Қазіргі педагогикадағы тәрбие әдістері, құралдары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І тарау. Тәрбиенің жалпы теориялық және әдістемелік негіздері ... ... ... ..5
1.1.Тәрбие процесі, оның мәні мен өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2.Педагогика ғылымындағы тәрбиенің мақсаты мен міндеттері ... ... ..10
1.3.Қазіргі кездегі білім беретін оқу орындарындағы тәрбиенің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
ІІ тарау. Тәрбиенің жалпы әдістері, құралдары мен формалары ... ... ... ..19
2.1. Тәрбие әдістері және оларды топтастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.2. Тәрбие әдістеріне сипаттама, оларды таңдау және тиімді пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.3. Тәрбие құрал . жабдықтары мен формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
ІІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І тарау. Тәрбиенің жалпы теориялық және әдістемелік негіздері ... ... ... ..5
1.1.Тәрбие процесі, оның мәні мен өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2.Педагогика ғылымындағы тәрбиенің мақсаты мен міндеттері ... ... ..10
1.3.Қазіргі кездегі білім беретін оқу орындарындағы тәрбиенің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
ІІ тарау. Тәрбиенің жалпы әдістері, құралдары мен формалары ... ... ... ..19
2.1. Тәрбие әдістері және оларды топтастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.2. Тәрбие әдістеріне сипаттама, оларды таңдау және тиімді пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.3. Тәрбие құрал . жабдықтары мен формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
ІІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының көкейкестілігі:
«Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие беру керек. Тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өміріне апат әкеледі» - деп ұлы шығыс ғалымы, ғұлама - философ әбу Насыр әл – Фараби бекерден айтпаған болса керек.
Тәрбие - күрделі әрі ұзақ процесс. Оған белгілі бір дәрежеде білім, тәжірибе, шеберлік қажет. Ондай болмаған жағдайда тәрбие саласында белгілі бір нәтижеге қол жеткізу қиындыққа түседі. Сондықтан да біз тәрбиені шығармашылық жұмыстарының жемісі деп білеміз. Тәрбие, сонымен бірге педагогикалық әрекетте
- мәдени құбылыс;
- педагогикалық ықпал ету;
- балалардың әрекетін ұйымдастыру;
- қарым – қатынас құралы ретінде жан – жақты қарастырылады.
Тәрбие педагогикада бірнеше қырларымен танылған:
- әлеуметтік мағынада – бұл аға буын жинақтаған тәжірибені жас ұрпақ өкілдеріне өткізу. Тәжірибе дегеніміз – адамзаттың өз тарихи даму барысында жасаған рухани мұрасы, дәлірек айтсақ: адамдарға белгілі болған білімдер, ептіліктер, ойлау тәсілдері, құқықтық, адамгершілік және т.б. нормалар.
- педагогикалық мағынада – бұл тәрбиеленушіге ықпал жасау үшін ұйымдастырылған арнайы іс - әрекет, тұлға қалыптастыруға бағытталған мақсатты процесс.
Тәрбие қоғамдық талаптарға сәйкес болуы міндетті. Егер қоғам құқықтық демократиялық мемлекет құрып жатса, ендеше ондағы адам тәрбиесі адамгершілік, азаматтық заңдар мен қылық - әрекет нормалары рухында жүріп жатуы қажетті. Жалпы адамзаттық құндылықтар қалыптастырудың маңыздылығын ескерумен бірге әлеуметтік ортаның кездейсоқ та, мақсатты бағытта да әсер, ықпал жасайтынын естен шығармаған жөн.
Қазіргі заман тәрбиесі гуманистік негізде болып, тұлғаның әлеуметтік – мәдени (өмір және әрекет – қылық кейпін таңдау және іске асыру), даралықты (тұлғаның өзіндік қалыптасуы), жауапкершілікті қатынас (құндылықтар таңдау) бағыттарында дамуына орайласады. Мұндай тәрбие технологиялық икемшілдігіменен (адамның қабылдау және психологиялық даму заңдылықтарына сай орындалады), көңіл – күйге сәйкестігімен (көңіл – күй тәжірибесін қалыптастырады), сұхбаттастығымен (екінші біреуге ұсыну үшін емес, өз меншікті тәжірибесін құрастыру үшін), жағдайға қарай орындалуымен (негізгі құралы – тәрбиелік жағдай), болашақта бағытталуымен (дамудағы тұлғаға арналады) ерекшеленеді.
Сонымен, тәрбие – бұл жалпы, ортақ міндеттерді іске асыру барысында мұғалім мен оқушының ықпалдасты әрекеттерін қамтамасыз етуші арнайы ұйымдастырылған тәрбиелік жүйе жағдайында мақсаты тұлға қалыптастыру болған әлеуметтік процесс.
Диплом жұмысының мақсаты:
Тәрбие әдістері – тәрбие процесінің маңызды әрі өте күрделі құрамдас бөлігі. Себебі, тәрбиенің мақсат пен міндеттеріне сай оның мазмұны тек әдістерді қолдану барысында жүзеге асады. Тәрбие әдістерінің көздейтін мақсаты тұлғаның адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру, соның негізінде олардың әрекеттерін ұйымдастыру.
Диплом жұмысының объектісі:
Қазіргі кездегі педагогика ғылымының дамуы, қазіргі педагогикадағы тәрбиенің жаңа әдістерімен тәрбие құрал – жабдықтары, формалары. Оларды топтастыру және тиімді пайдалану жолдары.
Диплом жұмысының практикалық қолданылымы:
Бұл еңбекті жоғары және арнаулы кәсіби білім беру педагогикалық оқу орындарының студенттері мен оқытушыларына, мектептің тәрбие жұмысын ұйымдастырушылары мен сынып жетекшілеріне қолдануға болады.
Диплом жұмысының көкейкестілігі:
«Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие беру керек. Тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өміріне апат әкеледі» - деп ұлы шығыс ғалымы, ғұлама - философ әбу Насыр әл – Фараби бекерден айтпаған болса керек.
Тәрбие - күрделі әрі ұзақ процесс. Оған белгілі бір дәрежеде білім, тәжірибе, шеберлік қажет. Ондай болмаған жағдайда тәрбие саласында белгілі бір нәтижеге қол жеткізу қиындыққа түседі. Сондықтан да біз тәрбиені шығармашылық жұмыстарының жемісі деп білеміз. Тәрбие, сонымен бірге педагогикалық әрекетте
- мәдени құбылыс;
- педагогикалық ықпал ету;
- балалардың әрекетін ұйымдастыру;
- қарым – қатынас құралы ретінде жан – жақты қарастырылады.
Тәрбие педагогикада бірнеше қырларымен танылған:
- әлеуметтік мағынада – бұл аға буын жинақтаған тәжірибені жас ұрпақ өкілдеріне өткізу. Тәжірибе дегеніміз – адамзаттың өз тарихи даму барысында жасаған рухани мұрасы, дәлірек айтсақ: адамдарға белгілі болған білімдер, ептіліктер, ойлау тәсілдері, құқықтық, адамгершілік және т.б. нормалар.
- педагогикалық мағынада – бұл тәрбиеленушіге ықпал жасау үшін ұйымдастырылған арнайы іс - әрекет, тұлға қалыптастыруға бағытталған мақсатты процесс.
Тәрбие қоғамдық талаптарға сәйкес болуы міндетті. Егер қоғам құқықтық демократиялық мемлекет құрып жатса, ендеше ондағы адам тәрбиесі адамгершілік, азаматтық заңдар мен қылық - әрекет нормалары рухында жүріп жатуы қажетті. Жалпы адамзаттық құндылықтар қалыптастырудың маңыздылығын ескерумен бірге әлеуметтік ортаның кездейсоқ та, мақсатты бағытта да әсер, ықпал жасайтынын естен шығармаған жөн.
Қазіргі заман тәрбиесі гуманистік негізде болып, тұлғаның әлеуметтік – мәдени (өмір және әрекет – қылық кейпін таңдау және іске асыру), даралықты (тұлғаның өзіндік қалыптасуы), жауапкершілікті қатынас (құндылықтар таңдау) бағыттарында дамуына орайласады. Мұндай тәрбие технологиялық икемшілдігіменен (адамның қабылдау және психологиялық даму заңдылықтарына сай орындалады), көңіл – күйге сәйкестігімен (көңіл – күй тәжірибесін қалыптастырады), сұхбаттастығымен (екінші біреуге ұсыну үшін емес, өз меншікті тәжірибесін құрастыру үшін), жағдайға қарай орындалуымен (негізгі құралы – тәрбиелік жағдай), болашақта бағытталуымен (дамудағы тұлғаға арналады) ерекшеленеді.
Сонымен, тәрбие – бұл жалпы, ортақ міндеттерді іске асыру барысында мұғалім мен оқушының ықпалдасты әрекеттерін қамтамасыз етуші арнайы ұйымдастырылған тәрбиелік жүйе жағдайында мақсаты тұлға қалыптастыру болған әлеуметтік процесс.
Диплом жұмысының мақсаты:
Тәрбие әдістері – тәрбие процесінің маңызды әрі өте күрделі құрамдас бөлігі. Себебі, тәрбиенің мақсат пен міндеттеріне сай оның мазмұны тек әдістерді қолдану барысында жүзеге асады. Тәрбие әдістерінің көздейтін мақсаты тұлғаның адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру, соның негізінде олардың әрекеттерін ұйымдастыру.
Диплом жұмысының объектісі:
Қазіргі кездегі педагогика ғылымының дамуы, қазіргі педагогикадағы тәрбиенің жаңа әдістерімен тәрбие құрал – жабдықтары, формалары. Оларды топтастыру және тиімді пайдалану жолдары.
Диплом жұмысының практикалық қолданылымы:
Бұл еңбекті жоғары және арнаулы кәсіби білім беру педагогикалық оқу орындарының студенттері мен оқытушыларына, мектептің тәрбие жұмысын ұйымдастырушылары мен сынып жетекшілеріне қолдануға болады.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Әбенбаев С. «Тәрбие теориясы мен әдістемесі», Алматы – Дарын, 2004ж.
2. Бабаев С.Б., Оңалбек Ж.К. «Жалпы педагогика», Алматы – 2005ж.
3. Кукушин В.С. Теория и методика воспитательной работы: Учебное пособие. – Ростов н\Д: Издательский центр «МарТ», 2002ж.
4. Болдырев Н.И. Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы. – Алматы: Мектеп, 1987ж.
5. Әмірәлиева Ш. Аға ұрпақ тәжірибесі жастарға. – Алматы, 1982ж.
6. Айтмамбетова Б.Р. Тәрбие процесінің мәні және мазмұны. Тәрбие принциптері (5-лекция). – Алматы, 1991ж.
7. Айтмамбетова Б.Р. Жаңашыл педагогтар идеялары мен тәжірибелері. – Алматы, 1991ж.
8. Керімов Л.К. Қиын оқушылар және оларды қайта тәрбиелеу. – Алматы, 1991ж.
9. Болдырев Н.И. Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы. – Алматы: Мектеп, 1987ж. 2-тарау.
10. Кочетов А.Г. Оқушылардың өзін - өзі тәрбиелеуі. – М.: Просвещение, 1967ж.
11. Үрзімұлы Ф. Балаға тәрбие керек. \ «Қазақстан мұғалімі», 24 желтоқсан, 1993ж.
12. Серімов С. Тәрбие бастауы. \ «Қазақстан мұғалімі», ақпан, 1996ж.
13. Жұмабаев Ә. «Қиын» оқушыларды мектеп жағдайында тәрбиелеу мәселелері. – Алматы, 1974ж.
14. Аймауытов Ж. Тәрбие. «Қазақстан мектебі», №5, 1989ж.
15. Ералиева М. Дәстүрлі мектебімізді ізгілендіру жолдары. \ «Қазақстан мектебі », №10, 1999, 38-42 беттер.
16. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Педагогика және психология. – Алматы: «Мектеп», 2002ж.
17. Айтмамбетова Б.Р., Бейсенбаева А.А. Тәрбиенің жалпы әдістері (6-лекция). – Алматы, 1991ж.
18. Болдырев Н.И. Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы. – Алматы: Мектеп, 1987ж. 3-4 тарау.
19. Сейталиев К. Тәрбие теориясы. – Алматы, 1986ж.
20. Сухомлинский В.А. Мектептің жас директорымен сырласу. – Алматы, 1987ж.
21. Ұстаздың шеберлікке жету жолдары. \Құрастырған Ж.Н.Нұржанова. – Алматы, 1991ж. – 29 бет.
22. Қабатай Б. Дидактикалық материалдар. Алматы, 1999ж.
23. Педагогическая энциклопедия. – М.: Просвещение, 1964ж.
24. Россиская педагогическая энциклопедия. – М.: Просвещение, 2001ж.
1. Әбенбаев С. «Тәрбие теориясы мен әдістемесі», Алматы – Дарын, 2004ж.
2. Бабаев С.Б., Оңалбек Ж.К. «Жалпы педагогика», Алматы – 2005ж.
3. Кукушин В.С. Теория и методика воспитательной работы: Учебное пособие. – Ростов н\Д: Издательский центр «МарТ», 2002ж.
4. Болдырев Н.И. Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы. – Алматы: Мектеп, 1987ж.
5. Әмірәлиева Ш. Аға ұрпақ тәжірибесі жастарға. – Алматы, 1982ж.
6. Айтмамбетова Б.Р. Тәрбие процесінің мәні және мазмұны. Тәрбие принциптері (5-лекция). – Алматы, 1991ж.
7. Айтмамбетова Б.Р. Жаңашыл педагогтар идеялары мен тәжірибелері. – Алматы, 1991ж.
8. Керімов Л.К. Қиын оқушылар және оларды қайта тәрбиелеу. – Алматы, 1991ж.
9. Болдырев Н.И. Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы. – Алматы: Мектеп, 1987ж. 2-тарау.
10. Кочетов А.Г. Оқушылардың өзін - өзі тәрбиелеуі. – М.: Просвещение, 1967ж.
11. Үрзімұлы Ф. Балаға тәрбие керек. \ «Қазақстан мұғалімі», 24 желтоқсан, 1993ж.
12. Серімов С. Тәрбие бастауы. \ «Қазақстан мұғалімі», ақпан, 1996ж.
13. Жұмабаев Ә. «Қиын» оқушыларды мектеп жағдайында тәрбиелеу мәселелері. – Алматы, 1974ж.
14. Аймауытов Ж. Тәрбие. «Қазақстан мектебі», №5, 1989ж.
15. Ералиева М. Дәстүрлі мектебімізді ізгілендіру жолдары. \ «Қазақстан мектебі », №10, 1999, 38-42 беттер.
16. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Педагогика және психология. – Алматы: «Мектеп», 2002ж.
17. Айтмамбетова Б.Р., Бейсенбаева А.А. Тәрбиенің жалпы әдістері (6-лекция). – Алматы, 1991ж.
18. Болдырев Н.И. Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы. – Алматы: Мектеп, 1987ж. 3-4 тарау.
19. Сейталиев К. Тәрбие теориясы. – Алматы, 1986ж.
20. Сухомлинский В.А. Мектептің жас директорымен сырласу. – Алматы, 1987ж.
21. Ұстаздың шеберлікке жету жолдары. \Құрастырған Ж.Н.Нұржанова. – Алматы, 1991ж. – 29 бет.
22. Қабатай Б. Дидактикалық материалдар. Алматы, 1999ж.
23. Педагогическая энциклопедия. – М.: Просвещение, 1964ж.
24. Россиская педагогическая энциклопедия. – М.: Просвещение, 2001ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3
І тарау. Тәрбиенің жалпы теориялық және әдістемелік
негіздері ... ... ... ..5
1.1.Тәрбие процесі, оның мәні мен өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ..5
1.2.Педагогика ғылымындағы тәрбиенің мақсаты мен міндеттері ... ... ..10
1.3.Қазіргі кездегі білім беретін оқу орындарындағы тәрбиенің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
ІІ тарау. Тәрбиенің жалпы әдістері, құралдары мен формалары ... ... ... ..19
2.1. Тәрбие әдістері және оларды
топтастыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..19
2.2. Тәрбие әдістеріне сипаттама, оларды таңдау және тиімді
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.3. Тәрбие құрал – жабдықтары мен
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..42
ІІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .49
ІV. Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...51
Қазіргі педагогикадағы тәрбие әдістері, құралдары
Жоспар
Кіріспе
І тарау. Тәрбиенің жалпы теориялық және әдістемелік негіздері.
1.1.Тәрбие процесі, оның мәні мен өзіндік ерекшеліктері.
1.2.Педагогика ғылымындағы тәрбиенің мақсаты мен міндеттері.
1.3.Қазіргі кездегі білім беретін оқу орындарындағы тәрбиенің
ерекшеліктері.
ІІ тарау. Тәрбиенің жалпы әдістері, құралдары мен формалары
2.1. Тәрбие әдістері және оларды топтастыру.
2.2. Тәрбие әдістеріне сипаттама, оларды таңдау және тиімді пайдалану.
2.3. Тәрбие құрал – жабдықтары мен формалары.
ІІІ тарау. Қорытынды.
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының көкейкестілігі:
Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие беру керек. Тәрбиесіз берілген
білім адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өміріне апат әкеледі - деп
ұлы шығыс ғалымы, ғұлама - философ әбу Насыр әл – Фараби бекерден
айтпаған болса керек.
Тәрбие - күрделі әрі ұзақ процесс. Оған белгілі бір дәрежеде білім,
тәжірибе, шеберлік қажет. Ондай болмаған жағдайда тәрбие саласында белгілі
бір нәтижеге қол жеткізу қиындыққа түседі. Сондықтан да біз тәрбиені
шығармашылық жұмыстарының жемісі деп білеміз. Тәрбие, сонымен бірге
педагогикалық әрекетте
- мәдени құбылыс;
- педагогикалық ықпал ету;
- балалардың әрекетін ұйымдастыру;
- қарым – қатынас құралы ретінде жан – жақты қарастырылады.
Тәрбие педагогикада бірнеше қырларымен танылған:
- әлеуметтік мағынада – бұл аға буын жинақтаған тәжірибені жас ұрпақ
өкілдеріне өткізу. Тәжірибе дегеніміз – адамзаттың өз тарихи даму барысында
жасаған рухани мұрасы, дәлірек айтсақ: адамдарға белгілі болған білімдер,
ептіліктер, ойлау тәсілдері, құқықтық, адамгершілік және т.б. нормалар.
- педагогикалық мағынада – бұл тәрбиеленушіге ықпал жасау үшін
ұйымдастырылған арнайы іс - әрекет, тұлға қалыптастыруға бағытталған
мақсатты процесс.
Тәрбие қоғамдық талаптарға сәйкес болуы міндетті. Егер қоғам құқықтық
демократиялық мемлекет құрып жатса, ендеше ондағы адам тәрбиесі
адамгершілік, азаматтық заңдар мен қылық - әрекет нормалары рухында жүріп
жатуы қажетті. Жалпы адамзаттық құндылықтар қалыптастырудың маңыздылығын
ескерумен бірге әлеуметтік ортаның кездейсоқ та, мақсатты бағытта да әсер,
ықпал жасайтынын естен шығармаған жөн.
Қазіргі заман тәрбиесі гуманистік негізде болып, тұлғаның әлеуметтік –
мәдени (өмір және әрекет – қылық кейпін таңдау және іске асыру), даралықты
(тұлғаның өзіндік қалыптасуы), жауапкершілікті қатынас (құндылықтар таңдау)
бағыттарында дамуына орайласады. Мұндай тәрбие технологиялық
икемшілдігіменен (адамның қабылдау және психологиялық даму заңдылықтарына
сай орындалады), көңіл – күйге сәйкестігімен (көңіл – күй тәжірибесін
қалыптастырады), сұхбаттастығымен (екінші біреуге ұсыну үшін емес, өз
меншікті тәжірибесін құрастыру үшін), жағдайға қарай орындалуымен (негізгі
құралы – тәрбиелік жағдай), болашақта бағытталуымен (дамудағы тұлғаға
арналады) ерекшеленеді.
Сонымен, тәрбие – бұл жалпы, ортақ міндеттерді іске асыру барысында
мұғалім мен оқушының ықпалдасты әрекеттерін қамтамасыз етуші арнайы
ұйымдастырылған тәрбиелік жүйе жағдайында мақсаты тұлға қалыптастыру болған
әлеуметтік процесс.
Диплом жұмысының мақсаты:
Тәрбие әдістері – тәрбие процесінің маңызды әрі өте күрделі құрамдас
бөлігі. Себебі, тәрбиенің мақсат пен міндеттеріне сай оның мазмұны тек
әдістерді қолдану барысында жүзеге асады. Тәрбие әдістерінің көздейтін
мақсаты тұлғаның адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру, соның негізінде
олардың әрекеттерін ұйымдастыру.
Диплом жұмысының объектісі:
Қазіргі кездегі педагогика ғылымының дамуы, қазіргі педагогикадағы
тәрбиенің жаңа әдістерімен тәрбие құрал – жабдықтары, формалары. Оларды
топтастыру және тиімді пайдалану жолдары.
Диплом жұмысының практикалық қолданылымы:
Бұл еңбекті жоғары және арнаулы кәсіби білім беру педагогикалық оқу
орындарының студенттері мен оқытушыларына, мектептің тәрбие жұмысын
ұйымдастырушылары мен сынып жетекшілеріне қолдануға болады.
1 тарау. Тәрбиенің жалпы теориялық және әдістемелік негіздері.
1.1.Тәрбие процесі, оның мәні мен өзіндік ерекшеліктері.
Жас бала – жаңа өркен жайған жасыл ағаш тәрізді - дейді халқымыз.
Жерге отырғызған жас көшет те қашан тамыры тереңдеп, жапырағы жайқалып,
саялы ағаш болып үлкейгенше мәпелеп күтіп, үзбей тәрбиелеуді керек етеді.
Тәрбие кездейсоқ оқиға емес, ол қоғамның пайда болуына тән қасиет.
Тәрбие жеке тұлғаның санасына, мінез – құлқының дұрыс қалыптасуына
әсер ететін құрал.
Тәрбие – халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық
тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, олардың
айналамен қарым – қатынасын, өмірге көзқарасын және соған сай мінез –
құлқын қалыптастыру құралы.
Тәрбиелеу – халықтар бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктер
мен өнерлерді дарыту (Әл – Фараби).
Тәрбие – біз кімдерді тәрбиелейміз, солардың жүрегіне ықпал ету...
Тәрбие – бізге мәлім адамгершілік әдет – ғұрыптарын меңгеруді мақсат
көздеп, бір адамның екінші адамға ықпал етуі(Л.Н.Толстой).
Тәрбие – кең мағынасында – бұл рухани жағынан үнемі жетілу және баюда
көпсалалы процесс (В.А.Сухомлинский).
Тәрбие, кең мағынасымен алғанда, қандай да болса бір жан иесіне
тиісті азық беріп, сол жан иесінің дұрыс өсуіне көмек көрсету деген сөз. Ал
енді, адамзат туралы айтылғанда, адамның баласын кәмл жасқа толып, өзіне -
өзі қожа болғанша тиісті азық беріп, өсіру деген мағынада жүргізіледі
(М.Жұмабаев).
Тәрбие – бұл адам жанын жетілдіру өнері. Тәрбиеде адам табиғатын
жетілдірудің ең күшті сыры бар (Иммануил Кант).
Тәрбие – тұлғаны мақсатты түрде дамуын басқару процесі
(Х.Й.Лийметса).
Олай болса, тәрбие процесінде жеке тұлғаның сана-сезімі мен ақыл-ойына
жүйелі түрде әсер етіп, оның дүние танымының дамуына, ерік – жігері мен
моральдық бейнесінің қалыптасуына оң ықпал етеді.
Сонымен қатар тәрбие – адамдарды қоғамда еңбекке және басқа да пайдалы
әрекеттерді орындауға, көптеген әлеуметтік қызметтерді атқаруға дайындаудың
табиғи заңдылық процесі.
Н.К.Крупская Тәрбие атты мақаласында (1929ж.): Тар мағынада алып
қарағанда, тәрбие деген сөз арқылы балалар мен жеткіншектердің мінез –
құлқына әдетте ересек адамдардың алдын ала ойластырылған және жүйелі түрде
жасайтын белгілі бір ықпалы, ал кең мағынасында ... қоғамдық мекемелер,
айналаны қоршаған бүкіл жағдай, бүкіл қоғамдық құрылыс тәрбиелейді - деп
түсіндіреді.
Осы жағдайға байланысты К.Д.Ушинский ... мектеп, тәрбиеші және
ұстаздар – адамның тіпті жалғыз ғана тәрбиешілері емес, оның сонша күшті,
ал мүмкін және әлдеқайда күшті әдейі тәрбиешілері: табиғат, отбасы, қоғам,
халық ... және оның тілі болады, - деген осы мәселеге қатысты
тұжырымдамасы тәрбие жайындағы ұғымның мәні зор екенін дәлелдейді.
Олай болса, тәрбие көптің ісі. Тәрбие мәселесімен қоғамдық ұйымдар,
мекемелер және жұртшылық болып айналысқан жағдайда ғана ол нәтижелі болмақ.
Соған сай тәрбие туралы ұғымға тар мағынада емес, кең мағынасында, бір
жақты емес, кең көлемде, яғни табиғат және әлеуметтік ортаның, мектеп пен
ата – аналардың жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуына мақсатты түрде ықпалы,
өзара әрекетінің нәтижесі ретінде қараған жөн.
Сондықтан да тәрбиенің мәнісі, біріншіден, қоғам үшін саналы,
белсенді, ізгіленген, іскер азаматты қалыптастыру болса, екіншіден, жеке
адам үшін – оны өмір сүре білуге, өзін қоршаған ортамен қарым – қатынас
жасай білуге үйрету.
Олай болса тәрбие процесі деп – қоғамның талап – тілектеріне сай әрбір
жеке тұлғаның ақыл – ойын, сана сезімін, ерік – жігерін, мінез – құлыұ
ерекшеліктерін жүйелі түрде қалыптастырып, дамытудағы тәрбиешілер мен
тәрбиеленушілердің өзара бірлескен әрекетін айтамыз.
Адамды табиғт жаратса да, қоғам әрбір жеке адамның қабілетін дамыту
үшін, бәріне бірдей жағдай жасап, ортақ тәрбие беруге тиіс. Кезінде
б.э.д.ІVғ. Аристотель тәрбиенің қоғамдағы атқаратын қызметінің маңызына
айрықша назар айдарып, ... заң шығарушының жастар тәрбиесіне айрықша мән
беруі тиістігіне ешкімнің де күмәні болмауы тиіс. Себебі мемлекеттің ең
негізгі бір мақсатты, барлық адамдарға бір ғана ортақ тәрбиенің болуы тиіс
және онда жеке дара емес, бәріне бірдей ортақ қамқор болуы тиіс. Тәрбиеге
қатысты заң болуы тиіс және ол ортақ болуы тиіс деп есептеген. Сондықтан
да ол тәрбиені ұлттар мәдениетінің мирасқорлық процесі деп қарастырған.
Платон тәрбиешінің әрекетінде кең түрде және қатаң бақылаудың болуы
қажет дей отыра, Бізде заңды қорғаушы қырағы болуы тиіс; ол балалардың
тәрбиесіне өте қамқор болуы тиіс; олардың мінез – құлқын түзетуі және
әркезде оларды заңға сәйкес игілікке бағыттап отыруы тиіс деп есептеген.
Ертедегі Римде ұжымдық оқу б.э.д. ІІІ ғасырда жүргізіле бастаған.
Ондағы антикалық педагогиканың теориясы мен практикасының негізін жасаған
Квинтиллиан Римде бірінші рет мемлекеттік тұрғыдағы мектептің іргесін
қалап, жылма – жыл мемлекеттен сыйақы алып тұрған. Соған сәйкес Римдік
қауымдастықта оқытудың мазмұны және оны ұйымдастыру мәселелері ғана
талқыланып қоймай, сонымен бірге көбінесе тәрбие әдістеріне де үлкен маңыз
беріліп, тәрбиені мемлекеттік басқару әрекетінде маңызды сала ретінде
қарастырған.
1758 жылы М.В.Ломоносовтың Академиялық гимназия тәртібінің үлгісі
атты педагогикалық тұрғыдан құнды еңбегі жарық көріп, гимназистер арасында
үлкен сұранысқа ие болды.
Қазіргі кезде біздің қоғамда өркениеттілікке бағытталған Білім беру
заңы бар. Онда азаматтық қоғам орнатуда өскелең ұрпақтың оқу және тәрбие
мәселелерінің сұрыпталған қатаң ғылыми негіздегі тың жүйесі қалыптасқан.
Бүгінде оны тәрбие процесінде басшылыққа алу барлық әлеуметтік
мекемелерінің міндетті ортақ ісіне айналып отыр.
Тәрбиенің қоғамдағы атқаратын қызметіне орай өзіндік ерекшеліктері
бар.
Тәрбие қоғамдық құбылыс. Себебі қоғамның материалдық жағдайының өсуі,
идеологиясының өзгеруімен байланысты тәрбиенің мақсат – міндеттері, мазмұны
мен ұйымдастыру тәсілдері де толығып, жаңа жағдайға сәйкес жақсарып
отырады. Әрине адам жеке тұлға болғанымен, қоғамнан тыс өмір сүрмейді. Ал
қоғам дегеніміз – адамдардың тіршілік ету, өмір сүру үшін топтасқан ортасы.
Тәрбие мақсатты процесс. Тәрбие мақсаты айқын әрі нақты өмір жағдайына
сай белгіленсе ғана өз нәтижесін дұрыс береді. Оны тәрбиеші – лердің өз
қалауымен анықтауға болмайды. Себебі тәрбие мақсаты қоғамның, мемлекеттің
әл – ауқаты және оның саясатымен әрқашан тығыз байланысты болады.
Тәрбие – біртұтас процесс. Себебі тұлға жеке адам ретінде
тәрбиеленеді. Сондықтан жеке тұлғаның кісілік қасиеттерін қалыптастыру жеке
– дара атқарылмайды, керісінше бір мезгілде, бірыңғай жағдайда жүзеге
асырылады. Өйткені тұлғаның қалыптасып, дамуы тұтас процесс.
Тәрбие ұзақ әрі күрделі процесс. Жеке адамның қалыптасуы бүтіндей бір
ұзақ дәуірді қажет етеді. Адам баласы туғаннан бастап, есейіп ержеткенге
дейін тәрбиенің ықпалында болса, кейінгі уақытта ол өзін - өзі тәрбиелеу
процесімен жалғасып отырады.
Екіншіден, тәрбиелеу барысында қойылған мақсаттың нәтижесін көбінесе
жуық арада байқауға болмайды. Өйткені әрбір жеке тұлғаның мінез- құлқында
дара ерекшеліктері, қабілеттері, дүниетанымы бірыңғай қалыптасып дамымайды.
Оған ықпал ететін ішкі және сыртқы факторлардың да әсері мол.
Тәрбие - көпжақты процесс. Жасөспірімдерді азамат етіп тәрбиелеу,
қоғамдық пайдалы еңбекке әзірлеу процесі қоғамның барлық азаматтарының
міндеті, отбасы, мектеп пен жұртшылықпен бірлесіп атқаратын ортақ мақсаты.
Дегенмен де ата – аналар мен жұртшылық әрекетін қадағалап, бағыт – бағдар
беріп, олардың бала тәрбиесіндегі жұмыстарын бірыңғай бағытта ұйымдастырып
отыратын ол – ұстаздар тобы. Оның орталығы – мектеп.
Тәрбие процесін табысты, нәтижелі ұйымдастыру тәрбиешілерге, алдымен
тәрбие заңдылықтарын жете түсінуді қажет етеді.
Тәрбиенің заңдылықтарына:
1. Баланың үнемі жетілуі, даму жағдайында болуы, бұл – табиғи
заңдылық;
2. Баланың өзінің түрлі әрекетінсіз және оның сыртқы орта мен
табиғи қарым – қатынасынан тыс тәрбиенің болмауы жағдайы;
3. Тәрбие мен дамудың бірлігі және өзара байланыстылығы;
4. Тәрбие мен өзін - өзі тәрбиелеудің бірлігі және өзара
байланыстылығы;
5. Тәрбиеде бірыңғай дайын рецептің болмауы және оны қолдану мүмкін
еместігі;
6. Қоғамның үнемі өркендеп дамуы, онда өмір сүріп отырған әрбір
жеке адамның күш - қуатымен өмірлік ұстанымына тәуелді
екендігінде, сондықтан да тұлға тәрбиесі, бұл заңды құбылыс.
1.2.Педагогика ғылымындағы тәрбиенің мақсаты мен міндеттері.
Мақсат – бұл ғылыми түсінік, ол белгілі бір әрекеттің түпкі нәтижесін
сезіну деп түсіну керек. Оны ойдан шығаруға болмайды.
Мақсат – белгілі бір межеге қол жеткізуге бағытталған әрекеттің ой –
санадағы көрінісі. Мақсат тікелей міндет ретінде іс – қимылды бағыттап,
реттеп отырады. ... Мақсат адам санасының белсенді жағын білдіре отырып,
объективті заңдарға, қоршаған ортаның және субъектінің нақты
мүмкіндіктеріне сай келуі керек, сонда ғана адамдардың нысаналы қызметінде
азаттық пен қажеттілік арасындағы дидактикалық қарым – қатынас көрініс
табады. Мақсат шындықты жүзеге асыру үшін қажет белгілі құралдармен бірлесе
іс – қимыл жасағанда ғана оны өзгерте алатын күшке айналады. Мақсат
келешектегі, таяудағы тікелей, жалпылама, жеке, аралық және түпкі
мақсаттарға бөлінеді. Шартты мағынада Мақсат терминімен ғылымда кері
байланыс.
Орыстың ұлы сыншысы В.Г.Белинский Адамды табиғат жаратқанмен, оны
өсіріп, тәрбиелейтін - қоғам, - деп өте орынды айтқан. Педагогика
ғылымында тәрбие мен оқытудың мақсаты мен міндеттерін қарастырғанда оны
әрқашанда қоғаммен бірлікте, қоғамдық құбылыс ретінде, қоғамның
талаптарымен байланысты қарастырады.
Тәрбие мен оқыту қоғамдық категория ретінде оның талаптарын объективті
түрде білдіреді. Яғни, тәрбиесіз қоғам, қоғамсыз тәрбие өмір сүрмейді
деген қағидаға сүйенсек, онда тәрбиенің мақсаты қоғамның мақсатымен
бірлікте болады. Сондықтан да қоғамдағы тәрбиенің қызметі қоғамның
мақсатын, талап – тілектерін іс жүзіне асыру болып табылады. Бұл талаптар
әр кезде қоғамдағы өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың даму
дәрежесімен байланысты анықталады. Олай болса, Тәрбиедегі мақсат адамды,
һәм сол адамның ұлтын, асса барлық адамзат дүниесін бақытты қылу. Ұлт
мүшесі әрбір адам бақытты болса, ұлты бақытты. Адамзат дүниесінің мүшесі
әрбір ұлт бақытты болса, адамзат дүниесі бақытты. Қысқасын айтқанда,
тәрбиедегі мақсат – адам деген атты құр жала қылып жапсырмай, шын
мағынасымен адам қылып шығару.
Қоғамның материалдық негізі мен идеологиясының өсуі әртүрлі қоғамдық –
экономикалық формацияның алмасуына ықпал етеді. Ол өз алдына тәрбие мен
оқытудың мақсат – міндеттерін, оның мазмұны мен әдістерінің өзгеруіне де
себепші болады.
Бізге мәлім, ерте замандағы педагогтар әрекетінде тәрбиенің мақсат –
міндеттерін белгілеуде ортақ пікір болмаған. Ол негізінен екі бағытта
өрбіген. Біріншісі, прогресивті идеяны ұсынса, яғни жалпыға бірдей білім
бере отыра жеке басты жан – жақты, үйлесімді дамыту болса, ал, екіншісі,
яғни реациялық идеяның өкілдері үстем таптың мүддесін көздеп, дін мен
идеалистік философияның теорияларын уағыздады.
Бүгінгі таңда қоғамның жаңа сатыға, жаңа сапалық жағдайға көтерілуі
еліміздің әлеуметтік – экономикалық саласында жаңа міндеттерді, жаңа
талаптарды шешуді жүктеп отыр. Егерде қоғамның әлеуметтік саласында қайта
құру міндеті жүктелсе, яғни ол жалпы орта білім және тәрбие беретін
мекемелер алдына жаңа сатыдағы сапа жағынан жаңа міндеттерді шешудің
объективтік қажеттілігі туындағанын көрсетеді.
Педагогика ғылымы тәрбиенің мақсатын жеке адамды жан – жақты дамыту,
әділетті қоғамды өз қолымен құратын және оны қорғай алатын адамзат етіп
тәрбиелеу деп қарастырады. Тұлғаны жан – жақты жетілдіріп, дамыту деген
ұғымды оқу мен жастардың практикалық еңбегінің тікелей байланысы, дененің
және ақыл – ой дамуының біртұтастығы деп түсіну керек..
Жеке тұлғаны жан – жақты дамыту идеясы ертедегі Грек мемлекетінде
пайда болып, өткен дәуірдегі алдыңғы қатарлы прогресшіл ойшылдарды терең
толғантты. Педагогикалық және философиялық еңбектерден жан – жақты дамыту
идеясы туралы көзқарастар қайта өрлеу дәуірінен бастау алғанын байқаймыз.
Олардың негізінде дене және рухани сұлулықтың үйлесімді дамуын айта келе,
оған жету тек адамдардың өнермен, гимнастикамен айналысуы жағдайында ғана
жүзеге асады деп дәлелдейді. Бұндай көзқараста еңбек қызметінің маңызы
қарастырылмаған. Себебі, еңбек қызметі тек құлдарға ғана тәуелді болған.
Аристотельдің көзқарасында дене, адамгершілік және ақыл – ой тәрбиесі
тұлғаның жан – жақты дамуы ретінде қарастырса, қайта өрлеу дәуірінде
гуманистер Витторино да Фелбтре, Ф.Рабле, М.Мантень, Э.Роттердамский жан –
жақты идеясын дамыта отырып, тұлғаның эстетикалық дамуы қажеттілігіне назар
аударады. Кейіннен жеке тұлғаның жан – жақты үйлесімді дамуы жайында
пікірлер социал – утопистер Томас – Мор, Т.Кампанелла, Р.Оуэн, Сен – Симон
еңбектерінде де дұрыс көзқарасқа әрі толық мазмұнға ие болды. Олар қоғамның
барлық мүшелері қатысқан еңбек пен оқытудың бірлігін жан – жақты даму деп
қарастырады. Бірақ та қанаушы тапқа бөлінген қоғам жағдайында бұл ойды
жүзеге асыру мүмкіндігі болмады. Сондықтан да бұл арман утопистік сипатта
қала берді.
ХVІІІ ғасырдағы француз философ – ағартушылары Гельвецию және Дидро
еңбектерінде бұл ойдың негізіне ақыл – ой мен адамгершілік тәрбиесін
қарастырды. Ж.Ж.Руссо бұл пікірге терең талдау жасап, табиғатпен дұрыс
қарым – қатынас жасай білетін барлық балаларды еңбекке тарту қажеттігі
жайында өз пікірін уағыздайды.
Жан – жақты дамыту идеясын орыстың революцияшыл – демократия-лық
педагогикасының негізін қалаушылары Н.Г.Чернышевский мен Н.А.Добролюбовтар
да қолдады. Н.Г.Чернышевский тәрбиенің мақсаты жайлы – қоғамдық идея
жағынан ұстамды күрес адамын, революционерді тәрбиелеу, халық мүддесін
ойлайтын азаматтық істерге араласа алатын, адал ниетті адамдар тәрбиелеу
деп жаңа қоғам үшін күрескерлерге қажетті қасиеттер жөнінде өз көзқарасын
білдіреді.
Маркстік философияның негзін қалаушылар К.Маркс пен Ф.Энгельс тұлғаның
жан – жақты дамуы жайлы пікірлерінде ақыл – ой тәрбиесімен дене тәрбиесін
бірлікте қарастырып, жастардың практикалық қызметін техникалық оқумен
ұштастырады. Тәрбиенің мақсатын қоғам дамуымен бірлікте қарастырып,
қоғамдағы өндіріс күштерінің даму заңдылықтарына терең талдау жасап,
қоғамдағы еңбек бөлінісінің біржақтылығы, адам баласының біржақты дамуына
әсер еткенін, еңбек тәрбиесі мен ақыл – ой тәрбиесінің алшақтығы таптық
қоғамда тәрбие мақсатының сипатында екі жақты айырмашылықтың болғанын өз
дәуірлерінде ғылыми тұрғыда дәлелдеп берді. Сонымен қатар, олар барлық
жастағы адамдарда қабілет, талант немесе дене тәрбиесі біркелкі
дамымайтындығын айта келек, ол үшін жасөспірімдерге бірдей жағдай туғызу
қажеттігіне баса назар аударады.
К.Маркс пен Ф.Энгельстің пікірлеріне терең талдау жасап, Ленин адам
баласының бойындағы таланттың сырын ашып, оған жағдай жасайтын күш мектеп
екендігіне, тұлғаны жан – жақты дамытуда мектептің негізгі құрал
болатындығына көз жеткізе дәлелдеді.
Яғни, тұлғаның жан – жақты дамуына арқау болатын Мағжан Жұмабаевтың
айтқан Тәрбиедегі мақсат – адам деген атты құр жала қылып жапсырмай, шын
мағынасымен адам қылып шығару деген пікіріне қосыла отырып, ол үшін әрбір
тұлғаның өзіне тән адами қасиеттерін қалыптастырып, дербес ерекшеліктерін
жан – жақты әрі үйлесімді дамыту қажеттілігіне сай көзқарасқа тоқталамыз.
1.3.Қазіргі кездегі білім беретін оқу орындарындағы
тәрбиенің ерекшеліктері.
Кезінде орыстың әйгілі педагогы К.Д.Ушинский еуропа халықтарының
тәрбие саласында педагогикалық формулаларының ұқсастығына қарамастан,
әрқайсысының өздеріне тән ерекше ұлттық тәрбие жүйелерінің, ерекше
мақсаттарының, сол мақсаттарға жетуде өздерінің ерекше құралдарының
болғанын айтқан. Тәрбие халықтық сипатқа ие болған жағдайда ғана өз
мақсатына жетеді - деген ол. Халықтың тарихы, оның тіршілігі тәрбиенің
мақсатын анықтайды. Сондықтан оқу – тәрбие жұмысында оның бағытын,
мазмұнын, формалары мен әдістерін таңдауда көзсіз еліктеушілік оң нәтиже
бермейді – деген өнегелі өсиеті бүгінгі таңда қазақ елінің тәлім - тәрбие
саласында ұстанып отырған бағытын анықтайды. Халықтық тәрбиені бала
құрсақта жатқаннан бастайды. Бесік тәрбиесі, балдырған тәрбиесі, өрен
тәрбиесі, жасөспірім тәрбиесі, жастар тәрбиесі бір – бірімен жалғасып, өз
ерекшеліктерімен іске асырылады.
Олай болса, жасөспірім бойына халқымыздың салт – дәстүрлерін, әдет-
ғұрыптарын, имандылық пен ізгілік нұрын сіңіруге баса назар аудару, бүгінгі
таңда басты мақсат – мұраттарымызға айналып отыр. Ол үшін өз елін, өз жерін
сүйетін, өз халқының тарихын, тілін, мәдениетін қадірлеп-қастерлейтін
азаматты тәрбиелеу, ұлттық санасын дамыту – мектептердің басты міндеті
болмақ. Өз ұлтының келешегі мен бүгінінен бейхабар азаматтан қандай
жақсылық күтуге болады. Ұрпақ тәрбиесі келешек ұлт тағдыры, олай болса
тәлім – тәрбиеде бүкіл халықтың қолдауы қажет. Ұлттық мәдениетімізді
ұрпағымыздың санасына сіңіріп, салауатты азаматтарды тәрбиелеген кемелді ел
болып, өркениеттілігімізді көтеру үшін ең алдымен ұлттық тәрбиенің бүкіл
халықтық бағдарламасын жасау керек. Сол бағдарламаны үлкен де кіші де,
зиялы қауым да орындауы міндетті болуы тиіс. Сонда ғана біз бесігімізді
түзей аламыз. Оның алғашқы түрлері бар, олар Атамекен, Жұлдыз, Кәусар
бұлақ, Алтын көмбе бағдарламалары. Әдеп әліппесі (бастауыш мектеп),
Әдеп пен жантану (орталау мектеп), Қазақ этнопедагогикасы (жоғары
мектеп) пәндері арнайы бағдарламалар негізінде оқытыла бастады.
Республикада білім беру мазмұнын жаңарту, жаңа буын оқулықтары мен
кешендерін жасау жұмыстары да қатар жүргізілуде. Оқыту қазақ, орыс
тілдерінде жүретін жалпы білім беретін мектептердің 1-7 сынып- тарында жаңа
оқу жоспарларымен, бағдарламаларымен және төл оқулықта – рымен қамтылып,
соның негізінде оқуға көшкен. Сондай-ақ, барлық мек – тептердің 1-11
сыныптарында Валеологиядан факультативтік курстар оқытылуда.
Жасөспірімдердің адамгершілік – жыныстық тәрбиесі негізінде бағдарлама
әзірленуде.
Жас ұрпақты нашақорлық індетінен сақтау, бүгінгі күннің ең өзекті
мәселесіне айналып отыр. Осы бағытта Қазақстан Республикасының жалпы білім
беретін мектептерінде зиянды заттарды қолдануды болдырмау бағдарламасы
19992000 оқу жылынан бастап 1-11 сыныптарда арнайы курс ретінде енгізілді.
Бүкіл тәрбие процесі баланың жеке тұлғасын дамытуға, ұстаздар мен
оқушылар қарым – қатынасын демократияландыруға, ізгіліктендіруге, ата –
аналар қауымымен ынтымақтаса жұмыс істеуге бағытталған. Еліміздің
әлеуметтік – экономикасын жетілдіру кезеңі мен нарық экономикасы жағдайында
адам факторы жаңа негізде қаралып, жаңа адамды қалыптастыру тың мәселе
болмақ. Келешекте кез келген техникалық білімді меңгертуде тірек болатын ең
жалпы, іргелі политехникалық білімнің маңызы артпақ. Олай болса заман
талабына сай компьютер тілін меңгерген білімді де білікті ұрпақты даярлау –
бүгінгі күннің ең өзекті мәселесі бола бермек.
Осы бағытта жаңа типті оқу орындары пайда болуда: лицейлер,
гимназиялар, колледждер, жеке меншік мектептері.
Жалпы адамзаттық дамудың техникалық, экономикалық және мәдени – рухани
қарқынды кірігулері (интеграция) әлемде ешбір ұлт, ешбір халық өзімен-өзі
томаға – тұйық дамымайтындығын, оның есік терезесі әлемдік тәжірибеге
әрқашан ашық болу керектігі бүгінде еш дау тудырмауы керек. Осыған
байланысты ұлттық мектебімізді халықтық педагогикаға негіздей отырып, оны
әлемдегі басқа да озық педагогикалық идеялармен байытып отыру – нағыз
өркениеттіліктің белгісі. Қазақстанның халық педагогикасы мен ұлт
мәдениетінің озық дәстүрлерін батыс және шығыс үлгілерімен ұштастырып,
қазақтың ұлттық мектебін қалыптастыру мақсатында 1993 жылдан бастап
норвегиялық Штайнер мектептері Ассоциациясының мұғалім - өкілдері Штайнер
мектептері педагогикасын қолдану жөнінде, Евразиялық ассоциация, Алматы
қалалық білім беру басқармасымен бірлесе отырып №123 қазақ орта мектебінде
199394 оқу жылында 1 а сыныбы Вольдарф педагогикасының элементтерін
пайдаланып оқытатын сынып етіп ашылды. Оқу жоспарларына мемлекеттік
стандарттан тыс мүсіндеу, кескіндеме, қолөнер пәндері енгізілді және
қазіргі уақытта 5 сыныпта, яғни орта буында Вольдарф педагогикасының
әдістемесімен оқытуды одан әрі жалғастыруда және бастауышта 1 а сыныбы
жаңадан ашылды.
Вольдарф педагогикасының элементтерін сабақта пайдалану тәсілдері
мектеп ұстаздарына және оқушыларға ұнайды. Оқушыларды адамгершілікке, жеке
тұлға болуға тәрбиелеуде оқу – тәрбие үрдісін ізгілендіоуге көп көңіл
бөлініп, жүйелі жұмыстар жүргізілуде.
Вольдарф жүйесінің ерекшелігі Р.Штайнер антропософия негізінде
танымдық күштерді, өнерге қабілеттіліктерді, сезімдерді адамгершілік
бастауларын және діни сезінулерді біртұтас қарап, қамтитын педагогика
жасаған. Антропософия – діннің бір түрі емес немесе дайын көзқарастар
жүйесі емес, дүние мен адамды тану жолы.
Демек, ХХІ ғасырдағы мемлекеттердің ерекшелігін саяси немесе
экономикалық жүйе белгілемейді, ең алдымен сол елдердің мәдени - өркениетті
төлтумалығы белгілейді.
Түптеп келгенде, білім мен тәрбие дегеніміздің өзі, кең мағанасында,
мәдениет атты ұлы құбылыстың аясында көрініс табады. Мәдениет, негізінен,
этностық жады арқылы ұрпақтан – ұрпаққа беріледі. Мұндай киелі эстафетаны
өміршең ету біздің әрқайсымыздың ең асыл мұратымыз болуы тиіс.
Оқу мен тәрбие - өзара байланысты екі процесс. Олардың міндеттері
әрқилы, дегенмен, бір – бірімен ажырамас ұштасқан күйде бір уақытта қатар
жүріп отырады, бірақ ұйымдасу әдістері және формалары тұрғысынан түбегейлі
өзгеше.
Тәрбиелік іс - әрекет тәрбиешінің жекеленген әрекет аймағы түрінде (өз
мақсаттарына, міндеттеріне, мазмұнына ие) немесе оқу процесіне тікелей
енген (себебі оқу тәрбиелік сипатқа ие) қалыпта болуы мүмкін.
Оқу мен тәрбиенің ортақ белгілері:
- тәрбие процесі өз ішіне оқу элементтерін қамтиды: қандай да ережені
орындауды талап етуден бұрын оның іске асырылу жолдарын үйрету қажет;
- оқу процесі мұғалім мен оқушы арасындағы ықпалдасты іс - әрекеттің
ұйымдастырылу формасына сәйкес өтеді. Өз қызметі барысында мұғалім оқушыға
тәрбиелік ықпал ажсайды;
- оқу және тәрбие процестерінде бірдей әдістер (түсіндіру, қадағалау
және т.б.) пайдаланылады.
Жалпы педагогикалық процестің аталған екі қызметінің арасындағы
принциптік айырмашылық: оқу барысында шәкірт әртүрлі ғылымдар негізін
меңгереді, ал тәрбие процесі оқушының тұлғалық сапа – қасиеттерін
қалыптастыруға бағышталады.
Тәрбие процесіне тән ерекшеліктер:
- мақсатты бағыттылық (мақсаттың түсінікті болуы нәтиже тиімділігі-
нің кепілі);
- мақсаттар бірлігі (тәрбиеші мен тәрбиеленушінің арасындағы
қызметтестіктің көрсеткіші);
- нәтиже ұзақтығы (оқу процесіндегідей нәтиже бірден көрінбейді);
- көп жағдаяттылығы (тұлға көп әрі сан қилы ұнамды да, ұнамсыз да
ықпалдарға кезігеді. Тәрбие барысында олар реттеледі. Тараптардың тұлғаға
болған ықпалы өзара сәйкес келсе, тәрбие нәтижесі тиімді болады.
- ауыспалылығы (тәрбиеленуші мақсатты, көзделген және кездейсоқ
әсерлерге бірдей кезігіп отырады).
- үздіксіздігі (ешқандай науқанды, бір мәртелік шара қаншама жарқын
болмасын, аса ыждағаттылықпен жүйелі дайындалған тәрбие істерінің орнын
баса алмайды);
- баламалылығы (тәрбиеленушілер даралық ерекшеліктері және әлеуметтік
тәжірибесінің әр түрлілігімен ажыралады. Тәрбие процнсінде бұлар ескерілуі
шарт, себебі әсері бірдей болғанның өзінде де тәрбиелік нәтиже әрқилы болуы
ықтимал);
- екі тараптылығы (тәрбиелік ықпалды жүргізуші – мұғалім, ал ықпалды
қабылдаушы – оқушы);
- тәрбие процесі - өмірлік, ол қозғалмалы да ауыспалы;
-тәрбиеші тұлғасы – тәрбие барысына ықпалды маңызды жағдаят (тәрбие
процесінің өнімді болуының кепілі – мұғалім ептілігі, шеберлігі, құндылықты
бағыт – бағдары, қызметтестік қатынасқа түсе білу қабілеті);
- қарама – қайшылықты болуы (қарама – қарсылықтар тәрбиенің қозғаушы
күші ретінде қарастырылады).
Тәрбиенің негізгі қайшылықтары оқу – тәрбие процесінде кездесетін
келесідей құбылыстар арасында көрінеді: қоғамдық өмірдің жаңа шарттары мен
оған дайындауға арналған әдістер мен формалардың ескіруі; адамның табиғи
даму мүмкіндіктерінің шексіздігі мен бұл дамудың әлеуметтік жағдайлар
бағдарламаларына тәуелді шегерілуі; адамның табиғатпен белсенді, әрекетшең
болуы, оның қоғамдық өмірге араласу ынта – ықыласы мен өмірлік процеске
нақты қатысу үшін қажет тәжірибе, білім, ептілік пен дағдылардың жетіспеуі
және т.б.
Яғни, тәрбие процесі оқу процесімен қатар жүріп жатса да, ол бірнеше
мәнді ерекшеліктерге ие, сондықтан да өз алдына дербес қарастырылады.
2 тарау. Тәрбиенің жалпы әдістері, құралдары мен формалары.
2.1. Тәрбие әдістері және оларды топтастыру.
Педагогикалық процесті ұйымдастыру жұмысында және елімізде жүріп
жатқан жаңарумен байланысты тәрбие әдістерін қолдануда жаңаша ойлануды
меңгеріп, дамыту керек.
Тәрбие әдістері – тәрбие процесінің өте күрделі компоненті. Себебі,
тәрбие әдістері қазіргі қоғамның түбегейлі өзгеру жағдайындағы сан –
салалы өмір талаптарына байланысты болуы тиіс. Сонымен қатар тәрбие
әдістері жан – жақты тәрбиенің мақсатына, принциптеріне, тәрбие жұмысының
мазмұнына сай анықталады.
Соның ішінде тәрбие әдісінің мәні үнемі тәрбиенің мақсатынан туындап
отырады.
Ғылыми педагогикалық әдебиеттерде тәрбие әдісінің мәні көп қырлы
болғандықтан, оған әртүрлі анықтама берілген.
В.А.Сластенин, Ю.К.Бабанский т.б. мектепте тәрбиеші мен
тәрбиеленушінің өзара байланысты іс - әрекетінің жолдарын тәрбие әдісі деп
атайды. Бұл іс - әрекет тәрбиенің міндеттерін шешуге бағытталады.
Оқушыларға тәрбиелік ықпал ету әдістері немесе тәрбие әдістері
дегеніміз – тәрбиешінің оқушылардың бойында қоғамдық көзқарасты және мінез
– құлық әдеттері мен дағдыларын қалыптастыру мақсатында, олардың санасы мен
ерік күшіне ықпал ету тәсілдерінің жиынтығы.
Екінші, сөзбен айтқанда, тәрбие әдістері тәрбиеші мен тәрбиеленушінің
бірлесе отырып жүргізілетін іс - әрекетінің құралы болып табылады.
А.С.Макаренко тәрбие әдістерін психилогиялық тұрғыдан қарастыра келіп,
бұл әдіс баланың жеке басына жанасудың, ықпал етудің құралы болатынын өте
дәл сипаттайды. Қазіргі психологтер адамның жеке қасиеттерін зерттеу
нәтижесінде адам бойындағы кез келген қасиеттің құрамы негізінен төрт
бөліктен тұрады:
- адамның сезімінен;
- санасынан;
- сенімінен;
- мінез-құлық, әдет – дағдыларынан құралатынын көрсетеді.
Мектеп тәжірибесінде тәрбие әдісін қолданғанда тәрбиешілер
психологтердің жоғарыда келтірілген дәлелді тұжырымдарын, атап айтқанда,
адам бойындағы кез келген қасиеттің құрамы негізінен төрт бөліктен
құралатынын әрдайым ескеруі керек.
Сонымен, қазіргі кезде оқыту – тәрбие беру ісі қайта құрудағы
белгіленген даму идеясы баланың жеке адам болып қалыптасуында тәрбие әдісін
психологиялық негізде қолдану шешуші роль атқаратындығына баса назар аудару
қажет екенін көрсетіп отыр.
Көрсетілген пікірлерден тәрбие әдістерінің әр салалы мәнін анықтауға
болады:
- тәрбие әдісінің ең басты міндеті тәрбие процесін гуманитарландыру
тұрғыдан қаруландыру;
- тәрбие әдісі ең алдымен тәрбиенің мақсатын мазмұнын жүзеге асыратын
құрал;
- тәрбие әдісі тәрбиенің мақсаты арқылы анықталады, тәрбиенің мақсаты
қандай болса, оның міндеті және тәрбиенің мақсатын жүзеге асырудың
әдістері соған сай болады;
- тәрбие әдісінің тиімді болуы мұғалімнің сырттай тәрбиелік ықпал
жасауымен қатар баланың тәрбиелік қатынасқа іштей өзіндік ниетін,
ықыласын, ынтасын, сезімін туғызумен де байланысты.
Тәрбие әдісінің теориясында тәрбие әдісімен қатар тәрбиенің құралдары,
тәрбиенің тәсілдері, ұғымдары айтылады.
Тәрбие құралдары – дегеніміз арнайы тәрбиелік міндеттерді шешуге
арналған, мақсат көзделіп ұйымдастырылған әдістемелік жолдар.
Ал, тәрбие тәсілдері педагогикалық ситуацияға байланысты жеке әдісі,
тәрбие тәсілі ретінде қолданылады.
Тәрбие тәсілі – тәрбие әдісінің жеке бір бөлігі. Ал нақтылы жағдайда
тәрбие тәсілі, тәрбие әдісінің әрекетін, қажеттілігін, тәрбиелік мәнін
айқындайды.
Педагогикалық процесс барысында тәрбие тәсілі тәрбие әдісіне тәуелді
болады. Мәселен, бірінші сыныпе оқушысына мұғалім мінез – құлық ережесін,
жолдастарымен қарым – қатынас жасау ережесін, үйде, мектепте, қоғамдық
орындарда өзін тәрбиелі ұстау ережесін үйрету керек. Мұғалім бірінші күнен
– ақ мектеп, сынып, парта, кітап, коридор, басқыш, спорт зал, т.б.
таныстырып, пайдалану, жүру, шығу, отыру, т.б. ережелерді үйрете бастайды.
Әр оқушы мұны әртүрлі орындайды. Нақтылы педагогикалық ситуация болған
жағдайда тәрбие әдісі мен тәсілі бірін – бірі алмастыра алады.
Кейбір педагогикалық мәселені шешуде тәрбие тәсілін тәрбие әдісі ретінде
қолдануға болады.
Мәселен, әңгіме – ол адамның көзқарасы мен сенімін қалыптастыру әдісінің
негізгі бір құрамды бөлігі болып есептеледі. Сонымен бірге үйрету, жаттығу
әдістерін жүзеге асырудың кейбір кезеңдерінде әңгіме методикалық тәсіл
ретінде қолданылады.
Тәрбие әдісінің өз алдында жеке бір бөлігіне тәрбие құралдары жатады.
Тәрбие құралдарына әр салалы іс - әрекет түрлері (ойын, оқу, еңбек, өнер,
спорт, т.б.) сонымен қатар педагогикалық жұмысқа қажетті материалдық және
рухани шығармалар, заттар жиынтығы (көрнекті құралдар, саяси, көркем және
көпшілікке арналған ғылыми әдебиеттер, бейнелеу өнері, музыкалық
шығармалар, көпшілік ақпарат құралдары т.б.) жатады.
Тәрбие әдісінің тиімді болуы барлық әдістердің, тәсілдердің, құралдардың,
тәрбие процесін ұйымдастыру формаларының өзара байланыстылығымен
анықталады. Сонымен бірге мұғалім балалардың жеке – дара типологиялық
ерекшеліктері мен тәрбиелік дәрежесін және баланың қандай нақтылы
педагогикалық ситуацияда болғанын ескеріп, тәрбие әдісін қолдануына
тәрбиенің нәтижелі болуы тікелей байланысты.
Барлық тәрбие әдістері бірін – бірі толықтырып, ықпал етудің толық
мүмкіндігін туғызуы керек.
Тәрбие әдістерінің жіктелуі. Тәрбие әдістерін топтастыру, жүйелеу,
жіктеу, бөлу өте күрделі мәселе. Әр әдістің өзіндік ерекшелігі болады.
Осыған байланысты педагогикада тәрбие әдісінің заңдылығы мен мәнін ашатын
көлемді ғылыми қор жинақталған. Тәрбие әдісін жинақтау не үшін қажет. Ол
тәрбие әдісін:
- жалпы және жеке;
- негізгі және кездейсоқ;
- теориялық және тәжірибелік ерекшеліктерін айқындауға, бөліп қарауға
көмектеседі;
- мақсатты түрде әрбір тәрбие әдісін тиімді пайдалануға мүмкіндік
жасайды;
- әрбір тәрбие әдісінің өзіне тән белгісін және оның ерекшелігін,
міндетін оның бір – бірімен байланысын айқындай түседі.
Педагогика ғылыми зерттеушілердің еңбектерінде тәрбие әдісі түрліше
топтастырылады. Ғалым педагогтер Н.И.Болдырев, Н.К.Гончаров, Ф.Ф.Королев
т.б. тәрбие әдісін классификациялауда сендіру, жаттығу, мадақтау және
жазалау әдістерін жеке бөліп қарастырады. Ал, Т.А.Ильина, И.Т.Огородников
т.б. тәрбие әдісін топтастыруда сендіру әдісімен қатар оқушылардың іс -
әрекетін ұйымдастыру әдісін және олардың мінез – құлықтарын ынталандыру
әдістерін қоса қалыптастырады. Г.И.Шукина өзінің оқулығында тәрбие
әдістерін қазіргі теориялық негіздерге сүйеніп талдау жасайды.
Ю.К.Бабанский, В.А.Сластенин тәрбие әдістерін мынадай төрт топқа бөліп
қарастырады.
Бірінші топ – жеке адамның қоғамдық санасын қалыптастыру әдістері
(көзқарасы, сенімі, идеясы).
Екінші топ – іс-әрекеттерді ұйымдастыру, қарым – қатынас жасау және
қоғамдық мінез – құлықты қалыптастыру әдістері.
Үшінші топ – іс-әрекет пен мінез – құлықты ынталандыру әдістері.
Төртінші топ – іс-әрекетке бақылау жасау, өзін - өзі бақылауды
ұйымдастыру және баға беру әдістері. Сонымен әр топтағы көрсетілген тәрбие
әдістері екі жақты тәрбие әдістерін сипаттайды: бір жағынан бұл әдістер
жеке адамның әлеуметтік адамгершілік ережелерді саналы меңгеруіне ықпал
жасауды көздейді. Екінші жағынан, тәрбиеленушілердің әр түрлі іс -
әрекетте, мінез – құлықта қарым – қатынас жасауда белсенді азаматтық
позицияда болу қажеттігінен туындайды.
Педагогика теориясында тәрбие әдістерінің методологиялық және теориялық
негізі ретінде адамның қоғамдық мәні мәселесі және жеке адамның
қалыптасуында іс - әрекеттің ролі туралы ілімнің қағидалары алынған. Бала
жеке адам тек іс - әрекет үстінде ғана қалыптасады. Бұл үшін баланың өмірі
үнемі іс - әрекет арқылы ұйымдастырылуы керек. Ол іс - әрекет нақтылы
мақсатты шешуге бағытталып, қажет болған жағдайда арнайы ситуациялық іс -
әрекеттер де ұйымдастырылуы қажет.
Тәрбие әдісінің бірінші тобы – оқушылардың санасына, сезіміне, ерік –
жігеріне жан – жақты ықпал жасауды қамтиды. Бұл әдістер оқушыларға сенімді
қалыптастыруды және іс - әрекеттің бірлік принципін жүзеге асыруды
көздейді. Бала жеке адам болып қалыптасу процесінде тек қана сыртқы әсер
арқылы ғана емес, ішкі жан дүниесінің, жеке сананың әрекетінің ықпалы
арқылы да дамып жетіледі.
Жеке адамның қоғамдық санасын қалыптастыру әдістеріне: түсіндіру,
әңгімелер, лекциялар, пікірталастар, үлгі - өнеге жатады. Көптеген ғалымдар
бұл топтағы әдістерді қалыптасқан дәстүр бойынша сендіру әдістері деп те
атайды.
Мұндай көзқарасты, жалпы адамзаттық мораль талаптарына сай қасиеттерді
қалыптастыру мақсатында тәрбиеленушінің сана – сезіміне, еркіне, мінез –
құлқына ықпал жасау жолдары мен тәсілдерінің жиынтығы сендіру әдісі деп
аталады.
Сендіру дегеніміз – оқушылардың ақыл – ойы мен сезімін жандандыру,
адамгершілік жайлы түсініктер мен ұғымдарын қалыптастыру және жағымсыз
қылықтарын жою мақсатында олардың санасына, сезімі мен ерік қайратына жан –
жақты әсер етуді айтамыз.
Сенім – тек моральдық түсінік, ұғым ғана емес, ол адамның мінез – құлық,
іс - әрекетінің тұрақты жетекшісі.
Сенім деген ұғымды анық дифференциялап алу керек. Мұнда сенім,
біріншіден: жеке бастың психикалық сапасы – тәрбиенің жемісі, нәтижесі
ретінде анықталады; екіншіден, сенім, сендіру жеке бастың санасына, еркіне
сезіміне ықпал жасайтын әдіс, құрал ретінде анықталады.
Сендіру әдісінің негізгі қызметі, ерекшелігі – ол арқылы жеке бастың
сенімі қалыптасады.
Сендіру – оқушының тек қана санасына, сезіміна ықпал жасау ғана емес,
әрі оның мінез – құлқына, әрі әрекетіне де ықпал жасауды көздейді.
Сендіру әдісі жалпы адамзаттық моральдың нормаларын, ережелерін
кеңінен түсіндіру, оны іс - әрекетпен байланыстыруды көздейді.
Тәрбиеленушілердің белсенді позицияда болуын өз көзқарастарын қорғай білу,
өзінің де, жолдастырының да мінез – құлқына, іс - әрекетін дұрыс баға
беруді, талқылауды қамтитын әдіс. Сендіру әдісінің тиімділігі оқушының
санасына әрі сезіміне, көңіл – күйіне ықпал етуді бірімен – бірі
ұштастырылған жағдайда жоғарлай түседі. Сезімнің, эмоцияның көтеріңкі болуы
ескерілмеген жерде мораль ережелеріне терең сенім тумайды.
Сонымен жеке адамның санасын қалыптастыратын әдістердің маңызы:
- қоғамдық, моральдық, еңбек, эстетикалық т.б. күрделі ұғымдарды,
түсініктерді, анықтамаларды, ереже нормаларымен нақтылай түседі;
- әрбір іс, қимыл, әрекеттердің, тәжірибелердің оң дәрежеде, жағымды,
көтеріңкі эмоциялық күйде болуына жағдай туғызады;
- нақтылы міндеттердің анық мақсаты мен маңызы қоғамдық адамгершілік
негізіарқылы айқындайды.
Тәрбие әдістерін қолдануда педагогикалық және психологиялық талаптар
ескеріледі:
- сөздің өте күшті сенім қаруы екенін түсіну;
- оқушыға шын мәнінде белгілі ережені түсіндіру, жаңа мәліметтер беру
немесе санасына әлдеқандай ерекше ықпал жасау қажет болған уақытта
сендіру әдісін қолдану;
- жеке бастың психологиялық табиғатын жақсы білу, сезімнің атқаратын
ролін айқындау;
- оқушының өмірлік тәжірибесіндегі алғашқы жинақталған ұғымдар,
түсініктер қорына, мінез – құлық қасиеттеріне арқа сүйену, оның оң не
теріс екенін айқындау, орын алған ситуацияларды баяндау, оған
қорытынды жасау;
- мұғалімнің, тәрбиешінің немесе ата – ананың әңгімесіне,
түсініктемесіне баланың үнемі белсенділікпен, қызығушылықпен қатысуын
ұйымдастыру;
- әр баланың көңіл – күйін, ынтасын арттыратындай өз ісінің, мінезінің
кемшілігіне қысылатындай, өзін - өзі тәрбиелеуге жігерлендіретіндей
жағдай жасау;
- сендіру әдісінің барлық салаларының бірлікте, жүйелі түрде, үздіксіз
қолданғанда және балалардың сана – сезімі, тәжірибесі, білімі
көзқарасы мен жас өзгешеліктеріне қарай біртіндеп жоғарылаған сайын әр
әдістің мазмұнын күрделендіріп, түрлендіріп, дамытып отырғанда ғана
тәрбие ісі нәтижелі болады;
- үнемі бір әдісті қолдану оқушыларға әсер етпейді.
Тәжірибелі педагогтер тәрбие әдістерінің тұтас жүйесін пайдалануға
ұмтылады, жеке бір әдісті қолданумен шектелмейді.
Түсіндіру. Оқушыға адамгершілік, эстетикалық, саяси, еңбек тәрбиесі
ұғымдары туралы түсінік беріледі. Оқыту процесінде әр пәннің оқу
материалына байланысты айтылумен қатар арнайы тәрбиешілік мақсат көзделіп,
оқушыларға патриотизм, гуманизм, парыз, міндет, ар – намыс, парасаттылық,
кішіпейілділік, қайырымдылық, жауапкершілік, тәртіптілік, ынта – ықылас,
ерік – жігер т.б. туралы түсіндіріледі.
Түсіндіру формалары алуан түрлі: әңгіме, көрсету, оқушылар
шығармалары.
Өткізу методикасы тұрғысынан алғанда түсіндіру формаларының ең
күрделісі – этикалық әңгімелер.
Этикалық әңгімелер – мораль мәселелері туралы кең түрде, еркін
пікірлесуді көздейтін, оқушылардың санасына, сезіміне сөз арқылы ықпал
жасайтын, тәжірибеде кеңінен қолданылатын сендіру әдісінің ең тиімді
түрінің бірі. Этикалық әңгіме әдісінің негізгі мақсаты оқушыларды қоғамдық
өмірде болып жатқан оқиғаларға, іс - әрекеттерге, әртүрлі жағдайларға баға
беруге, соның негізінде өзін қоршаған әлеуметтік ортаға адамгершілік
міндеттерге жауапкершілігін тәрбиелеу.
Әңгіменің негізінде қоғамдық өмірдің әлеуметтік адамгершілік немесе
эстетикалық, еңбек т.б. салаларының әр қырынан ашып көрсететін деректер
алынуы керек.
Әңгімелесудің тақырыбы, мазмұны танымдық, саяси, эстетикалық
мәселелерге арналады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3
І тарау. Тәрбиенің жалпы теориялық және әдістемелік
негіздері ... ... ... ..5
1.1.Тәрбие процесі, оның мәні мен өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ..5
1.2.Педагогика ғылымындағы тәрбиенің мақсаты мен міндеттері ... ... ..10
1.3.Қазіргі кездегі білім беретін оқу орындарындағы тәрбиенің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
ІІ тарау. Тәрбиенің жалпы әдістері, құралдары мен формалары ... ... ... ..19
2.1. Тәрбие әдістері және оларды
топтастыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..19
2.2. Тәрбие әдістеріне сипаттама, оларды таңдау және тиімді
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.3. Тәрбие құрал – жабдықтары мен
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..42
ІІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .49
ІV. Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...51
Қазіргі педагогикадағы тәрбие әдістері, құралдары
Жоспар
Кіріспе
І тарау. Тәрбиенің жалпы теориялық және әдістемелік негіздері.
1.1.Тәрбие процесі, оның мәні мен өзіндік ерекшеліктері.
1.2.Педагогика ғылымындағы тәрбиенің мақсаты мен міндеттері.
1.3.Қазіргі кездегі білім беретін оқу орындарындағы тәрбиенің
ерекшеліктері.
ІІ тарау. Тәрбиенің жалпы әдістері, құралдары мен формалары
2.1. Тәрбие әдістері және оларды топтастыру.
2.2. Тәрбие әдістеріне сипаттама, оларды таңдау және тиімді пайдалану.
2.3. Тәрбие құрал – жабдықтары мен формалары.
ІІІ тарау. Қорытынды.
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының көкейкестілігі:
Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие беру керек. Тәрбиесіз берілген
білім адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өміріне апат әкеледі - деп
ұлы шығыс ғалымы, ғұлама - философ әбу Насыр әл – Фараби бекерден
айтпаған болса керек.
Тәрбие - күрделі әрі ұзақ процесс. Оған белгілі бір дәрежеде білім,
тәжірибе, шеберлік қажет. Ондай болмаған жағдайда тәрбие саласында белгілі
бір нәтижеге қол жеткізу қиындыққа түседі. Сондықтан да біз тәрбиені
шығармашылық жұмыстарының жемісі деп білеміз. Тәрбие, сонымен бірге
педагогикалық әрекетте
- мәдени құбылыс;
- педагогикалық ықпал ету;
- балалардың әрекетін ұйымдастыру;
- қарым – қатынас құралы ретінде жан – жақты қарастырылады.
Тәрбие педагогикада бірнеше қырларымен танылған:
- әлеуметтік мағынада – бұл аға буын жинақтаған тәжірибені жас ұрпақ
өкілдеріне өткізу. Тәжірибе дегеніміз – адамзаттың өз тарихи даму барысында
жасаған рухани мұрасы, дәлірек айтсақ: адамдарға белгілі болған білімдер,
ептіліктер, ойлау тәсілдері, құқықтық, адамгершілік және т.б. нормалар.
- педагогикалық мағынада – бұл тәрбиеленушіге ықпал жасау үшін
ұйымдастырылған арнайы іс - әрекет, тұлға қалыптастыруға бағытталған
мақсатты процесс.
Тәрбие қоғамдық талаптарға сәйкес болуы міндетті. Егер қоғам құқықтық
демократиялық мемлекет құрып жатса, ендеше ондағы адам тәрбиесі
адамгершілік, азаматтық заңдар мен қылық - әрекет нормалары рухында жүріп
жатуы қажетті. Жалпы адамзаттық құндылықтар қалыптастырудың маңыздылығын
ескерумен бірге әлеуметтік ортаның кездейсоқ та, мақсатты бағытта да әсер,
ықпал жасайтынын естен шығармаған жөн.
Қазіргі заман тәрбиесі гуманистік негізде болып, тұлғаның әлеуметтік –
мәдени (өмір және әрекет – қылық кейпін таңдау және іске асыру), даралықты
(тұлғаның өзіндік қалыптасуы), жауапкершілікті қатынас (құндылықтар таңдау)
бағыттарында дамуына орайласады. Мұндай тәрбие технологиялық
икемшілдігіменен (адамның қабылдау және психологиялық даму заңдылықтарына
сай орындалады), көңіл – күйге сәйкестігімен (көңіл – күй тәжірибесін
қалыптастырады), сұхбаттастығымен (екінші біреуге ұсыну үшін емес, өз
меншікті тәжірибесін құрастыру үшін), жағдайға қарай орындалуымен (негізгі
құралы – тәрбиелік жағдай), болашақта бағытталуымен (дамудағы тұлғаға
арналады) ерекшеленеді.
Сонымен, тәрбие – бұл жалпы, ортақ міндеттерді іске асыру барысында
мұғалім мен оқушының ықпалдасты әрекеттерін қамтамасыз етуші арнайы
ұйымдастырылған тәрбиелік жүйе жағдайында мақсаты тұлға қалыптастыру болған
әлеуметтік процесс.
Диплом жұмысының мақсаты:
Тәрбие әдістері – тәрбие процесінің маңызды әрі өте күрделі құрамдас
бөлігі. Себебі, тәрбиенің мақсат пен міндеттеріне сай оның мазмұны тек
әдістерді қолдану барысында жүзеге асады. Тәрбие әдістерінің көздейтін
мақсаты тұлғаның адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру, соның негізінде
олардың әрекеттерін ұйымдастыру.
Диплом жұмысының объектісі:
Қазіргі кездегі педагогика ғылымының дамуы, қазіргі педагогикадағы
тәрбиенің жаңа әдістерімен тәрбие құрал – жабдықтары, формалары. Оларды
топтастыру және тиімді пайдалану жолдары.
Диплом жұмысының практикалық қолданылымы:
Бұл еңбекті жоғары және арнаулы кәсіби білім беру педагогикалық оқу
орындарының студенттері мен оқытушыларына, мектептің тәрбие жұмысын
ұйымдастырушылары мен сынып жетекшілеріне қолдануға болады.
1 тарау. Тәрбиенің жалпы теориялық және әдістемелік негіздері.
1.1.Тәрбие процесі, оның мәні мен өзіндік ерекшеліктері.
Жас бала – жаңа өркен жайған жасыл ағаш тәрізді - дейді халқымыз.
Жерге отырғызған жас көшет те қашан тамыры тереңдеп, жапырағы жайқалып,
саялы ағаш болып үлкейгенше мәпелеп күтіп, үзбей тәрбиелеуді керек етеді.
Тәрбие кездейсоқ оқиға емес, ол қоғамның пайда болуына тән қасиет.
Тәрбие жеке тұлғаның санасына, мінез – құлқының дұрыс қалыптасуына
әсер ететін құрал.
Тәрбие – халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық
тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, олардың
айналамен қарым – қатынасын, өмірге көзқарасын және соған сай мінез –
құлқын қалыптастыру құралы.
Тәрбиелеу – халықтар бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктер
мен өнерлерді дарыту (Әл – Фараби).
Тәрбие – біз кімдерді тәрбиелейміз, солардың жүрегіне ықпал ету...
Тәрбие – бізге мәлім адамгершілік әдет – ғұрыптарын меңгеруді мақсат
көздеп, бір адамның екінші адамға ықпал етуі(Л.Н.Толстой).
Тәрбие – кең мағынасында – бұл рухани жағынан үнемі жетілу және баюда
көпсалалы процесс (В.А.Сухомлинский).
Тәрбие, кең мағынасымен алғанда, қандай да болса бір жан иесіне
тиісті азық беріп, сол жан иесінің дұрыс өсуіне көмек көрсету деген сөз. Ал
енді, адамзат туралы айтылғанда, адамның баласын кәмл жасқа толып, өзіне -
өзі қожа болғанша тиісті азық беріп, өсіру деген мағынада жүргізіледі
(М.Жұмабаев).
Тәрбие – бұл адам жанын жетілдіру өнері. Тәрбиеде адам табиғатын
жетілдірудің ең күшті сыры бар (Иммануил Кант).
Тәрбие – тұлғаны мақсатты түрде дамуын басқару процесі
(Х.Й.Лийметса).
Олай болса, тәрбие процесінде жеке тұлғаның сана-сезімі мен ақыл-ойына
жүйелі түрде әсер етіп, оның дүние танымының дамуына, ерік – жігері мен
моральдық бейнесінің қалыптасуына оң ықпал етеді.
Сонымен қатар тәрбие – адамдарды қоғамда еңбекке және басқа да пайдалы
әрекеттерді орындауға, көптеген әлеуметтік қызметтерді атқаруға дайындаудың
табиғи заңдылық процесі.
Н.К.Крупская Тәрбие атты мақаласында (1929ж.): Тар мағынада алып
қарағанда, тәрбие деген сөз арқылы балалар мен жеткіншектердің мінез –
құлқына әдетте ересек адамдардың алдын ала ойластырылған және жүйелі түрде
жасайтын белгілі бір ықпалы, ал кең мағынасында ... қоғамдық мекемелер,
айналаны қоршаған бүкіл жағдай, бүкіл қоғамдық құрылыс тәрбиелейді - деп
түсіндіреді.
Осы жағдайға байланысты К.Д.Ушинский ... мектеп, тәрбиеші және
ұстаздар – адамның тіпті жалғыз ғана тәрбиешілері емес, оның сонша күшті,
ал мүмкін және әлдеқайда күшті әдейі тәрбиешілері: табиғат, отбасы, қоғам,
халық ... және оның тілі болады, - деген осы мәселеге қатысты
тұжырымдамасы тәрбие жайындағы ұғымның мәні зор екенін дәлелдейді.
Олай болса, тәрбие көптің ісі. Тәрбие мәселесімен қоғамдық ұйымдар,
мекемелер және жұртшылық болып айналысқан жағдайда ғана ол нәтижелі болмақ.
Соған сай тәрбие туралы ұғымға тар мағынада емес, кең мағынасында, бір
жақты емес, кең көлемде, яғни табиғат және әлеуметтік ортаның, мектеп пен
ата – аналардың жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуына мақсатты түрде ықпалы,
өзара әрекетінің нәтижесі ретінде қараған жөн.
Сондықтан да тәрбиенің мәнісі, біріншіден, қоғам үшін саналы,
белсенді, ізгіленген, іскер азаматты қалыптастыру болса, екіншіден, жеке
адам үшін – оны өмір сүре білуге, өзін қоршаған ортамен қарым – қатынас
жасай білуге үйрету.
Олай болса тәрбие процесі деп – қоғамның талап – тілектеріне сай әрбір
жеке тұлғаның ақыл – ойын, сана сезімін, ерік – жігерін, мінез – құлыұ
ерекшеліктерін жүйелі түрде қалыптастырып, дамытудағы тәрбиешілер мен
тәрбиеленушілердің өзара бірлескен әрекетін айтамыз.
Адамды табиғт жаратса да, қоғам әрбір жеке адамның қабілетін дамыту
үшін, бәріне бірдей жағдай жасап, ортақ тәрбие беруге тиіс. Кезінде
б.э.д.ІVғ. Аристотель тәрбиенің қоғамдағы атқаратын қызметінің маңызына
айрықша назар айдарып, ... заң шығарушының жастар тәрбиесіне айрықша мән
беруі тиістігіне ешкімнің де күмәні болмауы тиіс. Себебі мемлекеттің ең
негізгі бір мақсатты, барлық адамдарға бір ғана ортақ тәрбиенің болуы тиіс
және онда жеке дара емес, бәріне бірдей ортақ қамқор болуы тиіс. Тәрбиеге
қатысты заң болуы тиіс және ол ортақ болуы тиіс деп есептеген. Сондықтан
да ол тәрбиені ұлттар мәдениетінің мирасқорлық процесі деп қарастырған.
Платон тәрбиешінің әрекетінде кең түрде және қатаң бақылаудың болуы
қажет дей отыра, Бізде заңды қорғаушы қырағы болуы тиіс; ол балалардың
тәрбиесіне өте қамқор болуы тиіс; олардың мінез – құлқын түзетуі және
әркезде оларды заңға сәйкес игілікке бағыттап отыруы тиіс деп есептеген.
Ертедегі Римде ұжымдық оқу б.э.д. ІІІ ғасырда жүргізіле бастаған.
Ондағы антикалық педагогиканың теориясы мен практикасының негізін жасаған
Квинтиллиан Римде бірінші рет мемлекеттік тұрғыдағы мектептің іргесін
қалап, жылма – жыл мемлекеттен сыйақы алып тұрған. Соған сәйкес Римдік
қауымдастықта оқытудың мазмұны және оны ұйымдастыру мәселелері ғана
талқыланып қоймай, сонымен бірге көбінесе тәрбие әдістеріне де үлкен маңыз
беріліп, тәрбиені мемлекеттік басқару әрекетінде маңызды сала ретінде
қарастырған.
1758 жылы М.В.Ломоносовтың Академиялық гимназия тәртібінің үлгісі
атты педагогикалық тұрғыдан құнды еңбегі жарық көріп, гимназистер арасында
үлкен сұранысқа ие болды.
Қазіргі кезде біздің қоғамда өркениеттілікке бағытталған Білім беру
заңы бар. Онда азаматтық қоғам орнатуда өскелең ұрпақтың оқу және тәрбие
мәселелерінің сұрыпталған қатаң ғылыми негіздегі тың жүйесі қалыптасқан.
Бүгінде оны тәрбие процесінде басшылыққа алу барлық әлеуметтік
мекемелерінің міндетті ортақ ісіне айналып отыр.
Тәрбиенің қоғамдағы атқаратын қызметіне орай өзіндік ерекшеліктері
бар.
Тәрбие қоғамдық құбылыс. Себебі қоғамның материалдық жағдайының өсуі,
идеологиясының өзгеруімен байланысты тәрбиенің мақсат – міндеттері, мазмұны
мен ұйымдастыру тәсілдері де толығып, жаңа жағдайға сәйкес жақсарып
отырады. Әрине адам жеке тұлға болғанымен, қоғамнан тыс өмір сүрмейді. Ал
қоғам дегеніміз – адамдардың тіршілік ету, өмір сүру үшін топтасқан ортасы.
Тәрбие мақсатты процесс. Тәрбие мақсаты айқын әрі нақты өмір жағдайына
сай белгіленсе ғана өз нәтижесін дұрыс береді. Оны тәрбиеші – лердің өз
қалауымен анықтауға болмайды. Себебі тәрбие мақсаты қоғамның, мемлекеттің
әл – ауқаты және оның саясатымен әрқашан тығыз байланысты болады.
Тәрбие – біртұтас процесс. Себебі тұлға жеке адам ретінде
тәрбиеленеді. Сондықтан жеке тұлғаның кісілік қасиеттерін қалыптастыру жеке
– дара атқарылмайды, керісінше бір мезгілде, бірыңғай жағдайда жүзеге
асырылады. Өйткені тұлғаның қалыптасып, дамуы тұтас процесс.
Тәрбие ұзақ әрі күрделі процесс. Жеке адамның қалыптасуы бүтіндей бір
ұзақ дәуірді қажет етеді. Адам баласы туғаннан бастап, есейіп ержеткенге
дейін тәрбиенің ықпалында болса, кейінгі уақытта ол өзін - өзі тәрбиелеу
процесімен жалғасып отырады.
Екіншіден, тәрбиелеу барысында қойылған мақсаттың нәтижесін көбінесе
жуық арада байқауға болмайды. Өйткені әрбір жеке тұлғаның мінез- құлқында
дара ерекшеліктері, қабілеттері, дүниетанымы бірыңғай қалыптасып дамымайды.
Оған ықпал ететін ішкі және сыртқы факторлардың да әсері мол.
Тәрбие - көпжақты процесс. Жасөспірімдерді азамат етіп тәрбиелеу,
қоғамдық пайдалы еңбекке әзірлеу процесі қоғамның барлық азаматтарының
міндеті, отбасы, мектеп пен жұртшылықпен бірлесіп атқаратын ортақ мақсаты.
Дегенмен де ата – аналар мен жұртшылық әрекетін қадағалап, бағыт – бағдар
беріп, олардың бала тәрбиесіндегі жұмыстарын бірыңғай бағытта ұйымдастырып
отыратын ол – ұстаздар тобы. Оның орталығы – мектеп.
Тәрбие процесін табысты, нәтижелі ұйымдастыру тәрбиешілерге, алдымен
тәрбие заңдылықтарын жете түсінуді қажет етеді.
Тәрбиенің заңдылықтарына:
1. Баланың үнемі жетілуі, даму жағдайында болуы, бұл – табиғи
заңдылық;
2. Баланың өзінің түрлі әрекетінсіз және оның сыртқы орта мен
табиғи қарым – қатынасынан тыс тәрбиенің болмауы жағдайы;
3. Тәрбие мен дамудың бірлігі және өзара байланыстылығы;
4. Тәрбие мен өзін - өзі тәрбиелеудің бірлігі және өзара
байланыстылығы;
5. Тәрбиеде бірыңғай дайын рецептің болмауы және оны қолдану мүмкін
еместігі;
6. Қоғамның үнемі өркендеп дамуы, онда өмір сүріп отырған әрбір
жеке адамның күш - қуатымен өмірлік ұстанымына тәуелді
екендігінде, сондықтан да тұлға тәрбиесі, бұл заңды құбылыс.
1.2.Педагогика ғылымындағы тәрбиенің мақсаты мен міндеттері.
Мақсат – бұл ғылыми түсінік, ол белгілі бір әрекеттің түпкі нәтижесін
сезіну деп түсіну керек. Оны ойдан шығаруға болмайды.
Мақсат – белгілі бір межеге қол жеткізуге бағытталған әрекеттің ой –
санадағы көрінісі. Мақсат тікелей міндет ретінде іс – қимылды бағыттап,
реттеп отырады. ... Мақсат адам санасының белсенді жағын білдіре отырып,
объективті заңдарға, қоршаған ортаның және субъектінің нақты
мүмкіндіктеріне сай келуі керек, сонда ғана адамдардың нысаналы қызметінде
азаттық пен қажеттілік арасындағы дидактикалық қарым – қатынас көрініс
табады. Мақсат шындықты жүзеге асыру үшін қажет белгілі құралдармен бірлесе
іс – қимыл жасағанда ғана оны өзгерте алатын күшке айналады. Мақсат
келешектегі, таяудағы тікелей, жалпылама, жеке, аралық және түпкі
мақсаттарға бөлінеді. Шартты мағынада Мақсат терминімен ғылымда кері
байланыс.
Орыстың ұлы сыншысы В.Г.Белинский Адамды табиғат жаратқанмен, оны
өсіріп, тәрбиелейтін - қоғам, - деп өте орынды айтқан. Педагогика
ғылымында тәрбие мен оқытудың мақсаты мен міндеттерін қарастырғанда оны
әрқашанда қоғаммен бірлікте, қоғамдық құбылыс ретінде, қоғамның
талаптарымен байланысты қарастырады.
Тәрбие мен оқыту қоғамдық категория ретінде оның талаптарын объективті
түрде білдіреді. Яғни, тәрбиесіз қоғам, қоғамсыз тәрбие өмір сүрмейді
деген қағидаға сүйенсек, онда тәрбиенің мақсаты қоғамның мақсатымен
бірлікте болады. Сондықтан да қоғамдағы тәрбиенің қызметі қоғамның
мақсатын, талап – тілектерін іс жүзіне асыру болып табылады. Бұл талаптар
әр кезде қоғамдағы өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың даму
дәрежесімен байланысты анықталады. Олай болса, Тәрбиедегі мақсат адамды,
һәм сол адамның ұлтын, асса барлық адамзат дүниесін бақытты қылу. Ұлт
мүшесі әрбір адам бақытты болса, ұлты бақытты. Адамзат дүниесінің мүшесі
әрбір ұлт бақытты болса, адамзат дүниесі бақытты. Қысқасын айтқанда,
тәрбиедегі мақсат – адам деген атты құр жала қылып жапсырмай, шын
мағынасымен адам қылып шығару.
Қоғамның материалдық негізі мен идеологиясының өсуі әртүрлі қоғамдық –
экономикалық формацияның алмасуына ықпал етеді. Ол өз алдына тәрбие мен
оқытудың мақсат – міндеттерін, оның мазмұны мен әдістерінің өзгеруіне де
себепші болады.
Бізге мәлім, ерте замандағы педагогтар әрекетінде тәрбиенің мақсат –
міндеттерін белгілеуде ортақ пікір болмаған. Ол негізінен екі бағытта
өрбіген. Біріншісі, прогресивті идеяны ұсынса, яғни жалпыға бірдей білім
бере отыра жеке басты жан – жақты, үйлесімді дамыту болса, ал, екіншісі,
яғни реациялық идеяның өкілдері үстем таптың мүддесін көздеп, дін мен
идеалистік философияның теорияларын уағыздады.
Бүгінгі таңда қоғамның жаңа сатыға, жаңа сапалық жағдайға көтерілуі
еліміздің әлеуметтік – экономикалық саласында жаңа міндеттерді, жаңа
талаптарды шешуді жүктеп отыр. Егерде қоғамның әлеуметтік саласында қайта
құру міндеті жүктелсе, яғни ол жалпы орта білім және тәрбие беретін
мекемелер алдына жаңа сатыдағы сапа жағынан жаңа міндеттерді шешудің
объективтік қажеттілігі туындағанын көрсетеді.
Педагогика ғылымы тәрбиенің мақсатын жеке адамды жан – жақты дамыту,
әділетті қоғамды өз қолымен құратын және оны қорғай алатын адамзат етіп
тәрбиелеу деп қарастырады. Тұлғаны жан – жақты жетілдіріп, дамыту деген
ұғымды оқу мен жастардың практикалық еңбегінің тікелей байланысы, дененің
және ақыл – ой дамуының біртұтастығы деп түсіну керек..
Жеке тұлғаны жан – жақты дамыту идеясы ертедегі Грек мемлекетінде
пайда болып, өткен дәуірдегі алдыңғы қатарлы прогресшіл ойшылдарды терең
толғантты. Педагогикалық және философиялық еңбектерден жан – жақты дамыту
идеясы туралы көзқарастар қайта өрлеу дәуірінен бастау алғанын байқаймыз.
Олардың негізінде дене және рухани сұлулықтың үйлесімді дамуын айта келе,
оған жету тек адамдардың өнермен, гимнастикамен айналысуы жағдайында ғана
жүзеге асады деп дәлелдейді. Бұндай көзқараста еңбек қызметінің маңызы
қарастырылмаған. Себебі, еңбек қызметі тек құлдарға ғана тәуелді болған.
Аристотельдің көзқарасында дене, адамгершілік және ақыл – ой тәрбиесі
тұлғаның жан – жақты дамуы ретінде қарастырса, қайта өрлеу дәуірінде
гуманистер Витторино да Фелбтре, Ф.Рабле, М.Мантень, Э.Роттердамский жан –
жақты идеясын дамыта отырып, тұлғаның эстетикалық дамуы қажеттілігіне назар
аударады. Кейіннен жеке тұлғаның жан – жақты үйлесімді дамуы жайында
пікірлер социал – утопистер Томас – Мор, Т.Кампанелла, Р.Оуэн, Сен – Симон
еңбектерінде де дұрыс көзқарасқа әрі толық мазмұнға ие болды. Олар қоғамның
барлық мүшелері қатысқан еңбек пен оқытудың бірлігін жан – жақты даму деп
қарастырады. Бірақ та қанаушы тапқа бөлінген қоғам жағдайында бұл ойды
жүзеге асыру мүмкіндігі болмады. Сондықтан да бұл арман утопистік сипатта
қала берді.
ХVІІІ ғасырдағы француз философ – ағартушылары Гельвецию және Дидро
еңбектерінде бұл ойдың негізіне ақыл – ой мен адамгершілік тәрбиесін
қарастырды. Ж.Ж.Руссо бұл пікірге терең талдау жасап, табиғатпен дұрыс
қарым – қатынас жасай білетін барлық балаларды еңбекке тарту қажеттігі
жайында өз пікірін уағыздайды.
Жан – жақты дамыту идеясын орыстың революцияшыл – демократия-лық
педагогикасының негізін қалаушылары Н.Г.Чернышевский мен Н.А.Добролюбовтар
да қолдады. Н.Г.Чернышевский тәрбиенің мақсаты жайлы – қоғамдық идея
жағынан ұстамды күрес адамын, революционерді тәрбиелеу, халық мүддесін
ойлайтын азаматтық істерге араласа алатын, адал ниетті адамдар тәрбиелеу
деп жаңа қоғам үшін күрескерлерге қажетті қасиеттер жөнінде өз көзқарасын
білдіреді.
Маркстік философияның негзін қалаушылар К.Маркс пен Ф.Энгельс тұлғаның
жан – жақты дамуы жайлы пікірлерінде ақыл – ой тәрбиесімен дене тәрбиесін
бірлікте қарастырып, жастардың практикалық қызметін техникалық оқумен
ұштастырады. Тәрбиенің мақсатын қоғам дамуымен бірлікте қарастырып,
қоғамдағы өндіріс күштерінің даму заңдылықтарына терең талдау жасап,
қоғамдағы еңбек бөлінісінің біржақтылығы, адам баласының біржақты дамуына
әсер еткенін, еңбек тәрбиесі мен ақыл – ой тәрбиесінің алшақтығы таптық
қоғамда тәрбие мақсатының сипатында екі жақты айырмашылықтың болғанын өз
дәуірлерінде ғылыми тұрғыда дәлелдеп берді. Сонымен қатар, олар барлық
жастағы адамдарда қабілет, талант немесе дене тәрбиесі біркелкі
дамымайтындығын айта келек, ол үшін жасөспірімдерге бірдей жағдай туғызу
қажеттігіне баса назар аударады.
К.Маркс пен Ф.Энгельстің пікірлеріне терең талдау жасап, Ленин адам
баласының бойындағы таланттың сырын ашып, оған жағдай жасайтын күш мектеп
екендігіне, тұлғаны жан – жақты дамытуда мектептің негізгі құрал
болатындығына көз жеткізе дәлелдеді.
Яғни, тұлғаның жан – жақты дамуына арқау болатын Мағжан Жұмабаевтың
айтқан Тәрбиедегі мақсат – адам деген атты құр жала қылып жапсырмай, шын
мағынасымен адам қылып шығару деген пікіріне қосыла отырып, ол үшін әрбір
тұлғаның өзіне тән адами қасиеттерін қалыптастырып, дербес ерекшеліктерін
жан – жақты әрі үйлесімді дамыту қажеттілігіне сай көзқарасқа тоқталамыз.
1.3.Қазіргі кездегі білім беретін оқу орындарындағы
тәрбиенің ерекшеліктері.
Кезінде орыстың әйгілі педагогы К.Д.Ушинский еуропа халықтарының
тәрбие саласында педагогикалық формулаларының ұқсастығына қарамастан,
әрқайсысының өздеріне тән ерекше ұлттық тәрбие жүйелерінің, ерекше
мақсаттарының, сол мақсаттарға жетуде өздерінің ерекше құралдарының
болғанын айтқан. Тәрбие халықтық сипатқа ие болған жағдайда ғана өз
мақсатына жетеді - деген ол. Халықтың тарихы, оның тіршілігі тәрбиенің
мақсатын анықтайды. Сондықтан оқу – тәрбие жұмысында оның бағытын,
мазмұнын, формалары мен әдістерін таңдауда көзсіз еліктеушілік оң нәтиже
бермейді – деген өнегелі өсиеті бүгінгі таңда қазақ елінің тәлім - тәрбие
саласында ұстанып отырған бағытын анықтайды. Халықтық тәрбиені бала
құрсақта жатқаннан бастайды. Бесік тәрбиесі, балдырған тәрбиесі, өрен
тәрбиесі, жасөспірім тәрбиесі, жастар тәрбиесі бір – бірімен жалғасып, өз
ерекшеліктерімен іске асырылады.
Олай болса, жасөспірім бойына халқымыздың салт – дәстүрлерін, әдет-
ғұрыптарын, имандылық пен ізгілік нұрын сіңіруге баса назар аудару, бүгінгі
таңда басты мақсат – мұраттарымызға айналып отыр. Ол үшін өз елін, өз жерін
сүйетін, өз халқының тарихын, тілін, мәдениетін қадірлеп-қастерлейтін
азаматты тәрбиелеу, ұлттық санасын дамыту – мектептердің басты міндеті
болмақ. Өз ұлтының келешегі мен бүгінінен бейхабар азаматтан қандай
жақсылық күтуге болады. Ұрпақ тәрбиесі келешек ұлт тағдыры, олай болса
тәлім – тәрбиеде бүкіл халықтың қолдауы қажет. Ұлттық мәдениетімізді
ұрпағымыздың санасына сіңіріп, салауатты азаматтарды тәрбиелеген кемелді ел
болып, өркениеттілігімізді көтеру үшін ең алдымен ұлттық тәрбиенің бүкіл
халықтық бағдарламасын жасау керек. Сол бағдарламаны үлкен де кіші де,
зиялы қауым да орындауы міндетті болуы тиіс. Сонда ғана біз бесігімізді
түзей аламыз. Оның алғашқы түрлері бар, олар Атамекен, Жұлдыз, Кәусар
бұлақ, Алтын көмбе бағдарламалары. Әдеп әліппесі (бастауыш мектеп),
Әдеп пен жантану (орталау мектеп), Қазақ этнопедагогикасы (жоғары
мектеп) пәндері арнайы бағдарламалар негізінде оқытыла бастады.
Республикада білім беру мазмұнын жаңарту, жаңа буын оқулықтары мен
кешендерін жасау жұмыстары да қатар жүргізілуде. Оқыту қазақ, орыс
тілдерінде жүретін жалпы білім беретін мектептердің 1-7 сынып- тарында жаңа
оқу жоспарларымен, бағдарламаларымен және төл оқулықта – рымен қамтылып,
соның негізінде оқуға көшкен. Сондай-ақ, барлық мек – тептердің 1-11
сыныптарында Валеологиядан факультативтік курстар оқытылуда.
Жасөспірімдердің адамгершілік – жыныстық тәрбиесі негізінде бағдарлама
әзірленуде.
Жас ұрпақты нашақорлық індетінен сақтау, бүгінгі күннің ең өзекті
мәселесіне айналып отыр. Осы бағытта Қазақстан Республикасының жалпы білім
беретін мектептерінде зиянды заттарды қолдануды болдырмау бағдарламасы
19992000 оқу жылынан бастап 1-11 сыныптарда арнайы курс ретінде енгізілді.
Бүкіл тәрбие процесі баланың жеке тұлғасын дамытуға, ұстаздар мен
оқушылар қарым – қатынасын демократияландыруға, ізгіліктендіруге, ата –
аналар қауымымен ынтымақтаса жұмыс істеуге бағытталған. Еліміздің
әлеуметтік – экономикасын жетілдіру кезеңі мен нарық экономикасы жағдайында
адам факторы жаңа негізде қаралып, жаңа адамды қалыптастыру тың мәселе
болмақ. Келешекте кез келген техникалық білімді меңгертуде тірек болатын ең
жалпы, іргелі политехникалық білімнің маңызы артпақ. Олай болса заман
талабына сай компьютер тілін меңгерген білімді де білікті ұрпақты даярлау –
бүгінгі күннің ең өзекті мәселесі бола бермек.
Осы бағытта жаңа типті оқу орындары пайда болуда: лицейлер,
гимназиялар, колледждер, жеке меншік мектептері.
Жалпы адамзаттық дамудың техникалық, экономикалық және мәдени – рухани
қарқынды кірігулері (интеграция) әлемде ешбір ұлт, ешбір халық өзімен-өзі
томаға – тұйық дамымайтындығын, оның есік терезесі әлемдік тәжірибеге
әрқашан ашық болу керектігі бүгінде еш дау тудырмауы керек. Осыған
байланысты ұлттық мектебімізді халықтық педагогикаға негіздей отырып, оны
әлемдегі басқа да озық педагогикалық идеялармен байытып отыру – нағыз
өркениеттіліктің белгісі. Қазақстанның халық педагогикасы мен ұлт
мәдениетінің озық дәстүрлерін батыс және шығыс үлгілерімен ұштастырып,
қазақтың ұлттық мектебін қалыптастыру мақсатында 1993 жылдан бастап
норвегиялық Штайнер мектептері Ассоциациясының мұғалім - өкілдері Штайнер
мектептері педагогикасын қолдану жөнінде, Евразиялық ассоциация, Алматы
қалалық білім беру басқармасымен бірлесе отырып №123 қазақ орта мектебінде
199394 оқу жылында 1 а сыныбы Вольдарф педагогикасының элементтерін
пайдаланып оқытатын сынып етіп ашылды. Оқу жоспарларына мемлекеттік
стандарттан тыс мүсіндеу, кескіндеме, қолөнер пәндері енгізілді және
қазіргі уақытта 5 сыныпта, яғни орта буында Вольдарф педагогикасының
әдістемесімен оқытуды одан әрі жалғастыруда және бастауышта 1 а сыныбы
жаңадан ашылды.
Вольдарф педагогикасының элементтерін сабақта пайдалану тәсілдері
мектеп ұстаздарына және оқушыларға ұнайды. Оқушыларды адамгершілікке, жеке
тұлға болуға тәрбиелеуде оқу – тәрбие үрдісін ізгілендіоуге көп көңіл
бөлініп, жүйелі жұмыстар жүргізілуде.
Вольдарф жүйесінің ерекшелігі Р.Штайнер антропософия негізінде
танымдық күштерді, өнерге қабілеттіліктерді, сезімдерді адамгершілік
бастауларын және діни сезінулерді біртұтас қарап, қамтитын педагогика
жасаған. Антропософия – діннің бір түрі емес немесе дайын көзқарастар
жүйесі емес, дүние мен адамды тану жолы.
Демек, ХХІ ғасырдағы мемлекеттердің ерекшелігін саяси немесе
экономикалық жүйе белгілемейді, ең алдымен сол елдердің мәдени - өркениетті
төлтумалығы белгілейді.
Түптеп келгенде, білім мен тәрбие дегеніміздің өзі, кең мағанасында,
мәдениет атты ұлы құбылыстың аясында көрініс табады. Мәдениет, негізінен,
этностық жады арқылы ұрпақтан – ұрпаққа беріледі. Мұндай киелі эстафетаны
өміршең ету біздің әрқайсымыздың ең асыл мұратымыз болуы тиіс.
Оқу мен тәрбие - өзара байланысты екі процесс. Олардың міндеттері
әрқилы, дегенмен, бір – бірімен ажырамас ұштасқан күйде бір уақытта қатар
жүріп отырады, бірақ ұйымдасу әдістері және формалары тұрғысынан түбегейлі
өзгеше.
Тәрбиелік іс - әрекет тәрбиешінің жекеленген әрекет аймағы түрінде (өз
мақсаттарына, міндеттеріне, мазмұнына ие) немесе оқу процесіне тікелей
енген (себебі оқу тәрбиелік сипатқа ие) қалыпта болуы мүмкін.
Оқу мен тәрбиенің ортақ белгілері:
- тәрбие процесі өз ішіне оқу элементтерін қамтиды: қандай да ережені
орындауды талап етуден бұрын оның іске асырылу жолдарын үйрету қажет;
- оқу процесі мұғалім мен оқушы арасындағы ықпалдасты іс - әрекеттің
ұйымдастырылу формасына сәйкес өтеді. Өз қызметі барысында мұғалім оқушыға
тәрбиелік ықпал ажсайды;
- оқу және тәрбие процестерінде бірдей әдістер (түсіндіру, қадағалау
және т.б.) пайдаланылады.
Жалпы педагогикалық процестің аталған екі қызметінің арасындағы
принциптік айырмашылық: оқу барысында шәкірт әртүрлі ғылымдар негізін
меңгереді, ал тәрбие процесі оқушының тұлғалық сапа – қасиеттерін
қалыптастыруға бағышталады.
Тәрбие процесіне тән ерекшеліктер:
- мақсатты бағыттылық (мақсаттың түсінікті болуы нәтиже тиімділігі-
нің кепілі);
- мақсаттар бірлігі (тәрбиеші мен тәрбиеленушінің арасындағы
қызметтестіктің көрсеткіші);
- нәтиже ұзақтығы (оқу процесіндегідей нәтиже бірден көрінбейді);
- көп жағдаяттылығы (тұлға көп әрі сан қилы ұнамды да, ұнамсыз да
ықпалдарға кезігеді. Тәрбие барысында олар реттеледі. Тараптардың тұлғаға
болған ықпалы өзара сәйкес келсе, тәрбие нәтижесі тиімді болады.
- ауыспалылығы (тәрбиеленуші мақсатты, көзделген және кездейсоқ
әсерлерге бірдей кезігіп отырады).
- үздіксіздігі (ешқандай науқанды, бір мәртелік шара қаншама жарқын
болмасын, аса ыждағаттылықпен жүйелі дайындалған тәрбие істерінің орнын
баса алмайды);
- баламалылығы (тәрбиеленушілер даралық ерекшеліктері және әлеуметтік
тәжірибесінің әр түрлілігімен ажыралады. Тәрбие процнсінде бұлар ескерілуі
шарт, себебі әсері бірдей болғанның өзінде де тәрбиелік нәтиже әрқилы болуы
ықтимал);
- екі тараптылығы (тәрбиелік ықпалды жүргізуші – мұғалім, ал ықпалды
қабылдаушы – оқушы);
- тәрбие процесі - өмірлік, ол қозғалмалы да ауыспалы;
-тәрбиеші тұлғасы – тәрбие барысына ықпалды маңызды жағдаят (тәрбие
процесінің өнімді болуының кепілі – мұғалім ептілігі, шеберлігі, құндылықты
бағыт – бағдары, қызметтестік қатынасқа түсе білу қабілеті);
- қарама – қайшылықты болуы (қарама – қарсылықтар тәрбиенің қозғаушы
күші ретінде қарастырылады).
Тәрбиенің негізгі қайшылықтары оқу – тәрбие процесінде кездесетін
келесідей құбылыстар арасында көрінеді: қоғамдық өмірдің жаңа шарттары мен
оған дайындауға арналған әдістер мен формалардың ескіруі; адамның табиғи
даму мүмкіндіктерінің шексіздігі мен бұл дамудың әлеуметтік жағдайлар
бағдарламаларына тәуелді шегерілуі; адамның табиғатпен белсенді, әрекетшең
болуы, оның қоғамдық өмірге араласу ынта – ықыласы мен өмірлік процеске
нақты қатысу үшін қажет тәжірибе, білім, ептілік пен дағдылардың жетіспеуі
және т.б.
Яғни, тәрбие процесі оқу процесімен қатар жүріп жатса да, ол бірнеше
мәнді ерекшеліктерге ие, сондықтан да өз алдына дербес қарастырылады.
2 тарау. Тәрбиенің жалпы әдістері, құралдары мен формалары.
2.1. Тәрбие әдістері және оларды топтастыру.
Педагогикалық процесті ұйымдастыру жұмысында және елімізде жүріп
жатқан жаңарумен байланысты тәрбие әдістерін қолдануда жаңаша ойлануды
меңгеріп, дамыту керек.
Тәрбие әдістері – тәрбие процесінің өте күрделі компоненті. Себебі,
тәрбие әдістері қазіргі қоғамның түбегейлі өзгеру жағдайындағы сан –
салалы өмір талаптарына байланысты болуы тиіс. Сонымен қатар тәрбие
әдістері жан – жақты тәрбиенің мақсатына, принциптеріне, тәрбие жұмысының
мазмұнына сай анықталады.
Соның ішінде тәрбие әдісінің мәні үнемі тәрбиенің мақсатынан туындап
отырады.
Ғылыми педагогикалық әдебиеттерде тәрбие әдісінің мәні көп қырлы
болғандықтан, оған әртүрлі анықтама берілген.
В.А.Сластенин, Ю.К.Бабанский т.б. мектепте тәрбиеші мен
тәрбиеленушінің өзара байланысты іс - әрекетінің жолдарын тәрбие әдісі деп
атайды. Бұл іс - әрекет тәрбиенің міндеттерін шешуге бағытталады.
Оқушыларға тәрбиелік ықпал ету әдістері немесе тәрбие әдістері
дегеніміз – тәрбиешінің оқушылардың бойында қоғамдық көзқарасты және мінез
– құлық әдеттері мен дағдыларын қалыптастыру мақсатында, олардың санасы мен
ерік күшіне ықпал ету тәсілдерінің жиынтығы.
Екінші, сөзбен айтқанда, тәрбие әдістері тәрбиеші мен тәрбиеленушінің
бірлесе отырып жүргізілетін іс - әрекетінің құралы болып табылады.
А.С.Макаренко тәрбие әдістерін психилогиялық тұрғыдан қарастыра келіп,
бұл әдіс баланың жеке басына жанасудың, ықпал етудің құралы болатынын өте
дәл сипаттайды. Қазіргі психологтер адамның жеке қасиеттерін зерттеу
нәтижесінде адам бойындағы кез келген қасиеттің құрамы негізінен төрт
бөліктен тұрады:
- адамның сезімінен;
- санасынан;
- сенімінен;
- мінез-құлық, әдет – дағдыларынан құралатынын көрсетеді.
Мектеп тәжірибесінде тәрбие әдісін қолданғанда тәрбиешілер
психологтердің жоғарыда келтірілген дәлелді тұжырымдарын, атап айтқанда,
адам бойындағы кез келген қасиеттің құрамы негізінен төрт бөліктен
құралатынын әрдайым ескеруі керек.
Сонымен, қазіргі кезде оқыту – тәрбие беру ісі қайта құрудағы
белгіленген даму идеясы баланың жеке адам болып қалыптасуында тәрбие әдісін
психологиялық негізде қолдану шешуші роль атқаратындығына баса назар аудару
қажет екенін көрсетіп отыр.
Көрсетілген пікірлерден тәрбие әдістерінің әр салалы мәнін анықтауға
болады:
- тәрбие әдісінің ең басты міндеті тәрбие процесін гуманитарландыру
тұрғыдан қаруландыру;
- тәрбие әдісі ең алдымен тәрбиенің мақсатын мазмұнын жүзеге асыратын
құрал;
- тәрбие әдісі тәрбиенің мақсаты арқылы анықталады, тәрбиенің мақсаты
қандай болса, оның міндеті және тәрбиенің мақсатын жүзеге асырудың
әдістері соған сай болады;
- тәрбие әдісінің тиімді болуы мұғалімнің сырттай тәрбиелік ықпал
жасауымен қатар баланың тәрбиелік қатынасқа іштей өзіндік ниетін,
ықыласын, ынтасын, сезімін туғызумен де байланысты.
Тәрбие әдісінің теориясында тәрбие әдісімен қатар тәрбиенің құралдары,
тәрбиенің тәсілдері, ұғымдары айтылады.
Тәрбие құралдары – дегеніміз арнайы тәрбиелік міндеттерді шешуге
арналған, мақсат көзделіп ұйымдастырылған әдістемелік жолдар.
Ал, тәрбие тәсілдері педагогикалық ситуацияға байланысты жеке әдісі,
тәрбие тәсілі ретінде қолданылады.
Тәрбие тәсілі – тәрбие әдісінің жеке бір бөлігі. Ал нақтылы жағдайда
тәрбие тәсілі, тәрбие әдісінің әрекетін, қажеттілігін, тәрбиелік мәнін
айқындайды.
Педагогикалық процесс барысында тәрбие тәсілі тәрбие әдісіне тәуелді
болады. Мәселен, бірінші сыныпе оқушысына мұғалім мінез – құлық ережесін,
жолдастарымен қарым – қатынас жасау ережесін, үйде, мектепте, қоғамдық
орындарда өзін тәрбиелі ұстау ережесін үйрету керек. Мұғалім бірінші күнен
– ақ мектеп, сынып, парта, кітап, коридор, басқыш, спорт зал, т.б.
таныстырып, пайдалану, жүру, шығу, отыру, т.б. ережелерді үйрете бастайды.
Әр оқушы мұны әртүрлі орындайды. Нақтылы педагогикалық ситуация болған
жағдайда тәрбие әдісі мен тәсілі бірін – бірі алмастыра алады.
Кейбір педагогикалық мәселені шешуде тәрбие тәсілін тәрбие әдісі ретінде
қолдануға болады.
Мәселен, әңгіме – ол адамның көзқарасы мен сенімін қалыптастыру әдісінің
негізгі бір құрамды бөлігі болып есептеледі. Сонымен бірге үйрету, жаттығу
әдістерін жүзеге асырудың кейбір кезеңдерінде әңгіме методикалық тәсіл
ретінде қолданылады.
Тәрбие әдісінің өз алдында жеке бір бөлігіне тәрбие құралдары жатады.
Тәрбие құралдарына әр салалы іс - әрекет түрлері (ойын, оқу, еңбек, өнер,
спорт, т.б.) сонымен қатар педагогикалық жұмысқа қажетті материалдық және
рухани шығармалар, заттар жиынтығы (көрнекті құралдар, саяси, көркем және
көпшілікке арналған ғылыми әдебиеттер, бейнелеу өнері, музыкалық
шығармалар, көпшілік ақпарат құралдары т.б.) жатады.
Тәрбие әдісінің тиімді болуы барлық әдістердің, тәсілдердің, құралдардың,
тәрбие процесін ұйымдастыру формаларының өзара байланыстылығымен
анықталады. Сонымен бірге мұғалім балалардың жеке – дара типологиялық
ерекшеліктері мен тәрбиелік дәрежесін және баланың қандай нақтылы
педагогикалық ситуацияда болғанын ескеріп, тәрбие әдісін қолдануына
тәрбиенің нәтижелі болуы тікелей байланысты.
Барлық тәрбие әдістері бірін – бірі толықтырып, ықпал етудің толық
мүмкіндігін туғызуы керек.
Тәрбие әдістерінің жіктелуі. Тәрбие әдістерін топтастыру, жүйелеу,
жіктеу, бөлу өте күрделі мәселе. Әр әдістің өзіндік ерекшелігі болады.
Осыған байланысты педагогикада тәрбие әдісінің заңдылығы мен мәнін ашатын
көлемді ғылыми қор жинақталған. Тәрбие әдісін жинақтау не үшін қажет. Ол
тәрбие әдісін:
- жалпы және жеке;
- негізгі және кездейсоқ;
- теориялық және тәжірибелік ерекшеліктерін айқындауға, бөліп қарауға
көмектеседі;
- мақсатты түрде әрбір тәрбие әдісін тиімді пайдалануға мүмкіндік
жасайды;
- әрбір тәрбие әдісінің өзіне тән белгісін және оның ерекшелігін,
міндетін оның бір – бірімен байланысын айқындай түседі.
Педагогика ғылыми зерттеушілердің еңбектерінде тәрбие әдісі түрліше
топтастырылады. Ғалым педагогтер Н.И.Болдырев, Н.К.Гончаров, Ф.Ф.Королев
т.б. тәрбие әдісін классификациялауда сендіру, жаттығу, мадақтау және
жазалау әдістерін жеке бөліп қарастырады. Ал, Т.А.Ильина, И.Т.Огородников
т.б. тәрбие әдісін топтастыруда сендіру әдісімен қатар оқушылардың іс -
әрекетін ұйымдастыру әдісін және олардың мінез – құлықтарын ынталандыру
әдістерін қоса қалыптастырады. Г.И.Шукина өзінің оқулығында тәрбие
әдістерін қазіргі теориялық негіздерге сүйеніп талдау жасайды.
Ю.К.Бабанский, В.А.Сластенин тәрбие әдістерін мынадай төрт топқа бөліп
қарастырады.
Бірінші топ – жеке адамның қоғамдық санасын қалыптастыру әдістері
(көзқарасы, сенімі, идеясы).
Екінші топ – іс-әрекеттерді ұйымдастыру, қарым – қатынас жасау және
қоғамдық мінез – құлықты қалыптастыру әдістері.
Үшінші топ – іс-әрекет пен мінез – құлықты ынталандыру әдістері.
Төртінші топ – іс-әрекетке бақылау жасау, өзін - өзі бақылауды
ұйымдастыру және баға беру әдістері. Сонымен әр топтағы көрсетілген тәрбие
әдістері екі жақты тәрбие әдістерін сипаттайды: бір жағынан бұл әдістер
жеке адамның әлеуметтік адамгершілік ережелерді саналы меңгеруіне ықпал
жасауды көздейді. Екінші жағынан, тәрбиеленушілердің әр түрлі іс -
әрекетте, мінез – құлықта қарым – қатынас жасауда белсенді азаматтық
позицияда болу қажеттігінен туындайды.
Педагогика теориясында тәрбие әдістерінің методологиялық және теориялық
негізі ретінде адамның қоғамдық мәні мәселесі және жеке адамның
қалыптасуында іс - әрекеттің ролі туралы ілімнің қағидалары алынған. Бала
жеке адам тек іс - әрекет үстінде ғана қалыптасады. Бұл үшін баланың өмірі
үнемі іс - әрекет арқылы ұйымдастырылуы керек. Ол іс - әрекет нақтылы
мақсатты шешуге бағытталып, қажет болған жағдайда арнайы ситуациялық іс -
әрекеттер де ұйымдастырылуы қажет.
Тәрбие әдісінің бірінші тобы – оқушылардың санасына, сезіміне, ерік –
жігеріне жан – жақты ықпал жасауды қамтиды. Бұл әдістер оқушыларға сенімді
қалыптастыруды және іс - әрекеттің бірлік принципін жүзеге асыруды
көздейді. Бала жеке адам болып қалыптасу процесінде тек қана сыртқы әсер
арқылы ғана емес, ішкі жан дүниесінің, жеке сананың әрекетінің ықпалы
арқылы да дамып жетіледі.
Жеке адамның қоғамдық санасын қалыптастыру әдістеріне: түсіндіру,
әңгімелер, лекциялар, пікірталастар, үлгі - өнеге жатады. Көптеген ғалымдар
бұл топтағы әдістерді қалыптасқан дәстүр бойынша сендіру әдістері деп те
атайды.
Мұндай көзқарасты, жалпы адамзаттық мораль талаптарына сай қасиеттерді
қалыптастыру мақсатында тәрбиеленушінің сана – сезіміне, еркіне, мінез –
құлқына ықпал жасау жолдары мен тәсілдерінің жиынтығы сендіру әдісі деп
аталады.
Сендіру дегеніміз – оқушылардың ақыл – ойы мен сезімін жандандыру,
адамгершілік жайлы түсініктер мен ұғымдарын қалыптастыру және жағымсыз
қылықтарын жою мақсатында олардың санасына, сезімі мен ерік қайратына жан –
жақты әсер етуді айтамыз.
Сенім – тек моральдық түсінік, ұғым ғана емес, ол адамның мінез – құлық,
іс - әрекетінің тұрақты жетекшісі.
Сенім деген ұғымды анық дифференциялап алу керек. Мұнда сенім,
біріншіден: жеке бастың психикалық сапасы – тәрбиенің жемісі, нәтижесі
ретінде анықталады; екіншіден, сенім, сендіру жеке бастың санасына, еркіне
сезіміне ықпал жасайтын әдіс, құрал ретінде анықталады.
Сендіру әдісінің негізгі қызметі, ерекшелігі – ол арқылы жеке бастың
сенімі қалыптасады.
Сендіру – оқушының тек қана санасына, сезіміна ықпал жасау ғана емес,
әрі оның мінез – құлқына, әрі әрекетіне де ықпал жасауды көздейді.
Сендіру әдісі жалпы адамзаттық моральдың нормаларын, ережелерін
кеңінен түсіндіру, оны іс - әрекетпен байланыстыруды көздейді.
Тәрбиеленушілердің белсенді позицияда болуын өз көзқарастарын қорғай білу,
өзінің де, жолдастырының да мінез – құлқына, іс - әрекетін дұрыс баға
беруді, талқылауды қамтитын әдіс. Сендіру әдісінің тиімділігі оқушының
санасына әрі сезіміне, көңіл – күйіне ықпал етуді бірімен – бірі
ұштастырылған жағдайда жоғарлай түседі. Сезімнің, эмоцияның көтеріңкі болуы
ескерілмеген жерде мораль ережелеріне терең сенім тумайды.
Сонымен жеке адамның санасын қалыптастыратын әдістердің маңызы:
- қоғамдық, моральдық, еңбек, эстетикалық т.б. күрделі ұғымдарды,
түсініктерді, анықтамаларды, ереже нормаларымен нақтылай түседі;
- әрбір іс, қимыл, әрекеттердің, тәжірибелердің оң дәрежеде, жағымды,
көтеріңкі эмоциялық күйде болуына жағдай туғызады;
- нақтылы міндеттердің анық мақсаты мен маңызы қоғамдық адамгершілік
негізіарқылы айқындайды.
Тәрбие әдістерін қолдануда педагогикалық және психологиялық талаптар
ескеріледі:
- сөздің өте күшті сенім қаруы екенін түсіну;
- оқушыға шын мәнінде белгілі ережені түсіндіру, жаңа мәліметтер беру
немесе санасына әлдеқандай ерекше ықпал жасау қажет болған уақытта
сендіру әдісін қолдану;
- жеке бастың психологиялық табиғатын жақсы білу, сезімнің атқаратын
ролін айқындау;
- оқушының өмірлік тәжірибесіндегі алғашқы жинақталған ұғымдар,
түсініктер қорына, мінез – құлық қасиеттеріне арқа сүйену, оның оң не
теріс екенін айқындау, орын алған ситуацияларды баяндау, оған
қорытынды жасау;
- мұғалімнің, тәрбиешінің немесе ата – ананың әңгімесіне,
түсініктемесіне баланың үнемі белсенділікпен, қызығушылықпен қатысуын
ұйымдастыру;
- әр баланың көңіл – күйін, ынтасын арттыратындай өз ісінің, мінезінің
кемшілігіне қысылатындай, өзін - өзі тәрбиелеуге жігерлендіретіндей
жағдай жасау;
- сендіру әдісінің барлық салаларының бірлікте, жүйелі түрде, үздіксіз
қолданғанда және балалардың сана – сезімі, тәжірибесі, білімі
көзқарасы мен жас өзгешеліктеріне қарай біртіндеп жоғарылаған сайын әр
әдістің мазмұнын күрделендіріп, түрлендіріп, дамытып отырғанда ғана
тәрбие ісі нәтижелі болады;
- үнемі бір әдісті қолдану оқушыларға әсер етпейді.
Тәжірибелі педагогтер тәрбие әдістерінің тұтас жүйесін пайдалануға
ұмтылады, жеке бір әдісті қолданумен шектелмейді.
Түсіндіру. Оқушыға адамгершілік, эстетикалық, саяси, еңбек тәрбиесі
ұғымдары туралы түсінік беріледі. Оқыту процесінде әр пәннің оқу
материалына байланысты айтылумен қатар арнайы тәрбиешілік мақсат көзделіп,
оқушыларға патриотизм, гуманизм, парыз, міндет, ар – намыс, парасаттылық,
кішіпейілділік, қайырымдылық, жауапкершілік, тәртіптілік, ынта – ықылас,
ерік – жігер т.б. туралы түсіндіріледі.
Түсіндіру формалары алуан түрлі: әңгіме, көрсету, оқушылар
шығармалары.
Өткізу методикасы тұрғысынан алғанда түсіндіру формаларының ең
күрделісі – этикалық әңгімелер.
Этикалық әңгімелер – мораль мәселелері туралы кең түрде, еркін
пікірлесуді көздейтін, оқушылардың санасына, сезіміне сөз арқылы ықпал
жасайтын, тәжірибеде кеңінен қолданылатын сендіру әдісінің ең тиімді
түрінің бірі. Этикалық әңгіме әдісінің негізгі мақсаты оқушыларды қоғамдық
өмірде болып жатқан оқиғаларға, іс - әрекеттерге, әртүрлі жағдайларға баға
беруге, соның негізінде өзін қоршаған әлеуметтік ортаға адамгершілік
міндеттерге жауапкершілігін тәрбиелеу.
Әңгіменің негізінде қоғамдық өмірдің әлеуметтік адамгершілік немесе
эстетикалық, еңбек т.б. салаларының әр қырынан ашып көрсететін деректер
алынуы керек.
Әңгімелесудің тақырыбы, мазмұны танымдық, саяси, эстетикалық
мәселелерге арналады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz