Синонимдік қатарлардың жасалуы және когнитивтік мәні (зат есімдердің негізінде)
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4.6
1 Қазақ тіліндегі синонимдік қатардың жасалу жолдары
1.1 Тіл біліміндегі синонимдердің зерттелуі мен жасалу жолдары ... ... .7.19
1.2 Қазақ тіліндегі зат есімді синонимдік қатарлардың фонетика.семантикалық тәсіл арқылы жасалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
1.3 Зат есімді синонимдердің семантикалық тәсіл арқылы жасалуы.
1.4 Зат есімді синонимдердің синтетика.семантикалық тәсіл арқылы жасалуы.
1.5 Қазақ тіліндегі зат есімді синонимдік қатарлардың аналитикалық тәсіл арқылы жасалуы
2 Қазақ тіліндегі синонимдік қатарлардың когнитивтік қырлары.
2.1 Зат есімді синонимдердің танымдық мәні.
2.2 Зат есімді синонимдердің денотаттары.
2.3 Зат есімді синонимдердің қолданыстық қызметі.
2.4 Сөз варианттары мен синонимдердің арақатынасы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Қазақ тіліндегі синонимдік қатардың жасалу жолдары
1.1 Тіл біліміндегі синонимдердің зерттелуі мен жасалу жолдары ... ... .7.19
1.2 Қазақ тіліндегі зат есімді синонимдік қатарлардың фонетика.семантикалық тәсіл арқылы жасалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
1.3 Зат есімді синонимдердің семантикалық тәсіл арқылы жасалуы.
1.4 Зат есімді синонимдердің синтетика.семантикалық тәсіл арқылы жасалуы.
1.5 Қазақ тіліндегі зат есімді синонимдік қатарлардың аналитикалық тәсіл арқылы жасалуы
2 Қазақ тіліндегі синонимдік қатарлардың когнитивтік қырлары.
2.1 Зат есімді синонимдердің танымдық мәні.
2.2 Зат есімді синонимдердің денотаттары.
2.3 Зат есімді синонимдердің қолданыстық қызметі.
2.4 Сөз варианттары мен синонимдердің арақатынасы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Әлемдік тіл біліміндегі ғылыми бағыттар мен жаңалықтар қазіргі таңда қазақ тіл білімінің дамуына да өзіндік үлесін қосып, жаңа ғылыми бағдарлардың өмірге келуіне игі әсер етуде. Осындай бағыттардың қатарына коммуникативтік, когнитивтік, прагматикалық, дериватологиялық бағыттар және семантикалық, ономасиологиялық, гносеологиялық аспектілер жатады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тіл білімінде атаулардың туындауына, олардың жасалуына әсер етуші экстралингвистикалық және лингвистикалық факторларды, номинативті туындыны ономасиологиялық, гносеологиялық, семантикалық аспектілер тұғысынан қарастыруды міндет етіп отыр.
Қазақ тіл біліміндегі синонимдердің зерттелуі Ә. Болғанбайұлының есімімен байланысты. Ғалымның бұл саладағы зерттеуінің ғылыми айналымға енгеніне де жарты ғасыр уақыт өтіпті. Содан бері синонимдер, әсіресе, зат есімді синонимдер зерттеу нысанына айналмаған. Қазіргі қазақ тіліндегі синонимдердің сөзжасамдық тәсілдер арқылы жасалуын, пайда болуындағы ұлттық дүниетанымның рөлін, когнитивтік мәнін, функционалды-семантикалық өрісін, қолданылуындағы стилистикалық сипатын қарастыру – теориялық тұрғыдан зерттеу нысанына айналып, тіл білімінің қажеттілігінен туындап отыр. Заттық ұғымды білдіретін синонимдік атаулардың когнитивтік қырлары тіл білімінде бірінші рет қарастырылуда. Сондықтан бұл зерттеу жұмысы бүгінгі күнде қазақ тіл ғылымы үшін маңызды, өзекті.
Зерттеудің нысаны. Қазақ тіліндегі зат есім синонимдердің жасалу жолдары мен когнитивтік қыры зерттеу жұмысының негізгі нысаны саналады.
Зерттеу пәні. Қазақ тіліндегі синонимдер және оның сөзжасамдық жолдары.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты – қазақ тілі жүйесіндегі синонимдер, олардың сөзжасамдық жолдарын, сондай-ақ когнитивтік қырлары мен танымдық сипатын зерттеу. Осыған байланысты зерттеу жұмысында төмендегідей міндеттер шешу көзделді:
– зат есімді синонимдік атаулардың сөзжасамдық сипаты мен мағынасына талдау жасау;
– зат есімді синонимдердің тілдік варианттармен ұқсастығын, айырмашылығын анықтау;
– зат есім синонимдердің когнитивтік қырын айқындау;
– зат есім синонимдердің денотаттарын, олардың синонимдік қатардағы орнын анықтау;
– зат есімді синонимдік атаулардың қызметтерін көрсету.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
– зат есімді синонимдердің сөзжасамдық тәсілдер арқылы жасалуын зерделеуде номинация теориясының алар орны ерекше;
– қазақ тіліндегі синоним сөздер тілдегі варианттармен салыстырғанда туынды атау ретінде танылып, түрлі ұғымдық сипатқа ие болады;
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тіл білімінде атаулардың туындауына, олардың жасалуына әсер етуші экстралингвистикалық және лингвистикалық факторларды, номинативті туындыны ономасиологиялық, гносеологиялық, семантикалық аспектілер тұғысынан қарастыруды міндет етіп отыр.
Қазақ тіл біліміндегі синонимдердің зерттелуі Ә. Болғанбайұлының есімімен байланысты. Ғалымның бұл саладағы зерттеуінің ғылыми айналымға енгеніне де жарты ғасыр уақыт өтіпті. Содан бері синонимдер, әсіресе, зат есімді синонимдер зерттеу нысанына айналмаған. Қазіргі қазақ тіліндегі синонимдердің сөзжасамдық тәсілдер арқылы жасалуын, пайда болуындағы ұлттық дүниетанымның рөлін, когнитивтік мәнін, функционалды-семантикалық өрісін, қолданылуындағы стилистикалық сипатын қарастыру – теориялық тұрғыдан зерттеу нысанына айналып, тіл білімінің қажеттілігінен туындап отыр. Заттық ұғымды білдіретін синонимдік атаулардың когнитивтік қырлары тіл білімінде бірінші рет қарастырылуда. Сондықтан бұл зерттеу жұмысы бүгінгі күнде қазақ тіл ғылымы үшін маңызды, өзекті.
Зерттеудің нысаны. Қазақ тіліндегі зат есім синонимдердің жасалу жолдары мен когнитивтік қыры зерттеу жұмысының негізгі нысаны саналады.
Зерттеу пәні. Қазақ тіліндегі синонимдер және оның сөзжасамдық жолдары.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты – қазақ тілі жүйесіндегі синонимдер, олардың сөзжасамдық жолдарын, сондай-ақ когнитивтік қырлары мен танымдық сипатын зерттеу. Осыған байланысты зерттеу жұмысында төмендегідей міндеттер шешу көзделді:
– зат есімді синонимдік атаулардың сөзжасамдық сипаты мен мағынасына талдау жасау;
– зат есімді синонимдердің тілдік варианттармен ұқсастығын, айырмашылығын анықтау;
– зат есім синонимдердің когнитивтік қырын айқындау;
– зат есім синонимдердің денотаттарын, олардың синонимдік қатардағы орнын анықтау;
– зат есімді синонимдік атаулардың қызметтерін көрсету.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
– зат есімді синонимдердің сөзжасамдық тәсілдер арқылы жасалуын зерделеуде номинация теориясының алар орны ерекше;
– қазақ тіліндегі синоним сөздер тілдегі варианттармен салыстырғанда туынды атау ретінде танылып, түрлі ұғымдық сипатқа ие болады;
1. Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы: Сөздік – словарь, 2006. – 264 б.
2. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1966. –365 б.
3. Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. – Алматы: Мектеп, 1970. – 282 б.
4. Айдаров Ғ., Құрышжанов Ә., Томанов М. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы: Мектеп, 1971. – 265 б.
5. Мусаев К. Лексикология тюркских языков. – Алматы: Мектеп, 1984.
6.Мұсабаев Ғ. Қазақ тілі тарихынан. – Алматы: Мектеп, 1988. – 134 б.
7. Әбілқасымов Б. Әбілғазы ханның “Түркі шежіресі” және оның тілі. – Алматы: Арыс, 2001. – 246 б.
8. Бизақов С. Синонимдер сөздігі. – Алматы: Арыс, 2007. – 640 б.
9. Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречии: в 4-х т. – Санкт-Петербург: 1886. – 2500 с.
10. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы: Санат, 1993. – 494 б.
11. Сағындықұлы Б. Қазіргі қазақ тілі. Лексикология. 1-бөлім: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 101 б.
12. Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. – Астана: Астана полиграфия, 2002. – 784 б.
13. Калиев Б. Лексико-семантическая и морфологическая структура названий растений в казахском языке. – Алматы: Мектеп, 1996. – 168 с.
14. Салқынбай А.Б. Тарихи сөзжасам (семантикалық аспект). – Алматы: Қазақ университеті, 1999. – 309 б.
15. Шалабаев Б. Көркем проза тілі. – Алматы: Білім, 1994. – 164 б.
16. Қашқари М. Түбі бір түркі тілі. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 190 б.
17. Бектұров Ш., Серғалиев М. Қазақ тілі. – Алматы: Білім, 1994. – 224 б.
18. Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдер сөздігі. – Алматы: Сөздік–Словарь, 2001. – 124 б.
19. Оразбаева Ф. Қазақ тіліндегі сын есім синонимдер. – Алматы: Мектеп, 1985. 130 б.
20. Османова А.Ә. М. Әуезовтің “Абай жолы” романындағы етістіктер синонимиясы. – Алматы: Мектеп, 1989, 167 б.
21. Ахметов Ә. Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер. – Алматы: Ғылым, 1995. – 176 б.
22. Баскаков Н.А. Историко-типологическая фонология тюркских языков. Москва: Наука, 1988. – 207 б.
23. Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері. – Алматы: Санат, 1994. – 168 б.
24. Кажибеков Е.З. Глагольно-именная корреляция гомогенных корней в тюркских языках. – Алматы: Наука, 1986. – 207 с.
25. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Ана тілі, 1991. 407 б.
26. Древнетюркский словарь. – Ленинград: АН СССР, Ин языкознания, 1969. – 676 с.
27. Салқынбай А.Б. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Эверо, 2008. – 464 б.
28. Салқынбай А.Б. Қазақ тілі сөзжасамы: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 271 б.
29. Исаев С. Қазақ тілі жайындағы ойлар. – Алматы: Атамұра, 1997, 223 б.
30. Құрманбайұлы Ш. Терминқор қалыптастыру көздері мен терминжасам тәсілдері. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2005. – 240 б.
31. Айдарбек Қ.Ж. Атаулану процесінің ұғымдық негізі // Тілтаным. – 2006. – №1. –38-42 бб.
32. Кацнельсон С.Д. Содержание слова, значении и обозначении. – Лнеинград: Наука, 1965. – 165 с.
33. Бизақов С. Сөздік құрамды молықтыра түсетін жаңа атаулар // Тілтаным. – 2006. – №1. – 34-38 бб.
34. Н. Уәлиұлы. Бір тәуліктегі шақ атаулары және олардың этимологиясы // Кітапта: Академик Ә.Т. Қайдар және тіл білімінің мәселелері. – Алматы: “Дайк-пресс”, 2004. – 642 б.
35. Ысқақов М. Халық календары. Алматы: Дәуір, 1980. – 300 б.
36. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. – Алматы: Мектеп, 1959. – 452 с.
37. Мусаев К. Лексика тюркских языков в сравнительном освещении. Москва: Наука, 1975. – 253 с.
38. Мырзабеков С. Қазақ тілінде “арма” дейтін сөз бар ма // ҚазҰУ хабаршысы, филология сериясы. – №5 (77).
39. Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию. – Москва: Прогресс, 1984. – 396 с.
40. Потебня А.А. Из записки по русской грамматике. Т.1. – Москва: Учпедгиз, 1958. – 700 с.
41. Манкеева Ж.А. Қазақ тілінің заттық мәдениет лексикасы: Филол. ғыл. д-ры автореф.: 10.02.06. – Алматы: А. Байтұрсынұлы ат. Тіл білімі институты, 1997. – 53 б.
42. Хомский Н. Язык и мышление. – Москва: Наука, 1999. – 365 с.
43. Ильин И.И. Язык – Понимание – Культура // Язык и культура; Факты и ценности: К 70-летию Ю.С. Степанова. Отв. ред. Е.С. Кубрякова, Т.Е. Янка. Москва: Модерн, 2001.– 452 с.
44. Шойбекова Ғ.Б. Туынды сөздердің мағыналық ерекшелігі мен уәжділігі (семантикалық тәсіл): Филол. ғыл. канд. дисс.: 10.02.02. – Алматы: ҚазҰУ, 2006. 131 б.
45. Арутюнова Н.Д. Язык // Рускиий язык: Энциклопедия. – Москва: Наука, 1997. – 603 с.
46. Айдаров Ғ. Күлтегін ескерткіші. – Алматы: Ана тілі, 1995. – 232 б.
47. Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. – Алматы: Рауан, 1991. – 213 б.
48. Тілеубердиев Б. Қазақ ономастикасының лингвокогнитивтік аспектілері. – Алматы: Арыс, 2006. – 280 б.
49. Маслова В.А. Когнитивная лингвистика: Учебное пособие. Минск: Тетра Системе, 2004. – 255 с.
50. Манкеева Ж. Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері // Тілтаным. – 2001. – №4. – 39-43 бб.
51. Авакова Р.А. Қазақстан лингвистикасындағы фразеологиялық бағыттар туралы. Кітапта: Академик Ә.Т. Қайдар және тіл білімінің мәселелері. – Алматы: “Дайк-пресс”, 2004. – 642 б.
52. Сырлыбаева Г. Фразеологиялық синонимдердің антонимдік жұптары. Кітапта: Академик Ә.Т. Қайдар және тіл білімінің мәселелері. – Алматы: “Дайк-пресс”, 2004. – 642 б.
53. Қасым Б. Сөзжасам: Семантика. Уәждеме. – Алматы: КИЦОО, 2003, 167 б.
54. Юлдашев А.А. Система словообразования и спряжения глагола в башкирском языке. – Москва: Наука, 1958. – 195 с.
55. Құрманәлиев Қ. Қазақ тіліндегі сөзжасамдық ұя мәселесінің теориялық негіздері: Филол. ғыл. д-ры дисс.: 10.02.02. – Алматы: АлМУ, 2003. – 300 б.
56. Исабекова Ұ. Қазақ тіліндегі түбірлес сөздер: Филол. ғыл. канд. автореф.: 10.02.02. – Алматы: ҚазҰУ, 2001. – 120 б.
57. Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. – М-Л.: 1960. – 284 с.
58. Бизақов С. Вариант сөздер сөздігі. – Алматы: Білім, 2000. – 320 б.
59. Сичинава Д.В. Синонимия грамматических показателей: теоретические подходы лингвистики ХХ-ХХІ веков // Вопросы языкознания. – 2008. – №3. – с. 104-121.
60. Самигуллина А.С. Когнитивная лингвистика и семиотика // Вопросы языкознания. – 2007. – №3. – с. 11-25.
61. Қордабаев Т. Сөздерді сөз таптарына бөлу тарихынан // Қазақстан мектебі. – 1984. -№7. -17-20 бб.
62. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 446 б.
63. Сауранбаев Н.Т. Қазақ тіл білімінің проблемалары.- Алматы: Ғылым, 1982. -349 б.
64. Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. – Москва: Наука, 1974. – 767 с.
65. Щербак А.М. Грамматический очерк языка тюркских текстов Х-ХІІІ вв. из Восточного Туркестана. – Москва-Ленинград: Изд. АН СССР, 1961. – 204 с.
66. Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы.- Алматы: Мектеп, 1988.- 264 б.
67. Колшанский Г.В. Лингво-гносеологические основы языковой номинации // В кн.: Языковая номинация. Виды наименований. – Москва: Наука, 1977. –С. 335-345.
68. Шмелев Д.Н. Проблемы семантического анализа лексики. –Москва: Наука, 1973. – 280 с.
69. Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер сөздігі. – Алматы: Мектеп, 1962. – 422 б.
70. Кайдаров А.Т. Структура односложных корней и основ в казахском языке. – Алматы: Наука, 1986. – 322 с.
71. Сарбалаев Ж.Т. Қазақ тіліндегі конверсия мен адъективация: Филол. ғыл. канд. дисс.: 10.02.02. – Алматы: ҚазҰУ, 1993. – 251 б.
2. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1966. –365 б.
3. Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. – Алматы: Мектеп, 1970. – 282 б.
4. Айдаров Ғ., Құрышжанов Ә., Томанов М. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы: Мектеп, 1971. – 265 б.
5. Мусаев К. Лексикология тюркских языков. – Алматы: Мектеп, 1984.
6.Мұсабаев Ғ. Қазақ тілі тарихынан. – Алматы: Мектеп, 1988. – 134 б.
7. Әбілқасымов Б. Әбілғазы ханның “Түркі шежіресі” және оның тілі. – Алматы: Арыс, 2001. – 246 б.
8. Бизақов С. Синонимдер сөздігі. – Алматы: Арыс, 2007. – 640 б.
9. Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречии: в 4-х т. – Санкт-Петербург: 1886. – 2500 с.
10. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы: Санат, 1993. – 494 б.
11. Сағындықұлы Б. Қазіргі қазақ тілі. Лексикология. 1-бөлім: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 101 б.
12. Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. – Астана: Астана полиграфия, 2002. – 784 б.
13. Калиев Б. Лексико-семантическая и морфологическая структура названий растений в казахском языке. – Алматы: Мектеп, 1996. – 168 с.
14. Салқынбай А.Б. Тарихи сөзжасам (семантикалық аспект). – Алматы: Қазақ университеті, 1999. – 309 б.
15. Шалабаев Б. Көркем проза тілі. – Алматы: Білім, 1994. – 164 б.
16. Қашқари М. Түбі бір түркі тілі. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 190 б.
17. Бектұров Ш., Серғалиев М. Қазақ тілі. – Алматы: Білім, 1994. – 224 б.
18. Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдер сөздігі. – Алматы: Сөздік–Словарь, 2001. – 124 б.
19. Оразбаева Ф. Қазақ тіліндегі сын есім синонимдер. – Алматы: Мектеп, 1985. 130 б.
20. Османова А.Ә. М. Әуезовтің “Абай жолы” романындағы етістіктер синонимиясы. – Алматы: Мектеп, 1989, 167 б.
21. Ахметов Ә. Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер. – Алматы: Ғылым, 1995. – 176 б.
22. Баскаков Н.А. Историко-типологическая фонология тюркских языков. Москва: Наука, 1988. – 207 б.
23. Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері. – Алматы: Санат, 1994. – 168 б.
24. Кажибеков Е.З. Глагольно-именная корреляция гомогенных корней в тюркских языках. – Алматы: Наука, 1986. – 207 с.
25. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Ана тілі, 1991. 407 б.
26. Древнетюркский словарь. – Ленинград: АН СССР, Ин языкознания, 1969. – 676 с.
27. Салқынбай А.Б. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Эверо, 2008. – 464 б.
28. Салқынбай А.Б. Қазақ тілі сөзжасамы: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 271 б.
29. Исаев С. Қазақ тілі жайындағы ойлар. – Алматы: Атамұра, 1997, 223 б.
30. Құрманбайұлы Ш. Терминқор қалыптастыру көздері мен терминжасам тәсілдері. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2005. – 240 б.
31. Айдарбек Қ.Ж. Атаулану процесінің ұғымдық негізі // Тілтаным. – 2006. – №1. –38-42 бб.
32. Кацнельсон С.Д. Содержание слова, значении и обозначении. – Лнеинград: Наука, 1965. – 165 с.
33. Бизақов С. Сөздік құрамды молықтыра түсетін жаңа атаулар // Тілтаным. – 2006. – №1. – 34-38 бб.
34. Н. Уәлиұлы. Бір тәуліктегі шақ атаулары және олардың этимологиясы // Кітапта: Академик Ә.Т. Қайдар және тіл білімінің мәселелері. – Алматы: “Дайк-пресс”, 2004. – 642 б.
35. Ысқақов М. Халық календары. Алматы: Дәуір, 1980. – 300 б.
36. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. – Алматы: Мектеп, 1959. – 452 с.
37. Мусаев К. Лексика тюркских языков в сравнительном освещении. Москва: Наука, 1975. – 253 с.
38. Мырзабеков С. Қазақ тілінде “арма” дейтін сөз бар ма // ҚазҰУ хабаршысы, филология сериясы. – №5 (77).
39. Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию. – Москва: Прогресс, 1984. – 396 с.
40. Потебня А.А. Из записки по русской грамматике. Т.1. – Москва: Учпедгиз, 1958. – 700 с.
41. Манкеева Ж.А. Қазақ тілінің заттық мәдениет лексикасы: Филол. ғыл. д-ры автореф.: 10.02.06. – Алматы: А. Байтұрсынұлы ат. Тіл білімі институты, 1997. – 53 б.
42. Хомский Н. Язык и мышление. – Москва: Наука, 1999. – 365 с.
43. Ильин И.И. Язык – Понимание – Культура // Язык и культура; Факты и ценности: К 70-летию Ю.С. Степанова. Отв. ред. Е.С. Кубрякова, Т.Е. Янка. Москва: Модерн, 2001.– 452 с.
44. Шойбекова Ғ.Б. Туынды сөздердің мағыналық ерекшелігі мен уәжділігі (семантикалық тәсіл): Филол. ғыл. канд. дисс.: 10.02.02. – Алматы: ҚазҰУ, 2006. 131 б.
45. Арутюнова Н.Д. Язык // Рускиий язык: Энциклопедия. – Москва: Наука, 1997. – 603 с.
46. Айдаров Ғ. Күлтегін ескерткіші. – Алматы: Ана тілі, 1995. – 232 б.
47. Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. – Алматы: Рауан, 1991. – 213 б.
48. Тілеубердиев Б. Қазақ ономастикасының лингвокогнитивтік аспектілері. – Алматы: Арыс, 2006. – 280 б.
49. Маслова В.А. Когнитивная лингвистика: Учебное пособие. Минск: Тетра Системе, 2004. – 255 с.
50. Манкеева Ж. Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері // Тілтаным. – 2001. – №4. – 39-43 бб.
51. Авакова Р.А. Қазақстан лингвистикасындағы фразеологиялық бағыттар туралы. Кітапта: Академик Ә.Т. Қайдар және тіл білімінің мәселелері. – Алматы: “Дайк-пресс”, 2004. – 642 б.
52. Сырлыбаева Г. Фразеологиялық синонимдердің антонимдік жұптары. Кітапта: Академик Ә.Т. Қайдар және тіл білімінің мәселелері. – Алматы: “Дайк-пресс”, 2004. – 642 б.
53. Қасым Б. Сөзжасам: Семантика. Уәждеме. – Алматы: КИЦОО, 2003, 167 б.
54. Юлдашев А.А. Система словообразования и спряжения глагола в башкирском языке. – Москва: Наука, 1958. – 195 с.
55. Құрманәлиев Қ. Қазақ тіліндегі сөзжасамдық ұя мәселесінің теориялық негіздері: Филол. ғыл. д-ры дисс.: 10.02.02. – Алматы: АлМУ, 2003. – 300 б.
56. Исабекова Ұ. Қазақ тіліндегі түбірлес сөздер: Филол. ғыл. канд. автореф.: 10.02.02. – Алматы: ҚазҰУ, 2001. – 120 б.
57. Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. – М-Л.: 1960. – 284 с.
58. Бизақов С. Вариант сөздер сөздігі. – Алматы: Білім, 2000. – 320 б.
59. Сичинава Д.В. Синонимия грамматических показателей: теоретические подходы лингвистики ХХ-ХХІ веков // Вопросы языкознания. – 2008. – №3. – с. 104-121.
60. Самигуллина А.С. Когнитивная лингвистика и семиотика // Вопросы языкознания. – 2007. – №3. – с. 11-25.
61. Қордабаев Т. Сөздерді сөз таптарына бөлу тарихынан // Қазақстан мектебі. – 1984. -№7. -17-20 бб.
62. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 446 б.
63. Сауранбаев Н.Т. Қазақ тіл білімінің проблемалары.- Алматы: Ғылым, 1982. -349 б.
64. Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. – Москва: Наука, 1974. – 767 с.
65. Щербак А.М. Грамматический очерк языка тюркских текстов Х-ХІІІ вв. из Восточного Туркестана. – Москва-Ленинград: Изд. АН СССР, 1961. – 204 с.
66. Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы.- Алматы: Мектеп, 1988.- 264 б.
67. Колшанский Г.В. Лингво-гносеологические основы языковой номинации // В кн.: Языковая номинация. Виды наименований. – Москва: Наука, 1977. –С. 335-345.
68. Шмелев Д.Н. Проблемы семантического анализа лексики. –Москва: Наука, 1973. – 280 с.
69. Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер сөздігі. – Алматы: Мектеп, 1962. – 422 б.
70. Кайдаров А.Т. Структура односложных корней и основ в казахском языке. – Алматы: Наука, 1986. – 322 с.
71. Сарбалаев Ж.Т. Қазақ тіліндегі конверсия мен адъективация: Филол. ғыл. канд. дисс.: 10.02.02. – Алматы: ҚазҰУ, 1993. – 251 б.
Синонимдік қатарлардың жасалуы және когнитивтік мәні
(зат есімдердің негізінде)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4-6
1 Қазақ тіліндегі синонимдік қатардың жасалу жолдары
1.1 Тіл біліміндегі синонимдердің зерттелуі мен жасалу жолдары ... ... .7-19
1.2 Қазақ тіліндегі зат есімді синонимдік қатарлардың фонетика-
семантикалық тәсіл арқылы жасалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
1.3 Зат есімді синонимдердің семантикалық тәсіл арқылы жасалуы.
1.4 Зат есімді синонимдердің синтетика-семантикалық тәсіл арқылы
жасалуы.
1.5 Қазақ тіліндегі зат есімді синонимдік қатарлардың аналитикалық тәсіл
арқылы жасалуы
2 Қазақ тіліндегі синонимдік қатарлардың когнитивтік қырлары.
2.1 Зат есімді синонимдердің танымдық мәні.
2.2 Зат есімді синонимдердің денотаттары.
2.3 Зат есімді синонимдердің қолданыстық қызметі.
2.4 Сөз варианттары мен синонимдердің арақатынасы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Әлемдік тіл біліміндегі ғылыми бағыттар мен
жаңалықтар қазіргі таңда қазақ тіл білімінің дамуына да өзіндік үлесін
қосып, жаңа ғылыми бағдарлардың өмірге келуіне игі әсер етуде. Осындай
бағыттардың қатарына коммуникативтік, когнитивтік, прагматикалық,
дериватологиялық бағыттар және семантикалық, ономасиологиялық,
гносеологиялық аспектілер жатады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тіл білімінде атаулардың туындауына,
олардың жасалуына әсер етуші экстралингвистикалық және лингвистикалық
факторларды, номинативті туындыны ономасиологиялық, гносеологиялық,
семантикалық аспектілер тұғысынан қарастыруды міндет етіп отыр.
Қазақ тіл біліміндегі синонимдердің зерттелуі Ә. Болғанбайұлының
есімімен байланысты. Ғалымның бұл саладағы зерттеуінің ғылыми айналымға
енгеніне де жарты ғасыр уақыт өтіпті. Содан бері синонимдер, әсіресе, зат
есімді синонимдер зерттеу нысанына айналмаған. Қазіргі қазақ тіліндегі
синонимдердің сөзжасамдық тәсілдер арқылы жасалуын, пайда болуындағы ұлттық
дүниетанымның рөлін, когнитивтік мәнін, функционалды-семантикалық өрісін,
қолданылуындағы стилистикалық сипатын қарастыру – теориялық тұрғыдан
зерттеу нысанына айналып, тіл білімінің қажеттілігінен туындап отыр. Заттық
ұғымды білдіретін синонимдік атаулардың когнитивтік қырлары тіл білімінде
бірінші рет қарастырылуда. Сондықтан бұл зерттеу жұмысы бүгінгі күнде қазақ
тіл ғылымы үшін маңызды, өзекті.
Зерттеудің нысаны. Қазақ тіліндегі зат есім синонимдердің жасалу жолдары
мен когнитивтік қыры зерттеу жұмысының негізгі нысаны саналады.
Зерттеу пәні. Қазақ тіліндегі синонимдер және оның сөзжасамдық жолдары.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты – қазақ
тілі жүйесіндегі синонимдер, олардың сөзжасамдық жолдарын, сондай-ақ
когнитивтік қырлары мен танымдық сипатын зерттеу. Осыған байланысты зерттеу
жұмысында төмендегідей міндеттер шешу көзделді:
– зат есімді синонимдік атаулардың сөзжасамдық сипаты мен мағынасына
талдау жасау;
– зат есімді синонимдердің тілдік варианттармен ұқсастығын,
айырмашылығын анықтау;
– зат есім синонимдердің когнитивтік қырын айқындау;
– зат есім синонимдердің денотаттарын, олардың синонимдік қатардағы
орнын анықтау;
– зат есімді синонимдік атаулардың қызметтерін көрсету.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
– зат есімді синонимдердің сөзжасамдық тәсілдер арқылы жасалуын
зерделеуде номинация теориясының алар орны ерекше;
– қазақ тіліндегі синоним сөздер тілдегі варианттармен салыстырғанда
туынды атау ретінде танылып, түрлі ұғымдық сипатқа ие болады;
– қазақ тіліндегі зат есім синоним сөздердің транспозиция жолымен
жасалып, синонимдік қатарлар құрайтындығы анықталды;
– зат есімді синонимдік атаулардың денотаттары пішіндік, ұғымдық
ұқсастығы бар заттар мен құбылыстар екені танылды;
Зерттеудің дереккөздері. Дереккөздер негізінде диссертациялық жұмысты
жазу барысында 5000-нан аса тілдік бірліктерге талдау жасалды. Бұл тілдік
бірліктер М. Қашқаридың “Диуани лұғат ат-түрк”, В.В. Радловтың “Опыт
словаря тюркских наречии”, “Древнетюркский словарь”, Ә. Болғанбаевтың
“Қазақ тіліндегі синонимдер сөздігі”, С. Бизақовтың “Синонимдер сөздігі”
және І. Кеңесбаевтың “Фразеологиялық сөздігі”, “Қазақ тілінің түсіндірме
сөздігінің” (10 томдық) негізінде талданды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу барысында алынған
тұжырымдар мен қорытындылар қазақ тіліндегі зат есім синоним сөздердің
мағыналық мәндестігі, шендестігі, жақындығы – номинативтік белгілері атау
теориясына қосатын үлесі мол болмақ. Зерттеу жұмысында синонимдер мен
олардың танымдық қырларының, стильдік ерекшеліктерінің синонимдер жайлы
қалыптасқан теорияға белгілі дәрежеде үлес қосады. Практикалық тұрғыдан
зерттеу жұмысының ғылыми тұжырымдары мен нәтижелерін жоғары оқу орындарында
филология факультетінің студенттеріне Қазақ тілінің лексикологиясың,
Қазақ тілінің сөзжасамың, Қазақ тілінің семантикасың пәндері бойынша
оқылатын дәрістер мен жүргізілетін практикалық сабақтарда, арнайы курстарда
көмекші құрал ретінде, сонымен бірге ғылыми-зерттеу жұмыстарына пайдалануға
болады.
Зерттеу жұмысы бойынша ұсынылатын тұжырымдар:
– синонимдік қатарлар сөзжасамның фонетика-семантикалық, синтетика-
семантикалық, аналитика-семантикалық және семантикалық тәсілдері
арқылы жасалады;
– сөз варианттары – синонимдік қатарлардың жасалуының бір жолы;
– синонимдік қатарлардың жасалуына ұлттық танымның қосар үлесі мол;
– синонимдік қатарлардың жасалуында денотаттардың қызметі ерекше.
Зерттеудің әдісі. Зерттеу жұмысына қойылған міндеттерді шешу үшін
когнитологиялық бағыт пен семасиологиялық, ономасиологиялық аспектілер
негізге алынып, диахрондық, синхрондық тұрғыдан зерттеуде ретроспективті
және баяндау, жүйелеу әдістері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының жариялануы мен мақұлдануы.
Зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдары мен жалпы мазмұны бойынша ---------
----------------------------------- ----------------------------------- ------
----------------------------------- ----------------------------------- ------
----------------------------------- ----------------------------------- ------
----------------------------------- ----------------------------------- ------
----------------------------------- ----------------------------------- ------
----------------------------------- ----------------------------------- ------
----------------------------------- ----------------------------------- ------
----------------------------------- ----------------------------------- ------
---
Сондай-ақ жұмыстың негізгі тұжырымдары мен қорытындылары әл-Фараби
атындағы ҚазҰУ қазақ филологиясы кафедрасында лингвистикалық семинарда
баяндалды және кафедра мәжілісінде талқыланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі негізгі
бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ СИНОНИМДЕРДІҢ ЖӘНЕ СИНОНИМДІК ҚАТАРЛАРДЫҢ ЖАСАЛУЫ
1.1 Синонимдердің зерттелуі және жасалу жолдары
Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер бастауы тереңде жатыр. Түркітанушылар
зерттеуі – өз алдына үлкен іргелі еңбектер. Ал лексикология саласының
зерттелуі түркітану ілімінде де, жалпы тіл білімінде де кеш қолға алынған.
Қазақ тілінің лексикологиясының ғылыми түрде зерттелуі Кеңес дәуірінен,
ғылымның бір жолға қойылуынан басталды. А. Байтұрсынов алғашқы тіл
білімінің мәселелерін оқу құралдарын, оқулықтар жасау, жазу жүйесін ретке
келтіру, терминдерді қалыптастыру мақсатындағы алғашқы шараларды іске
асырды. Қазақ тілінің лесикологиясының құрамында қарастырылатын термин
сөздерді ретке келтіру қазақ тілі ғылымының бір жүйеге түсіріп алудың
негізгі көзі болды. ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі қазақ тілінің жалпы
мәселелері туралы ғалым І. Кеңесбаев мынадай пікір айтады: “Қазақ тіл
білімі дамуының болашағын дайындаған, сонымен бірге ана тіліндегі ағарту
ісін шын мәнінде дүниеге әкелген жылдар. Олай болатыны – халықтың
сауатсыздығын жою, ұлттық терминологияны жасау, оқулықтар шығару,
мемлекеттік істі ана тілінде жүргізу сияқты шараларды жүзеге асырудағы
алғашқы адым осы жылдардан басталды” [1, 49 б.]. Одан кейін қазақ тіл
білімінің дамуында орын алатын ғалым Қ. Жұбановтың қазақ терминологиясына
қосқан өзіндік үлесі бар. Ғалым түрлі ғылым салаларына тән термин
сөздерге, әсіресе, кірме сөздерге қосымшаның қалай жалғануы керек жайлы
пікірлері құнды саналады [2]. Ал 1940 жылдары қазақ тіл білімінің теориялық
мәселелеріне көбірек көңіл бөлінді. Бұл жылдары қазақ тілінің фонетика және
грамматика саласында теориялық мәселелер көтерілді. Бұл жылдары тіл
білімінің синтаксис саласы бойынша С. Аманжоловтың, Н. Сауранбаевтың, С.
Жиенбаев, М. Балақаевтың еңбетері жарық көрсе, морфология саласының
жекелеген сөз таптары бойынша А. Ысқақовтың, Ы. Мамановтың, Ғ. Мұсабаевтың
еңбектерін атап өтуге болады.
Ғылыми пән ретінде оқытылмай, бұрын зерттелмей келе жатқан тіл білімінің
саласы лексикология еді. Тіл білімінің бұл саласы 40 жылдардың екінші
жартысы мен 50 жылдарға тура келді. Бұл жылдары қазақ тілінің тарихы мен
диалектологиясы зерттеу нысанына айналды. С. Малов пен Н. Сауранбаевтың
қазақ (түркі) тілінің тарихы туралы зерттеулер жазса, диалектология
саласында С. Аманжолов, Ж. Досқараев сынды ғалымдар жергілікті тіл
ерекшеліктерін, лексикалық ерекшеліктерді, олардың әдеби тілде қолданылатын
сөздермен синонимдік қатар құрайтынын сөз етеді. Сонымен бірге 1950 жылдары
синонимге, олардың мағыналық ерекшеліктеріне қатысты біраз ой-пікірлердің
Н. Сауранбаев, І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев сынды алғашқы тіл зерттеушілерінің
еңбектерінде синонимдер жайлы үстірт қарастырылғаны Ә. Болғанбаевтың
зерттеуінде айтылып өтеді [3].
Қазақ тіл білімінде синоним сөздер, олардың мағыналары, синонимдік
қатардың тізбегі, синонимдердің жасалуы жайлы жүйелі зерттеуге айналуы,
ғылыми айналымға енуі Ә. Болғанбаевтың есімімен тығыз байланысты. Ғалым зат
есімді синонимдерді зерделей келе, олардың қасиеті мен заңдылығын, мән-
мағынасын, түрлерін түгел қамтып көрсетіп бере алмайды деп санайды. Себебі
әр сөз табының өзіне тән ерекшелігі, грамматикалық заңдылығы, өзгеру жүйесі
бар екендігін сөз ете келіп: “Қазақ тіліндегі синонимдерге қатысты барлық
мәселені түбегейлі зерттеп, егжей-тегжейіне дейін тәптіштеп түгел шешіп
беру мәселесін” 1970 жылы жарық көрген “Қазақ тіліндегі синонимдер”
еңбегінде негізгі мақсат ретінде алғанмен, басты шешім болмайды деп
есептейді [3, 5 б]. 1962 жылы тұңғыш рет жарық көрген “Қазақ тіліндегі
синонимдер сөздігі” 4500-ге жуық жеке сөз, яғни 1400-ден астам синонимдік
қатарды қамтыған. Ал соңғы 2007 жылғы С. Бизақовтың авторлығымен жарық
көрген “Синонимдер сөздігінде” 3800-дей синонимдік қатар еніпті. Бұл жарты
ғасыр ішіндегі синоним сөздердің сөздік құрамымызды толықтырғанын, сондай-
ақ қазақ лексикологиясының дамығандығын көрсетеді.
Жалпы ғалымдардың еңбектерін қарасақ, олардың барлығы да синонимдерге
анықтама беруден бастаған. Мысалы, Ә. Болғанбаев өз еңбегінде Н.Т.
Сауранбаев, І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев, К. Аханов сынды ғалымдардың
синонимге берген анықтамаларын саралай келе, тілдегі синонимдерге тән
белгілерді санамалап көрсетеді. Жалпы тіл білімінде танылып жүрген 1)
сөздің сырт формасында аз да болса, өзгешелігі болуы шарт; 2) сөздер бір
ғана ұғымды білдіруі шарт; 3) синоним болып жұмсалатын сөздер бір сөз
табына қатысты болуы шарт деген үш түрлі шартқа қосымша мынадай белгілердің
болуын дұрыс деп санайды: 1) бір сөз табынан болған синонимдердің бірыңғай
грамматикалық тұлғада келуі, 2) бір синонимдік қатарға енген сөздер сөйлем
ішінде алмасып келгенмен бір қызметті атқарып, бір сөйлем мүшесі ретінде
танылуы керек [3, 15 б]. Негізгі зерттеу нысаны синонимдер болғандықтан
ғалым мұндай белгілерді тап басып тани алған.
Көне түркі және орта түркі жазба ескерткіштерінің тілі туралы
түркітанушылар мен қазақ ғалымдарының зерттеулері негізінде біріккен
авторлар Ғ. Айдаров, Ә. Құрышжанов, М. Томановтың “Көне түркі жазба
ескерткіштерінің тілі” (1971) [4], К. Мұсаевтың “Лексикология тюркских
языков” (1984) [5], “Қазақ тілі тарихи лексикологиясы” [6] еңбектерінде
синонимдер жайлы, олардың көне түркі жазба ескерткіштерінде кездесетіні
туралы, сонымен бірге орта дәуірдегі, ұлт болып қалыптасқанға дейінгі және
кейінгі кезеңдердегі шығармалардағы синонимдердің қолданылуы жайлы молынан
жазды. Дегенмен, синонимдердің берілу сипаты тек құрылымдық тұрғыдан ғана
көрсетілді. Олар танымдық, болмыстық тұрғыдан зерттелмеді.
Бабаш Әбілқасымов “Әбілғазы ханның “Түркі шежіресі” және оның тілі” атты
еңбегінде шежіреде бірқатар бірінің орнына бірі жұмсалатын сөздерді мысалға
келтіреді: жазу – біті (бітіг тастар – жазу жазылған тастар деген көне
түркі тілінде кездесетін тіркестермен салыстырып көруге болады), халық –
бұдұн, ау – ав, аб (аң аулау мағынасындағы сөз), сүйек – омақ (қойдың үмесі
деген тіркеспен салыстырып көруге болады) және т.б. бірінің орнына бірі
жұмсалатын сөздер кездеседі. Бұл еңбекте көне түркі тілінде басқа мағына,
қазіргі қазақ тілінде өзге мағынада жұмсалатын сөздердің де кездесетіні
айтылады. Мысалы, “Шежіреде” кездесетін арқа сөзі ұрпақ, үрім-бұтақ
мағынасында жұмсалады: “Бізнің ұлұғ атамыз һалаку хан Мұғұлстандын
келкенден бері екі үч арқа өтді”, “Тоқыз арқа болғұнча шондағ болғай” [7,
63 б.]. Сондай-ақ тілімізде ұрпақ сөзіне берілген анықтамаларда артындағы
ұрпағы, арқасында (артында) қалған тұяқ, соңын жалғастырар ұрпақ деген
секілді тіркестермен түсіндірілетіні белгілі.
“Шежіреде” қарындас және сіңлі сөздері бір-біріне синоним ретінде
жұмсалғандығын зерттеуші атап көрсетеді. Оны мынадай мысалдармен
дәйектейді: “Хамар текен Хорезм шаһының анасы Тұрқан хатұнның қарындашы
ерді аны Үркенічде хәкім қылыб ерді. Екісінің бір-біріне һеч қарындашлықы
болмас ерді” Бұл мысалдан көретініміз, қазіргі әдеби тілімізде тек ер адам
тарапынан айтылатын қарындас сөзі ескерткіште ағайын, тума деген кең
мағынада қолданылады. Сол секілді сіңлі сөзінің ол кездегі мағынасы
қарындас сөзі секілді жақын туған кіші бауыры деген мағынада жұмсалғандығы
да осы зерттеуде айтылады. Мысалы, “Әбулхайыр ханның хатұны Ғабдол латиф
мырзаның сіңлісі еркен дүр”. Бұл сөз әйел адамдардың бір-біріне қатынасын
білдіріп қана қоймай, бір туған адамдардың жасы кішісін де білдірген.
Ғасырлар қойнауында қарындас, сіңлі сөздерінің жынысына қарамай бірге туған
бауыр мағынасында жұмсалса, қазіргі қазақ тілінде де екі лексема бір-
бірінен ажырамай бір синонимдік қатар құрағаны байқалады. Синонимдер
сөздігіндегі сөздік мақалада: Қарындас, сіңлі. Бір анадан туылған
бауырлардың жасы кіші қызы. Оның Жібек дейтін қарындасы Ташкенттің
политехникалық институтында оқиды (Ғ. Сланов). Ертеңіне Баян Қозының
келгенін шешесіне, сіңлісіне айтып, олар келіп, оңашада Қозымен көрісіп
амандасты (С, Сейфуллин). сипатында беріліп, мұнда тек әйел адамдарға
қатысты мағынасы қалғандығы көрінеді [8, 339 б.]. Ортақ түркі тілінде бұл
сөздердің мағынасы кең түрде жұмсалған. В.В. Радлов бұл сөздің карандаш =
карындаш деген варианттарының қатар жұмсалғанын көрсетеді. Ондағы мағынасы
туысқандар, бір туғандар түрінде беріледі. Ары қарай тарата берсе,
мағыналарының көпқырлылығы байқалады: ер қарындасы – брат мужа; карындас
катын – жена брата; кат карындасы – шурин, брат жены; кыс карындас –
сестра; ұл карындас – брат деген мағыналарының танымдық қыры тіптен ерекше
[9, 157-172 бб.]. Қарындас деген сындық мағыналы сөз заттық ұғымға ауысып,
семантикалық тәсіл арқылы транспозицияланып тұр. Атрибутивті мағынаның
субстантивтенуі тілімізде өте көп. Бір қарында жатқан, бір ананың
құрсағында жаратылған деген сындық мағына синтетикалық тәсіл арқылы алғашқы
сындық мағынаны тудырып, сөз мағынасын дамытып, жаңа атау тудырып тұр. Ал
қазіргі қазақ тілі тұрғысынан қарындас, сіңлі сөздерінің мағыналар тарылған
деп есептейміз. Мағынаның тарылуы да мағыналық даму деп аталады. Демек,
жылдар жылжыған сайын сөз мағынасының өзгеруі тілдің дамуының айқын
көрінісі. Қанша уақыт өтсе де, қарындас, сіңлі сөздерінің когнитивтілігі өз
мәнін жойған жоқ. Мағыналық өзгеруге түскенімен, уәжділік сипаттарының бір
қыры, яғни антропоцентристік танымның бір ізі, табы қалғандығы көрініп тұр.
Ғалым Б. Әбілқасымов Әбілғазы ханның “Түркі шежіресі” еңбегіндегі
фразеологизмдердің синонимдік, антонимдік және көпмағыналы түрлерін
ажыратады. Қол қойды ат салды; аман беру ел болу аузы бір болу;
қабыл қылу аузына бағу сөзін жыға білмеу; аузы ала болу дұшмандық
оты жану жау болу; қайран болу таң қалу сияқты синонимдік
фразеологизмдердің мағыналық ерекшеліктерін, құрылымдық сипаттарын, ұғымдық
жақындықтарын қарастырады [7, 88 б.]. Кез келген жырдағы синонимдер жайлы
жазылған ақпараттарда тек синонимдердің тізімі беріледі де, олардың ұғымдық
табиғаты жайлы сөз болмайды. Ол еңбектердегі синонимдер жайлы мәліметте
сипаттамалылық басымдық танытады. Синонимдердің жасалуының когнитивтік
мәніне назар аударылмайды. Синонимдердің жасалуы мен олардың когнитивтік
мәніне соңғы жыдары назар аударыла бастады десек те, біздің зерттеу
нысанымызға айналып отырған тақырыбымызға қатысты мәліметтерді сирек
кездестіреміз. Бұл біздің зерттеу нысанына айналып отырған мәселеміздің
жаңа қырын айқындайды. Ғылыми еңбектерден байқағанымыздай соңғы жылдары
синонимдерге, олардың жасалуына, синонимдік қатарларға қатысты
материалдардың аздығынан, дәлірек айтсақ, когнитивті мәніне қатысты
ғалымдар пікірлерінің аздығы да зерттеуіміздің өз шешімін табуына әсерін
тигізіп отыр.Тақырыптың өзектілігі тұрғысынан алғанда бұл, әрине, дау
туғызбайды. Десек те, зерттеу жұмысымызға ғалымдар пікірінің қосар үлесі де
мол болған болар еді. Қазіргі шетел, әсіресе, орыс лингвистикасында
синонимдерді зерттеуге байланысты жаңа ой-пікірлердің туындағанын
байқаймыз. Тіпті орыс лингвистикасында грамматикалық көрсеткіштердің
синонимдік жағдаятына дейін ғылыми зерттеулердің арналғанына көзіміз
жетті. Бұл қазақ тіл білімінің қайта жаңару, өрлеу дәуірін басынан кешіп
жатқандай әсер қалдырады. Шындығына келсек, қазақ тіл білімінде
синонимдерді Ә. Болғанбаевтан кейін арнайы зерттеу нысанына алмағаны, тек
жарты ғасырға жуық уақыттан кейін ғана ғылыми еңбектің арналып отырғаны
қайта өрлеу дәуірінің кейбір принциптерін еске түсіреді. Тек “Ана тілі”
газетінің жекелеген нөмірлеріне жарияланып жүрген қазақ тілінің байлығын
танытатын синоним сөздердің ұғымдық аясының кеңдігін көрсететін сөздерді
Б.С. Қошым-Ноғай жазып, қалың оқырман қауымға, сондай-ақ лингвистерге көп
ой салуда. .
“Синонимдес сөздер өзара мәндес сөздер болғанмен, олардың мағыналық
жақтан қалай да бір айырмашылығы болады... Екіншіден синонимдес сөздердің бір-
бірінен өзара айырмашылығы қолданылу ыңғайына қатысты стильдік айырмашылық
түрінде ғана болуы мүмкін. Синонимдес сөздердің мұндай жақтары стильде
түрлендіре ажыратылып, айқындалады”, - дейтін К. Ахановтың пікірі ғылым
үшін құнды. [10, 125 б.].
Қазақ тіл білімінде синонимдерді алғаш терең зерттеген, тамаша еңбек
жазған ғалым Ә. Болғанбаев. Ғалымның 1957 жылы жарық көрген “Қазақ
тіліндегі зат есімдік синонимдер” атты зерттеу еңбегінен бастап, “Қазақ
тіліндегі синонимдер”, “Қазақ тілінің синонимдер сөздігі” атты еңбектері
жарық көрген. Ә. Болғанбаев синонимге алғаш толық анықтама берген, жүйелі
зерттеген ғалымдардың бірі болды. Ол синонимдік қатарға енген сөздердің
мағыналарын, олардың қолданылу дәрежесіне байланысты былай бөледі:
1) Синонимдік қатарға енген сөздер мағына жағынан бір-бірінен сәл жоғары
және төмен дәрежеде болуы мүмкін. Синонимдер градация жолымен (бірден-
бірге басқыштап) өзгеріп отырады: аяз сөзіне қарағанда үскірік
сөзінің мағыналық салмағы күштірек; атқыш – мерген, апат – қырғын,
белсену – құлшыну.
2) Синонимдердің біреуінің мағынасы екіншісінен кеңірек болады: ұрыс –
соғыс, мұғалім – ұстаз, жабу – кілттеу.
3) Синонимдер бір-бірінің мағыналарының аз-көбіне қарай ажыратылуы
мүмкін: ат – көп мағыналы, ныспы – бір мағыналы.
4) Бір синонимдік қатарда жатқан мағыналас сөздердің біреуі деректі,
екіншісі дерексіз болып келеді: маңдай – пешене, жүрек – көңіл т.б.
5) Синонимдік ұқатар құрайтын жұптардың біреуі тура мағынада қолданылса,
екіншісі ауыспалы мағынада қолданылады: көмей – көмекей. Көмей сөзі
ауыспалы мағында жұмсалады, ал көмекей сөзі тек адамға қатысты тура
мағынада жұмсалады.
6) Жаңа атау жасауға қабітті, қабілетсіздігіне қарай өзгешеленеді: сапар
– жол, сүрлеу – жол. Сапар, сүрлеу сөздерінің көп жаңа атау туғызу
мүмкіндіктері шектеулі болса, жол сөзінің сөз тудыру мүмкіндігі мол
[3, 106 б.]. Тіліміздегі жалпы синонимдердің тұлғалық, мағыналық,
функционалдық қызметтеріне орай бөлінген белгілері осындай. Ғалымның
қолтаңбасы ізімен қазіргі қазақ тілі оқулықтарындағы лексикология
бөлімдерінде синоним сөздердің ғылым анықтаған басты-басты мағыналық
айырмашылықтарын Б. Сағындықұлы таразылап көрсетеді:
1) Синонимдер мағыналық аясы жағынан бір-бірінен жоғары-төменді, артық-
кем болып ерекшеленеді. Айқайла шыңғыр бақыр. Бұл үш сөзге
ортақ сема — қатты шыққан дауыс.
2) Синонимнің біреуінің мағынасы тар, екіншісі кеңірек болады. Байлық
қазына. Байлық деген сөздің мағынасы адамның бүкіл ғұмыр бойы жиған
рухани, материалдық байлығы енгенімен, қазына ұғымына мал байлығы
кірмей, дүние-мүлік, ақша, алтын ғана кіреді.
3) Синонимдер бір-бірінен мағыналарының аз-көбіне қарай да ажыратылады.
Яғни синонимдік қатардың бір сыңары көп мағыналы болса, екінші сыңары
бір мағыналы болып келеді. Мал — көпмағыналы, ал түлік — бір
мағыналы. Ат — көпмағыналы, ныспы — бір мағыналы. Себебі ат —
адамның аты, машинаның аты, дүкеннің аты, газет-журналдардың аты т.б.
кете береді. Ал ныспың кім деп тек адамға ғана қаратып айтылады.
4) Синонимдер мағыналарының деректі немесе дерексіз болып келу
дәрежесіне қарай бір-біренен ерекшеленеді. Маңдай пешене, іш
құрсақ, т.б.
5) Синонимдердің сөз тудыруға қабілетті не қабілетсіз болып келуіне
байланысты өзгешеленеді: жол сапар, жарты жарым [11, 62-63
бб.]. Бұл белгілер синонимдердің мағыналық ерекшеліктерінің көпқырлы
екенін таныта отырып, олардың ұғымдық сипатының да бірдей еместігін
көрсетеді. Қазақ тіліндегі синонимдердің жасалу жолдарының
бірсыпырасын, мағыналық айырмашылықтарының деңгейін, қолданылу аясын
айқындап алуға осы белгілер көмектеседі. Ғалым Б. Сағындықұлының
ғылым анықтаған басты-басты айырмашылықтары дегені, біздіңше, Ә.
Болғанбаевтың осы белгілері болса керек.
Ал мәдени бағдарлама аясында С. Бизақовтың авторлығымен жарық көрген
“Синонимдер сөздігінде” синонимдердің лексикалық, морфологиялық,
синтаксистік түрлері бар екендігі айтылады. Бұл еңбек соңғы синоним
саласындағы жарық көрген ірі еңбектердің біріне саналады. Аталған еңбекте
қазақ тіліндегі синонимдер сөздігінің 4 (төрт) рет, нақтылай айтсақ, 1962,
1975, 2001, 2005 жылдары жарық көргендігі айтылады. Ал осы еңбекпен бесінші
рет жарық көрген синонимдер сөздігінде көптеген жетістіктер бар. Атап
айтатын басты жетістік 3800-дей синонимдік қатар қамтылғандығы болса керек.
Профессор М. Серғалиев синонимдерді синтаксистік синонимдер тұрғысынан
зертттеді. Бұл синонимдер аясының кеңдігін көрсетеді. Ғалым синтаксистік
синонимияның бірнеше принциптерін атап көрсетеді. Сондай принциптердің бірі
— мағыналық жақындық принципі [12, 746 б.]. Лексикалық, фразеологиялық
синонимдердегі сияқты синтаксистік синонимдердің бірден-бір белгісі
мағыналық жақындықтың болатындығын ешбір зерттеуші жоққа шығармайды.
Лексикалық синонимдерді зерттеген Ә. Болғанбаевты, фразеологиялық
синонимдердің мәселелерін қарастырған Г. Смағұлованы, Синтаксистік
синонимдерді зерттеуші ретінде М. Серғалиев сынды санаулы ғалымдардың
еңбектері бұл саланың зерттелуі кенже қалып келе жатқандығын айқындайды.
Өткен ғасырдың 70 жылдары жарық көрген Ә. Болғанбаевтың іргелі еңбегінен
өзге бір еңбекті де көрсетіп, ауыз толтырып айта алмаймыз. Сондықтан бұл
зерттеудің маңызы ерекше болмақ. Синонимдерді құрылымдық тұрғыдан
зерттеумен қатар енді танымдық, ұғымдық, мағыналық тұрғыдан саралаудың кезі
келді деп ойлаймыз.
Қазақ тіліндегі өсімдік атауларының лексика-семантикалық және
морфологиялық құрылымын зерттеген ғалым Б. Қалиұлы өсімдік атауларының да
синонимдік қатар құрайтындығын айтады. Зерттей отырып, өсімдіктер
атауларының ерекшеліктеріне байланысты синонимдерді бірнеше түрге бөледі.
Тіл білімінде синонимдердің дәстүрлі үш түрі бар деп көрсетеді: 1)
абсолютті, 2) идеографиялық, 3) экспрессивті-стилистикалық. Зерттеуші
экспрессивті-стилистикалық синонимдерді синонимдер қатарына қоспайды.
Синонимдердің екі түрі бар деп көрсетеді: 1) мағыналары сәйкес келетін
абсолютті (толық) синонимдер, 2) мағыналары бір-біріне жақын қатыстық
(толық емес) синонимдер [13, 112 с.]. Қазақ тіл ғылымында синонимдердің
барлық түрлерінің де рөлі ерекше болғанымен, өсімдік атауларына байланысты
синонимдердің абсолютті түрі басты болып саналады. Өсімдік атауларын
қарастыруда көптеген синонимдердің абсолютті түрде болатынын ғалым
зерттейді. Мынадай синонимдес өсімдік атауларының бар екенін сөздіктерден
де байқаймыз: алабота — қаработа, арпаған — қоңырбас — тарақшөп (костер
кровельный), жасаң — қоянат — түбіртек (молодило), қалақай — қышыма —
қышытқан — шақпашөп — шыбынқуғыш (крапива), теміртікен — шөгіртікен —
шошақтікен (якорцы), соршытыр — сорқаңбақ (поташник), шыңқетер — шытырлақ —
жылауық (недотрога). Бұл синонимдердің жасалуының барлығында да халықтық
тіліміздің ізі жатыр. Мысалы, халқымызда “Шыбық тимей шыңқ етер” деген
мақал бар. Бұл мақал басына таяқ тимей тұрып, алдын-ала мазасыздық
танытатын адамдарға арналған. Ал енді шыңқетер, шытырлақ және жылауық
деген аттары өсімдік атына да сәйкес келіп тұр. Бұл өсімдіктің үш атауының
да мағыналық жақтан бір-біріне сай екендігі айқын байқалады. Халық өз
қажетіне жарататын өсімдіктердің сыртқы түріне қарай, қасиетіне, қызметіне
байланысты атау берген. Олар затқа бір ғана атау берумен шектелмеген,
сонымен бірге олардың түрлі қадір-қасиетіне қарай атаулардың көптүрлілігі
пайда болған. Сондай атаулардың бірі қалақай өсімдігінің жанама атаулары.
Қышыма, қышытқан – тиген жерін қышытатын болғандықтан, шақпашөп – тиген
жерін шағып алатын болғандықтан, шындығына келгенде, шағып алмайды, өзінің
уын төгетін шөп дуылдатып, ашыта бастайды, сол себептен шөптің ішкі
қасиетін шағып алдыға балап, шақпашөп деп атайды. Шыбынққуғыш деп аталуы
қалақайдың улы болғандығына байланысты. Қалақайдың осы қасмеиіне байланысты
жазды күндері ол өсіп тұрған жерге шыбын да келмейтіндігі сөзге атау болып
қалыптасқан.
Қазақ тіл білімінде жарық көрген алғашқы лингвистикалық түсіндірме
сөздікте: “синонимиялық дәрежесіне қарай толық немесе “абсолют” (мыс.,
қораз – әтеш, сәби – бөбек) және жартылай немесе “относительді” (сұлу –
көрікті – әдемі, толық – семіз) деп бөлінеді. Атқаратын қызметіне қарай
синонимдер семантикалық (идеографиялық) (мыс., жуас – бағынышыты – әлсіз)
және объектіге әр түрлі баға беретін стилистикалық (мыс., бет – жүз –
сықпыт) болып бөлінеді. Сонымен қатар семантика-стилистикалық синонимдер
екі қызметті де атқара алады (мыс., жүру – сүйретілу т.б.) деп
беріліп, ғалым Б. Қалиұлының синонимдердің іштей мағыналық белгілеріне
байланысты бөлінгені туралы пікірлерімен қатарласып жатады. [11, 190 б.].
Профессор А.Б. Салқынбай: “Мағына арқылы зат не құбылыстың өзі
емес, сол туралы халық қалыптастырған ұғым қабылданады. Табиғаттағы зат,
құбылыстың адам танымында танылған және танылмаған белгілері мен қасиеті
болады. Танылған белгілер мен қасиеттер арқылы ұғым қалыптасып, кейін бұл
ұғым бірте-бірте дамиды, жетіледі. Ұғым дамуы арқылы сөз мағынасы да дамып,
синонимдік, көпмағыналылық, антонимдік қатарлар қалыптасады”, - деген
пікірі орынды [14, 58 б]. Ғалымның халықтық дүниетанымның, уақыттың, сондай-
ақ танымның үшеуінің сөз мағынасының тууына әсер етеіндігін де сөз етуінің
негізінде шындық жатыр.
Б. Шалабай: “Синонимдер көркем шығарма тілінде орынсыз қайталаулар мен
мезі шұбалаңқылықтардан аулақ болу үшін ғана емес, біріншіден және ең
бастысы, стильдік қызмет атқарады, мағыналық жүк көтереді. Шығарма
тіліндегі экспрессивтік пен баяндау дәлдігі синонимдер арқылы жүзеге
асады”, - дейді [15, 82 б.]. Кез келген тілдердің тіл байлығының бір
көрсеткіші, ғасырлар бойы қалыптасып, ұғымды түрлі атаумен атау үрдісі
тілдің байлығының көрсеткіші, тіл сапасының белгісі болып танылады. Ұлттық
тіліміздің синонимдерге бай екендігін бүгінгі күнге дейін синоним жайлы сөз
қозғаған кез келген ғалымдар атап көрсеткен болатын. Сол ізбен бұл зерттеу
жұмысы синонимдердің жасалу жолы мен когнитивтік қырларын жаңаша тұрғыда
сипаттауды, талдауды мақсат етіп отыр. Халықтық дүниетанымды, ұлттық болмыс-
бітімді анықтауға мүмкіндік беретін мұндай тілдік бірліктер қазақтың сөзді
талғап, таңдап қолдана білетіндігінің айғағы. Мысалы, бет сөзінің
синонимдік қатарларын санап көрейік.
Бет, жүз, әлпет. Адамның көз, мұрын, ауыз орналасқан алдыңғы жағы. Шу
дегенде көрінер сұлу артық, көбі көпшіл келеді ондай қаншық. Бетім барда
бетіме кім шыдар деп, кімі паңдау келеді, кімі тантық (Абай). Мариямның
жүзі құбылып, ұялған адамша қызарып, көпке шейін үндемей шайын ішумен болды
(Б. Майлин). Байжан адамның әлпетіне қарап отырып, түр-ажарын қағаз бетіне
айнытпай түсіретін ебі бар (Н. Ғабдуллин) [8, 139 б.].
Ажар, әр, дидар, өң, келбет, көрік, шырай, кейіп, рең, рай. Өң-түс, түр-
тұрпат. Шалдың жасы жетпіске жетсе де, ажары әлі кетпеген келбетті, кесек
тұлғалы адам екен (Ә. Әбішев). Әлде жылтыраған бетіңнің әрі болғансоң, бар
еркек сені білу керек деп ойлаймысың (с. Жүнісов). Дидары ашық қарағым,
Таусылмас сенде нұр бар-ау. Сен бе екен деп қаламын күнді анау (Д.
Қанатбаев). Әйгерім отқа жақындап отырғандықтан, өңі ажарланып, балқығандай
қызара түскен (М. Әуезов). Күләннің сүйкімді келбетіне бұрынғыдан бетер
сұқтанып қарай бердім (Б. Соқпақбаев). Бай баласының шибарқыт шапаны көптен
көрмеген жас жігіттің көркін аша түскен сияқты (Р. райымқұлов). Отыз
бестерге келіп қалса да, бетінің шырайы таймаған (Т. Дәуренбеков). Жапаста
өң-түс жоқ бағынышты кейіппен әркімге бір жаутаңдай қарайды (З. Шашкин).
Наурызбайдың реңінен көңілінің қапалы екенін аңғарған Күнімжан оған күле
қарады (І. Есенберлин). Махмұт Шағманның үлкен ұялы көзінен әкелік
қамқорлықтың райын байқады (“Бәйшешек”) [8, 25 б.].
Түр, түс, пішін, бәден, ұсқын, сүрең, сұрқы, сықпыт, порым, пошым,
сыңай, әліп, сұр, түсі-тұрқы, қияпат, нұсқа, кескін, мүсін, сиық, тұрпат,
сүдін, жамал, нысай. Адамның көз, мұрын, ауыз орналасқан алдыңғы жағы. Көп
жігіттер алдымен түрге қарайды екен (Н. Серәлиев). Мыңның түсін танығанша,
бірдің атын біл (Мақал). Хайдардың кескін-кейпі әкесінің пішіні сияқты
болатын (Н. Ғабдуллин). Көктемнің бұлыңғыр жабырқау күнінде көз жіберген
Гүлбаршаның ақ маңдайы жарқырап, бет-бәдені нұрлана түседі (Ә. Көпбаев).
Ұсқын менен түрі жоқ, Күннен-күнге керкетті, ажар, көрік, бет те жоқ, Ақыл
да жоқ, ес те жоқ (Н. Байғанин). Дәрігердің қаннен-қаперсіз байсалды
сүреңін көргенде қалияның жүрегі орнына түсті (“Жалын”). Бүк түсіп, белі
иіліп жатыр сұлап, Бозарып өңі-түсі кеткен сұрқы (Д. Еркінбаев). Ол неміс
офицерінің арсыз, жексұрын сықпытына жирене қарады (Қ. Қайсенов). Елестейді
көзіме майданда жүрген порымың (М. Жансаева). Ағасының сырт пошымы да
өзімен салыстарғанда бөлек, кереғар еді (Н. Әбуталиев). Жылым жігіт жұрттың
сыңайын байқап қойды (Б. Майлин). Келе жатыр жүз адам, Әлпеттері тым жаман
(“Батырлар жыры”). Қазанның қара суық дауылы теңіз жасағасындағы балықшы
ауылдың сұрын кетіріп-ақ тастапты (“Қаз. әдеб.”). Кейбірінің түсі-тұрқы тап
сондай, тамаша ұқсастық (Б. Нұржекеев). Сазоновқа Жанардың көз тоқтатып
қарағаны осы еді, қияпатына көңілі толып, директордың жаңағы айтқанын
мақұлдап, көңілі дауалап қалды (Т. Нұртазин). Сыйласарлық тектінің кім
танымас нұсқасын? Күнде өзімшіл ептінің несін адам ұстасын (Абай). Аяғы күс-
күс болып жарылып кеткен, кескіні де қарайып тотыққан (М. Ғабдуллин).
Гүлжанның оң жағында бара жатқан Нұрила мүсіні көзіне жылы ұшырап кетті (З.
Шүкіров). Қазір адам қызығарлық сиық қалды ма бізде (Б. Тілегенов).
Қолындағы келте шоқпарынан гөрі тұрпаттарынан кісі қорқарлық (с.
Бердіқұлов). Ой, сүдінің құрысын, Қаратаудың жылқысы бәріне да жетеді (Ә.
Нұрпейісов). Сары алтын, сапы меруерт қарағым-ай, Көргенде жамалыңды
көңілім қош (Ақан сері). Бекбол азғана таңырқаған нысайға мініп, көз алмай
қарады (М. Әуезов) [8, 543 б.].
Бет, жүз, әлпет, ажар, әр, дидар, өң, келбет, көрік, шырай, кейіп, рең,
рай, түр-түс, пішін, бәден, ұсқын, сүрең, сұрық, сықпыт, порым, пошым,
сыңай, әліп, сұр, түсі-тұрқы, жамал, нысай сөздері бұрынғы синолнимдер
сөздігінде бір синонимдік қатарда берілгендігі туралы Ғ. Қалиев айтады:
“кейбір синонимдік қатарлдар қайта қарастырылған. Мысалы, мағыналық,
реңктік ерекшеліктері анықталып, ажар, әр және бет, жүз сөздері басқа
синонимдік топтарға жатқызылған” [1, 235 б.]. Берілген сөздердің барлығы да
бір-бірімен мағыналас. Олардың мағыналық дамуында сөзжасамдық-мағыналық
желі үзілмей тұр. Ол желі сатылап сөздердің сөздердің синонимдік қатар
құруға жағдай жасайды. Мысалы, соңғы Байжан адамның әлпетіне қарап отырып,
түр-ажарын қағаз бетіне айнытпай түсіретін ебі бар деген сөйлемдегі “жүзіне
қарап отырып”, “бетіне қарап отырып”, “өңіне қарап отырып”, “келбетіне
қарап отырып”, “кейпіне қарап отырып” түр-ажарын қағаз бетіне айнытпай
түсіретін ебі бар деп айтуға болар еді. Бұл сөйлем ішіндегі синоним сөздің
мағыналық реңктерінің дәрежесін анықтайды.Әлпет сөзі қатысқан сөйлемді
таңдап алуымыздың да өзіндік сыры бар. Бет, жүз сөзінің мағынасы нақты.
Адамның көзі, мұрны, аузы орналасқан алдыңғы жағын білдіреді. Ал әлпет
сөзінде солардың сызбасының орналасу тәртібі туралы ұғым басымырақ болып
келеді. Әлпет деген сөздің өн-бойында жалпы бет-жүздің нұсқасы, кескіні
бейнеленеді. Бұл тұрғыдан қарағанда әлпет синонимінің орны екінші ажар, әр,
дидар.., пішін, пішім, пошым, порым секілді синонимдік қатарда тұруға тиіс
еді. Дегенмен, бұл синонимдік қатардағы сөздермен әлпет сөзінің орын
алмастыра алатыны, сонымен бірге кейбіреулерінің теңдік дәрежеде қолданыла
алатындығы байқалып тұр. Осы себептен де бұл синонимдік қатарлардың әлі бір-
бірінен мағыналық толық ажырауға дайын еместігі байқалады. Мұны тілдің өзі
ішіндегі лингвистикалық факторлардың бірі – иммунитеті айқындап отыр.
Синонимдік қатарлардың когнитивтік қырының ұғымнан ажырай қоймағаны
көрінеді.
Тіл – теңдессіз тарихи құбылыс. Сөз тарихына үңілген адамның алдынан сөз
мағынасының талай қызық беттері ашылады. Бір сөз екінші сөзге сәулесін
түсіріп, оның көптеген танымдық қырларын ашуға көмектеседі. Сөздің тереңіне
сүңгіген адамның қайта қалқып бетіне шығуы мүмкін емес. Себебі тілдің терең
қатпарлары, сан-салалы сипаты, ұлттық болмыс арқылы берілетін ерекшелігі,
логикамен байланысы, санамен арақатынасы тіл зерттеушіні түпкі ттамырға,
тарихи текке қарай иірімге тартады. Ол иірім зерттеушінің тек тілді ғана
емес, қарапайым адам туралы ілімге алып келеді. Бір-бірімен жалғасқан
тылсым сырлар киелі қазақ сөзінің тамырының қайдан бастау алып жатқанын
көруге ұмтылдырады. М. Қашқаридың еңбегіндегі түрік сөздерінің қызықты
мағыналық таралымдарын қарап отырып, мынадай синонимдерге тап болдық:
түркітанушы ғалым “бір тілім қауын” деген мағынаны білдіретін “бір пышым
қағун” тіркесіндегі пышым сөзін “кесті, пышты” мағынасындағы “пышты” сөзіне
–м қосылып жасалған деген пікір айтады [16, 41 б.]. Кес+кін, піш+ін,
піш+ім, пош+ым сөздерінің мағыналары синонимдес. Олардың түбір күйінде
тұрып та синонимдес болғаны ақиқат. Түрлі сөзжасамдық жұрнақтар арқылы
түрленіп, жаңа атаулардың туындағаны олардың түбірлік, сондай-ақ туындылық
сипаттарын да өзгерте алмаған. Бір қызығы, сол ХІ ғасырдың өзінде
синонимдес болған сөздердің бүгінгі күнде де бірінің орнын бірі алмастырып
отырғаны, тілдік дерек ретінде сақталғаны қандай ғанибет. Қазіргі қазақ
тілі тұрғысынан қарап отырсақ та, бұл сөздердің синонимдес және түпкі
мағынасынан тарағанына ешқандай күмәнданбайтын едік. Бірақ, осы ойымызды
дәлелдейтін дерек М. Қашқаридан табылып отыр. Сонымен бірге пышғыл жер
деген тіркестің мағынасын аудармашы А. Егеубаев кепкен жарық жер деп біздің
тіліміздегі ұғынықты қалпына келтіреді. Шындығында, кеуіп кеткен, жаңбыр
(су) көрмеген жер қақ-қақ айрылып, тілім-тілім болып кететіні бар ғой. Міне
бұл тіркесте де кесім, пішім мағыналарының көмескі болса да барлығы айқын
көрінеді. Біздің бұл мысалды келтірудегі мақсатымыз – сөз мағыналарының
дамуының баланың әр қылығы секілді тосыннан, жаңаша ашылып, олардың бізді
қызықтыра түсетіндігін айтумен қатар, мағыналардың денотаттық,
сигнификаттық, коннотативтік қырларын көрсету болатын. Пішін, пішім, пошым
сөздерінің фонетикалық өзгеріске түсіп, жаңа мән үстеу арқылы сәл
айырмашылыққа ие синоним сөздер екені көрініп тұр. Ал порым сөзінің түп-
төркіні орыстың форма сөзі болуы ықтимал. Қазақ тілі форма сөзін
өзініңтілдік ішкі заңдылығына салып, тілдің сөздік құрамын толықтырып тұр.
Бет-әлпет, бет-бейне, бет-жүз, бет-пішін, кескін-келбет, кескін-кейіп,
түр-тұрпат, түр-түс, рәпат. Адам басының алдыңғы жағынан көрінісі, сырт
пішін. Осындай бір құлпырыс өзге жауынгерлердің де бет-әлпетінен
аңғарылатын еді (Ж. Жұмаханов). Ол Мәрзияшты көрген мезетте мұнан он екі
жыл бұрынғы Мырзаштың бет-бейнесі көз алдына келе қалғандай болды (С,
Алдабергенов). Қабеннің бет-жүзі балбырап, ішкі шабыттың сыртқа шыққан
әсем, әсерлі сезімнің бет-пішінінен-ақ көңілінде жатқан ойының арғы астарын
аңғарып қалатын (С. Мәуленов). Әкесі соғысқа аттанғанда Жайлау оның кескін-
келбетін ажырата алмайтын жаста қалды (М. Неталиев). Адамның жаны да,
кескін-кейпі де, мінез-құлқы да, ішкі дүниесі де сұлу болуға тиіс (С.
Мәуленов). Таңдаған жігітінің түр-тұрпаты онша емес екен деп ойлады әпкесі
(“Жалын”). Жиырма жыл көрмеген адамның түр-түсін ажыратып, бірден тану
қиындау екен (“Егемен Қазақстан”). Көңілім құлазып, рәпатым өзгеріп, өзіме
жат, бөгде суық көріндім (Ө. Тұрманжанов) [8, 139 б.].
Аналитикалық жолмен жасалған бұл сөздердің бет, жүз, дидар т.б.
синонимдердің беретін мағынасынан күрделірек. Себебі бұлардың құрамының өзі
күрделі. Күрделі тұлға күрделі ойға ие болады. Мысалы, Осындай бір құлпырыс
өзге жауынгерлердің де бет-әлпетінен (бет-бейнесінен, бет-жүзінен, бет-
пішінінен, кескін-келбетінен, кескін-кейпінен, түр-тұрпатынан, түр-түсінен,
рәпатынан) аңғарылатын еді деген сөйлемді осылай құбылтуға болар еді.
Бақасақ, бұл аналитикалық тәсіл арқылы жасалған (рәпаттан өзгесі)
синонимдердің барлығы да жатсынбай осы сөйлемнің мазмұнын ашуға қатысып
отыр. Себебі екі сөзден қосарлану арқылы жасалған сөздерде жалқылықтан
қарағанда жалпылық сипат, қарапайымнан гөрі күрделілік басымырақ.
Сондықтан өн-бойларына көптеген мағынаны жинақтаған қос сөздердің қолданылу
аясы кеңірек. Әрине, рәпат синонимі берілетін ойды анайылатып,
дөрекілендіріп жіберген секілді. Себебі ол сөздің дыбысталуының өзінде
сүйкімділіктің жоқтығы айқын көрініп тұр. Кей жағдайда сөз мағыналарының
өзінің дыбысталуымен де байланысы барлығы байқалады.
Қазақ тіліндегі синонимдердің, негізінен, үш сөз табынан жасалатындығын
ғалымдар Ш. Бектұров пен М. Серғалиев атап көрсетеді. [17, 18 б.]. Сондай-
ақ синонимдік қатардың үстеулерден де жасалатындығын айтып өтеді. Мысалы:
Жақып бұл хабарды шапшаң жеткізді Жақып бұл хабарды тез жеткізді
Жақып бұл хабарды дереу жеткізеді Жақып бұл хабарды жедел жеткізді. Бұл
мысалдардан біз үстеулердің синонимдік қатар құрай алатындығын байқауымызға
болады. Ал қазақ тіліндегі фразеологизмдер табиғатын жан-жақты зерттеуші
ғалым Г. Смағұлова синонимдік қатардың фразеологизмдерден де жасалатындығын
айтады [18]. Ендеше синонимдік қатарлардың жасалуында адам санасының да
әсері бар екенін байқаймыз. Себебі ең көп синонимдік қатар құрайтындар
заттық ұғымды білдіретін сөздер мен қимыл мәндес сөздер. Заттық ұғымды
білдіретін сөздер мен қимылдық мағынаны беретін сөздер адам ойын жеткізудің
бірден-бір құралы деп танылады. Осы себептен де синонимдік қатарлардың он-
он беске дейін жететіндігі осының айғағы. Синоним сөздерді семантикалық
және функциональдық бағытта қарастыру жұмыстың жаңа және негізгі
бағыт–бағдарын айқындайды.
Қазақ тіл білімінде синоним сөздер туралы жазылған ғылыми еңбектерде
оған әртүрлі анықтама беріледі. Мұның өзі тақырыптың өзектілігін, әлі де
болса қарастыратын ғылыми мәселенің бар екенін көрсетеді.
Синонимдер тек лексикологияның ғана зерттеу нысаны болып қалмайды.
Сонымен бірге ол жасалу жүйесі мен жолы жағынан сөзжасаммен, мағыналық
құрылымының өзгешелігі жағынан семантикамен, қолданыс аясы мен мүмкіндігі
жағынан стилистикамен, сөйлеу тілінде жұмсалуы жағынан функционалды
грамматикамен, тарихи қалыптасуы мен даму жолына байланысты тарихи
лексикологиямен де байланысты қарастырыла алады. Бұлай деуіміздің басты
себебі, қай тілдегі синонимдер туралы жазылған еңбектерді салыстыра
қарастырсақ та, онда синонимдердің сөздік құрам мен сөз байлығының
дәрежесін, даму деңгейін көрсететін негізгі көрсеткіштердің бірі ретінде
бағалануы.
Синонимдердің қолданысы ауызекі тілде де, жазба тілде де бірдей. Сөздің
мәнді, нақты, толық түсінікті болуына көбінесе синонимдердің тигізер әсері
мол. Бір сөзді сөйлем ішінде бірнеше рет қайталау, әдетте, оның әсерін ғана
емес, сонымен бірге әуезділігін де кетіретіні даусыз. Бұл жайында Ф.
Оразбаева “Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім синонимдер” деп аталатын ғылыми
жұмысында терең топшылаулар жасай отырып, былай деп жазады: “Оның тілдегі
сөздік қордың дамуына емес, жалпы көркем әдебиеттің, өнердің кемелденіп,
толысуына, көркем сөздің жетілуіне, күнделікті өміріміздегі қарапайым
сөйлеу тілінің нәрленіп, қалыптасуына тигізер әсері мол. Осы тұрғыдан
алғанда, лексикалық синонимдердің қоғамдық–тілдік қарым–қатынаста атқаратын
маңызы зор” [19, 3 б.].
Синонимдердің жасалу жолы мен пайда болуында, қолданысында өзіндік
ерекшелік бар. Синонимдердің пайда болуы ең алдымен ұлт өкілдерінің
таным–түсінігінің кеңеюімен түсіндіріледі. Бір ұғымға қатысты әр түрлі
атаулардың болуы – сол ұғымның әр алуан бір–біріне жақын белгілерін,
қасиеттерін, сипатты белгілерін ерекше танып, соған байланысты есім немесе
ат беру. Синонимдердің пайда болуының басты шарты да осы танымда қалыптасып
танылған бір–біріне жақын, мәндес ұғымдарды белгілеу болып саналады. Осы
реттен алғанда синоним сөздердің мағынасын қосымша реңкті ғана білдіреді
деп санауға болмайды. Қосымша реңкті білдіру қосымшаларға тән құбылыс.
Синонимдер өзге де жеке атаулар сияқты жеке сөз ретінде танылады, демек
мұның толық жеке мағынасы бар сөз. Синонимдердің ішкі семантикалық
мағынасын терең ашу біздің болашақтағы жұмыстарымыздың басты негізі
болмақшы.
Қазақ тіліндегі етістік синонимдердің семантикалық және стилистикалық
сипатын М.Әуезовтің “Абай жолы” романындағы етістіктер негізінде зерттеген
ғалым А.Ә. Османова болатын. Бұл ғалымның зерттеуінде ұлы, заңғар жазушы М.
Әуезовтің мол тілдік қоры, сөз қолдануындағы авторлық ерекшеліктері,
синонимдерді пайдалану арқылы қазақ синонимикасын дамытуы, қазақ тілінің
бай қорын мейлінше мол пайдаланғандығын көрсетуді, сол арқылы қазақ тілінің
терең байлығын көрсеткен еңбек болатын [20].
Бұдан басқа қазақ тілі бойынша жазылған оқулықтар мен оқу құралдарының
барлығында да синонимге арнайы тоқталып, оған анықтама беріледі, талданады.
Синонимдердің жасалу жолында өзіндік ерекшеліктер болады. Бұл ерекшелік
халықтың белгілі бір объект туралы түсінігімен, танымымен тығыз байланысты
болып келеді.
Мысалы, бұрыннан қолданылып келе жатқан сөздер және түркі сөздері
әсерінен сауда, базар, нарық синонимдік қатардың бөлшектенуі
дифференциацияға әкеледі. Етістіктен болған зат есім торг абстрактылы –
алып-сату деген мағынамен қатар, “сауда орны” деген нақты мағынаны да
білдіреді. ХҮІІІ ғасырда торг лексемасының орнына базар түркизмі келді.
Осыған сәйкес бұрынғы қолданыстағы сөздің неміс тілінен енген рынок сөзіне
байланысты семантикасы тарылды. Айтылғандарды ескере отырып, түркизмдердің
көпшілігі орыс тілінің лексика-семантикалық жүйесіне дәл, тар мағынада
енеді, ал кейбір жағдайларда заттың, құбылыстың негізгі атауы ретінде
кездеседі деп тұжырымдауға болады.
Қазіргі ауызекі тілдік қолданыста сауда – базар, базар – нарық сөздері
синоним ретінде жұмсала береді. Бұлардың жұмсалу сипаты бірдей емес.
Экономикалық ғылыми әдебиеттерде базар және нарық сөздерінің мағыналық
құрылдымдары ерекше болып, дифференцияланып отырады. Экономикалық термин
ретінде көбінесе нарық сөзі қолданысқа ие болған. “Сауда” сөзі арқылы
бөлшек сауда, сауда–саттық, халықаралық сауда, саудагер, сауда жасау т.б.
сияқты атаулар жасалып, қалыптасқан. Этнограф-ғалым Ә. Ахметов базар
сөзінің табуға айналғанын, бұл сөзді базардағы сатушылардың ат тергеу
салтымен сауда, қала деп атағанын мысалмен келтіреді [21, 41 б.].
Сонымен, тіліміздегі синоним сөздердің зерттелуі кенже қалған
лексикологияның бір нысанына жатады. Жалпы тілімізде тек синонимдер ғана
сирек және кеш зерттеллуі лексикология саласының кейінірек зерттелуімен
тығыз байланыста. Көптен бері зерттелмеген тіл білімінің бұл нысанын
қарастырғанымызда қазақ тіл білімінде ірі еңбектердің қатарынан Ә.
Болғанбаевтың және соңғы синонимдер сөздігінің авторы С. Бизақовтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
(зат есімдердің негізінде)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4-6
1 Қазақ тіліндегі синонимдік қатардың жасалу жолдары
1.1 Тіл біліміндегі синонимдердің зерттелуі мен жасалу жолдары ... ... .7-19
1.2 Қазақ тіліндегі зат есімді синонимдік қатарлардың фонетика-
семантикалық тәсіл арқылы жасалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
1.3 Зат есімді синонимдердің семантикалық тәсіл арқылы жасалуы.
1.4 Зат есімді синонимдердің синтетика-семантикалық тәсіл арқылы
жасалуы.
1.5 Қазақ тіліндегі зат есімді синонимдік қатарлардың аналитикалық тәсіл
арқылы жасалуы
2 Қазақ тіліндегі синонимдік қатарлардың когнитивтік қырлары.
2.1 Зат есімді синонимдердің танымдық мәні.
2.2 Зат есімді синонимдердің денотаттары.
2.3 Зат есімді синонимдердің қолданыстық қызметі.
2.4 Сөз варианттары мен синонимдердің арақатынасы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Әлемдік тіл біліміндегі ғылыми бағыттар мен
жаңалықтар қазіргі таңда қазақ тіл білімінің дамуына да өзіндік үлесін
қосып, жаңа ғылыми бағдарлардың өмірге келуіне игі әсер етуде. Осындай
бағыттардың қатарына коммуникативтік, когнитивтік, прагматикалық,
дериватологиялық бағыттар және семантикалық, ономасиологиялық,
гносеологиялық аспектілер жатады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тіл білімінде атаулардың туындауына,
олардың жасалуына әсер етуші экстралингвистикалық және лингвистикалық
факторларды, номинативті туындыны ономасиологиялық, гносеологиялық,
семантикалық аспектілер тұғысынан қарастыруды міндет етіп отыр.
Қазақ тіл біліміндегі синонимдердің зерттелуі Ә. Болғанбайұлының
есімімен байланысты. Ғалымның бұл саладағы зерттеуінің ғылыми айналымға
енгеніне де жарты ғасыр уақыт өтіпті. Содан бері синонимдер, әсіресе, зат
есімді синонимдер зерттеу нысанына айналмаған. Қазіргі қазақ тіліндегі
синонимдердің сөзжасамдық тәсілдер арқылы жасалуын, пайда болуындағы ұлттық
дүниетанымның рөлін, когнитивтік мәнін, функционалды-семантикалық өрісін,
қолданылуындағы стилистикалық сипатын қарастыру – теориялық тұрғыдан
зерттеу нысанына айналып, тіл білімінің қажеттілігінен туындап отыр. Заттық
ұғымды білдіретін синонимдік атаулардың когнитивтік қырлары тіл білімінде
бірінші рет қарастырылуда. Сондықтан бұл зерттеу жұмысы бүгінгі күнде қазақ
тіл ғылымы үшін маңызды, өзекті.
Зерттеудің нысаны. Қазақ тіліндегі зат есім синонимдердің жасалу жолдары
мен когнитивтік қыры зерттеу жұмысының негізгі нысаны саналады.
Зерттеу пәні. Қазақ тіліндегі синонимдер және оның сөзжасамдық жолдары.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты – қазақ
тілі жүйесіндегі синонимдер, олардың сөзжасамдық жолдарын, сондай-ақ
когнитивтік қырлары мен танымдық сипатын зерттеу. Осыған байланысты зерттеу
жұмысында төмендегідей міндеттер шешу көзделді:
– зат есімді синонимдік атаулардың сөзжасамдық сипаты мен мағынасына
талдау жасау;
– зат есімді синонимдердің тілдік варианттармен ұқсастығын,
айырмашылығын анықтау;
– зат есім синонимдердің когнитивтік қырын айқындау;
– зат есім синонимдердің денотаттарын, олардың синонимдік қатардағы
орнын анықтау;
– зат есімді синонимдік атаулардың қызметтерін көрсету.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
– зат есімді синонимдердің сөзжасамдық тәсілдер арқылы жасалуын
зерделеуде номинация теориясының алар орны ерекше;
– қазақ тіліндегі синоним сөздер тілдегі варианттармен салыстырғанда
туынды атау ретінде танылып, түрлі ұғымдық сипатқа ие болады;
– қазақ тіліндегі зат есім синоним сөздердің транспозиция жолымен
жасалып, синонимдік қатарлар құрайтындығы анықталды;
– зат есімді синонимдік атаулардың денотаттары пішіндік, ұғымдық
ұқсастығы бар заттар мен құбылыстар екені танылды;
Зерттеудің дереккөздері. Дереккөздер негізінде диссертациялық жұмысты
жазу барысында 5000-нан аса тілдік бірліктерге талдау жасалды. Бұл тілдік
бірліктер М. Қашқаридың “Диуани лұғат ат-түрк”, В.В. Радловтың “Опыт
словаря тюркских наречии”, “Древнетюркский словарь”, Ә. Болғанбаевтың
“Қазақ тіліндегі синонимдер сөздігі”, С. Бизақовтың “Синонимдер сөздігі”
және І. Кеңесбаевтың “Фразеологиялық сөздігі”, “Қазақ тілінің түсіндірме
сөздігінің” (10 томдық) негізінде талданды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу барысында алынған
тұжырымдар мен қорытындылар қазақ тіліндегі зат есім синоним сөздердің
мағыналық мәндестігі, шендестігі, жақындығы – номинативтік белгілері атау
теориясына қосатын үлесі мол болмақ. Зерттеу жұмысында синонимдер мен
олардың танымдық қырларының, стильдік ерекшеліктерінің синонимдер жайлы
қалыптасқан теорияға белгілі дәрежеде үлес қосады. Практикалық тұрғыдан
зерттеу жұмысының ғылыми тұжырымдары мен нәтижелерін жоғары оқу орындарында
филология факультетінің студенттеріне Қазақ тілінің лексикологиясың,
Қазақ тілінің сөзжасамың, Қазақ тілінің семантикасың пәндері бойынша
оқылатын дәрістер мен жүргізілетін практикалық сабақтарда, арнайы курстарда
көмекші құрал ретінде, сонымен бірге ғылыми-зерттеу жұмыстарына пайдалануға
болады.
Зерттеу жұмысы бойынша ұсынылатын тұжырымдар:
– синонимдік қатарлар сөзжасамның фонетика-семантикалық, синтетика-
семантикалық, аналитика-семантикалық және семантикалық тәсілдері
арқылы жасалады;
– сөз варианттары – синонимдік қатарлардың жасалуының бір жолы;
– синонимдік қатарлардың жасалуына ұлттық танымның қосар үлесі мол;
– синонимдік қатарлардың жасалуында денотаттардың қызметі ерекше.
Зерттеудің әдісі. Зерттеу жұмысына қойылған міндеттерді шешу үшін
когнитологиялық бағыт пен семасиологиялық, ономасиологиялық аспектілер
негізге алынып, диахрондық, синхрондық тұрғыдан зерттеуде ретроспективті
және баяндау, жүйелеу әдістері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының жариялануы мен мақұлдануы.
Зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдары мен жалпы мазмұны бойынша ---------
----------------------------------- ----------------------------------- ------
----------------------------------- ----------------------------------- ------
----------------------------------- ----------------------------------- ------
----------------------------------- ----------------------------------- ------
----------------------------------- ----------------------------------- ------
----------------------------------- ----------------------------------- ------
----------------------------------- ----------------------------------- ------
----------------------------------- ----------------------------------- ------
---
Сондай-ақ жұмыстың негізгі тұжырымдары мен қорытындылары әл-Фараби
атындағы ҚазҰУ қазақ филологиясы кафедрасында лингвистикалық семинарда
баяндалды және кафедра мәжілісінде талқыланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі негізгі
бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ СИНОНИМДЕРДІҢ ЖӘНЕ СИНОНИМДІК ҚАТАРЛАРДЫҢ ЖАСАЛУЫ
1.1 Синонимдердің зерттелуі және жасалу жолдары
Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер бастауы тереңде жатыр. Түркітанушылар
зерттеуі – өз алдына үлкен іргелі еңбектер. Ал лексикология саласының
зерттелуі түркітану ілімінде де, жалпы тіл білімінде де кеш қолға алынған.
Қазақ тілінің лексикологиясының ғылыми түрде зерттелуі Кеңес дәуірінен,
ғылымның бір жолға қойылуынан басталды. А. Байтұрсынов алғашқы тіл
білімінің мәселелерін оқу құралдарын, оқулықтар жасау, жазу жүйесін ретке
келтіру, терминдерді қалыптастыру мақсатындағы алғашқы шараларды іске
асырды. Қазақ тілінің лесикологиясының құрамында қарастырылатын термин
сөздерді ретке келтіру қазақ тілі ғылымының бір жүйеге түсіріп алудың
негізгі көзі болды. ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі қазақ тілінің жалпы
мәселелері туралы ғалым І. Кеңесбаев мынадай пікір айтады: “Қазақ тіл
білімі дамуының болашағын дайындаған, сонымен бірге ана тіліндегі ағарту
ісін шын мәнінде дүниеге әкелген жылдар. Олай болатыны – халықтың
сауатсыздығын жою, ұлттық терминологияны жасау, оқулықтар шығару,
мемлекеттік істі ана тілінде жүргізу сияқты шараларды жүзеге асырудағы
алғашқы адым осы жылдардан басталды” [1, 49 б.]. Одан кейін қазақ тіл
білімінің дамуында орын алатын ғалым Қ. Жұбановтың қазақ терминологиясына
қосқан өзіндік үлесі бар. Ғалым түрлі ғылым салаларына тән термин
сөздерге, әсіресе, кірме сөздерге қосымшаның қалай жалғануы керек жайлы
пікірлері құнды саналады [2]. Ал 1940 жылдары қазақ тіл білімінің теориялық
мәселелеріне көбірек көңіл бөлінді. Бұл жылдары қазақ тілінің фонетика және
грамматика саласында теориялық мәселелер көтерілді. Бұл жылдары тіл
білімінің синтаксис саласы бойынша С. Аманжоловтың, Н. Сауранбаевтың, С.
Жиенбаев, М. Балақаевтың еңбетері жарық көрсе, морфология саласының
жекелеген сөз таптары бойынша А. Ысқақовтың, Ы. Мамановтың, Ғ. Мұсабаевтың
еңбектерін атап өтуге болады.
Ғылыми пән ретінде оқытылмай, бұрын зерттелмей келе жатқан тіл білімінің
саласы лексикология еді. Тіл білімінің бұл саласы 40 жылдардың екінші
жартысы мен 50 жылдарға тура келді. Бұл жылдары қазақ тілінің тарихы мен
диалектологиясы зерттеу нысанына айналды. С. Малов пен Н. Сауранбаевтың
қазақ (түркі) тілінің тарихы туралы зерттеулер жазса, диалектология
саласында С. Аманжолов, Ж. Досқараев сынды ғалымдар жергілікті тіл
ерекшеліктерін, лексикалық ерекшеліктерді, олардың әдеби тілде қолданылатын
сөздермен синонимдік қатар құрайтынын сөз етеді. Сонымен бірге 1950 жылдары
синонимге, олардың мағыналық ерекшеліктеріне қатысты біраз ой-пікірлердің
Н. Сауранбаев, І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев сынды алғашқы тіл зерттеушілерінің
еңбектерінде синонимдер жайлы үстірт қарастырылғаны Ә. Болғанбаевтың
зерттеуінде айтылып өтеді [3].
Қазақ тіл білімінде синоним сөздер, олардың мағыналары, синонимдік
қатардың тізбегі, синонимдердің жасалуы жайлы жүйелі зерттеуге айналуы,
ғылыми айналымға енуі Ә. Болғанбаевтың есімімен тығыз байланысты. Ғалым зат
есімді синонимдерді зерделей келе, олардың қасиеті мен заңдылығын, мән-
мағынасын, түрлерін түгел қамтып көрсетіп бере алмайды деп санайды. Себебі
әр сөз табының өзіне тән ерекшелігі, грамматикалық заңдылығы, өзгеру жүйесі
бар екендігін сөз ете келіп: “Қазақ тіліндегі синонимдерге қатысты барлық
мәселені түбегейлі зерттеп, егжей-тегжейіне дейін тәптіштеп түгел шешіп
беру мәселесін” 1970 жылы жарық көрген “Қазақ тіліндегі синонимдер”
еңбегінде негізгі мақсат ретінде алғанмен, басты шешім болмайды деп
есептейді [3, 5 б]. 1962 жылы тұңғыш рет жарық көрген “Қазақ тіліндегі
синонимдер сөздігі” 4500-ге жуық жеке сөз, яғни 1400-ден астам синонимдік
қатарды қамтыған. Ал соңғы 2007 жылғы С. Бизақовтың авторлығымен жарық
көрген “Синонимдер сөздігінде” 3800-дей синонимдік қатар еніпті. Бұл жарты
ғасыр ішіндегі синоним сөздердің сөздік құрамымызды толықтырғанын, сондай-
ақ қазақ лексикологиясының дамығандығын көрсетеді.
Жалпы ғалымдардың еңбектерін қарасақ, олардың барлығы да синонимдерге
анықтама беруден бастаған. Мысалы, Ә. Болғанбаев өз еңбегінде Н.Т.
Сауранбаев, І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев, К. Аханов сынды ғалымдардың
синонимге берген анықтамаларын саралай келе, тілдегі синонимдерге тән
белгілерді санамалап көрсетеді. Жалпы тіл білімінде танылып жүрген 1)
сөздің сырт формасында аз да болса, өзгешелігі болуы шарт; 2) сөздер бір
ғана ұғымды білдіруі шарт; 3) синоним болып жұмсалатын сөздер бір сөз
табына қатысты болуы шарт деген үш түрлі шартқа қосымша мынадай белгілердің
болуын дұрыс деп санайды: 1) бір сөз табынан болған синонимдердің бірыңғай
грамматикалық тұлғада келуі, 2) бір синонимдік қатарға енген сөздер сөйлем
ішінде алмасып келгенмен бір қызметті атқарып, бір сөйлем мүшесі ретінде
танылуы керек [3, 15 б]. Негізгі зерттеу нысаны синонимдер болғандықтан
ғалым мұндай белгілерді тап басып тани алған.
Көне түркі және орта түркі жазба ескерткіштерінің тілі туралы
түркітанушылар мен қазақ ғалымдарының зерттеулері негізінде біріккен
авторлар Ғ. Айдаров, Ә. Құрышжанов, М. Томановтың “Көне түркі жазба
ескерткіштерінің тілі” (1971) [4], К. Мұсаевтың “Лексикология тюркских
языков” (1984) [5], “Қазақ тілі тарихи лексикологиясы” [6] еңбектерінде
синонимдер жайлы, олардың көне түркі жазба ескерткіштерінде кездесетіні
туралы, сонымен бірге орта дәуірдегі, ұлт болып қалыптасқанға дейінгі және
кейінгі кезеңдердегі шығармалардағы синонимдердің қолданылуы жайлы молынан
жазды. Дегенмен, синонимдердің берілу сипаты тек құрылымдық тұрғыдан ғана
көрсетілді. Олар танымдық, болмыстық тұрғыдан зерттелмеді.
Бабаш Әбілқасымов “Әбілғазы ханның “Түркі шежіресі” және оның тілі” атты
еңбегінде шежіреде бірқатар бірінің орнына бірі жұмсалатын сөздерді мысалға
келтіреді: жазу – біті (бітіг тастар – жазу жазылған тастар деген көне
түркі тілінде кездесетін тіркестермен салыстырып көруге болады), халық –
бұдұн, ау – ав, аб (аң аулау мағынасындағы сөз), сүйек – омақ (қойдың үмесі
деген тіркеспен салыстырып көруге болады) және т.б. бірінің орнына бірі
жұмсалатын сөздер кездеседі. Бұл еңбекте көне түркі тілінде басқа мағына,
қазіргі қазақ тілінде өзге мағынада жұмсалатын сөздердің де кездесетіні
айтылады. Мысалы, “Шежіреде” кездесетін арқа сөзі ұрпақ, үрім-бұтақ
мағынасында жұмсалады: “Бізнің ұлұғ атамыз һалаку хан Мұғұлстандын
келкенден бері екі үч арқа өтді”, “Тоқыз арқа болғұнча шондағ болғай” [7,
63 б.]. Сондай-ақ тілімізде ұрпақ сөзіне берілген анықтамаларда артындағы
ұрпағы, арқасында (артында) қалған тұяқ, соңын жалғастырар ұрпақ деген
секілді тіркестермен түсіндірілетіні белгілі.
“Шежіреде” қарындас және сіңлі сөздері бір-біріне синоним ретінде
жұмсалғандығын зерттеуші атап көрсетеді. Оны мынадай мысалдармен
дәйектейді: “Хамар текен Хорезм шаһының анасы Тұрқан хатұнның қарындашы
ерді аны Үркенічде хәкім қылыб ерді. Екісінің бір-біріне һеч қарындашлықы
болмас ерді” Бұл мысалдан көретініміз, қазіргі әдеби тілімізде тек ер адам
тарапынан айтылатын қарындас сөзі ескерткіште ағайын, тума деген кең
мағынада қолданылады. Сол секілді сіңлі сөзінің ол кездегі мағынасы
қарындас сөзі секілді жақын туған кіші бауыры деген мағынада жұмсалғандығы
да осы зерттеуде айтылады. Мысалы, “Әбулхайыр ханның хатұны Ғабдол латиф
мырзаның сіңлісі еркен дүр”. Бұл сөз әйел адамдардың бір-біріне қатынасын
білдіріп қана қоймай, бір туған адамдардың жасы кішісін де білдірген.
Ғасырлар қойнауында қарындас, сіңлі сөздерінің жынысына қарамай бірге туған
бауыр мағынасында жұмсалса, қазіргі қазақ тілінде де екі лексема бір-
бірінен ажырамай бір синонимдік қатар құрағаны байқалады. Синонимдер
сөздігіндегі сөздік мақалада: Қарындас, сіңлі. Бір анадан туылған
бауырлардың жасы кіші қызы. Оның Жібек дейтін қарындасы Ташкенттің
политехникалық институтында оқиды (Ғ. Сланов). Ертеңіне Баян Қозының
келгенін шешесіне, сіңлісіне айтып, олар келіп, оңашада Қозымен көрісіп
амандасты (С, Сейфуллин). сипатында беріліп, мұнда тек әйел адамдарға
қатысты мағынасы қалғандығы көрінеді [8, 339 б.]. Ортақ түркі тілінде бұл
сөздердің мағынасы кең түрде жұмсалған. В.В. Радлов бұл сөздің карандаш =
карындаш деген варианттарының қатар жұмсалғанын көрсетеді. Ондағы мағынасы
туысқандар, бір туғандар түрінде беріледі. Ары қарай тарата берсе,
мағыналарының көпқырлылығы байқалады: ер қарындасы – брат мужа; карындас
катын – жена брата; кат карындасы – шурин, брат жены; кыс карындас –
сестра; ұл карындас – брат деген мағыналарының танымдық қыры тіптен ерекше
[9, 157-172 бб.]. Қарындас деген сындық мағыналы сөз заттық ұғымға ауысып,
семантикалық тәсіл арқылы транспозицияланып тұр. Атрибутивті мағынаның
субстантивтенуі тілімізде өте көп. Бір қарында жатқан, бір ананың
құрсағында жаратылған деген сындық мағына синтетикалық тәсіл арқылы алғашқы
сындық мағынаны тудырып, сөз мағынасын дамытып, жаңа атау тудырып тұр. Ал
қазіргі қазақ тілі тұрғысынан қарындас, сіңлі сөздерінің мағыналар тарылған
деп есептейміз. Мағынаның тарылуы да мағыналық даму деп аталады. Демек,
жылдар жылжыған сайын сөз мағынасының өзгеруі тілдің дамуының айқын
көрінісі. Қанша уақыт өтсе де, қарындас, сіңлі сөздерінің когнитивтілігі өз
мәнін жойған жоқ. Мағыналық өзгеруге түскенімен, уәжділік сипаттарының бір
қыры, яғни антропоцентристік танымның бір ізі, табы қалғандығы көрініп тұр.
Ғалым Б. Әбілқасымов Әбілғазы ханның “Түркі шежіресі” еңбегіндегі
фразеологизмдердің синонимдік, антонимдік және көпмағыналы түрлерін
ажыратады. Қол қойды ат салды; аман беру ел болу аузы бір болу;
қабыл қылу аузына бағу сөзін жыға білмеу; аузы ала болу дұшмандық
оты жану жау болу; қайран болу таң қалу сияқты синонимдік
фразеологизмдердің мағыналық ерекшеліктерін, құрылымдық сипаттарын, ұғымдық
жақындықтарын қарастырады [7, 88 б.]. Кез келген жырдағы синонимдер жайлы
жазылған ақпараттарда тек синонимдердің тізімі беріледі де, олардың ұғымдық
табиғаты жайлы сөз болмайды. Ол еңбектердегі синонимдер жайлы мәліметте
сипаттамалылық басымдық танытады. Синонимдердің жасалуының когнитивтік
мәніне назар аударылмайды. Синонимдердің жасалуы мен олардың когнитивтік
мәніне соңғы жыдары назар аударыла бастады десек те, біздің зерттеу
нысанымызға айналып отырған тақырыбымызға қатысты мәліметтерді сирек
кездестіреміз. Бұл біздің зерттеу нысанына айналып отырған мәселеміздің
жаңа қырын айқындайды. Ғылыми еңбектерден байқағанымыздай соңғы жылдары
синонимдерге, олардың жасалуына, синонимдік қатарларға қатысты
материалдардың аздығынан, дәлірек айтсақ, когнитивті мәніне қатысты
ғалымдар пікірлерінің аздығы да зерттеуіміздің өз шешімін табуына әсерін
тигізіп отыр.Тақырыптың өзектілігі тұрғысынан алғанда бұл, әрине, дау
туғызбайды. Десек те, зерттеу жұмысымызға ғалымдар пікірінің қосар үлесі де
мол болған болар еді. Қазіргі шетел, әсіресе, орыс лингвистикасында
синонимдерді зерттеуге байланысты жаңа ой-пікірлердің туындағанын
байқаймыз. Тіпті орыс лингвистикасында грамматикалық көрсеткіштердің
синонимдік жағдаятына дейін ғылыми зерттеулердің арналғанына көзіміз
жетті. Бұл қазақ тіл білімінің қайта жаңару, өрлеу дәуірін басынан кешіп
жатқандай әсер қалдырады. Шындығына келсек, қазақ тіл білімінде
синонимдерді Ә. Болғанбаевтан кейін арнайы зерттеу нысанына алмағаны, тек
жарты ғасырға жуық уақыттан кейін ғана ғылыми еңбектің арналып отырғаны
қайта өрлеу дәуірінің кейбір принциптерін еске түсіреді. Тек “Ана тілі”
газетінің жекелеген нөмірлеріне жарияланып жүрген қазақ тілінің байлығын
танытатын синоним сөздердің ұғымдық аясының кеңдігін көрсететін сөздерді
Б.С. Қошым-Ноғай жазып, қалың оқырман қауымға, сондай-ақ лингвистерге көп
ой салуда. .
“Синонимдес сөздер өзара мәндес сөздер болғанмен, олардың мағыналық
жақтан қалай да бір айырмашылығы болады... Екіншіден синонимдес сөздердің бір-
бірінен өзара айырмашылығы қолданылу ыңғайына қатысты стильдік айырмашылық
түрінде ғана болуы мүмкін. Синонимдес сөздердің мұндай жақтары стильде
түрлендіре ажыратылып, айқындалады”, - дейтін К. Ахановтың пікірі ғылым
үшін құнды. [10, 125 б.].
Қазақ тіл білімінде синонимдерді алғаш терең зерттеген, тамаша еңбек
жазған ғалым Ә. Болғанбаев. Ғалымның 1957 жылы жарық көрген “Қазақ
тіліндегі зат есімдік синонимдер” атты зерттеу еңбегінен бастап, “Қазақ
тіліндегі синонимдер”, “Қазақ тілінің синонимдер сөздігі” атты еңбектері
жарық көрген. Ә. Болғанбаев синонимге алғаш толық анықтама берген, жүйелі
зерттеген ғалымдардың бірі болды. Ол синонимдік қатарға енген сөздердің
мағыналарын, олардың қолданылу дәрежесіне байланысты былай бөледі:
1) Синонимдік қатарға енген сөздер мағына жағынан бір-бірінен сәл жоғары
және төмен дәрежеде болуы мүмкін. Синонимдер градация жолымен (бірден-
бірге басқыштап) өзгеріп отырады: аяз сөзіне қарағанда үскірік
сөзінің мағыналық салмағы күштірек; атқыш – мерген, апат – қырғын,
белсену – құлшыну.
2) Синонимдердің біреуінің мағынасы екіншісінен кеңірек болады: ұрыс –
соғыс, мұғалім – ұстаз, жабу – кілттеу.
3) Синонимдер бір-бірінің мағыналарының аз-көбіне қарай ажыратылуы
мүмкін: ат – көп мағыналы, ныспы – бір мағыналы.
4) Бір синонимдік қатарда жатқан мағыналас сөздердің біреуі деректі,
екіншісі дерексіз болып келеді: маңдай – пешене, жүрек – көңіл т.б.
5) Синонимдік ұқатар құрайтын жұптардың біреуі тура мағынада қолданылса,
екіншісі ауыспалы мағынада қолданылады: көмей – көмекей. Көмей сөзі
ауыспалы мағында жұмсалады, ал көмекей сөзі тек адамға қатысты тура
мағынада жұмсалады.
6) Жаңа атау жасауға қабітті, қабілетсіздігіне қарай өзгешеленеді: сапар
– жол, сүрлеу – жол. Сапар, сүрлеу сөздерінің көп жаңа атау туғызу
мүмкіндіктері шектеулі болса, жол сөзінің сөз тудыру мүмкіндігі мол
[3, 106 б.]. Тіліміздегі жалпы синонимдердің тұлғалық, мағыналық,
функционалдық қызметтеріне орай бөлінген белгілері осындай. Ғалымның
қолтаңбасы ізімен қазіргі қазақ тілі оқулықтарындағы лексикология
бөлімдерінде синоним сөздердің ғылым анықтаған басты-басты мағыналық
айырмашылықтарын Б. Сағындықұлы таразылап көрсетеді:
1) Синонимдер мағыналық аясы жағынан бір-бірінен жоғары-төменді, артық-
кем болып ерекшеленеді. Айқайла шыңғыр бақыр. Бұл үш сөзге
ортақ сема — қатты шыққан дауыс.
2) Синонимнің біреуінің мағынасы тар, екіншісі кеңірек болады. Байлық
қазына. Байлық деген сөздің мағынасы адамның бүкіл ғұмыр бойы жиған
рухани, материалдық байлығы енгенімен, қазына ұғымына мал байлығы
кірмей, дүние-мүлік, ақша, алтын ғана кіреді.
3) Синонимдер бір-бірінен мағыналарының аз-көбіне қарай да ажыратылады.
Яғни синонимдік қатардың бір сыңары көп мағыналы болса, екінші сыңары
бір мағыналы болып келеді. Мал — көпмағыналы, ал түлік — бір
мағыналы. Ат — көпмағыналы, ныспы — бір мағыналы. Себебі ат —
адамның аты, машинаның аты, дүкеннің аты, газет-журналдардың аты т.б.
кете береді. Ал ныспың кім деп тек адамға ғана қаратып айтылады.
4) Синонимдер мағыналарының деректі немесе дерексіз болып келу
дәрежесіне қарай бір-біренен ерекшеленеді. Маңдай пешене, іш
құрсақ, т.б.
5) Синонимдердің сөз тудыруға қабілетті не қабілетсіз болып келуіне
байланысты өзгешеленеді: жол сапар, жарты жарым [11, 62-63
бб.]. Бұл белгілер синонимдердің мағыналық ерекшеліктерінің көпқырлы
екенін таныта отырып, олардың ұғымдық сипатының да бірдей еместігін
көрсетеді. Қазақ тіліндегі синонимдердің жасалу жолдарының
бірсыпырасын, мағыналық айырмашылықтарының деңгейін, қолданылу аясын
айқындап алуға осы белгілер көмектеседі. Ғалым Б. Сағындықұлының
ғылым анықтаған басты-басты айырмашылықтары дегені, біздіңше, Ә.
Болғанбаевтың осы белгілері болса керек.
Ал мәдени бағдарлама аясында С. Бизақовтың авторлығымен жарық көрген
“Синонимдер сөздігінде” синонимдердің лексикалық, морфологиялық,
синтаксистік түрлері бар екендігі айтылады. Бұл еңбек соңғы синоним
саласындағы жарық көрген ірі еңбектердің біріне саналады. Аталған еңбекте
қазақ тіліндегі синонимдер сөздігінің 4 (төрт) рет, нақтылай айтсақ, 1962,
1975, 2001, 2005 жылдары жарық көргендігі айтылады. Ал осы еңбекпен бесінші
рет жарық көрген синонимдер сөздігінде көптеген жетістіктер бар. Атап
айтатын басты жетістік 3800-дей синонимдік қатар қамтылғандығы болса керек.
Профессор М. Серғалиев синонимдерді синтаксистік синонимдер тұрғысынан
зертттеді. Бұл синонимдер аясының кеңдігін көрсетеді. Ғалым синтаксистік
синонимияның бірнеше принциптерін атап көрсетеді. Сондай принциптердің бірі
— мағыналық жақындық принципі [12, 746 б.]. Лексикалық, фразеологиялық
синонимдердегі сияқты синтаксистік синонимдердің бірден-бір белгісі
мағыналық жақындықтың болатындығын ешбір зерттеуші жоққа шығармайды.
Лексикалық синонимдерді зерттеген Ә. Болғанбаевты, фразеологиялық
синонимдердің мәселелерін қарастырған Г. Смағұлованы, Синтаксистік
синонимдерді зерттеуші ретінде М. Серғалиев сынды санаулы ғалымдардың
еңбектері бұл саланың зерттелуі кенже қалып келе жатқандығын айқындайды.
Өткен ғасырдың 70 жылдары жарық көрген Ә. Болғанбаевтың іргелі еңбегінен
өзге бір еңбекті де көрсетіп, ауыз толтырып айта алмаймыз. Сондықтан бұл
зерттеудің маңызы ерекше болмақ. Синонимдерді құрылымдық тұрғыдан
зерттеумен қатар енді танымдық, ұғымдық, мағыналық тұрғыдан саралаудың кезі
келді деп ойлаймыз.
Қазақ тіліндегі өсімдік атауларының лексика-семантикалық және
морфологиялық құрылымын зерттеген ғалым Б. Қалиұлы өсімдік атауларының да
синонимдік қатар құрайтындығын айтады. Зерттей отырып, өсімдіктер
атауларының ерекшеліктеріне байланысты синонимдерді бірнеше түрге бөледі.
Тіл білімінде синонимдердің дәстүрлі үш түрі бар деп көрсетеді: 1)
абсолютті, 2) идеографиялық, 3) экспрессивті-стилистикалық. Зерттеуші
экспрессивті-стилистикалық синонимдерді синонимдер қатарына қоспайды.
Синонимдердің екі түрі бар деп көрсетеді: 1) мағыналары сәйкес келетін
абсолютті (толық) синонимдер, 2) мағыналары бір-біріне жақын қатыстық
(толық емес) синонимдер [13, 112 с.]. Қазақ тіл ғылымында синонимдердің
барлық түрлерінің де рөлі ерекше болғанымен, өсімдік атауларына байланысты
синонимдердің абсолютті түрі басты болып саналады. Өсімдік атауларын
қарастыруда көптеген синонимдердің абсолютті түрде болатынын ғалым
зерттейді. Мынадай синонимдес өсімдік атауларының бар екенін сөздіктерден
де байқаймыз: алабота — қаработа, арпаған — қоңырбас — тарақшөп (костер
кровельный), жасаң — қоянат — түбіртек (молодило), қалақай — қышыма —
қышытқан — шақпашөп — шыбынқуғыш (крапива), теміртікен — шөгіртікен —
шошақтікен (якорцы), соршытыр — сорқаңбақ (поташник), шыңқетер — шытырлақ —
жылауық (недотрога). Бұл синонимдердің жасалуының барлығында да халықтық
тіліміздің ізі жатыр. Мысалы, халқымызда “Шыбық тимей шыңқ етер” деген
мақал бар. Бұл мақал басына таяқ тимей тұрып, алдын-ала мазасыздық
танытатын адамдарға арналған. Ал енді шыңқетер, шытырлақ және жылауық
деген аттары өсімдік атына да сәйкес келіп тұр. Бұл өсімдіктің үш атауының
да мағыналық жақтан бір-біріне сай екендігі айқын байқалады. Халық өз
қажетіне жарататын өсімдіктердің сыртқы түріне қарай, қасиетіне, қызметіне
байланысты атау берген. Олар затқа бір ғана атау берумен шектелмеген,
сонымен бірге олардың түрлі қадір-қасиетіне қарай атаулардың көптүрлілігі
пайда болған. Сондай атаулардың бірі қалақай өсімдігінің жанама атаулары.
Қышыма, қышытқан – тиген жерін қышытатын болғандықтан, шақпашөп – тиген
жерін шағып алатын болғандықтан, шындығына келгенде, шағып алмайды, өзінің
уын төгетін шөп дуылдатып, ашыта бастайды, сол себептен шөптің ішкі
қасиетін шағып алдыға балап, шақпашөп деп атайды. Шыбынққуғыш деп аталуы
қалақайдың улы болғандығына байланысты. Қалақайдың осы қасмеиіне байланысты
жазды күндері ол өсіп тұрған жерге шыбын да келмейтіндігі сөзге атау болып
қалыптасқан.
Қазақ тіл білімінде жарық көрген алғашқы лингвистикалық түсіндірме
сөздікте: “синонимиялық дәрежесіне қарай толық немесе “абсолют” (мыс.,
қораз – әтеш, сәби – бөбек) және жартылай немесе “относительді” (сұлу –
көрікті – әдемі, толық – семіз) деп бөлінеді. Атқаратын қызметіне қарай
синонимдер семантикалық (идеографиялық) (мыс., жуас – бағынышыты – әлсіз)
және объектіге әр түрлі баға беретін стилистикалық (мыс., бет – жүз –
сықпыт) болып бөлінеді. Сонымен қатар семантика-стилистикалық синонимдер
екі қызметті де атқара алады (мыс., жүру – сүйретілу т.б.) деп
беріліп, ғалым Б. Қалиұлының синонимдердің іштей мағыналық белгілеріне
байланысты бөлінгені туралы пікірлерімен қатарласып жатады. [11, 190 б.].
Профессор А.Б. Салқынбай: “Мағына арқылы зат не құбылыстың өзі
емес, сол туралы халық қалыптастырған ұғым қабылданады. Табиғаттағы зат,
құбылыстың адам танымында танылған және танылмаған белгілері мен қасиеті
болады. Танылған белгілер мен қасиеттер арқылы ұғым қалыптасып, кейін бұл
ұғым бірте-бірте дамиды, жетіледі. Ұғым дамуы арқылы сөз мағынасы да дамып,
синонимдік, көпмағыналылық, антонимдік қатарлар қалыптасады”, - деген
пікірі орынды [14, 58 б]. Ғалымның халықтық дүниетанымның, уақыттың, сондай-
ақ танымның үшеуінің сөз мағынасының тууына әсер етеіндігін де сөз етуінің
негізінде шындық жатыр.
Б. Шалабай: “Синонимдер көркем шығарма тілінде орынсыз қайталаулар мен
мезі шұбалаңқылықтардан аулақ болу үшін ғана емес, біріншіден және ең
бастысы, стильдік қызмет атқарады, мағыналық жүк көтереді. Шығарма
тіліндегі экспрессивтік пен баяндау дәлдігі синонимдер арқылы жүзеге
асады”, - дейді [15, 82 б.]. Кез келген тілдердің тіл байлығының бір
көрсеткіші, ғасырлар бойы қалыптасып, ұғымды түрлі атаумен атау үрдісі
тілдің байлығының көрсеткіші, тіл сапасының белгісі болып танылады. Ұлттық
тіліміздің синонимдерге бай екендігін бүгінгі күнге дейін синоним жайлы сөз
қозғаған кез келген ғалымдар атап көрсеткен болатын. Сол ізбен бұл зерттеу
жұмысы синонимдердің жасалу жолы мен когнитивтік қырларын жаңаша тұрғыда
сипаттауды, талдауды мақсат етіп отыр. Халықтық дүниетанымды, ұлттық болмыс-
бітімді анықтауға мүмкіндік беретін мұндай тілдік бірліктер қазақтың сөзді
талғап, таңдап қолдана білетіндігінің айғағы. Мысалы, бет сөзінің
синонимдік қатарларын санап көрейік.
Бет, жүз, әлпет. Адамның көз, мұрын, ауыз орналасқан алдыңғы жағы. Шу
дегенде көрінер сұлу артық, көбі көпшіл келеді ондай қаншық. Бетім барда
бетіме кім шыдар деп, кімі паңдау келеді, кімі тантық (Абай). Мариямның
жүзі құбылып, ұялған адамша қызарып, көпке шейін үндемей шайын ішумен болды
(Б. Майлин). Байжан адамның әлпетіне қарап отырып, түр-ажарын қағаз бетіне
айнытпай түсіретін ебі бар (Н. Ғабдуллин) [8, 139 б.].
Ажар, әр, дидар, өң, келбет, көрік, шырай, кейіп, рең, рай. Өң-түс, түр-
тұрпат. Шалдың жасы жетпіске жетсе де, ажары әлі кетпеген келбетті, кесек
тұлғалы адам екен (Ә. Әбішев). Әлде жылтыраған бетіңнің әрі болғансоң, бар
еркек сені білу керек деп ойлаймысың (с. Жүнісов). Дидары ашық қарағым,
Таусылмас сенде нұр бар-ау. Сен бе екен деп қаламын күнді анау (Д.
Қанатбаев). Әйгерім отқа жақындап отырғандықтан, өңі ажарланып, балқығандай
қызара түскен (М. Әуезов). Күләннің сүйкімді келбетіне бұрынғыдан бетер
сұқтанып қарай бердім (Б. Соқпақбаев). Бай баласының шибарқыт шапаны көптен
көрмеген жас жігіттің көркін аша түскен сияқты (Р. райымқұлов). Отыз
бестерге келіп қалса да, бетінің шырайы таймаған (Т. Дәуренбеков). Жапаста
өң-түс жоқ бағынышты кейіппен әркімге бір жаутаңдай қарайды (З. Шашкин).
Наурызбайдың реңінен көңілінің қапалы екенін аңғарған Күнімжан оған күле
қарады (І. Есенберлин). Махмұт Шағманның үлкен ұялы көзінен әкелік
қамқорлықтың райын байқады (“Бәйшешек”) [8, 25 б.].
Түр, түс, пішін, бәден, ұсқын, сүрең, сұрқы, сықпыт, порым, пошым,
сыңай, әліп, сұр, түсі-тұрқы, қияпат, нұсқа, кескін, мүсін, сиық, тұрпат,
сүдін, жамал, нысай. Адамның көз, мұрын, ауыз орналасқан алдыңғы жағы. Көп
жігіттер алдымен түрге қарайды екен (Н. Серәлиев). Мыңның түсін танығанша,
бірдің атын біл (Мақал). Хайдардың кескін-кейпі әкесінің пішіні сияқты
болатын (Н. Ғабдуллин). Көктемнің бұлыңғыр жабырқау күнінде көз жіберген
Гүлбаршаның ақ маңдайы жарқырап, бет-бәдені нұрлана түседі (Ә. Көпбаев).
Ұсқын менен түрі жоқ, Күннен-күнге керкетті, ажар, көрік, бет те жоқ, Ақыл
да жоқ, ес те жоқ (Н. Байғанин). Дәрігердің қаннен-қаперсіз байсалды
сүреңін көргенде қалияның жүрегі орнына түсті (“Жалын”). Бүк түсіп, белі
иіліп жатыр сұлап, Бозарып өңі-түсі кеткен сұрқы (Д. Еркінбаев). Ол неміс
офицерінің арсыз, жексұрын сықпытына жирене қарады (Қ. Қайсенов). Елестейді
көзіме майданда жүрген порымың (М. Жансаева). Ағасының сырт пошымы да
өзімен салыстарғанда бөлек, кереғар еді (Н. Әбуталиев). Жылым жігіт жұрттың
сыңайын байқап қойды (Б. Майлин). Келе жатыр жүз адам, Әлпеттері тым жаман
(“Батырлар жыры”). Қазанның қара суық дауылы теңіз жасағасындағы балықшы
ауылдың сұрын кетіріп-ақ тастапты (“Қаз. әдеб.”). Кейбірінің түсі-тұрқы тап
сондай, тамаша ұқсастық (Б. Нұржекеев). Сазоновқа Жанардың көз тоқтатып
қарағаны осы еді, қияпатына көңілі толып, директордың жаңағы айтқанын
мақұлдап, көңілі дауалап қалды (Т. Нұртазин). Сыйласарлық тектінің кім
танымас нұсқасын? Күнде өзімшіл ептінің несін адам ұстасын (Абай). Аяғы күс-
күс болып жарылып кеткен, кескіні де қарайып тотыққан (М. Ғабдуллин).
Гүлжанның оң жағында бара жатқан Нұрила мүсіні көзіне жылы ұшырап кетті (З.
Шүкіров). Қазір адам қызығарлық сиық қалды ма бізде (Б. Тілегенов).
Қолындағы келте шоқпарынан гөрі тұрпаттарынан кісі қорқарлық (с.
Бердіқұлов). Ой, сүдінің құрысын, Қаратаудың жылқысы бәріне да жетеді (Ә.
Нұрпейісов). Сары алтын, сапы меруерт қарағым-ай, Көргенде жамалыңды
көңілім қош (Ақан сері). Бекбол азғана таңырқаған нысайға мініп, көз алмай
қарады (М. Әуезов) [8, 543 б.].
Бет, жүз, әлпет, ажар, әр, дидар, өң, келбет, көрік, шырай, кейіп, рең,
рай, түр-түс, пішін, бәден, ұсқын, сүрең, сұрық, сықпыт, порым, пошым,
сыңай, әліп, сұр, түсі-тұрқы, жамал, нысай сөздері бұрынғы синолнимдер
сөздігінде бір синонимдік қатарда берілгендігі туралы Ғ. Қалиев айтады:
“кейбір синонимдік қатарлдар қайта қарастырылған. Мысалы, мағыналық,
реңктік ерекшеліктері анықталып, ажар, әр және бет, жүз сөздері басқа
синонимдік топтарға жатқызылған” [1, 235 б.]. Берілген сөздердің барлығы да
бір-бірімен мағыналас. Олардың мағыналық дамуында сөзжасамдық-мағыналық
желі үзілмей тұр. Ол желі сатылап сөздердің сөздердің синонимдік қатар
құруға жағдай жасайды. Мысалы, соңғы Байжан адамның әлпетіне қарап отырып,
түр-ажарын қағаз бетіне айнытпай түсіретін ебі бар деген сөйлемдегі “жүзіне
қарап отырып”, “бетіне қарап отырып”, “өңіне қарап отырып”, “келбетіне
қарап отырып”, “кейпіне қарап отырып” түр-ажарын қағаз бетіне айнытпай
түсіретін ебі бар деп айтуға болар еді. Бұл сөйлем ішіндегі синоним сөздің
мағыналық реңктерінің дәрежесін анықтайды.Әлпет сөзі қатысқан сөйлемді
таңдап алуымыздың да өзіндік сыры бар. Бет, жүз сөзінің мағынасы нақты.
Адамның көзі, мұрны, аузы орналасқан алдыңғы жағын білдіреді. Ал әлпет
сөзінде солардың сызбасының орналасу тәртібі туралы ұғым басымырақ болып
келеді. Әлпет деген сөздің өн-бойында жалпы бет-жүздің нұсқасы, кескіні
бейнеленеді. Бұл тұрғыдан қарағанда әлпет синонимінің орны екінші ажар, әр,
дидар.., пішін, пішім, пошым, порым секілді синонимдік қатарда тұруға тиіс
еді. Дегенмен, бұл синонимдік қатардағы сөздермен әлпет сөзінің орын
алмастыра алатыны, сонымен бірге кейбіреулерінің теңдік дәрежеде қолданыла
алатындығы байқалып тұр. Осы себептен де бұл синонимдік қатарлардың әлі бір-
бірінен мағыналық толық ажырауға дайын еместігі байқалады. Мұны тілдің өзі
ішіндегі лингвистикалық факторлардың бірі – иммунитеті айқындап отыр.
Синонимдік қатарлардың когнитивтік қырының ұғымнан ажырай қоймағаны
көрінеді.
Тіл – теңдессіз тарихи құбылыс. Сөз тарихына үңілген адамның алдынан сөз
мағынасының талай қызық беттері ашылады. Бір сөз екінші сөзге сәулесін
түсіріп, оның көптеген танымдық қырларын ашуға көмектеседі. Сөздің тереңіне
сүңгіген адамның қайта қалқып бетіне шығуы мүмкін емес. Себебі тілдің терең
қатпарлары, сан-салалы сипаты, ұлттық болмыс арқылы берілетін ерекшелігі,
логикамен байланысы, санамен арақатынасы тіл зерттеушіні түпкі ттамырға,
тарихи текке қарай иірімге тартады. Ол иірім зерттеушінің тек тілді ғана
емес, қарапайым адам туралы ілімге алып келеді. Бір-бірімен жалғасқан
тылсым сырлар киелі қазақ сөзінің тамырының қайдан бастау алып жатқанын
көруге ұмтылдырады. М. Қашқаридың еңбегіндегі түрік сөздерінің қызықты
мағыналық таралымдарын қарап отырып, мынадай синонимдерге тап болдық:
түркітанушы ғалым “бір тілім қауын” деген мағынаны білдіретін “бір пышым
қағун” тіркесіндегі пышым сөзін “кесті, пышты” мағынасындағы “пышты” сөзіне
–м қосылып жасалған деген пікір айтады [16, 41 б.]. Кес+кін, піш+ін,
піш+ім, пош+ым сөздерінің мағыналары синонимдес. Олардың түбір күйінде
тұрып та синонимдес болғаны ақиқат. Түрлі сөзжасамдық жұрнақтар арқылы
түрленіп, жаңа атаулардың туындағаны олардың түбірлік, сондай-ақ туындылық
сипаттарын да өзгерте алмаған. Бір қызығы, сол ХІ ғасырдың өзінде
синонимдес болған сөздердің бүгінгі күнде де бірінің орнын бірі алмастырып
отырғаны, тілдік дерек ретінде сақталғаны қандай ғанибет. Қазіргі қазақ
тілі тұрғысынан қарап отырсақ та, бұл сөздердің синонимдес және түпкі
мағынасынан тарағанына ешқандай күмәнданбайтын едік. Бірақ, осы ойымызды
дәлелдейтін дерек М. Қашқаридан табылып отыр. Сонымен бірге пышғыл жер
деген тіркестің мағынасын аудармашы А. Егеубаев кепкен жарық жер деп біздің
тіліміздегі ұғынықты қалпына келтіреді. Шындығында, кеуіп кеткен, жаңбыр
(су) көрмеген жер қақ-қақ айрылып, тілім-тілім болып кететіні бар ғой. Міне
бұл тіркесте де кесім, пішім мағыналарының көмескі болса да барлығы айқын
көрінеді. Біздің бұл мысалды келтірудегі мақсатымыз – сөз мағыналарының
дамуының баланың әр қылығы секілді тосыннан, жаңаша ашылып, олардың бізді
қызықтыра түсетіндігін айтумен қатар, мағыналардың денотаттық,
сигнификаттық, коннотативтік қырларын көрсету болатын. Пішін, пішім, пошым
сөздерінің фонетикалық өзгеріске түсіп, жаңа мән үстеу арқылы сәл
айырмашылыққа ие синоним сөздер екені көрініп тұр. Ал порым сөзінің түп-
төркіні орыстың форма сөзі болуы ықтимал. Қазақ тілі форма сөзін
өзініңтілдік ішкі заңдылығына салып, тілдің сөздік құрамын толықтырып тұр.
Бет-әлпет, бет-бейне, бет-жүз, бет-пішін, кескін-келбет, кескін-кейіп,
түр-тұрпат, түр-түс, рәпат. Адам басының алдыңғы жағынан көрінісі, сырт
пішін. Осындай бір құлпырыс өзге жауынгерлердің де бет-әлпетінен
аңғарылатын еді (Ж. Жұмаханов). Ол Мәрзияшты көрген мезетте мұнан он екі
жыл бұрынғы Мырзаштың бет-бейнесі көз алдына келе қалғандай болды (С,
Алдабергенов). Қабеннің бет-жүзі балбырап, ішкі шабыттың сыртқа шыққан
әсем, әсерлі сезімнің бет-пішінінен-ақ көңілінде жатқан ойының арғы астарын
аңғарып қалатын (С. Мәуленов). Әкесі соғысқа аттанғанда Жайлау оның кескін-
келбетін ажырата алмайтын жаста қалды (М. Неталиев). Адамның жаны да,
кескін-кейпі де, мінез-құлқы да, ішкі дүниесі де сұлу болуға тиіс (С.
Мәуленов). Таңдаған жігітінің түр-тұрпаты онша емес екен деп ойлады әпкесі
(“Жалын”). Жиырма жыл көрмеген адамның түр-түсін ажыратып, бірден тану
қиындау екен (“Егемен Қазақстан”). Көңілім құлазып, рәпатым өзгеріп, өзіме
жат, бөгде суық көріндім (Ө. Тұрманжанов) [8, 139 б.].
Аналитикалық жолмен жасалған бұл сөздердің бет, жүз, дидар т.б.
синонимдердің беретін мағынасынан күрделірек. Себебі бұлардың құрамының өзі
күрделі. Күрделі тұлға күрделі ойға ие болады. Мысалы, Осындай бір құлпырыс
өзге жауынгерлердің де бет-әлпетінен (бет-бейнесінен, бет-жүзінен, бет-
пішінінен, кескін-келбетінен, кескін-кейпінен, түр-тұрпатынан, түр-түсінен,
рәпатынан) аңғарылатын еді деген сөйлемді осылай құбылтуға болар еді.
Бақасақ, бұл аналитикалық тәсіл арқылы жасалған (рәпаттан өзгесі)
синонимдердің барлығы да жатсынбай осы сөйлемнің мазмұнын ашуға қатысып
отыр. Себебі екі сөзден қосарлану арқылы жасалған сөздерде жалқылықтан
қарағанда жалпылық сипат, қарапайымнан гөрі күрделілік басымырақ.
Сондықтан өн-бойларына көптеген мағынаны жинақтаған қос сөздердің қолданылу
аясы кеңірек. Әрине, рәпат синонимі берілетін ойды анайылатып,
дөрекілендіріп жіберген секілді. Себебі ол сөздің дыбысталуының өзінде
сүйкімділіктің жоқтығы айқын көрініп тұр. Кей жағдайда сөз мағыналарының
өзінің дыбысталуымен де байланысы барлығы байқалады.
Қазақ тіліндегі синонимдердің, негізінен, үш сөз табынан жасалатындығын
ғалымдар Ш. Бектұров пен М. Серғалиев атап көрсетеді. [17, 18 б.]. Сондай-
ақ синонимдік қатардың үстеулерден де жасалатындығын айтып өтеді. Мысалы:
Жақып бұл хабарды шапшаң жеткізді Жақып бұл хабарды тез жеткізді
Жақып бұл хабарды дереу жеткізеді Жақып бұл хабарды жедел жеткізді. Бұл
мысалдардан біз үстеулердің синонимдік қатар құрай алатындығын байқауымызға
болады. Ал қазақ тіліндегі фразеологизмдер табиғатын жан-жақты зерттеуші
ғалым Г. Смағұлова синонимдік қатардың фразеологизмдерден де жасалатындығын
айтады [18]. Ендеше синонимдік қатарлардың жасалуында адам санасының да
әсері бар екенін байқаймыз. Себебі ең көп синонимдік қатар құрайтындар
заттық ұғымды білдіретін сөздер мен қимыл мәндес сөздер. Заттық ұғымды
білдіретін сөздер мен қимылдық мағынаны беретін сөздер адам ойын жеткізудің
бірден-бір құралы деп танылады. Осы себептен де синонимдік қатарлардың он-
он беске дейін жететіндігі осының айғағы. Синоним сөздерді семантикалық
және функциональдық бағытта қарастыру жұмыстың жаңа және негізгі
бағыт–бағдарын айқындайды.
Қазақ тіл білімінде синоним сөздер туралы жазылған ғылыми еңбектерде
оған әртүрлі анықтама беріледі. Мұның өзі тақырыптың өзектілігін, әлі де
болса қарастыратын ғылыми мәселенің бар екенін көрсетеді.
Синонимдер тек лексикологияның ғана зерттеу нысаны болып қалмайды.
Сонымен бірге ол жасалу жүйесі мен жолы жағынан сөзжасаммен, мағыналық
құрылымының өзгешелігі жағынан семантикамен, қолданыс аясы мен мүмкіндігі
жағынан стилистикамен, сөйлеу тілінде жұмсалуы жағынан функционалды
грамматикамен, тарихи қалыптасуы мен даму жолына байланысты тарихи
лексикологиямен де байланысты қарастырыла алады. Бұлай деуіміздің басты
себебі, қай тілдегі синонимдер туралы жазылған еңбектерді салыстыра
қарастырсақ та, онда синонимдердің сөздік құрам мен сөз байлығының
дәрежесін, даму деңгейін көрсететін негізгі көрсеткіштердің бірі ретінде
бағалануы.
Синонимдердің қолданысы ауызекі тілде де, жазба тілде де бірдей. Сөздің
мәнді, нақты, толық түсінікті болуына көбінесе синонимдердің тигізер әсері
мол. Бір сөзді сөйлем ішінде бірнеше рет қайталау, әдетте, оның әсерін ғана
емес, сонымен бірге әуезділігін де кетіретіні даусыз. Бұл жайында Ф.
Оразбаева “Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім синонимдер” деп аталатын ғылыми
жұмысында терең топшылаулар жасай отырып, былай деп жазады: “Оның тілдегі
сөздік қордың дамуына емес, жалпы көркем әдебиеттің, өнердің кемелденіп,
толысуына, көркем сөздің жетілуіне, күнделікті өміріміздегі қарапайым
сөйлеу тілінің нәрленіп, қалыптасуына тигізер әсері мол. Осы тұрғыдан
алғанда, лексикалық синонимдердің қоғамдық–тілдік қарым–қатынаста атқаратын
маңызы зор” [19, 3 б.].
Синонимдердің жасалу жолы мен пайда болуында, қолданысында өзіндік
ерекшелік бар. Синонимдердің пайда болуы ең алдымен ұлт өкілдерінің
таным–түсінігінің кеңеюімен түсіндіріледі. Бір ұғымға қатысты әр түрлі
атаулардың болуы – сол ұғымның әр алуан бір–біріне жақын белгілерін,
қасиеттерін, сипатты белгілерін ерекше танып, соған байланысты есім немесе
ат беру. Синонимдердің пайда болуының басты шарты да осы танымда қалыптасып
танылған бір–біріне жақын, мәндес ұғымдарды белгілеу болып саналады. Осы
реттен алғанда синоним сөздердің мағынасын қосымша реңкті ғана білдіреді
деп санауға болмайды. Қосымша реңкті білдіру қосымшаларға тән құбылыс.
Синонимдер өзге де жеке атаулар сияқты жеке сөз ретінде танылады, демек
мұның толық жеке мағынасы бар сөз. Синонимдердің ішкі семантикалық
мағынасын терең ашу біздің болашақтағы жұмыстарымыздың басты негізі
болмақшы.
Қазақ тіліндегі етістік синонимдердің семантикалық және стилистикалық
сипатын М.Әуезовтің “Абай жолы” романындағы етістіктер негізінде зерттеген
ғалым А.Ә. Османова болатын. Бұл ғалымның зерттеуінде ұлы, заңғар жазушы М.
Әуезовтің мол тілдік қоры, сөз қолдануындағы авторлық ерекшеліктері,
синонимдерді пайдалану арқылы қазақ синонимикасын дамытуы, қазақ тілінің
бай қорын мейлінше мол пайдаланғандығын көрсетуді, сол арқылы қазақ тілінің
терең байлығын көрсеткен еңбек болатын [20].
Бұдан басқа қазақ тілі бойынша жазылған оқулықтар мен оқу құралдарының
барлығында да синонимге арнайы тоқталып, оған анықтама беріледі, талданады.
Синонимдердің жасалу жолында өзіндік ерекшеліктер болады. Бұл ерекшелік
халықтың белгілі бір объект туралы түсінігімен, танымымен тығыз байланысты
болып келеді.
Мысалы, бұрыннан қолданылып келе жатқан сөздер және түркі сөздері
әсерінен сауда, базар, нарық синонимдік қатардың бөлшектенуі
дифференциацияға әкеледі. Етістіктен болған зат есім торг абстрактылы –
алып-сату деген мағынамен қатар, “сауда орны” деген нақты мағынаны да
білдіреді. ХҮІІІ ғасырда торг лексемасының орнына базар түркизмі келді.
Осыған сәйкес бұрынғы қолданыстағы сөздің неміс тілінен енген рынок сөзіне
байланысты семантикасы тарылды. Айтылғандарды ескере отырып, түркизмдердің
көпшілігі орыс тілінің лексика-семантикалық жүйесіне дәл, тар мағынада
енеді, ал кейбір жағдайларда заттың, құбылыстың негізгі атауы ретінде
кездеседі деп тұжырымдауға болады.
Қазіргі ауызекі тілдік қолданыста сауда – базар, базар – нарық сөздері
синоним ретінде жұмсала береді. Бұлардың жұмсалу сипаты бірдей емес.
Экономикалық ғылыми әдебиеттерде базар және нарық сөздерінің мағыналық
құрылдымдары ерекше болып, дифференцияланып отырады. Экономикалық термин
ретінде көбінесе нарық сөзі қолданысқа ие болған. “Сауда” сөзі арқылы
бөлшек сауда, сауда–саттық, халықаралық сауда, саудагер, сауда жасау т.б.
сияқты атаулар жасалып, қалыптасқан. Этнограф-ғалым Ә. Ахметов базар
сөзінің табуға айналғанын, бұл сөзді базардағы сатушылардың ат тергеу
салтымен сауда, қала деп атағанын мысалмен келтіреді [21, 41 б.].
Сонымен, тіліміздегі синоним сөздердің зерттелуі кенже қалған
лексикологияның бір нысанына жатады. Жалпы тілімізде тек синонимдер ғана
сирек және кеш зерттеллуі лексикология саласының кейінірек зерттелуімен
тығыз байланыста. Көптен бері зерттелмеген тіл білімінің бұл нысанын
қарастырғанымызда қазақ тіл білімінде ірі еңбектердің қатарынан Ә.
Болғанбаевтың және соңғы синонимдер сөздігінің авторы С. Бизақовтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz