Банки Казахстана.- 2009.-№5.
23.Рустам Али. «Нурбанк»намерен вдвое увеличить свою рыночную долю\\Деловая неделя .- 2009.- 2 декабря(№46)
24.Нигмат Рамазанов.Банки наращивают капитал\\Деловая неделя. – 2009. - №42(4 ноября). – 4стр.
25.Приоритетное развитие финансового сектора как основа экономического роста\\Департамент исследованиий и статистики Национального Банка РК\\мир финансов. – 2009. -.№7
26.Лисак Б.И., Ким А.Б.Об использовании методов факторного анализа в практике аналитических служб банков.\\Банки Казахстана. – 2010. - №2
27.Финансовый надзор о состоянии финансового рынка и финансовых организациий.\Банки Казахстана. – 2010. -№3.
2. «ҚР-дағы банктер және банктік қызметі туралы» 1995жылғы 31 тамызында N 2444 қабылданған ҚР Заңы.
3.Бюшген .Теория банковского учреждения. – М.,1991. – 227с.
4.Гапоненко А.Л.,Панкрухин А.П.Стратегическое управление:Учебник. – М.:Омега-Л,2008. – 472с.
5. Тулембаева А.Н. Банковский маркетинг.Завоевание рынка:Учебное пособие . – Алматы:Қазақ университеті,2010. - 420с.
6.Ефремов В.С. Стратегия бизнеса. – М.:Финпресс,1998. -138с.
7. Б.Карлоф. Деловая стратегия\пер.с англ. – М.: Экономика, 1991. – 239с.
8.Ауесбаева А.Т.Развитие стратегического управления в коммерческих банках РК. – Алматы:Қазақ университеті,2008. – 181с.
9.Сейітқасымов Ғ.С.Ақша,несие,банктер:Оқулық. – Алматы: «Экономика»,2009.- 416 бет.
10.Бор М.З.,Пятенко В.В.Стратегическое управление банковской деятельностью. – М.: «СТРИКС»,1995. – 159с.
11.Белоглазова Г.Н. Коммерческие банки в условиях формирования рынка. – СПб,1991. – 142с.
12.Калиева Г.Т. Коммерческие банки в Казахстане и проблемы обеспечения их устойчивости.Дис. ...д.э.н. – Алматы,2004.
13.Котлер Ф. Основы маркетинга Пер.с англ. – М.:прогресс,1990. – 736с.
14.Ансофф И.Стратегическое управление. – М.:Экономика, 1989. – 520с.
15.Мескон М.Х.,Альберт М., Хедоури Ф.Основы маркетинга. –М.:Дело,1993. – 702с.
16.Нысанбаев С.Н.,Тулембаева А.Н.Банки Казахстана и маркетинг. – Алматы,1998. – 79с.
17.Тосунян Г.Банковское дело и банковское законодательство в России:опыт,проблемы,перспективы. – М.:Дело ЛТД,1995. – 304с.
18:Шаяхметова К.О. Теоретические и практические аспекты развития банковской системы Республики Казахстан.\\Вестник КазНУ. -2008. - №1.
19.www.bankclub.ru
20.www.nurbank.kz
21.Годовой отчет за 2009год «Нурбанка».
22.Ковалев М.Современные тенденции в развитии банковского дела.\\Банки Казахстана.- 2009.-№5.
23.Рустам Али. «Нурбанк»намерен вдвое увеличить свою рыночную долю\\Деловая неделя .- 2009.- 2 декабря(№46)
24.Нигмат Рамазанов.Банки наращивают капитал\\Деловая неделя. – 2009. - №42(4 ноября). – 4стр.
25.Приоритетное развитие финансового сектора как основа экономического роста\\Департамент исследованиий и статистики Национального Банка РК\\мир финансов. – 2009. -.№7
26.Лисак Б.И., Ким А.Б.Об использовании методов факторного анализа в практике аналитических служб банков.\\Банки Казахстана. – 2010. - №2
27.Финансовый надзор о состоянии финансового рынка и финансовых организациий.\Банки Казахстана. – 2010. -№3.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ОРНЫ МЕН РӨЛІ
1.1 Қазақстандағы екінші деңгейлі банктердің пайда болуы,
орны ... ... ... ... ..8
1.2 Коммерциялық банктердің ресурстарының қалыптасу көздерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
3. Коммерциялық банктердегі жоспарлаудың талдаудың үлгілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ДАМУЫНДАҒЫ ОРНЫ
МЕН РӨЛІ.
1. Қазақстандағы банк қызметін мемлекеттік
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2. Казкоммерцбанк АҚ-ның даму перспективалары
... ... ... ... ... ... ... ... .45
3. Казкоммерцбанк коммерциялық банктің
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... .52
3. ҚР КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ ОРНЫ МЕН РӨЛІДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ.
3.1 Банк ісінің дамуындағы қазіргі заман
беталыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
3.2 Банк тәжірибесіндегі факторлы талдау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..82
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .85
Кіріспе
Президент Нұрсұлтан Назарбаевтің жолдауында айтылғандай, 2009 жылы
экономикаға шетелдік инвесторларға қарағанда отандық кәсіпкерлер көбірек
инвестициялады. Бұл қазақстандық бизнестің өсуі мен ынталануының жақсы
көрсеткіші. Қазақстандық кәсіпорындар капиталды қорландыру алғашқы кезеңін
өтіп, нарықта бәсекелес күреске жан-жақты дайындалуда. Көптеген компаниялар
байсалды түрде және ұзақ мерзімге білікті кеңесші, ғалымдар, менеджерлер
мен маркетологтардың көмегімен республикамыздың қаржылық, өндірістік және
аграрлық секторына ене бастады. Көптеген мекемелер, саяси және экономикалық
тұрақсыздыққа қарамастан, ұзақмерзімді болашаққа (перспективаға) бизнестің
жетілдіруін жоспарлап жатыр. Түрлі деңгейдегі талқылауларда орны мен рөлі,
жоспарлаудың бизнес-жоспарды дайындаудың тәжірбиесі, дамудың жоспарлаудың
ықпалдары және т.б. осы сияқты терминдері жиі қолдана бастады.
Жоспарлау маркетингтің белгіленген бір түрі ретінде жақында ғана
қалыптасты. ХХ ғасырдың екінші жартысында маркетингтке көп назар аударыла
бастады. Бизнесті басқару сұрақтарына деген қызығушылық әрдайым жоғары
деңгейде. Біздің ойымызша, бұл, бизнесте маркетинг үлкен роль атқаратыны
ғана байланысты емес, сонымен қатар маркетинг тәжірбиелік қызмет ретінде
үнемі жетілуде, тіпті кейде өзінің мағынасынмен ертеректе тәжірбиеде және
теориялық түсінікте дұрыс басқару үлгісі деп есептелетіндерге қарама-қайшы
келетін түрге ие болады. Мұндай құбылыстар себебінің тамырлары маркетингтің
бәсекелестердің алдында өз ұйымына артықшылықтармен қамтамасыздандыру
міндетінде жатыр. Демек, бұл басқарушылар әрқашан басқарудың жаңа, біртума
бағыттарын ізденуді білдіреді. Егер менеджерлер барлығын олардың
бәсекелестеріндегідей істесе, өздерінің амалдарын жалпымен қабылданған
ережелер мен стандарттар бойынша жасаса, онда олар фирманың қызметінде
ешқандай біртумалыққа жетпейді. Яғни бәсекелестерді ешқашан оза алмайды.
Әрине, басқарудың бөлек компоненттері бар, оларға қатысты осы
компоненттерді сипаттап қана қоймай, осы компоненттер шеңберінде басқаруды
қалай жүзеге асыру қажеттілігін көрсететін қалыптасқан және тұрақты
теорияның бар екенін айтуға болады. Бірақ, егер мәселе орны мен рөліжайлы
болса, ең алдымен, бұл кәсіпорынның қатаң бәсекелестік күрес және осы
бәсекелестік күрестің әрбір қатысушысы жеңу үшін барлық мүмкіндіктерді
пайдаланатын жағдайында динамикалық өзгерістегі ортада өмір сүруіне
мүмкіндік беретін шешімдерді табуға бағытталған, өзінің негізінде жоғары
басшылықтың теориялық іс-әрекеттерінен тұратын маркетингтің құрамды бөлігі
ретінде түсіну қажет.
Орны мен рөлідың ерекшелігі ондағы рутиналық процедуралардың аздығы мен
шығармашылықтың көптігінде, яғни өнердің ролі өте жоғары. Сондықтан, орны
мен рөлідың теориясы кәсіпорынды басқарудың жоспарлаудың міндеттерін сәтті
шешу тәжірибесін жалпылау негізінде және сәтті нәтижеге жетуге
көмектесетін жеке басқарушылық сызбалары мен мақұлдауларды ерекшелендіру
негізінде қалыптасады.
Әлемдік экономикада дамыған елдерде орны мен рөлідың дамуының
жетерліктей үлкен тәжірбиесінің барына қарамастан, оны қазақстандық
экономикасында пайдалану мүмкіндіктерін толық және егжей-тегжейлі зерттеу
қажет. Бұл біздің және басқа елдерде экономикалық субъектілердің қызмет
етуіндегі жағдайлардың айтарлықтай айырмашылықтармен байланысты.
Республиканың кәсіпорындарына орны мен рөліды енгізу мәселелері
қазақстандық ғалымдармен әлі толық зерттелмеген. Бұл көптеген себептерге
байланысты, солардың бірі оны пайдаланудың маңыздылығы мен актуалдығын
түсінбеу. Бұл, әсіресе, жоғары бәсекеге қабілеттілігі және қызмет ету
тиімділігі экономиканың басқа да салаларында экономикалық өсуді білдіретін
республикамыздың екінші деңгейлі банктердің қызметіне байланысты.
Бүгінгі күнде банк жүйесі экономкада жаңа экономикалық қатынастарды
ынталандырып және олардың қалыптасуына әсер ететін нарықтық өзгерістердің
негізгі факторларының бірі болып табылады. Қазақстандық банк жүйесінің
уақыттық санауындағы қысқа тарихына қарамастан, оның сапалық деңгейі мен
даму беталысы мәселелерді шешу жағдайларында оңтайлы болашағы мен әрі қарай
жетілу мүмкіндіктері жайлы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Себебі банк
жүйесі жаңа экономикалық қатынастардың қалыптасуы жағдайында ең сезімтал
буындарының бірі болып табылады. Қазақстаннның банк жүйесін қалыптастыру
кезінде қателер мен жаңылыстар жасалды, олар оның бүкіл даму үрдісіне теріс
әсерін тигізді. Ірі банктердің банкроттығы , көптеген банктердің төмен
қаржылық потенциалы, қайтарылмаған несиелер мәселесі және қысқа мерзімде
шешуді қажет ететін көптеген басқа да мәселелері. Мұнда
қазіргі кезде жоспарлаудың қағидалар мен технологияларға негізделген
басқару сапасы туралы сөз қозғау керек. Банк жүйесінің жалпы құрылымында
орны мен рөлідың орны мен ролін нақты анықтау қажет. Себебі, қазіргі
заманда нарықтық қатынастарға бағытталған іс-әрекеттер серіктес іскерлік
қатынастарды сәтті реттеудің визиттік карточкасы болып табылады.
Тақырыптың өңделгендік дәрежесі. Банктегі орны мен рөлідың теориясының
даму мәселелері И.Ансофф, С. Блэк, А.Шендел, В.Хаттен, Хью Дэвидсон,
Ф.Котлер, К.Пирс, Дж. Робертсон, Дж. Эванс, Б. Берман және т.б. шетел
ғалымдарының еңбектерінде қарастырылған. ТМД елдерінің ғалымдарымен
жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өту жағдайында орны мен рөлідың
қағидаларын қолдану мүмкіндіктері жайлы бірқатар зерттеулер жасалды. Бұл
салада Виханский О.С., Нарибаев К.Н., Нысанбаев С.Н., Джумамбаев С.К.,
Наумов А.И., Глухов В.В., Градов А.П. және тағы басқалардың ғылыми
еңбектері мәлім.
Жоғары тиімді орны мен рөлі, ірі корпорациямен басқару мәселелері,
олардың дамуының тұрақтылығын қамтамасыз ету және осыған тығыз байланысты
зерттеулер жасаған бірқатар ғалымдарды сөзсіз келтіруге болады.
Бірақ, орны мен рөлідамуының, әсіресе, республикамыздың коммерциялық
банктерінде, зерттеу мәселелері толығымен анығына жетіп зерттелмеген.
Көптеген авторлар шетелдік тәжірбені қолдану ұлттық экономиканың
ерекшеліктерімен үйлесу қажеттілігін бірнеше рет ескертеді. Бірақ, орны мен
рөлідың басқа елдер мен біздің елде қолданудың ерекшеліктері мен
айырмашылықтарын айтпайды. Кейбір авторлармен біздің банктерді батыстық
үлгіге бейімдеу әрекеттері жасалған. Даму стратегиясын таңдау, ұзақмерзімді
жоспарлаудың жоспарлау тұрғысынан коммерциялық банктерде орны мен рөліды
қолдану мүмкіндігі тіпті зерттелмеген деп те айтуға болады. Мұның бәрі
Қазақстан Республикасының қарқынды дамып жатқан банк жүйесіндегі орны мен
рөлідың мүмкіндіктері мен мәселелерін зерттеудің табандылықты қажеттілігіне
жағдай туғызады.
Қазақстан республикасының коммерциялық банктерінде орны мен рөлідың
дамуы мен оларды пайдаланудың нақты жолдарының теориялық шарттарын анықтау
осы жұмыстың мақсаты болып табылады.
Бұл мақсаттарға жету келесі міндеттерді шешуді талап етеді:
• әлемдік банк жүйесінің дамуының негізгі беталыстарын зерттеу және
анықтау, осымен сәйкес отандық нарықтағы банк қызметтерінің даму
стратегиясын анықтау;
• Қазақстан республикасының жетекші коммерциялық банктерінің орны мен
рөлідың дамуын талдау;
• отандық банк жүйесінде орны мен рөліды пайдалану мүмкіндіктері мен
шарттарын талдау;
• экономиканың маңызды субъектісі ретінде жоспарлаудың беталысындағы
банк мекемелерінің пайда болу және қызмет етуінің теориялық негіздерін
зерттеу;
• өндірістік кәсіпорындармен тығыз байланыстағы екінші деңгейлі
банктердің дамуы үшін орны мен рөліды пайдалану мүмкіндіктерін
зерттеу;
• Қазақстан республикасының коммерциялық банктерінде орны мен рөлідың
әрі қарай дамуы жөніндегі тәжірбиелік ұсыныстарды дайындау;
• Отандық коммерциялық банктерінің мен ондағы орны мен рөлідың болашақ
даму мүмкіндіктерін зерттеу.
Дипломдық жұмыстың пәні Қазақстан Республикасының
коммерциялық банктерінде бәсекелестік ортада тұрақты жұмыс істеуінің
маңызды құралы ретіндегі орны мен рөлі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың нысаны Қазақстан Республикасының экономикасында
қазіргі замандағы өзгерістердің ең белсенді қатысушылары ретінде
республиканың коммерциялық банктері жатады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізін жасауға
экономикалық теорияның классиктері мен қазіргі замандағы шетелдік және
отандық экономисттерінің ғылыми зерттеулері қызмет етті.
ҚР банктері және банк қызметі туралы 1995жылғы 31 тамызында N 2444
қабылданған ҚР Заңы,ҚР статистика жөніндегі Агенттігінің есептік және
ақпараттық мағлұматтары, халықаралық ұйымдардың мағлұматтары, газет,
журнал статьялары зерттеудің ақпараттық базасын құрады.
1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ОРНЫ МЕН РӨЛІ
1.1. Қазақстандағы екінші деңгейлі банктердің пайда болуы, орны.
Бірқатар ғалымдардың пікірінше, алғашқы банктер капитализм
дамуның мануфактуралық сатысында – XIV және XV ғасырларда Италияда несие
қатынастарының кең ауқымды дамуымен байланысты пайда болған. Кейбір
ғалымдар банктердің бұдан да ертерек – феодализм кезеңінде төлем делдалдары
ретінде пайда болды деп есептейді.
Банк сөзі үстел мағынасын беретін италияндық banko сөзінен
шыққан. Банко – үстелдер тауарлардың сауда-саттығы қызу жүретін алаңдарға
қойылатын. Сауда-саттық мемлекеттерде, қалаларда және жекелеген қалаларда
шақа соғылатын әр түрлі монеталармен жүзеге асырылды. Бұл жағдайда көптеген
монетаның әр түрлі айналысынан хабары бар, айырбас бағамы бойынша кеңестер
беріп, бағалай алатын арнайы мамандар қажет болатын. Бұл айырбастаушы
мамандар әдетте өз үстелдерімен нарықта отырады. Х ғасырда Италия әлемдік
сауданың орталығына айналды, сол себепті де өздерінің ерекше бонк-үстелдері
бар айырбастаушы банкирлер әйгілі болады, әрі олар Ежелгі Грецияда, Ежелгі
Вавилонда және басқа да елдерде кеңінен тарайды.
Әр түрлі монеталарды бір-бірімен үзбей айырбастау үшін олардың
қоры болуы керек. Осылайща, бұл айырбастаушы үстелдер айырбастаушы-үйге
айналады. Бұл үйде құны әр түрлі монеталардың айырбасталуы жүзеге асырылды.
Алайда ақшаның табиғатын валюталрды айырбастау бойынша
операцилармен қатар қою банктердің шығу тегін қате ұқтыруға әкеп соқтырады.
Бұл өз кезегінде банктерді ақщаның әлемдік ақша қызметін орындай бастағанда
ғана пайда болған тәрізді етіп көрсетеді. Әрі бұдан да ертерек – ақшаның
ішкі нарықтағы айналыста жүрген кезеңде банктерді мүлдем болмаған етіп
көрсетеді.
Ғалымдардың пікірінше, біздің эрамызға дейінгі VI ғасырларда
Ежелгі Вавилонда салым ақшаларды қабылдау және осы ақша бойынша пайыз төлеу
тәжірибеде кездескен. Мұндай валюталық және несиелік операциялар б.э.д IV
ғасырда Грецияда да тәжірибеде кездескен.
Тарихшылардың пікірі бойынша, бұл операциялар жеке тұлғалармен
де, шіркеу мекемелерімен де жүргізілген. Храм ақша мен құндылықтарды
сақтаудың сенімді орнына айналды, өйткені ол мемлекет тарапынан да , қауым
тарапынан да үлкен сенімге ие болған еді. Храмдар тауарлық ақщаны сақтау
секілді ақшалай операцияны ұдайы жүргізіп отырды. Ал бұл салмақ өлшемінде
жүзеге асырылатын есептік және есеп айырысу сияқты қосымша операцияларды
қажет етті. Олар мынадай сапаларға ие болуы керек: бөлінетіндей және
сақталатындай бір текті болуы тиіс. Мұндай сипаттарға металдар, әсіресе
алтын мен күміс ие болды.
Храмдар негізгі ақшалай операциялармен қатар қарыз (ссуда)
берумен де айналысты. Оны заң нормаларын қатаң сақтай отырып ресімдеді әрі
берілген қарыз үшін пайыз өндірп алды.
Сол уақытта-ақ адамдар көп мөлшерде жинақталған ақщаның
айналысқа түспесе пайда әкелмейтінін ұқты. Сондықтан да ақшаны уақытша
пайдалануға беріп, одан пайыз алудың немесе сауда және қолөнер кәсіпорнын
ашудың тиімді болатынын да ұқты.
Міне, осы уақытта несиені жоғары пайызбен беретін өсімқорлық
пайда болды, ссуданың негізіне тараптардың несие беруші қоятын өктем
шартымен жасасқан жеке келісімі жатады. Сауда үйі түрінде жеке несие
берушілердің пайда болуымен бірге бір мезгілде мемлекеттік сауда-саттық
агаенттіктері де әрекет етеді. Ежелгі шығыста олар тамкаралар деп аталған.
Олар металл құймалары түріндегі ақщаны сатумен және сатып алумен айналысты,
басқа металдармен сауда-асттық жүргізді.
Храмдар, өсімқорлар, сауда үйлері және сауда-саттық
агенттіктері жүзеге асырған барлық ақша операциялары банктердің
қалыптасуыны себепші болды. Банк – бұл аса ірі несие кәсіпорны. Осыған
қарай жоғарыда аталған несие берушілерді банк деп ұғуға болмайды. Олар банк
деп аталуы үшін несие істерінің даму деңгейі жоғары болуы керек әрі несие
берушінің өз клиенттеріне қызмет көрсету бойынша орындайтын операциялардың
жиынтығы толық болуы қажет. Несие операциялары қалай жүйеге айналады, солай
өсімқорлық та тлқтайды, өйткені несие берушілердің арасында бәсекелестік
пайда болады, өсімқор өз ссудасы үшін жоғары пайыз белгілей алмайды, егер
жоғары пайыз белгілесе, қарыз алушы одан бас тартады. Несие мәмілелерін
орындаумен қатар несие беруші өз клиенттерінің өкімі бойынша есеп айырысу
және басқа да операцияларды жүргізеді. Банк – несие, ақша, есеп айырысу
операциларын бір орталыққа шоғырландыратын ақша шаруашылығының даму
деңгейі. Мұндай мекемелер Солтүстік Италияда ХVII ғасырда пайда болды.
1619 жылы Венеция қаласындағы қоғамдық серіктестік жиробанк
(латынша giro - айналым) деп аталды. Металдық монеталар төлемі мен оны
қағаз серіктестіктеріне ауыстыру олардың айналысатын негізгі операциялары
болды. Еуропа мемлекет құрған экономикалық қызметке, банктердің пайда
болуына тән ақщалай операциялардың тұрақты ену орталығына айналды. Банк
ісінің шынайы мәні мемлекеттер арасындағы сауда-саттық байланыстың даму
процесінде айқындалды. Банк ісін жүргізудің италиндық тәжірибесі өзіндік
банктерді құрудың тек ынталандырушы факторы ғана болды.
Амстердамда айырбастаушы банк құрылды, содан соң ол депозиттік
банкке және жиро банкке, ақыр аяғында ссуда банкісіне айналды. Германияда
италияндық сауда үйлерінің филиалдары негізінде неміс сауда үйі құрылып,
одан алғашқы неміс банктері, ал Францияда фрацуз банктері пайда болды және
т.б. XVII ғасырдың ішінде банктер Еуропаның бүкіл мемлекеттерінде пайда
болып үлгерді.
Ежелгі банктердің несие операциялларымен қатар трасферит деп аталатын
операцияның көмегімен есеп айырысуда біртіндеп дамыды, яғни ақшалай
қаражатты бір кестеден екіншісіне ауыстыру кезінен қолданылады бастады.
Банктер клиенттермен өзара және клиенттер арасында келісімшарттар бекітіп,
сауда мәмілесінде делдал ретінде алға шықты. Есеп айырысуды қамтамасыз ету
үшін ежелгі ақшамен тең дәрежеде айналыста жүретін банк билеттерін шығарды.
Осылайша, несие ақша және есеп айырысу операциялары бір орталыққа
шоғырлана бастады. Ақша шаруашылығының бұл даму кезеңінде банк секілді аса
ірі несие мекемелері пайда бастады.
18 ғасырдың 40 жылдарынан бастап, банктердегі эмиссиялық операциялар
Англияда да жүзеге асатын болды және 19 ғасырдың басында оған елдің
эмиссиялық банкісі деген атақ берілді. Оның банкноттары төлемнің әмбебап,
заңды құралына айналды.
1846 жылы Германияда жергілікті 33 эмиссиялық банктерді біріктірген
елдің орталық банкісі ретінде Пруссиялық банк құрылды.
Ресейде банкісі мемлекеттік тұрғыдан дамыды. АЛ жекеше эмиссиялық
банктер болған жоқ, тек 19 ғасырдың соңында ғана орталық эмиссиялық банк
ретінде мемлекеттік банк пайда болды.
19 ғасырдағы 90 жылдардың басына дейін Қазақстанның банктері болған
емес. Бұл турасында екінші тарауда айтылады.
Қорыта айтқанда, адамзат бар жерде қатынас бар, қатынас бар
жерде экономикалық өмір бар, ал осы орайда банктердің пайда болуы заңды .
Ақша қатынастары тығыз жүретін экономикада банктердің алатын орны аса зор.
Мынау әлем банктердің тікелей және жанама ықпалында болып отыр, өйткені
заман – екпінді қаржылық заман. Сонау тарихи пайда болған кезеңінен бастап,
банктер қажеттілігі шексіз адамдардың экономикалық өмірінде бас рөлдердің
бірін алған, алып отыр және ала бермек. Банк жүйесі несие жүйесінің негізгі
буыны, нарықтық экономиканың маңызды құрамдық бөлігі болып табылады. Ол
несие және қаржы операцияларының негізгі массасын шоғырландырады.
Банк жүйесі құрамдық бөлік ретінде үлкен жүйе – елдің несие жүиесіне
кіреді. Ал, несие жүйесі елдің экономикалық жүйесіне кіреді. Сол себепті де
банктың қызметі мен дамуын қоғамның ұдайы өндіріс процесімен тығыз
байланыстырып қару қажет. Банктер мен банк жүйесі өзінің нақты қызметінде
бюджеттік-салықтық және басқа да жүйелермен өзара тығыз әрекеттесіп,
экономикалық өмірді басқару мен реттеудің жалпы тетігімен шектеліп,
сабақтасады.
Банк жүйесінің басқа жүйелерден айрықшаланатын белгілері:
1. Банк жйесінің элементтері жоғарыда айтып кеткеніміздей, алғы шебін
Орталық банк құрайтын нақты бірлікке бағына отырып өзара әрекеттеседі. Онда
кездейсоқ элементтер болмайды.
2. Банк жүйесі өзінің құрамдық элементтерімен, олардың өзара әрекетімен
анықталатын өзіндік еркшелікке ие. Онда елдің Орталық банкі белгілеген
қосымша міндеттерді, ережені орындайтын өзіне ғана тән тетік жұмыс істейді.
3. Банк жүйесі элементтерді өзара алмастыруға қабілетті. Оны біртұтас
ретінде және бір бүтінге бағынатын әр түрлі бөліктер ретінде көрсетуге
болады. Бұл оның жекелеген бөліктерінің қажет болған жағдайда бір-бірін
алмастыра алатындай етіп байланысқанын білдіреді.
4. Банк жүйесі динамикалық жүйе болып табылады. Олұдайы даму, қозғалыс
үстінде болады. Ол жаңа элементтермен, жаңа байланыстармен толығуы мүмкін.
Жаңа несие түрлері мен қаржы институттары пайда болады.
5. Банк жүйесі жабық тұрпаттағы жүйе ретінде де алға шығады. Олардың тек
өздеріне ғана тән, осы жүйеге ғана арналған өз тәртібі, ережесі, нұсқауы
бар және банктың өз құпиялары болады.
Алайда, оны толық мағынасында жабық деуге де болмайды, өйткені ол
сыртқы ортамен, басқа жүйелермен өзара әрекеттеседі.
6. Банк жүйесі өзін-өзі реттенйтін, өзін-өзі ұйымдастыратын жүйенің
сипатына ие. Тұтастай алғанда жүйе өзінің әрекет ету саясатын экономикалық,
әлеуметтік, саяси ахуалдарға қарай өзгертіп отырады. Экономикалық дағдарыс
орын алса оған өзінше саясат ұстанады, экономиканың тұрақты даму жағдайында
басқа саясатты жүргізеді.
7. Банк жүйесі – басқарылатын жүйе. Ол арнайы банк заңдарымен әрекет етеді
әрі реттеледі және орталық атқару немесе өкілетті органдарға бағынады.
Банк мәні оның құрылымымен тығыз байланысты болады. Банкке өзіндік
ерекшелігі бар кәсіпорын ретінде мүмкіндік беретін құрылғыны оның құрылымы
ретінде ұғуға болады. Бұл мағынада банк құрылғысы 4 міндетті блокты
қамтиды. Банк бұл блоктарсыз банк ретінде болмайды әрі дамымайды:
- банк капиталы сауда және өнеркәсіп капиталынан босаған өзіндік
еркшелігі бар капитал ретінде, сондай-ақ қарыз формасында
артықшылыққа ие капитал ретінде болады әрі ұдайы қозғалыста болады;
- өз өнімінің сипатымен басқа кәсіпорындар мен институтардың
қызметінен айрықшаланатын банк қызметі;
- банк ісі мен банкты басқару саласында өзіндік ерекшелігі бар
жұмыспен айналысатын адамдардың айрықша тобы;
- банк техникасын, үй ғимаратын, байланыс және коммуникация құралын,
құрылғыларын, ішкі және сыртқы ақпаратын, өндірістік материалдардың
белгілі бір түрлерін қамтитын өндірістік блогы.
Банктың өзіндік ерекшелігіне, оның негіздеріне және банк құрылымына
жүргізілген талдаудың негізінде оны қолма-қол ақша формасындағы жеке қолма-
қол ақша формасындағы және қолма-қол ақшасыз формадағы төлем айналымын
реттуді жүзеге асыратын кәсіпорын немесе ақша-несие институты ретінде
анықтауға болады.
Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні бар дегендей, банктың басқару
құрылымы күрделі құрылым. Бұл құрылымға елдің қаржылық жағдайының тірегі
болып табылатын Орталық банкпен қатар, елдің коммерциялық банктері кіреді.
Бұл екі деңгейдегі банктер арасында үнемі өзара байланыстар болып, дамып
отырады және олар өздеріне тән қызметтер мен операцияларды жүзеге асырады.
Ол жөнінде келесі бөлімшеде кеңінен қарастырамыз.
1.2 Коммерциялық банктердің ресурстарының қалыптасу көздерін талдау
Коммерциялық банктер бір жағынан, шаруашылық
субъектілердің уақытша бос ақшалай қаражаттарын тартатын болса, екінші
жағынан, бұл қаражаттар есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әр түрлі
қажеттерін қанағаттандыратын арнайы мекеме. Коммерциялық банктің пассивтік
операциялық негізінде оның қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті банк
ресурстары жинақталады.
“Банк ресурстары” термині “несиелік ресурсы” қарағанда кең ұғымды
білдіреді. Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты басқа да
активтік немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін
пайдаланылады.
Демек, коммерциялық банктер ерекше бір кәсіпорын ретінде делдалдық
қызметке байланысты, банктік ресурстар нарығында ақшалай ресурстарды сатып
ала отырып, оны қажет ететін кәсіпорынға, ұйымға және халыққа сатып
отырады.
Банк ресурстары - бұл банктің пассивтік операциялары негізінде
қалыптасқан және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін
қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын
банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Нарықтық қатынастарға өту барысында банктік ресурстарының құрылымында
біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар қатарына, біріншіден,
коммерциялық банктің акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сияқты
қосымша қорлары кіреді. Тартылған қаражаттардың жаңа түріне: Ұлттық банктен
және басқа да несиелік мекемелерден алатын несиелер, басқа банктердің,
корреспонденттік шоттағы, депозиттік шоттардағы қаражаттары, облигацияларды
сатудан түскен қаражаттар, лизингтік операцияларды жүзеге асырғаны үшін
алынған тауарлы-материалды құндылықтар жатады.
Коммерциялық банктердің ресурстарының құрылымы олардың мамандануы,
әмбебаптығы және қызметінің ерекшеліктеріне қарай ерекшеленеді.
Банк ресурстарының құрылымына мыналар жатады:
1) Банктің меншікті капиталы.
2) Банктің заемдық және тартылған қаражаттары.
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған
қаражаттарға қарағанда өте төмен болғандықтан барлық қаражаттарға деген
қажеттілігінің 10%-ға жуық бөлігі өтелсе, ал қалған бөлігі тартылған
қаражаттардың үлесіне тиеді. [3;69б.]
2010 жылдың 1 қаңтарына берілген мәліметтер бойынша Қазақстандық екінші
деңгейдегі банктердің пассивтері, олардың құрылымы мен шамасына қарай 25-
кестеде топтастырылған.
2 Кесте Қазақстандық екінші деңгейдегі банктердің пассивтернің құрылымы
мен шамасына топтастырылуы.
млн. теңге
Банктердің аттары МіндеттемелеріМеншікті Барлық
капиталы пассивтері
1. Қазкоммерцбанкі АҚ 383 359 151 39 265 133 422 624 284
2. ТуранӘлем банкі АҚ 340 308 170 29 670 510 369 978 680
3. Қазақстан Халық Жинақ банкі 232 454 217 21 100 904 253 555 121
АҚ
4. Алматы сауда қаржы банкі АҚ 86 669 542 9 083 160 95 752 702
5. БанкЦентркредит АҚ 75 177 638 7 561 962 82 739 600
6. Нұрбанк АҚ 51 287 682 7 123 368 58 411 050
7. Каспийский Банкі АҚ 48 772 598 6 161 812 54 934 410
8. Альянс Банкі АҚ 46 589 193 4 085 889 50 675 082
9. Еуразия банкі АҚ 41 954 490 8 461 110 50 415 600
10. Ситибанк Казахстан АҚ 28 864 535 6 303 720 35 168 255
11. Валют-Транзит банкі АҚ 26 132 978 5 429 518 31 562 496
12. АБН АМРО Казахстан банкі АҚ 25 511 314 5 146 055 30 657 369
13. Темірбанк АҚ 24 249 481 4 413 033 28 662 514
14. HSBC Казахстан банкі ЕБ 17 494 355 2 779 504 20 273 859
15. ТЕХАКАBANK 10 986 409 1 507 108 12 493 517
16. Цеснабанкі АҚ 10 812 320 1 428 783 12 241 103
17. Альфа-банк ЕБ 7 424 480 2 280 476 9 704 956
18. Қазақстандағы Кытай банк ЕБ 4 185 336 2 450 711 6 636 047
АҚ
19. Демір Қазақстан банкі АҚ 2 815 026 1 198 976 4 014 002
20. Нефтебанк АҚ 2 622 019 913 606 3 535 625
21. Алма-Ата МБ АҚ 2 009 297 978 905 2 988 202
22. Данабанк АҚ 1 231 666 1 064 945 2 296 611
23. ТПБК АҚ 929 517 1 290 089 2 219 606
24.Лариба-Банкі ББ АҚ 913 270 1 327 307 2 240 577
25. КЗИ банкі АҚ 886 873 2 213 684 3 100 557
26. ТАИБ Казахстан банкі ЕБ АҚ 706 996 1 193 421 1 900 417
27. Қазақстан индустриалды банкі647 980 1 119 484 1 767 464
АҚ
28. Сенімбанкі АҚ 144 537 1 055 273 1 203 310
29. КИБ АҚ 126 340 1 076 970 1 203 310
30. Заман-банкі АҚ 98 316 1 034 446 1 132 762
31. Алаш-банкі АҚ 83 625 1 101 709 1 185 334
32. Пакістан ұлттық банкі ЕБ АҚ 46 656 1 113 635 1 160 291
33. Қазақстан Тұрғынүйжинақ 15 638 1 508 473 1 524 111
банкі АҚ
Ескерту: Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын қадағалау және реттеу жөніндегі
ҚР агентігінің есептік материалдарынан
Кестеден көріп отырғанымыздай, банктердің пассивтерінің өсуіне
міндеттемелердің артуы, соның ішінде депозитік базаның өсуі ықпал етуде.
2007 жыл бойына екінші деңгейдегі банктердің міндеттемелерінің сомасы 480,9
млрд. теңге немесе 47,6( өскен.[4] Депозиттердің құрылымында салымдарды
кепілдендіру жүйесіне мүше-банктерде орналасқан жеке тұлғалардың салымдары
341,5 млрд. теңгені құрады немесе бұл көрсеткіш 2007 жылдың 1 қаңтарымен
салыстырғанда 42,4( жоғары. 2008 жылдың 1 қаңтарына екінші деңгейдегі
банктердің жиынтық меншікті капиталының мөлшері 44,9( өсіп, 233,6 млрд
теңгені құрады.[4]
Коммерциялық банктердің меншікті капиталының ролі мен шамасы, басқа
қызметпен айналысатын кәсіпорындар және ұйымдарға қарағанда өзіндік
ерекшеліктерге ие.
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде
маңызды. Банктің бастапқы құрылуы барысында меншікті капитал көмегімен
банк қызметіне байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал-жабдық,
жалақыға жұмсалатын және т.б. шығындар жабылады. Себебі, меншікті
капиталсыз банктің қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті капитал
есебінен банкте қажетті резервтер құрылды. Сонымен қатар, банктің меншікті
капиталы ұзақ мерзімді активтерге жұмсалымдардың басты көзі.
Меншікті және тартылған коммерциялық банк ресурстары Ұлттық банкте
ашылатын корреспонденттік шотта көрсетіледі. Бұл активтік шот, сондықтан да
дебеті бойынша ресурстар, ал кредиті бойынша несиелік жұмсалымдар беріледі.
Демек, дебеттік қалдықтың шамасы банктің бос резервінің мөлшерін көрсетеді.
Банктің бос резервінің мөлшері активтік операцияларға жұмсалмаған оның
ресурстарының шамасын білдіреді. Осы бос резервтер сомасы қаншалықты жоғары
болса, банктің тұрақтылығы соғұрлым жоғары, бірақ пайдасы төмен болады.
Керісінше, егер бос жатқан қаражаттарының шамасы аз болса, онда тұрақтылығы
төмен, пайдасы жоғары келеді. Сондықтан да, әрбір коммерциялық банк өзінің
корреспонденттік шоттағы қалдығын үнемі ықшамдауға ұмтылады.
Банктің меншікті капиталы - банктің қаржылық тұрақтылығын,
коммерциялық және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін құрылған банктің
әр түрлі қорлары мен сол сияқты ағымдағы қызметінің нәтижесіне байланысты
және өткен жылдардағы бөлінбеген пайдасы.
Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі, оларға әсер
ететін әр түрлі факторларға, атап айтсақ, активтер сапасына, меншікті
пайданың пайдаланылуына, капиталдың бағасын нығайту мақсатына және банк
саясатына байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.[3;71б.]
Сонымен, қазіргі коммерциялық банктердің меншікті капиталы мынадай
баптар құрайды:
• жарғылық капитал;
• резервтік капитал;
• қосымша капиталдар;
• банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында құрылған
қорлар (резервтер);
• бөлінбеген банк пайдасы.
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде
құрылуын және өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық
капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банктердің пруденциялық
нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның
құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайлары сомасынан тұрады.
Қазақстанда екінші деңгейлі банктер төмендегідей екі ұйымдық формаларда
құрыла алады:
• акционерлік банк формасында;
• пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік формасында;
Пай қосу арқылы құрылған банктің жарғылық капиталы құрылтайшылық
құжатта мөлшері анықталған пайшыларының жарнасынан құралып, олар қосқан
жарналары көлемінде жауапты болып саналады. Мұндай банктердің жарғылық
капиталын ұлғайту, тек қана пай қосушылардың қосымша қосқан жарналары және
пай қосушылардың санының өсуі есебінен жүзеге асырылады. Алайда,
акционерлік банктер өздерінің жарғылық капиталын ұлғайту үшін қосымша
акцияларын эмиссиялайды, сол сияқты бұрынғы шығарылған акцияларының бағасын
өсіреді.
Меншікті капиталдың құрамдас бөлігі - акционерлік капитал. Бағалы қағаз
(акция) шығару есебінен құрылған банктің жарғылық капиталын банктің
акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал көлемі акцияны
ұстаушылар – акционерлер қосқан жарналардан құралады. Акционерлік банктің
акциясы - банктің жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландыратын және
дивиденд алуға және банкті басқару ісіне араласуға құқық беретін бағалы
қағаз.[3;72б.]
Акционерлік капиталдың құрылымы әр банктерде әр түрлі келеді.
Акционерлік капитал келесідей түрлерге бөлінеді:
а) меншікті акционерлік капитал, яғни бұл жай және артықшылығы бар
акцияларды сатудан түскен қаражаттардан, үнемделген капитал және бөлінбеген
пайдадан тұрады;
б) банктік резервтер, яғни алдағы уақыттағы әр түрлі шығындарды жабуға,
дивиденттер төлеуге, қайтарылмаған қарыздың орнын жабуға арналады;
в) банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі (ұзақ мерзімді вексельдері,
облигациялары).
Жалпы, банктің акционерлік капиталының құралуы төмендегідей кезеңдерден
тұрады:
1. бағалы қағаздардың проспект эмиссиясын дайындау және оны сараптамадан
өткізу;
2. бағалы қағаздарды эмиссиялауды тіркеу;
3. эмитент-банктің бағалы қағаздарын тіркеу;
4. шығарылатын және орналастырылатын бағалы қағаздардың нәтижелерін тіркеу.
Акционерлік банктер акцияларды төмендегідей жағдайларда шығарылады:
- банкті акционерлік формада құру;
- банктің жарғылық қорын ұлғайту үшін қосымша акциялар шығару.
Банктің меншікті қаражатының түріне резервтік қор жатады.
Резервтік қор – банк қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын жабу
мақсатында құрылған қаражат қоры.
Сондай-ақ, резервтік қор банктің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді.
Резервтік қордың шамасы заңды түрде жарғылық капиталға белгілі бір пайыз
мөлшерінде, айталық, 25% мөлшерінде құрылатын болса, оның мөлшері жарғылық
қормен теңескен жағдайда жарғылық капиталға толығымен аударылады. Резервтік
қордың құралуының негізгі көзіне банк пайдасы жатады. Кейде, банкте пайда
болмаған жағдайда резервтік қор есебінен банктің артықшылығы бар акциялары
бойынша пайыздар төленеді.
Қосымша капиталдар - негізгі құралдардың тозуына байланысты аударылған
аударымдар есебінен және белгілі мақсатқа бағытталатын пайданы бөлу
нәтижесінде құрылатын қаражаттар.
Арнайы қорлар - негізгі қорларды қайта бағалау негізінде, валюталық
қаражаттарды қайта бағалау қоры, яғни ұлттық валюта мен шетел валюталары
арасындағы айырма нәтижесінде құрылады. Валюталық қаражаттарды қайта
бағалау қоры шетел валютасында жарғылық капиталды қалыптастыру барысында
маңызды.
Келесі қорға жекелеген банктік операциялар бойынша тәуекелді төмендету
мақсатында құрылатын арнайы резервтер жатады. Мұндай резервтерге: несиелік
тәуекелді жабуға және бағалы қағаздардың құнсыздануына байланысты құрылған
резервтер жатады.
Бөлінбеген пайда – акциялар бойынша дивидентті төлегеннен кейін және
резервтік қорға аударғаннан қалған пайданың бөлігін білдіреді.
Банктің меншікті капиталын ұлғайту жолдарына мыналар жатады:
- банк пайдасы;
- акциялар шығару;
- құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру;
облигациялар шығару жатады. [3;74б.]
-
Банк капиталы банктің дербестігін қамтамасыз ете отырып, оның қаржылық
тұрақтылығына кепіл болады және банктің басынан кешетін әр алуан
тәуекелдердің зардаптарын ретке келтіретін басты көз болып табылады.
Банктің меншікті капиталының жеткіліктілігі ұзақ уақыт бойы ғылыми-
зерттеу затына және банктер мен оны реттеуші ұйымдар арасындағы
пікірталасқа айналып келеді.
Банктер өздерінің активтерін арттыру үшін капиталдың төменгі мөлшерде
болғанын қалайды. Ал банкті бақылаушылар, банктердің банкроттықтан аулақ
болуы үшін капиталдың жеткілікті мөлшерде. болуын талап етеді. Банктердің
банкроттығы ондағы басқарудың нашарлығынан болуы мүмкін, себебі банкті
жақсы басқарса, ол төменгі капитал нормасында жұмыс жасай алады деген
пікірлер бар.
“Капиталдың жеткіліктілігі” термині банктің жалпы тұрақтылығын және
оның тәуекелге бару дәрежесін көрсетеді. Капиталдың жеткіліктілігі - бұл
банк капиталының мөлшерінің тәуекел дәрежелері ескерілген банк активтеріне
сәйкес болуға тиісті. Сондай-ақ, коммерциялық банктер өз жұмыстарында банк
капиталын шамадан тыс ұлғайтуды теріс санайды. Өйткені, ол банктің
қызметіне кері әсер етуі мүмкін. Банктердің көбі акция шығара отырып,
қаражат тартуға ынтасыз болып келеді. Сондықтан банк жетекшілері бір
жағынан, қадағалау және бақылау ұйымдары екінші жағынан, банк капиталы мен
коммерциялық банктердің басқа да қызметіндегі параметрлер арасындағы
қолайлы қатынасты табуға тырысады.
Кез келген коммерциялық банктің меншікті капиталының мөлшерін мынадай
формуламен анықтауға болады:
МК ( А ( М
мұндағы,
(1)
МК – банктің меншікті капиталы;
А банктің активтерінің жалпы сомасы
М – банктің міндеттемелері.
Банктің ресурсындағы меншікті капиталдың өте төменгі үлесінде болуы да
дұрыс емес. Себебі, ол банктің салым иелері алдындағы жауап беру мөлшеріне
сәйкес келмейтіндігін сипаттайды.
Банк меншікті капиталын ұлғайтуға негіз болатын төмендегідей
факторларды ескеру қажет:
- банктердің дивидендтері өнеркәсіптік кәсіпорын активтеріне
қарағанда, пайыз мөлшерлемесінің өзгеруіне, қарыз алушының несиелік
қабілетінің нашарлауына байланысты, олардың нарықтық құндары
өзгеріп отырады;
- банк көбіне тұрақсыз қысқа мерзімді қарыз көздеріне көңіл бөледі,
бірақ олардың көбі талап етуге байланысты қайтарылып алынуы мүмкін.
Сондықтан, кез келген саяси немесе экономикалық өмірдегі жағдайлар
банктердегі ресурстардың сыртқа ағылуына себеп болуға тиіс. Бастапқыда
банк капиталының активтерге қатысты шекті қатынасы 20% шамасында болса, ал
қазіргі оның шамасы 12 %-ды (пруденциялық нормативтердегі к2-нің мәні)
құрайды. Бұл дегеніміз банк жүйесіндегі төлем қабілетінсіздік тәуекелдің
уақыт өте келе арта түсетіндігін көрсетеді. Себебі, банк жүйесіндегі
банктердің активтерінің сапасы әлі де болса өз деңгейінде еместігін
ескерсек, онда болашақты оның орнын жабатын меншікті капитал үлесі
жеткіліксіздігі байқалады. [3;77б.]
Демек, банк капиталының жиынтық деңгейінің жеткіліктігі банк жүйесін
қолдайтын басты шарттардың біріне жатады.
Базель келісіміне сәйкес, банктің капиталы екі деңгейге бөлінеді: І
деңгейлі капитал және ІІ деңгейлі капитал.
І деңгейлі капиталға: қарапайым акциялар, бөлінбеген пайда, сол сияқты
еншілес компаниялардың бақылаусыз пакеті шегерілген материалдық емес
негізгі капитал шамасы жатады.
ІІ деңгейлі (қосымша) капиталға: ссудалар бойынша зияндарды жабуға
арналған резервтер, мерзімсіз артықшылығы бар акциялар қосылған екінші
дәрежелі қарыздар жатады.
Базель келісімінің бекіткен нормативтік коэффициентіне сәйкес, екінші
деңгейдегі банктердің қызметін реттеуде қолданылатын, пруденциялық
нормативтер қатарында банк капиталының жеткіліктілігі коэффициентін
белгілейді.
Бұл коэффициентті біздің тәжірибемізде есептеу үлгісі 2-тақырыпта
пруденциялық нормативтер қатарында берілген.
Соңғы жылдары отандық банктердің жиынтық активтері жоғары қарқынмен
өскенімен, олардың капиталдары жеткілікті мөлшерде қалып отырғандығын 3-
кестемен беруге болады.
Кесте-3 Екінші Деңгейдегі Банктердің меншікті капиталының
жеткіліктігінің динамикасы
Көрсеткіштер 2005ж 2006ж 2007ж 2008ж 2009ж 06.2010ж
Жиынтық меншікті 121,6 161,2 233,6 346,8 587,2 770,0
капитал, млрд тенге,
оның ішінде:
І деңгейлі деңгейлі 90,7 110,6 153,3 229,1 368,4 503,3
капитал, млрд теңге
ІІ деңгейлі капитал, 35,9 55,7 87,9 128,4 218,7 265,7
млрд теңге
І деңгейлі
капиталдың барлық
активтер сомасына
қатынасы (к1) 0,11 0,9 0,11 0,08 0,08 0,09
Меншікті капиталдың
тәуекел дәрежесіне
қарай топтасқан
активтерге және
баланстан тыс
міндеттемелерге
қатынасы (к2) 0,19 0,17 0,18 0,16 0,15 0,15
Ескерту:Сандық мәліметтер Ұлттық банктің 2006-2010 жж. есебінен алынған
1998 жылдан бастап, осы күнге дейінгі капиталдың өсуі банктеріміздің
Халықаралық стандартқа өту Бағдарламасына және ҚҰБ-нің капиталдануға
байлансты қоятын талаптарын орындауымен байланысты болғаны жасырын емес.
Нақтырақ айтсақ, капиталдың өсуі банктердің алған пайдасы және жарғылық
капиталын ұлғайту есебінен жүзеге асырылды. [3;79б.]
2005 жылдан бастап, ҚҰБ-нің және ҚҚА-нің есептік мәліметтеріне сүйенсек
Қазақстандық банктердің меншікті капиталының жеткіліктігі коэффициентінің
нормативтерге сай орындалысы сақталған.
Дегенмен де банк активтерінің жоғары қарқынмен өсуі банктік секторы
үшін тәуекелдің ұлғаюына әкелетінін естен шығармаған дұрыс сияқты.
Соңғы жылдардағы Қазақстандық екінші деңгейдегі банктердің меншікті
капиталы мен активтерінің өсу динамикасы 1-суретте берілген.
Сурет-1 Екінші деңгейдегі банктердің меншікті капиталы мен активтерінің
динамикасы, млрд теңге
Суреттен көріп отырғанымыздай, соңғы 4 жылда банк активтері мен банктің
капиталының мөлшері қарқынды өскен. Оның себебі, экономикалық өсуімен
байланысты кәсіпорындардың және халықтың тыбыстары артып, нәтижесінде банк
ресурстарының ұлғаюна әкелді. Банк ресурстарының өсуі банк активтерінің,
соның ішінде табысты активтерінің артуына септігін тигізді. Сөйтіп,
банктердің активтері артқан сайын, пруденциалдық нормативке сәйкес
жеткілікті мөлшерді меншікті қаражат ұстап отыруға тырысады және ол өз
кезегінде меншікті капиталдың өсуіне өзіндік ықпал етеді.Осындай
жағдайларға байланысты кейбір банктеріміз капитал жеткіліктігін сақтап,
тәуекелдің алдын алу мақсатында несиелеу көлемін шектеуде. Банктің табысы
берген несиелердің сапасына тікелей байланысты десек, онда несие көлемін
шектеу банк табыстылығын шектеуге, соның нәтижесінде банк капиталын ұлғайту
көзінің қысқаруына әкелетінін білеміз. Ендеше бүгінгі банктеріміздің
меншікті капиталын ұлғайту көзі ретінде тек қана акцияларды шығару амалы
қалуда. Бір айта кететіні, кейбір ірі банктеріміз өздерінің акцияларын
депозитарлық қолхат арқылы шетел нарығына орналастырып отырғаны да жасырын
емес. Бұл шаралар аталған банкке қатысты ҚР Қаржылық қадағалау агенттігі
тарапынан күмән туғызуы мүмкін. Себебі, мұндай жағдай отандық банк
акциялары иелерінің жұмбақ болуын баяндайды.
______________
*Коммерциялық банктердің операциялары. Мақыш С.Б.
Банк ресурстарының құрылымында тартылған қаражаттар үлесі меншікті
қаржаттармен салыстырғанда өте жоғары, олардың есебінен банктің активтік
операцияларының басым бөлігі жүзеге асырылады.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты, сондай-ақ ескі банктік жүйе
үшін уақытша бос ақшалай қаражаттарды тартудың дәстүрлі емес тәсілдерінің
болуы, тартылатын қаражаттар құрылымын толығымен өзгертті десе де болады.
Банктік тәжірибеде барлық тартылатын қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне
байланысты үлкен екі топқа бөледі:
- депозитік қаражаттар;
- депозиттік емес тартылған қаражаттар.
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер құрайды.
Депозиттер, банк үшін бірден-бір арзан ресурс көзі болып табылады.
Депозит – бұл клиенттердің (жеке және заңды тұлғалардың) банктегі
белгілі бір шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары.
Депозиттік емес тартылған қаражаттар – бұл банктің алған қарыздары
түрінде немесе өздерінің меншікті бағалы қағаздарын сату жолымен тарататын
қаражаттары.
Депозиттік емес банктік ресурс көздері мен депозиттер өзара
ажыратылады. Біріншіден, олар персоналдық емес, яғни банктің нақты
клиенттің атынан тартылмайды; екіншіден, мұндай қаражаттарды тарту
инициативасы банктің өзінен туындайды.
Депозиттік емес тартылған ресурстармен көбіне ірі коммерциялық банктер
айналысады. Өйткені, депозиттік емес қаражаттар ірі сомада сатып
алынатындықтан да, оларды көтерме сауда операциялар сипатына жатқызуға
болады.
Депозиттік операциялар активті және пассивті болып бөлінеді. Активті
депозиттік операциялар – банктің уақытша бос ақша қаражаттарын Орталық
банкте және өзге корреспондент-банктердегі шоттарда орналастыруымен
байланысты операциялар. Олар банктің өтімді активтері ретінде, яғни жалпы
активтердің өте аз бөлігін алады. Активтік депозиттер банктің өтімді
қаражаттарына жатады.
Пассивті депозиттік операциялар - бұл клиенттердің уақытша бос ақша
қаражаттарын белгілі уақытқа және пайыз төлеу шартымен тартумен байланысты
операциялар. Бұл операциялар көмегімен тартылған депозиттер пассив жағының
көп бөлігін алады және банктік ресурстарын қалыптастырудың негізгі көзі.
[3;81б.]
Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік
емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғарғы
бәсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын
қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын
банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды.
Экономикалық мазмұнына қарай депозиттерді мынадай топтарға бөледі:
- талап етілетін депозиттер;
- мерзімді депозиттер;
- жинақ салымдары;
- бағалы қағаздар түріндегі (депозитік және жинақ сертификаттары)
депозиттер.
Сондай-ақ, оларды төмендегідей белгілеріне байланысты жіктеуге болады:
- мерзімдеріне қарай;
- салым иелерінің категорияларына қарай;
- қаражаттарды салу және қайтарып алу шартына қарай;
- пайыз төлеу тәсіліне қарай;
- банктің активтік операциялары бойынша жеңілдіктер алуына қарай;
- басқа.
Салым иелерінің категорияларына байланысты депозиттік шоттар мынадай
түрлерге бөлінеді:
- жеке тұлғалардың шоттарына;
- кәсіпорындар және акционерлік қоғамдардың шоттарына;
- жергілікті билік ұйымдарының шоттарына;
- қаржылық мекемелердің шоттарына;
- шетелдік азаматтарының шоттарына.
Талап етілетін депозиттер – бұл салым иелерінің бастапқы талап етуіне
байланысты әр түрлі төлем құжаттар арқылы қолма-қол ақшаларын алатын әр
түрлі шоттардағы қаражаттар.
Отандық банктік тәжірибеде талап етілетін депозиттерге мыналар жатады :
- мемлекеттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай-ақ әр түрлі шағын
коммерциялық құрылымдардың ағымдық шоттарындағы сақталатын
қаражаттары;
- әр түрлі мақсатқа тағайындалған қорлардың қаражаттары;
- есеп айырысудағы қаражаттар;
- жергілікті бюджеттер қаражаттары және олардың шоттарындағы
қаражаттар;
- басқа банктердің корреспонденттік шоттарындағы қаражат қалдықтары.
[3;83б.]
Талап етілетін депозиттік шоттардың артықшылығы олардың иелері үшін
жоғарғы өтімділігіне байланысты сипатталады. Талап етілетін депозиттік
шоттарға қаражаттар, шаруашылық және басқа да операциялардың жүзеге
асырылуы барысында түседі және пайдаланылады.
Ал, кемшілігі – бұл шот бойынша пайыз мүлде төленбейді немесе біршама
төменгі мөлшерде төленеді. Міне осыдан келіп талап етуге дейінгі шоттардың
төмендегідей өзіндік ерекшеліктері қалыптасады:
- ақша салу және оны алу кез келген уақытта ешқандай да шектеусіз
жүзеге асырылады;
- шот иесі банктен осы шотты пайдаланғаны үшін пайыз түрінде немесе
коммиссиондық ақы алып отырады;
- банктер талап етілетін шоттарда ақшалай қаражаттарды сақтағаны үшін
өте төменгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ОРНЫ МЕН РӨЛІ
1.1 Қазақстандағы екінші деңгейлі банктердің пайда болуы,
орны ... ... ... ... ..8
1.2 Коммерциялық банктердің ресурстарының қалыптасу көздерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
3. Коммерциялық банктердегі жоспарлаудың талдаудың үлгілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ДАМУЫНДАҒЫ ОРНЫ
МЕН РӨЛІ.
1. Қазақстандағы банк қызметін мемлекеттік
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2. Казкоммерцбанк АҚ-ның даму перспективалары
... ... ... ... ... ... ... ... .45
3. Казкоммерцбанк коммерциялық банктің
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... .52
3. ҚР КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ ОРНЫ МЕН РӨЛІДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ.
3.1 Банк ісінің дамуындағы қазіргі заман
беталыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
3.2 Банк тәжірибесіндегі факторлы талдау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..82
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .85
Кіріспе
Президент Нұрсұлтан Назарбаевтің жолдауында айтылғандай, 2009 жылы
экономикаға шетелдік инвесторларға қарағанда отандық кәсіпкерлер көбірек
инвестициялады. Бұл қазақстандық бизнестің өсуі мен ынталануының жақсы
көрсеткіші. Қазақстандық кәсіпорындар капиталды қорландыру алғашқы кезеңін
өтіп, нарықта бәсекелес күреске жан-жақты дайындалуда. Көптеген компаниялар
байсалды түрде және ұзақ мерзімге білікті кеңесші, ғалымдар, менеджерлер
мен маркетологтардың көмегімен республикамыздың қаржылық, өндірістік және
аграрлық секторына ене бастады. Көптеген мекемелер, саяси және экономикалық
тұрақсыздыққа қарамастан, ұзақмерзімді болашаққа (перспективаға) бизнестің
жетілдіруін жоспарлап жатыр. Түрлі деңгейдегі талқылауларда орны мен рөлі,
жоспарлаудың бизнес-жоспарды дайындаудың тәжірбиесі, дамудың жоспарлаудың
ықпалдары және т.б. осы сияқты терминдері жиі қолдана бастады.
Жоспарлау маркетингтің белгіленген бір түрі ретінде жақында ғана
қалыптасты. ХХ ғасырдың екінші жартысында маркетингтке көп назар аударыла
бастады. Бизнесті басқару сұрақтарына деген қызығушылық әрдайым жоғары
деңгейде. Біздің ойымызша, бұл, бизнесте маркетинг үлкен роль атқаратыны
ғана байланысты емес, сонымен қатар маркетинг тәжірбиелік қызмет ретінде
үнемі жетілуде, тіпті кейде өзінің мағынасынмен ертеректе тәжірбиеде және
теориялық түсінікте дұрыс басқару үлгісі деп есептелетіндерге қарама-қайшы
келетін түрге ие болады. Мұндай құбылыстар себебінің тамырлары маркетингтің
бәсекелестердің алдында өз ұйымына артықшылықтармен қамтамасыздандыру
міндетінде жатыр. Демек, бұл басқарушылар әрқашан басқарудың жаңа, біртума
бағыттарын ізденуді білдіреді. Егер менеджерлер барлығын олардың
бәсекелестеріндегідей істесе, өздерінің амалдарын жалпымен қабылданған
ережелер мен стандарттар бойынша жасаса, онда олар фирманың қызметінде
ешқандай біртумалыққа жетпейді. Яғни бәсекелестерді ешқашан оза алмайды.
Әрине, басқарудың бөлек компоненттері бар, оларға қатысты осы
компоненттерді сипаттап қана қоймай, осы компоненттер шеңберінде басқаруды
қалай жүзеге асыру қажеттілігін көрсететін қалыптасқан және тұрақты
теорияның бар екенін айтуға болады. Бірақ, егер мәселе орны мен рөліжайлы
болса, ең алдымен, бұл кәсіпорынның қатаң бәсекелестік күрес және осы
бәсекелестік күрестің әрбір қатысушысы жеңу үшін барлық мүмкіндіктерді
пайдаланатын жағдайында динамикалық өзгерістегі ортада өмір сүруіне
мүмкіндік беретін шешімдерді табуға бағытталған, өзінің негізінде жоғары
басшылықтың теориялық іс-әрекеттерінен тұратын маркетингтің құрамды бөлігі
ретінде түсіну қажет.
Орны мен рөлідың ерекшелігі ондағы рутиналық процедуралардың аздығы мен
шығармашылықтың көптігінде, яғни өнердің ролі өте жоғары. Сондықтан, орны
мен рөлідың теориясы кәсіпорынды басқарудың жоспарлаудың міндеттерін сәтті
шешу тәжірибесін жалпылау негізінде және сәтті нәтижеге жетуге
көмектесетін жеке басқарушылық сызбалары мен мақұлдауларды ерекшелендіру
негізінде қалыптасады.
Әлемдік экономикада дамыған елдерде орны мен рөлідың дамуының
жетерліктей үлкен тәжірбиесінің барына қарамастан, оны қазақстандық
экономикасында пайдалану мүмкіндіктерін толық және егжей-тегжейлі зерттеу
қажет. Бұл біздің және басқа елдерде экономикалық субъектілердің қызмет
етуіндегі жағдайлардың айтарлықтай айырмашылықтармен байланысты.
Республиканың кәсіпорындарына орны мен рөліды енгізу мәселелері
қазақстандық ғалымдармен әлі толық зерттелмеген. Бұл көптеген себептерге
байланысты, солардың бірі оны пайдаланудың маңыздылығы мен актуалдығын
түсінбеу. Бұл, әсіресе, жоғары бәсекеге қабілеттілігі және қызмет ету
тиімділігі экономиканың басқа да салаларында экономикалық өсуді білдіретін
республикамыздың екінші деңгейлі банктердің қызметіне байланысты.
Бүгінгі күнде банк жүйесі экономкада жаңа экономикалық қатынастарды
ынталандырып және олардың қалыптасуына әсер ететін нарықтық өзгерістердің
негізгі факторларының бірі болып табылады. Қазақстандық банк жүйесінің
уақыттық санауындағы қысқа тарихына қарамастан, оның сапалық деңгейі мен
даму беталысы мәселелерді шешу жағдайларында оңтайлы болашағы мен әрі қарай
жетілу мүмкіндіктері жайлы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Себебі банк
жүйесі жаңа экономикалық қатынастардың қалыптасуы жағдайында ең сезімтал
буындарының бірі болып табылады. Қазақстаннның банк жүйесін қалыптастыру
кезінде қателер мен жаңылыстар жасалды, олар оның бүкіл даму үрдісіне теріс
әсерін тигізді. Ірі банктердің банкроттығы , көптеген банктердің төмен
қаржылық потенциалы, қайтарылмаған несиелер мәселесі және қысқа мерзімде
шешуді қажет ететін көптеген басқа да мәселелері. Мұнда
қазіргі кезде жоспарлаудың қағидалар мен технологияларға негізделген
басқару сапасы туралы сөз қозғау керек. Банк жүйесінің жалпы құрылымында
орны мен рөлідың орны мен ролін нақты анықтау қажет. Себебі, қазіргі
заманда нарықтық қатынастарға бағытталған іс-әрекеттер серіктес іскерлік
қатынастарды сәтті реттеудің визиттік карточкасы болып табылады.
Тақырыптың өңделгендік дәрежесі. Банктегі орны мен рөлідың теориясының
даму мәселелері И.Ансофф, С. Блэк, А.Шендел, В.Хаттен, Хью Дэвидсон,
Ф.Котлер, К.Пирс, Дж. Робертсон, Дж. Эванс, Б. Берман және т.б. шетел
ғалымдарының еңбектерінде қарастырылған. ТМД елдерінің ғалымдарымен
жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өту жағдайында орны мен рөлідың
қағидаларын қолдану мүмкіндіктері жайлы бірқатар зерттеулер жасалды. Бұл
салада Виханский О.С., Нарибаев К.Н., Нысанбаев С.Н., Джумамбаев С.К.,
Наумов А.И., Глухов В.В., Градов А.П. және тағы басқалардың ғылыми
еңбектері мәлім.
Жоғары тиімді орны мен рөлі, ірі корпорациямен басқару мәселелері,
олардың дамуының тұрақтылығын қамтамасыз ету және осыған тығыз байланысты
зерттеулер жасаған бірқатар ғалымдарды сөзсіз келтіруге болады.
Бірақ, орны мен рөлідамуының, әсіресе, республикамыздың коммерциялық
банктерінде, зерттеу мәселелері толығымен анығына жетіп зерттелмеген.
Көптеген авторлар шетелдік тәжірбені қолдану ұлттық экономиканың
ерекшеліктерімен үйлесу қажеттілігін бірнеше рет ескертеді. Бірақ, орны мен
рөлідың басқа елдер мен біздің елде қолданудың ерекшеліктері мен
айырмашылықтарын айтпайды. Кейбір авторлармен біздің банктерді батыстық
үлгіге бейімдеу әрекеттері жасалған. Даму стратегиясын таңдау, ұзақмерзімді
жоспарлаудың жоспарлау тұрғысынан коммерциялық банктерде орны мен рөліды
қолдану мүмкіндігі тіпті зерттелмеген деп те айтуға болады. Мұның бәрі
Қазақстан Республикасының қарқынды дамып жатқан банк жүйесіндегі орны мен
рөлідың мүмкіндіктері мен мәселелерін зерттеудің табандылықты қажеттілігіне
жағдай туғызады.
Қазақстан республикасының коммерциялық банктерінде орны мен рөлідың
дамуы мен оларды пайдаланудың нақты жолдарының теориялық шарттарын анықтау
осы жұмыстың мақсаты болып табылады.
Бұл мақсаттарға жету келесі міндеттерді шешуді талап етеді:
• әлемдік банк жүйесінің дамуының негізгі беталыстарын зерттеу және
анықтау, осымен сәйкес отандық нарықтағы банк қызметтерінің даму
стратегиясын анықтау;
• Қазақстан республикасының жетекші коммерциялық банктерінің орны мен
рөлідың дамуын талдау;
• отандық банк жүйесінде орны мен рөліды пайдалану мүмкіндіктері мен
шарттарын талдау;
• экономиканың маңызды субъектісі ретінде жоспарлаудың беталысындағы
банк мекемелерінің пайда болу және қызмет етуінің теориялық негіздерін
зерттеу;
• өндірістік кәсіпорындармен тығыз байланыстағы екінші деңгейлі
банктердің дамуы үшін орны мен рөліды пайдалану мүмкіндіктерін
зерттеу;
• Қазақстан республикасының коммерциялық банктерінде орны мен рөлідың
әрі қарай дамуы жөніндегі тәжірбиелік ұсыныстарды дайындау;
• Отандық коммерциялық банктерінің мен ондағы орны мен рөлідың болашақ
даму мүмкіндіктерін зерттеу.
Дипломдық жұмыстың пәні Қазақстан Республикасының
коммерциялық банктерінде бәсекелестік ортада тұрақты жұмыс істеуінің
маңызды құралы ретіндегі орны мен рөлі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың нысаны Қазақстан Республикасының экономикасында
қазіргі замандағы өзгерістердің ең белсенді қатысушылары ретінде
республиканың коммерциялық банктері жатады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізін жасауға
экономикалық теорияның классиктері мен қазіргі замандағы шетелдік және
отандық экономисттерінің ғылыми зерттеулері қызмет етті.
ҚР банктері және банк қызметі туралы 1995жылғы 31 тамызында N 2444
қабылданған ҚР Заңы,ҚР статистика жөніндегі Агенттігінің есептік және
ақпараттық мағлұматтары, халықаралық ұйымдардың мағлұматтары, газет,
журнал статьялары зерттеудің ақпараттық базасын құрады.
1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ОРНЫ МЕН РӨЛІ
1.1. Қазақстандағы екінші деңгейлі банктердің пайда болуы, орны.
Бірқатар ғалымдардың пікірінше, алғашқы банктер капитализм
дамуның мануфактуралық сатысында – XIV және XV ғасырларда Италияда несие
қатынастарының кең ауқымды дамуымен байланысты пайда болған. Кейбір
ғалымдар банктердің бұдан да ертерек – феодализм кезеңінде төлем делдалдары
ретінде пайда болды деп есептейді.
Банк сөзі үстел мағынасын беретін италияндық banko сөзінен
шыққан. Банко – үстелдер тауарлардың сауда-саттығы қызу жүретін алаңдарға
қойылатын. Сауда-саттық мемлекеттерде, қалаларда және жекелеген қалаларда
шақа соғылатын әр түрлі монеталармен жүзеге асырылды. Бұл жағдайда көптеген
монетаның әр түрлі айналысынан хабары бар, айырбас бағамы бойынша кеңестер
беріп, бағалай алатын арнайы мамандар қажет болатын. Бұл айырбастаушы
мамандар әдетте өз үстелдерімен нарықта отырады. Х ғасырда Италия әлемдік
сауданың орталығына айналды, сол себепті де өздерінің ерекше бонк-үстелдері
бар айырбастаушы банкирлер әйгілі болады, әрі олар Ежелгі Грецияда, Ежелгі
Вавилонда және басқа да елдерде кеңінен тарайды.
Әр түрлі монеталарды бір-бірімен үзбей айырбастау үшін олардың
қоры болуы керек. Осылайща, бұл айырбастаушы үстелдер айырбастаушы-үйге
айналады. Бұл үйде құны әр түрлі монеталардың айырбасталуы жүзеге асырылды.
Алайда ақшаның табиғатын валюталрды айырбастау бойынша
операцилармен қатар қою банктердің шығу тегін қате ұқтыруға әкеп соқтырады.
Бұл өз кезегінде банктерді ақщаның әлемдік ақша қызметін орындай бастағанда
ғана пайда болған тәрізді етіп көрсетеді. Әрі бұдан да ертерек – ақшаның
ішкі нарықтағы айналыста жүрген кезеңде банктерді мүлдем болмаған етіп
көрсетеді.
Ғалымдардың пікірінше, біздің эрамызға дейінгі VI ғасырларда
Ежелгі Вавилонда салым ақшаларды қабылдау және осы ақша бойынша пайыз төлеу
тәжірибеде кездескен. Мұндай валюталық және несиелік операциялар б.э.д IV
ғасырда Грецияда да тәжірибеде кездескен.
Тарихшылардың пікірі бойынша, бұл операциялар жеке тұлғалармен
де, шіркеу мекемелерімен де жүргізілген. Храм ақша мен құндылықтарды
сақтаудың сенімді орнына айналды, өйткені ол мемлекет тарапынан да , қауым
тарапынан да үлкен сенімге ие болған еді. Храмдар тауарлық ақщаны сақтау
секілді ақшалай операцияны ұдайы жүргізіп отырды. Ал бұл салмақ өлшемінде
жүзеге асырылатын есептік және есеп айырысу сияқты қосымша операцияларды
қажет етті. Олар мынадай сапаларға ие болуы керек: бөлінетіндей және
сақталатындай бір текті болуы тиіс. Мұндай сипаттарға металдар, әсіресе
алтын мен күміс ие болды.
Храмдар негізгі ақшалай операциялармен қатар қарыз (ссуда)
берумен де айналысты. Оны заң нормаларын қатаң сақтай отырып ресімдеді әрі
берілген қарыз үшін пайыз өндірп алды.
Сол уақытта-ақ адамдар көп мөлшерде жинақталған ақщаның
айналысқа түспесе пайда әкелмейтінін ұқты. Сондықтан да ақшаны уақытша
пайдалануға беріп, одан пайыз алудың немесе сауда және қолөнер кәсіпорнын
ашудың тиімді болатынын да ұқты.
Міне, осы уақытта несиені жоғары пайызбен беретін өсімқорлық
пайда болды, ссуданың негізіне тараптардың несие беруші қоятын өктем
шартымен жасасқан жеке келісімі жатады. Сауда үйі түрінде жеке несие
берушілердің пайда болуымен бірге бір мезгілде мемлекеттік сауда-саттық
агаенттіктері де әрекет етеді. Ежелгі шығыста олар тамкаралар деп аталған.
Олар металл құймалары түріндегі ақщаны сатумен және сатып алумен айналысты,
басқа металдармен сауда-асттық жүргізді.
Храмдар, өсімқорлар, сауда үйлері және сауда-саттық
агенттіктері жүзеге асырған барлық ақша операциялары банктердің
қалыптасуыны себепші болды. Банк – бұл аса ірі несие кәсіпорны. Осыған
қарай жоғарыда аталған несие берушілерді банк деп ұғуға болмайды. Олар банк
деп аталуы үшін несие істерінің даму деңгейі жоғары болуы керек әрі несие
берушінің өз клиенттеріне қызмет көрсету бойынша орындайтын операциялардың
жиынтығы толық болуы қажет. Несие операциялары қалай жүйеге айналады, солай
өсімқорлық та тлқтайды, өйткені несие берушілердің арасында бәсекелестік
пайда болады, өсімқор өз ссудасы үшін жоғары пайыз белгілей алмайды, егер
жоғары пайыз белгілесе, қарыз алушы одан бас тартады. Несие мәмілелерін
орындаумен қатар несие беруші өз клиенттерінің өкімі бойынша есеп айырысу
және басқа да операцияларды жүргізеді. Банк – несие, ақша, есеп айырысу
операциларын бір орталыққа шоғырландыратын ақша шаруашылығының даму
деңгейі. Мұндай мекемелер Солтүстік Италияда ХVII ғасырда пайда болды.
1619 жылы Венеция қаласындағы қоғамдық серіктестік жиробанк
(латынша giro - айналым) деп аталды. Металдық монеталар төлемі мен оны
қағаз серіктестіктеріне ауыстыру олардың айналысатын негізгі операциялары
болды. Еуропа мемлекет құрған экономикалық қызметке, банктердің пайда
болуына тән ақщалай операциялардың тұрақты ену орталығына айналды. Банк
ісінің шынайы мәні мемлекеттер арасындағы сауда-саттық байланыстың даму
процесінде айқындалды. Банк ісін жүргізудің италиндық тәжірибесі өзіндік
банктерді құрудың тек ынталандырушы факторы ғана болды.
Амстердамда айырбастаушы банк құрылды, содан соң ол депозиттік
банкке және жиро банкке, ақыр аяғында ссуда банкісіне айналды. Германияда
италияндық сауда үйлерінің филиалдары негізінде неміс сауда үйі құрылып,
одан алғашқы неміс банктері, ал Францияда фрацуз банктері пайда болды және
т.б. XVII ғасырдың ішінде банктер Еуропаның бүкіл мемлекеттерінде пайда
болып үлгерді.
Ежелгі банктердің несие операциялларымен қатар трасферит деп аталатын
операцияның көмегімен есеп айырысуда біртіндеп дамыды, яғни ақшалай
қаражатты бір кестеден екіншісіне ауыстыру кезінен қолданылады бастады.
Банктер клиенттермен өзара және клиенттер арасында келісімшарттар бекітіп,
сауда мәмілесінде делдал ретінде алға шықты. Есеп айырысуды қамтамасыз ету
үшін ежелгі ақшамен тең дәрежеде айналыста жүретін банк билеттерін шығарды.
Осылайша, несие ақша және есеп айырысу операциялары бір орталыққа
шоғырлана бастады. Ақша шаруашылығының бұл даму кезеңінде банк секілді аса
ірі несие мекемелері пайда бастады.
18 ғасырдың 40 жылдарынан бастап, банктердегі эмиссиялық операциялар
Англияда да жүзеге асатын болды және 19 ғасырдың басында оған елдің
эмиссиялық банкісі деген атақ берілді. Оның банкноттары төлемнің әмбебап,
заңды құралына айналды.
1846 жылы Германияда жергілікті 33 эмиссиялық банктерді біріктірген
елдің орталық банкісі ретінде Пруссиялық банк құрылды.
Ресейде банкісі мемлекеттік тұрғыдан дамыды. АЛ жекеше эмиссиялық
банктер болған жоқ, тек 19 ғасырдың соңында ғана орталық эмиссиялық банк
ретінде мемлекеттік банк пайда болды.
19 ғасырдағы 90 жылдардың басына дейін Қазақстанның банктері болған
емес. Бұл турасында екінші тарауда айтылады.
Қорыта айтқанда, адамзат бар жерде қатынас бар, қатынас бар
жерде экономикалық өмір бар, ал осы орайда банктердің пайда болуы заңды .
Ақша қатынастары тығыз жүретін экономикада банктердің алатын орны аса зор.
Мынау әлем банктердің тікелей және жанама ықпалында болып отыр, өйткені
заман – екпінді қаржылық заман. Сонау тарихи пайда болған кезеңінен бастап,
банктер қажеттілігі шексіз адамдардың экономикалық өмірінде бас рөлдердің
бірін алған, алып отыр және ала бермек. Банк жүйесі несие жүйесінің негізгі
буыны, нарықтық экономиканың маңызды құрамдық бөлігі болып табылады. Ол
несие және қаржы операцияларының негізгі массасын шоғырландырады.
Банк жүйесі құрамдық бөлік ретінде үлкен жүйе – елдің несие жүиесіне
кіреді. Ал, несие жүйесі елдің экономикалық жүйесіне кіреді. Сол себепті де
банктың қызметі мен дамуын қоғамның ұдайы өндіріс процесімен тығыз
байланыстырып қару қажет. Банктер мен банк жүйесі өзінің нақты қызметінде
бюджеттік-салықтық және басқа да жүйелермен өзара тығыз әрекеттесіп,
экономикалық өмірді басқару мен реттеудің жалпы тетігімен шектеліп,
сабақтасады.
Банк жүйесінің басқа жүйелерден айрықшаланатын белгілері:
1. Банк жйесінің элементтері жоғарыда айтып кеткеніміздей, алғы шебін
Орталық банк құрайтын нақты бірлікке бағына отырып өзара әрекеттеседі. Онда
кездейсоқ элементтер болмайды.
2. Банк жүйесі өзінің құрамдық элементтерімен, олардың өзара әрекетімен
анықталатын өзіндік еркшелікке ие. Онда елдің Орталық банкі белгілеген
қосымша міндеттерді, ережені орындайтын өзіне ғана тән тетік жұмыс істейді.
3. Банк жүйесі элементтерді өзара алмастыруға қабілетті. Оны біртұтас
ретінде және бір бүтінге бағынатын әр түрлі бөліктер ретінде көрсетуге
болады. Бұл оның жекелеген бөліктерінің қажет болған жағдайда бір-бірін
алмастыра алатындай етіп байланысқанын білдіреді.
4. Банк жүйесі динамикалық жүйе болып табылады. Олұдайы даму, қозғалыс
үстінде болады. Ол жаңа элементтермен, жаңа байланыстармен толығуы мүмкін.
Жаңа несие түрлері мен қаржы институттары пайда болады.
5. Банк жүйесі жабық тұрпаттағы жүйе ретінде де алға шығады. Олардың тек
өздеріне ғана тән, осы жүйеге ғана арналған өз тәртібі, ережесі, нұсқауы
бар және банктың өз құпиялары болады.
Алайда, оны толық мағынасында жабық деуге де болмайды, өйткені ол
сыртқы ортамен, басқа жүйелермен өзара әрекеттеседі.
6. Банк жүйесі өзін-өзі реттенйтін, өзін-өзі ұйымдастыратын жүйенің
сипатына ие. Тұтастай алғанда жүйе өзінің әрекет ету саясатын экономикалық,
әлеуметтік, саяси ахуалдарға қарай өзгертіп отырады. Экономикалық дағдарыс
орын алса оған өзінше саясат ұстанады, экономиканың тұрақты даму жағдайында
басқа саясатты жүргізеді.
7. Банк жүйесі – басқарылатын жүйе. Ол арнайы банк заңдарымен әрекет етеді
әрі реттеледі және орталық атқару немесе өкілетті органдарға бағынады.
Банк мәні оның құрылымымен тығыз байланысты болады. Банкке өзіндік
ерекшелігі бар кәсіпорын ретінде мүмкіндік беретін құрылғыны оның құрылымы
ретінде ұғуға болады. Бұл мағынада банк құрылғысы 4 міндетті блокты
қамтиды. Банк бұл блоктарсыз банк ретінде болмайды әрі дамымайды:
- банк капиталы сауда және өнеркәсіп капиталынан босаған өзіндік
еркшелігі бар капитал ретінде, сондай-ақ қарыз формасында
артықшылыққа ие капитал ретінде болады әрі ұдайы қозғалыста болады;
- өз өнімінің сипатымен басқа кәсіпорындар мен институтардың
қызметінен айрықшаланатын банк қызметі;
- банк ісі мен банкты басқару саласында өзіндік ерекшелігі бар
жұмыспен айналысатын адамдардың айрықша тобы;
- банк техникасын, үй ғимаратын, байланыс және коммуникация құралын,
құрылғыларын, ішкі және сыртқы ақпаратын, өндірістік материалдардың
белгілі бір түрлерін қамтитын өндірістік блогы.
Банктың өзіндік ерекшелігіне, оның негіздеріне және банк құрылымына
жүргізілген талдаудың негізінде оны қолма-қол ақша формасындағы жеке қолма-
қол ақша формасындағы және қолма-қол ақшасыз формадағы төлем айналымын
реттуді жүзеге асыратын кәсіпорын немесе ақша-несие институты ретінде
анықтауға болады.
Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні бар дегендей, банктың басқару
құрылымы күрделі құрылым. Бұл құрылымға елдің қаржылық жағдайының тірегі
болып табылатын Орталық банкпен қатар, елдің коммерциялық банктері кіреді.
Бұл екі деңгейдегі банктер арасында үнемі өзара байланыстар болып, дамып
отырады және олар өздеріне тән қызметтер мен операцияларды жүзеге асырады.
Ол жөнінде келесі бөлімшеде кеңінен қарастырамыз.
1.2 Коммерциялық банктердің ресурстарының қалыптасу көздерін талдау
Коммерциялық банктер бір жағынан, шаруашылық
субъектілердің уақытша бос ақшалай қаражаттарын тартатын болса, екінші
жағынан, бұл қаражаттар есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әр түрлі
қажеттерін қанағаттандыратын арнайы мекеме. Коммерциялық банктің пассивтік
операциялық негізінде оның қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті банк
ресурстары жинақталады.
“Банк ресурстары” термині “несиелік ресурсы” қарағанда кең ұғымды
білдіреді. Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты басқа да
активтік немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін
пайдаланылады.
Демек, коммерциялық банктер ерекше бір кәсіпорын ретінде делдалдық
қызметке байланысты, банктік ресурстар нарығында ақшалай ресурстарды сатып
ала отырып, оны қажет ететін кәсіпорынға, ұйымға және халыққа сатып
отырады.
Банк ресурстары - бұл банктің пассивтік операциялары негізінде
қалыптасқан және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін
қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын
банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Нарықтық қатынастарға өту барысында банктік ресурстарының құрылымында
біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар қатарына, біріншіден,
коммерциялық банктің акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сияқты
қосымша қорлары кіреді. Тартылған қаражаттардың жаңа түріне: Ұлттық банктен
және басқа да несиелік мекемелерден алатын несиелер, басқа банктердің,
корреспонденттік шоттағы, депозиттік шоттардағы қаражаттары, облигацияларды
сатудан түскен қаражаттар, лизингтік операцияларды жүзеге асырғаны үшін
алынған тауарлы-материалды құндылықтар жатады.
Коммерциялық банктердің ресурстарының құрылымы олардың мамандануы,
әмбебаптығы және қызметінің ерекшеліктеріне қарай ерекшеленеді.
Банк ресурстарының құрылымына мыналар жатады:
1) Банктің меншікті капиталы.
2) Банктің заемдық және тартылған қаражаттары.
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған
қаражаттарға қарағанда өте төмен болғандықтан барлық қаражаттарға деген
қажеттілігінің 10%-ға жуық бөлігі өтелсе, ал қалған бөлігі тартылған
қаражаттардың үлесіне тиеді. [3;69б.]
2010 жылдың 1 қаңтарына берілген мәліметтер бойынша Қазақстандық екінші
деңгейдегі банктердің пассивтері, олардың құрылымы мен шамасына қарай 25-
кестеде топтастырылған.
2 Кесте Қазақстандық екінші деңгейдегі банктердің пассивтернің құрылымы
мен шамасына топтастырылуы.
млн. теңге
Банктердің аттары МіндеттемелеріМеншікті Барлық
капиталы пассивтері
1. Қазкоммерцбанкі АҚ 383 359 151 39 265 133 422 624 284
2. ТуранӘлем банкі АҚ 340 308 170 29 670 510 369 978 680
3. Қазақстан Халық Жинақ банкі 232 454 217 21 100 904 253 555 121
АҚ
4. Алматы сауда қаржы банкі АҚ 86 669 542 9 083 160 95 752 702
5. БанкЦентркредит АҚ 75 177 638 7 561 962 82 739 600
6. Нұрбанк АҚ 51 287 682 7 123 368 58 411 050
7. Каспийский Банкі АҚ 48 772 598 6 161 812 54 934 410
8. Альянс Банкі АҚ 46 589 193 4 085 889 50 675 082
9. Еуразия банкі АҚ 41 954 490 8 461 110 50 415 600
10. Ситибанк Казахстан АҚ 28 864 535 6 303 720 35 168 255
11. Валют-Транзит банкі АҚ 26 132 978 5 429 518 31 562 496
12. АБН АМРО Казахстан банкі АҚ 25 511 314 5 146 055 30 657 369
13. Темірбанк АҚ 24 249 481 4 413 033 28 662 514
14. HSBC Казахстан банкі ЕБ 17 494 355 2 779 504 20 273 859
15. ТЕХАКАBANK 10 986 409 1 507 108 12 493 517
16. Цеснабанкі АҚ 10 812 320 1 428 783 12 241 103
17. Альфа-банк ЕБ 7 424 480 2 280 476 9 704 956
18. Қазақстандағы Кытай банк ЕБ 4 185 336 2 450 711 6 636 047
АҚ
19. Демір Қазақстан банкі АҚ 2 815 026 1 198 976 4 014 002
20. Нефтебанк АҚ 2 622 019 913 606 3 535 625
21. Алма-Ата МБ АҚ 2 009 297 978 905 2 988 202
22. Данабанк АҚ 1 231 666 1 064 945 2 296 611
23. ТПБК АҚ 929 517 1 290 089 2 219 606
24.Лариба-Банкі ББ АҚ 913 270 1 327 307 2 240 577
25. КЗИ банкі АҚ 886 873 2 213 684 3 100 557
26. ТАИБ Казахстан банкі ЕБ АҚ 706 996 1 193 421 1 900 417
27. Қазақстан индустриалды банкі647 980 1 119 484 1 767 464
АҚ
28. Сенімбанкі АҚ 144 537 1 055 273 1 203 310
29. КИБ АҚ 126 340 1 076 970 1 203 310
30. Заман-банкі АҚ 98 316 1 034 446 1 132 762
31. Алаш-банкі АҚ 83 625 1 101 709 1 185 334
32. Пакістан ұлттық банкі ЕБ АҚ 46 656 1 113 635 1 160 291
33. Қазақстан Тұрғынүйжинақ 15 638 1 508 473 1 524 111
банкі АҚ
Ескерту: Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын қадағалау және реттеу жөніндегі
ҚР агентігінің есептік материалдарынан
Кестеден көріп отырғанымыздай, банктердің пассивтерінің өсуіне
міндеттемелердің артуы, соның ішінде депозитік базаның өсуі ықпал етуде.
2007 жыл бойына екінші деңгейдегі банктердің міндеттемелерінің сомасы 480,9
млрд. теңге немесе 47,6( өскен.[4] Депозиттердің құрылымында салымдарды
кепілдендіру жүйесіне мүше-банктерде орналасқан жеке тұлғалардың салымдары
341,5 млрд. теңгені құрады немесе бұл көрсеткіш 2007 жылдың 1 қаңтарымен
салыстырғанда 42,4( жоғары. 2008 жылдың 1 қаңтарына екінші деңгейдегі
банктердің жиынтық меншікті капиталының мөлшері 44,9( өсіп, 233,6 млрд
теңгені құрады.[4]
Коммерциялық банктердің меншікті капиталының ролі мен шамасы, басқа
қызметпен айналысатын кәсіпорындар және ұйымдарға қарағанда өзіндік
ерекшеліктерге ие.
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде
маңызды. Банктің бастапқы құрылуы барысында меншікті капитал көмегімен
банк қызметіне байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал-жабдық,
жалақыға жұмсалатын және т.б. шығындар жабылады. Себебі, меншікті
капиталсыз банктің қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті капитал
есебінен банкте қажетті резервтер құрылды. Сонымен қатар, банктің меншікті
капиталы ұзақ мерзімді активтерге жұмсалымдардың басты көзі.
Меншікті және тартылған коммерциялық банк ресурстары Ұлттық банкте
ашылатын корреспонденттік шотта көрсетіледі. Бұл активтік шот, сондықтан да
дебеті бойынша ресурстар, ал кредиті бойынша несиелік жұмсалымдар беріледі.
Демек, дебеттік қалдықтың шамасы банктің бос резервінің мөлшерін көрсетеді.
Банктің бос резервінің мөлшері активтік операцияларға жұмсалмаған оның
ресурстарының шамасын білдіреді. Осы бос резервтер сомасы қаншалықты жоғары
болса, банктің тұрақтылығы соғұрлым жоғары, бірақ пайдасы төмен болады.
Керісінше, егер бос жатқан қаражаттарының шамасы аз болса, онда тұрақтылығы
төмен, пайдасы жоғары келеді. Сондықтан да, әрбір коммерциялық банк өзінің
корреспонденттік шоттағы қалдығын үнемі ықшамдауға ұмтылады.
Банктің меншікті капиталы - банктің қаржылық тұрақтылығын,
коммерциялық және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін құрылған банктің
әр түрлі қорлары мен сол сияқты ағымдағы қызметінің нәтижесіне байланысты
және өткен жылдардағы бөлінбеген пайдасы.
Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі, оларға әсер
ететін әр түрлі факторларға, атап айтсақ, активтер сапасына, меншікті
пайданың пайдаланылуына, капиталдың бағасын нығайту мақсатына және банк
саясатына байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.[3;71б.]
Сонымен, қазіргі коммерциялық банктердің меншікті капиталы мынадай
баптар құрайды:
• жарғылық капитал;
• резервтік капитал;
• қосымша капиталдар;
• банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында құрылған
қорлар (резервтер);
• бөлінбеген банк пайдасы.
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде
құрылуын және өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық
капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банктердің пруденциялық
нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның
құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайлары сомасынан тұрады.
Қазақстанда екінші деңгейлі банктер төмендегідей екі ұйымдық формаларда
құрыла алады:
• акционерлік банк формасында;
• пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік формасында;
Пай қосу арқылы құрылған банктің жарғылық капиталы құрылтайшылық
құжатта мөлшері анықталған пайшыларының жарнасынан құралып, олар қосқан
жарналары көлемінде жауапты болып саналады. Мұндай банктердің жарғылық
капиталын ұлғайту, тек қана пай қосушылардың қосымша қосқан жарналары және
пай қосушылардың санының өсуі есебінен жүзеге асырылады. Алайда,
акционерлік банктер өздерінің жарғылық капиталын ұлғайту үшін қосымша
акцияларын эмиссиялайды, сол сияқты бұрынғы шығарылған акцияларының бағасын
өсіреді.
Меншікті капиталдың құрамдас бөлігі - акционерлік капитал. Бағалы қағаз
(акция) шығару есебінен құрылған банктің жарғылық капиталын банктің
акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал көлемі акцияны
ұстаушылар – акционерлер қосқан жарналардан құралады. Акционерлік банктің
акциясы - банктің жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландыратын және
дивиденд алуға және банкті басқару ісіне араласуға құқық беретін бағалы
қағаз.[3;72б.]
Акционерлік капиталдың құрылымы әр банктерде әр түрлі келеді.
Акционерлік капитал келесідей түрлерге бөлінеді:
а) меншікті акционерлік капитал, яғни бұл жай және артықшылығы бар
акцияларды сатудан түскен қаражаттардан, үнемделген капитал және бөлінбеген
пайдадан тұрады;
б) банктік резервтер, яғни алдағы уақыттағы әр түрлі шығындарды жабуға,
дивиденттер төлеуге, қайтарылмаған қарыздың орнын жабуға арналады;
в) банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі (ұзақ мерзімді вексельдері,
облигациялары).
Жалпы, банктің акционерлік капиталының құралуы төмендегідей кезеңдерден
тұрады:
1. бағалы қағаздардың проспект эмиссиясын дайындау және оны сараптамадан
өткізу;
2. бағалы қағаздарды эмиссиялауды тіркеу;
3. эмитент-банктің бағалы қағаздарын тіркеу;
4. шығарылатын және орналастырылатын бағалы қағаздардың нәтижелерін тіркеу.
Акционерлік банктер акцияларды төмендегідей жағдайларда шығарылады:
- банкті акционерлік формада құру;
- банктің жарғылық қорын ұлғайту үшін қосымша акциялар шығару.
Банктің меншікті қаражатының түріне резервтік қор жатады.
Резервтік қор – банк қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын жабу
мақсатында құрылған қаражат қоры.
Сондай-ақ, резервтік қор банктің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді.
Резервтік қордың шамасы заңды түрде жарғылық капиталға белгілі бір пайыз
мөлшерінде, айталық, 25% мөлшерінде құрылатын болса, оның мөлшері жарғылық
қормен теңескен жағдайда жарғылық капиталға толығымен аударылады. Резервтік
қордың құралуының негізгі көзіне банк пайдасы жатады. Кейде, банкте пайда
болмаған жағдайда резервтік қор есебінен банктің артықшылығы бар акциялары
бойынша пайыздар төленеді.
Қосымша капиталдар - негізгі құралдардың тозуына байланысты аударылған
аударымдар есебінен және белгілі мақсатқа бағытталатын пайданы бөлу
нәтижесінде құрылатын қаражаттар.
Арнайы қорлар - негізгі қорларды қайта бағалау негізінде, валюталық
қаражаттарды қайта бағалау қоры, яғни ұлттық валюта мен шетел валюталары
арасындағы айырма нәтижесінде құрылады. Валюталық қаражаттарды қайта
бағалау қоры шетел валютасында жарғылық капиталды қалыптастыру барысында
маңызды.
Келесі қорға жекелеген банктік операциялар бойынша тәуекелді төмендету
мақсатында құрылатын арнайы резервтер жатады. Мұндай резервтерге: несиелік
тәуекелді жабуға және бағалы қағаздардың құнсыздануына байланысты құрылған
резервтер жатады.
Бөлінбеген пайда – акциялар бойынша дивидентті төлегеннен кейін және
резервтік қорға аударғаннан қалған пайданың бөлігін білдіреді.
Банктің меншікті капиталын ұлғайту жолдарына мыналар жатады:
- банк пайдасы;
- акциялар шығару;
- құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру;
облигациялар шығару жатады. [3;74б.]
-
Банк капиталы банктің дербестігін қамтамасыз ете отырып, оның қаржылық
тұрақтылығына кепіл болады және банктің басынан кешетін әр алуан
тәуекелдердің зардаптарын ретке келтіретін басты көз болып табылады.
Банктің меншікті капиталының жеткіліктілігі ұзақ уақыт бойы ғылыми-
зерттеу затына және банктер мен оны реттеуші ұйымдар арасындағы
пікірталасқа айналып келеді.
Банктер өздерінің активтерін арттыру үшін капиталдың төменгі мөлшерде
болғанын қалайды. Ал банкті бақылаушылар, банктердің банкроттықтан аулақ
болуы үшін капиталдың жеткілікті мөлшерде. болуын талап етеді. Банктердің
банкроттығы ондағы басқарудың нашарлығынан болуы мүмкін, себебі банкті
жақсы басқарса, ол төменгі капитал нормасында жұмыс жасай алады деген
пікірлер бар.
“Капиталдың жеткіліктілігі” термині банктің жалпы тұрақтылығын және
оның тәуекелге бару дәрежесін көрсетеді. Капиталдың жеткіліктілігі - бұл
банк капиталының мөлшерінің тәуекел дәрежелері ескерілген банк активтеріне
сәйкес болуға тиісті. Сондай-ақ, коммерциялық банктер өз жұмыстарында банк
капиталын шамадан тыс ұлғайтуды теріс санайды. Өйткені, ол банктің
қызметіне кері әсер етуі мүмкін. Банктердің көбі акция шығара отырып,
қаражат тартуға ынтасыз болып келеді. Сондықтан банк жетекшілері бір
жағынан, қадағалау және бақылау ұйымдары екінші жағынан, банк капиталы мен
коммерциялық банктердің басқа да қызметіндегі параметрлер арасындағы
қолайлы қатынасты табуға тырысады.
Кез келген коммерциялық банктің меншікті капиталының мөлшерін мынадай
формуламен анықтауға болады:
МК ( А ( М
мұндағы,
(1)
МК – банктің меншікті капиталы;
А банктің активтерінің жалпы сомасы
М – банктің міндеттемелері.
Банктің ресурсындағы меншікті капиталдың өте төменгі үлесінде болуы да
дұрыс емес. Себебі, ол банктің салым иелері алдындағы жауап беру мөлшеріне
сәйкес келмейтіндігін сипаттайды.
Банк меншікті капиталын ұлғайтуға негіз болатын төмендегідей
факторларды ескеру қажет:
- банктердің дивидендтері өнеркәсіптік кәсіпорын активтеріне
қарағанда, пайыз мөлшерлемесінің өзгеруіне, қарыз алушының несиелік
қабілетінің нашарлауына байланысты, олардың нарықтық құндары
өзгеріп отырады;
- банк көбіне тұрақсыз қысқа мерзімді қарыз көздеріне көңіл бөледі,
бірақ олардың көбі талап етуге байланысты қайтарылып алынуы мүмкін.
Сондықтан, кез келген саяси немесе экономикалық өмірдегі жағдайлар
банктердегі ресурстардың сыртқа ағылуына себеп болуға тиіс. Бастапқыда
банк капиталының активтерге қатысты шекті қатынасы 20% шамасында болса, ал
қазіргі оның шамасы 12 %-ды (пруденциялық нормативтердегі к2-нің мәні)
құрайды. Бұл дегеніміз банк жүйесіндегі төлем қабілетінсіздік тәуекелдің
уақыт өте келе арта түсетіндігін көрсетеді. Себебі, банк жүйесіндегі
банктердің активтерінің сапасы әлі де болса өз деңгейінде еместігін
ескерсек, онда болашақты оның орнын жабатын меншікті капитал үлесі
жеткіліксіздігі байқалады. [3;77б.]
Демек, банк капиталының жиынтық деңгейінің жеткіліктігі банк жүйесін
қолдайтын басты шарттардың біріне жатады.
Базель келісіміне сәйкес, банктің капиталы екі деңгейге бөлінеді: І
деңгейлі капитал және ІІ деңгейлі капитал.
І деңгейлі капиталға: қарапайым акциялар, бөлінбеген пайда, сол сияқты
еншілес компаниялардың бақылаусыз пакеті шегерілген материалдық емес
негізгі капитал шамасы жатады.
ІІ деңгейлі (қосымша) капиталға: ссудалар бойынша зияндарды жабуға
арналған резервтер, мерзімсіз артықшылығы бар акциялар қосылған екінші
дәрежелі қарыздар жатады.
Базель келісімінің бекіткен нормативтік коэффициентіне сәйкес, екінші
деңгейдегі банктердің қызметін реттеуде қолданылатын, пруденциялық
нормативтер қатарында банк капиталының жеткіліктілігі коэффициентін
белгілейді.
Бұл коэффициентті біздің тәжірибемізде есептеу үлгісі 2-тақырыпта
пруденциялық нормативтер қатарында берілген.
Соңғы жылдары отандық банктердің жиынтық активтері жоғары қарқынмен
өскенімен, олардың капиталдары жеткілікті мөлшерде қалып отырғандығын 3-
кестемен беруге болады.
Кесте-3 Екінші Деңгейдегі Банктердің меншікті капиталының
жеткіліктігінің динамикасы
Көрсеткіштер 2005ж 2006ж 2007ж 2008ж 2009ж 06.2010ж
Жиынтық меншікті 121,6 161,2 233,6 346,8 587,2 770,0
капитал, млрд тенге,
оның ішінде:
І деңгейлі деңгейлі 90,7 110,6 153,3 229,1 368,4 503,3
капитал, млрд теңге
ІІ деңгейлі капитал, 35,9 55,7 87,9 128,4 218,7 265,7
млрд теңге
І деңгейлі
капиталдың барлық
активтер сомасына
қатынасы (к1) 0,11 0,9 0,11 0,08 0,08 0,09
Меншікті капиталдың
тәуекел дәрежесіне
қарай топтасқан
активтерге және
баланстан тыс
міндеттемелерге
қатынасы (к2) 0,19 0,17 0,18 0,16 0,15 0,15
Ескерту:Сандық мәліметтер Ұлттық банктің 2006-2010 жж. есебінен алынған
1998 жылдан бастап, осы күнге дейінгі капиталдың өсуі банктеріміздің
Халықаралық стандартқа өту Бағдарламасына және ҚҰБ-нің капиталдануға
байлансты қоятын талаптарын орындауымен байланысты болғаны жасырын емес.
Нақтырақ айтсақ, капиталдың өсуі банктердің алған пайдасы және жарғылық
капиталын ұлғайту есебінен жүзеге асырылды. [3;79б.]
2005 жылдан бастап, ҚҰБ-нің және ҚҚА-нің есептік мәліметтеріне сүйенсек
Қазақстандық банктердің меншікті капиталының жеткіліктігі коэффициентінің
нормативтерге сай орындалысы сақталған.
Дегенмен де банк активтерінің жоғары қарқынмен өсуі банктік секторы
үшін тәуекелдің ұлғаюына әкелетінін естен шығармаған дұрыс сияқты.
Соңғы жылдардағы Қазақстандық екінші деңгейдегі банктердің меншікті
капиталы мен активтерінің өсу динамикасы 1-суретте берілген.
Сурет-1 Екінші деңгейдегі банктердің меншікті капиталы мен активтерінің
динамикасы, млрд теңге
Суреттен көріп отырғанымыздай, соңғы 4 жылда банк активтері мен банктің
капиталының мөлшері қарқынды өскен. Оның себебі, экономикалық өсуімен
байланысты кәсіпорындардың және халықтың тыбыстары артып, нәтижесінде банк
ресурстарының ұлғаюна әкелді. Банк ресурстарының өсуі банк активтерінің,
соның ішінде табысты активтерінің артуына септігін тигізді. Сөйтіп,
банктердің активтері артқан сайын, пруденциалдық нормативке сәйкес
жеткілікті мөлшерді меншікті қаражат ұстап отыруға тырысады және ол өз
кезегінде меншікті капиталдың өсуіне өзіндік ықпал етеді.Осындай
жағдайларға байланысты кейбір банктеріміз капитал жеткіліктігін сақтап,
тәуекелдің алдын алу мақсатында несиелеу көлемін шектеуде. Банктің табысы
берген несиелердің сапасына тікелей байланысты десек, онда несие көлемін
шектеу банк табыстылығын шектеуге, соның нәтижесінде банк капиталын ұлғайту
көзінің қысқаруына әкелетінін білеміз. Ендеше бүгінгі банктеріміздің
меншікті капиталын ұлғайту көзі ретінде тек қана акцияларды шығару амалы
қалуда. Бір айта кететіні, кейбір ірі банктеріміз өздерінің акцияларын
депозитарлық қолхат арқылы шетел нарығына орналастырып отырғаны да жасырын
емес. Бұл шаралар аталған банкке қатысты ҚР Қаржылық қадағалау агенттігі
тарапынан күмән туғызуы мүмкін. Себебі, мұндай жағдай отандық банк
акциялары иелерінің жұмбақ болуын баяндайды.
______________
*Коммерциялық банктердің операциялары. Мақыш С.Б.
Банк ресурстарының құрылымында тартылған қаражаттар үлесі меншікті
қаржаттармен салыстырғанда өте жоғары, олардың есебінен банктің активтік
операцияларының басым бөлігі жүзеге асырылады.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты, сондай-ақ ескі банктік жүйе
үшін уақытша бос ақшалай қаражаттарды тартудың дәстүрлі емес тәсілдерінің
болуы, тартылатын қаражаттар құрылымын толығымен өзгертті десе де болады.
Банктік тәжірибеде барлық тартылатын қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне
байланысты үлкен екі топқа бөледі:
- депозитік қаражаттар;
- депозиттік емес тартылған қаражаттар.
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер құрайды.
Депозиттер, банк үшін бірден-бір арзан ресурс көзі болып табылады.
Депозит – бұл клиенттердің (жеке және заңды тұлғалардың) банктегі
белгілі бір шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары.
Депозиттік емес тартылған қаражаттар – бұл банктің алған қарыздары
түрінде немесе өздерінің меншікті бағалы қағаздарын сату жолымен тарататын
қаражаттары.
Депозиттік емес банктік ресурс көздері мен депозиттер өзара
ажыратылады. Біріншіден, олар персоналдық емес, яғни банктің нақты
клиенттің атынан тартылмайды; екіншіден, мұндай қаражаттарды тарту
инициативасы банктің өзінен туындайды.
Депозиттік емес тартылған ресурстармен көбіне ірі коммерциялық банктер
айналысады. Өйткені, депозиттік емес қаражаттар ірі сомада сатып
алынатындықтан да, оларды көтерме сауда операциялар сипатына жатқызуға
болады.
Депозиттік операциялар активті және пассивті болып бөлінеді. Активті
депозиттік операциялар – банктің уақытша бос ақша қаражаттарын Орталық
банкте және өзге корреспондент-банктердегі шоттарда орналастыруымен
байланысты операциялар. Олар банктің өтімді активтері ретінде, яғни жалпы
активтердің өте аз бөлігін алады. Активтік депозиттер банктің өтімді
қаражаттарына жатады.
Пассивті депозиттік операциялар - бұл клиенттердің уақытша бос ақша
қаражаттарын белгілі уақытқа және пайыз төлеу шартымен тартумен байланысты
операциялар. Бұл операциялар көмегімен тартылған депозиттер пассив жағының
көп бөлігін алады және банктік ресурстарын қалыптастырудың негізгі көзі.
[3;81б.]
Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік
емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғарғы
бәсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын
қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын
банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды.
Экономикалық мазмұнына қарай депозиттерді мынадай топтарға бөледі:
- талап етілетін депозиттер;
- мерзімді депозиттер;
- жинақ салымдары;
- бағалы қағаздар түріндегі (депозитік және жинақ сертификаттары)
депозиттер.
Сондай-ақ, оларды төмендегідей белгілеріне байланысты жіктеуге болады:
- мерзімдеріне қарай;
- салым иелерінің категорияларына қарай;
- қаражаттарды салу және қайтарып алу шартына қарай;
- пайыз төлеу тәсіліне қарай;
- банктің активтік операциялары бойынша жеңілдіктер алуына қарай;
- басқа.
Салым иелерінің категорияларына байланысты депозиттік шоттар мынадай
түрлерге бөлінеді:
- жеке тұлғалардың шоттарына;
- кәсіпорындар және акционерлік қоғамдардың шоттарына;
- жергілікті билік ұйымдарының шоттарына;
- қаржылық мекемелердің шоттарына;
- шетелдік азаматтарының шоттарына.
Талап етілетін депозиттер – бұл салым иелерінің бастапқы талап етуіне
байланысты әр түрлі төлем құжаттар арқылы қолма-қол ақшаларын алатын әр
түрлі шоттардағы қаражаттар.
Отандық банктік тәжірибеде талап етілетін депозиттерге мыналар жатады :
- мемлекеттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай-ақ әр түрлі шағын
коммерциялық құрылымдардың ағымдық шоттарындағы сақталатын
қаражаттары;
- әр түрлі мақсатқа тағайындалған қорлардың қаражаттары;
- есеп айырысудағы қаражаттар;
- жергілікті бюджеттер қаражаттары және олардың шоттарындағы
қаражаттар;
- басқа банктердің корреспонденттік шоттарындағы қаражат қалдықтары.
[3;83б.]
Талап етілетін депозиттік шоттардың артықшылығы олардың иелері үшін
жоғарғы өтімділігіне байланысты сипатталады. Талап етілетін депозиттік
шоттарға қаражаттар, шаруашылық және басқа да операциялардың жүзеге
асырылуы барысында түседі және пайдаланылады.
Ал, кемшілігі – бұл шот бойынша пайыз мүлде төленбейді немесе біршама
төменгі мөлшерде төленеді. Міне осыдан келіп талап етуге дейінгі шоттардың
төмендегідей өзіндік ерекшеліктері қалыптасады:
- ақша салу және оны алу кез келген уақытта ешқандай да шектеусіз
жүзеге асырылады;
- шот иесі банктен осы шотты пайдаланғаны үшін пайыз түрінде немесе
коммиссиондық ақы алып отырады;
- банктер талап етілетін шоттарда ақшалай қаражаттарды сақтағаны үшін
өте төменгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz