Шағын кәсіпорындардың қаржыларын басқару мәселелері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1. ШАҒЫН КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚАРЖЫЛАРЫН БАСҚАРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шағын кәсіпорын қаржылары мен оларды ұйымдастыру негіздері ... ..8
1.2 Шағын кәсіпорындағы қаржыны басқарудың экономикалық
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
1.3 Қаржыны басқарудың тұжырымдамалары мен коэффициенттер
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2. ШАҒЫН КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛАРЫН ТИІМДІ
БАСҚАРУДЫ «БРИЗ» ЖШС.НЫҢ МЫСАЛЫНДА ТАЛДАУ
2.1 «БРИЗ» ЖШС.ның қаржылық . шаруашылық қызметінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.2 «БРИЗ» ЖШС.ның қаржылық тұрақтылығын талдау ... ... ... ... ... ... ...44
2.3 «БРИЗ» ЖШС.ның қаржысын тиімді басқаруды факторлық талдау...59
3. «БРИЗ» ЖШС.НЫҢ ҚАРЖЫЛАРЫН БАСҚАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІН
ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Тереңдетілген операциялық талдау технологиясын пайдалану ... ... ...63
3.2 Қаржыны басқарудың стратегиясы мен тактикасын әлемдік қаржы
дағдарысы жағдайында жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...75
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
1. ШАҒЫН КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚАРЖЫЛАРЫН БАСҚАРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шағын кәсіпорын қаржылары мен оларды ұйымдастыру негіздері ... ..8
1.2 Шағын кәсіпорындағы қаржыны басқарудың экономикалық
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
1.3 Қаржыны басқарудың тұжырымдамалары мен коэффициенттер
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2. ШАҒЫН КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛАРЫН ТИІМДІ
БАСҚАРУДЫ «БРИЗ» ЖШС.НЫҢ МЫСАЛЫНДА ТАЛДАУ
2.1 «БРИЗ» ЖШС.ның қаржылық . шаруашылық қызметінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.2 «БРИЗ» ЖШС.ның қаржылық тұрақтылығын талдау ... ... ... ... ... ... ...44
2.3 «БРИЗ» ЖШС.ның қаржысын тиімді басқаруды факторлық талдау...59
3. «БРИЗ» ЖШС.НЫҢ ҚАРЖЫЛАРЫН БАСҚАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІН
ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Тереңдетілген операциялық талдау технологиясын пайдалану ... ... ...63
3.2 Қаржыны басқарудың стратегиясы мен тактикасын әлемдік қаржы
дағдарысы жағдайында жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...75
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
Елбасының 2009 жылдың 28 наурызындағы “Дағдарыстан жаңару мен дамуға” атты Қазақстан халқына Жолдауында: «Бәсекеге қабілеттілік ─ Қазақстанның әлемдік экономика мен қоғамдастыққа табысты кіруінің кілті. Сондықтан да өткен жылдың өзінде біз жалпы қазақстандық жобамызды тұжырымдап, оны іске асыруды қолға алған болатынбыз. Бұл ─ біздің әлемнің бәсекеге барынша қабілетті елу елінің қоғамдастығына қарай жедел жылжуымыздың және оның тұрақты мүшесі ретінде Қазақстанның тұғырнамасын нығайту» деген. Осы орайда кәсіпорындардың бәсеке қабілеттілігін жоғарылату мәселесі олардың қаржысын тиімді қолданудың, басқарудың тиімділігін жоғарылату мәселесімен тығыз байланыстылығына көз жеткізуге болады. [4, 4-5 б]
«Біз Қазақстанның жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе жатқан ел болуын қалаймыз. Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына сіңірген, дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық “орнын” иемденген, әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті ел болуын қалаймыз. Мемлекет өз тарапынан іскерлік бастамашылықтың жолындағы заңнамалық, әкімшілік және бюрократиялық кедергілерді ысырып тастауға, жеке меншік капиталдың келешегі үлкен кемел бастамаларына тікелей қолдау көрсетуге, Жаңа экономика жаңа басқару шешімдерін қажетсінеді, ал ондай шешімдерді осы заманға сай ойлай білетін және түпкі нәтижеге бағдарланған мемлекеттік менеджерлер ғана қабылдауға қабілетті.» - деп айтып кеткен еді Республикамыздың Президенті Н.Ә.Назарбаев 2009ж. Қазақстан халқына арналған «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты Жолдауында. [4, 5 б]
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кәсіпорынның қаржысын басқару механизмін жетілдіру отандық экономика дамуының қазіргі сатысында өндірістің экономикалық тиімділігін жоғарылатудың маңызды факторларының бірі болып табылады. Әлеуметтік-экономикалық тұрақсыздық және нарықтық инфраструктураның өзгермелілігі жағдайында қаржылық менеджердің ағымдық күнделікті жұмысында айналым қаражаттарын басқару маңызды орынды алады, себебі осыдан кәсіпорынның сәтті және сәтсіз өндірістік-коммерциялық операцияларының себебін байқауға болады. Кәсіпорын қаржысының жеткіліксіздігі жағдайында оларды тиімді қолдану қазіргі кезде әрбір кәсіпорын қызметінің басым бағыттарының бірі болып табылады. Берілген жұмыстың өзектілігі кәсіпорынның одан әрі дамуы және бәсеке қабілеттілігін арттыруы үшін кәсіпорын қаржысын тиімді басқарудың маңыздылығымен анықталады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – шағын кәсіпорынның қаржыларын басқаруды талдау және басқару мәселелерін шешу жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың мақсатына жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- шағын кәсіпорындардың қаржыларын басқарудың теориялық негіздерін
анықтау;
«Біз Қазақстанның жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе жатқан ел болуын қалаймыз. Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына сіңірген, дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық “орнын” иемденген, әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті ел болуын қалаймыз. Мемлекет өз тарапынан іскерлік бастамашылықтың жолындағы заңнамалық, әкімшілік және бюрократиялық кедергілерді ысырып тастауға, жеке меншік капиталдың келешегі үлкен кемел бастамаларына тікелей қолдау көрсетуге, Жаңа экономика жаңа басқару шешімдерін қажетсінеді, ал ондай шешімдерді осы заманға сай ойлай білетін және түпкі нәтижеге бағдарланған мемлекеттік менеджерлер ғана қабылдауға қабілетті.» - деп айтып кеткен еді Республикамыздың Президенті Н.Ә.Назарбаев 2009ж. Қазақстан халқына арналған «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты Жолдауында. [4, 5 б]
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кәсіпорынның қаржысын басқару механизмін жетілдіру отандық экономика дамуының қазіргі сатысында өндірістің экономикалық тиімділігін жоғарылатудың маңызды факторларының бірі болып табылады. Әлеуметтік-экономикалық тұрақсыздық және нарықтық инфраструктураның өзгермелілігі жағдайында қаржылық менеджердің ағымдық күнделікті жұмысында айналым қаражаттарын басқару маңызды орынды алады, себебі осыдан кәсіпорынның сәтті және сәтсіз өндірістік-коммерциялық операцияларының себебін байқауға болады. Кәсіпорын қаржысының жеткіліксіздігі жағдайында оларды тиімді қолдану қазіргі кезде әрбір кәсіпорын қызметінің басым бағыттарының бірі болып табылады. Берілген жұмыстың өзектілігі кәсіпорынның одан әрі дамуы және бәсеке қабілеттілігін арттыруы үшін кәсіпорын қаржысын тиімді басқарудың маңыздылығымен анықталады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – шағын кәсіпорынның қаржыларын басқаруды талдау және басқару мәселелерін шешу жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың мақсатына жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- шағын кәсіпорындардың қаржыларын басқарудың теориялық негіздерін
анықтау;
«Акционерлік қоғамдар туралы» Қазақстан Республикасының Заңы –
Алматы: Юрист, 2004 - 54б.
2 Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі, Алматы 2009-394б
3 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030 Стратегиясы
4 Назарбаев Н.Ә. Президентіміздің Қазақстан халықына Жолдауы
«Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты жолдауы,28 наурыз
Егеменді Қазақстан,2009ж.1сәуір
5 Кеулімжанов К.К., Құдайбергенова Н.А. Бухгалтерлік есеп: Оқулық. – Алматы. Экономика 2006 – 384б.
6 Мырзалиев Б.С., Әбдішүкіров Р.С. Кәсіпкерлік қызметте бухгалтерлік есепті ұйымдастыру: Оқулық. – Алматы. Экононмика 2006 – 164б.
7 Ілиясов Қ. Қ, Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. Алматы, 2005 – 551б.
8 Баймұханова С.Б. Бухгалтерлік есеп/ жалпы ред. Басқ. К.Ш. Дүйсенбаев. – 2-ші бас. – Алматы: ИздатМаркет, 2005 – 312б.
9 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау: оқу құралы/Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиев Ж.Г. – Алматы: Экономика, 2003 – 328б./
10 Ермекбаева Б.Ж. Купешова Б.Қ., Корпоративные финансы: Оқу құралы. – Алматы, 2007ж.78б
11 С.Өсербайұлы,Ж.Қалымбекова. Қаржы менеджменті: Оқу құралы. – Алматы,2009ж.71б
12 Жұмағазиева А. Кәсіпорындағы экономикалық билік жүйесі және құрылым // Қаржы-Қаражат. – 2005 - №5 – 18-23б.
13 Уоттс М. Нарықтық экономика әліппесі / ауд Н.Оразбеков. Алматы, 2004 – 96б.
14 Есенова Г.Ж. Управление финансовыми ресурсами.//Қаржы-қаражат 2007 - №2 – 31-36с.
15 Кожахметова М. Финансовый контроль как метод управления финансами// Қаржы-Қаражат. – 2006 - №6 – 28-33с.
16 С.В. Большаков. Финансы предприятий. Теория и практика. Учебник: Москва, 2005 – 108-132с.
17 Финансы предприятий: Учебник для вузов/ под ред. Н.В. Колчиной. М: ЮНИТИ-ДАНА, 2006-358с
18 Леонтьев В.Е., Бочаров В. В., Радковская Н. П. Финансовый менеджмент. Учебник- М. «ООО Издательство Элит» - 2005 – 560с.
19 Ковалев В.В. Финансовый анализ. Издание второе. Москва. «Финансы и статистика» 2005-388с
20 Финансовый менеджмент. Теория и практика: Учебник/под ред. Е.С. Стояновой. – 5-е изд; перераб и доп. – М: Перспектива, 2005 – 656с.
21 Управление финансами (Финансы предприятий). Учебник/ под ред. Володин А.А. – М: Инфра-М, 2006-348с
22 Дранко О. Финансовый менеджмент. Технологии управления финансами предприятия: Учебник – М: Юнити, 2004-221с
23 Селезнева Н., Ионова А. Финансовый анализ. Управление финансами: Учебное пособие для вузов. 2-е изд., перераб. и доп – М:Юнити, 2006-275с
24 Рогова Е.М. Основы управления финансами и финансовое планирование: Учеб. Пос - Вернера Регена Издательство, 2006-339с
25 Крейнина М.Н. Бухгалтерский баланс как база для принятия решений по управлению активами и пассивами предприятия. // Финансовый менеджмент. – 2004. №2. С. 110-113.
26 Балабанов И.Т. Анализ и планирование хозяйствующего субъекта. – М.: Финансы и статистика. 2003. 112 с.
27 Донцова Л.В., Никифорова Н.А. Комплексный анализ бухгалтерской отчетности. – М.: Изд-во «Дело и Сервис». 1999. 304 с.
28 Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С., Негашев Е.В. Методика финансового анализа. – М.: ИНФРА-М. 2000. 208 с.
29 Алиев М. На пути к международным стандартам финансовой отчетности// Қаржы-Қаражат – 2006 - №3-4 – 63-68б.
30 Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Финансы предприятия. – М: Финансы и статистика. 2004-291с
31 Управление финансами. Финансовый анализ предприятия: Учебник. – М: Инфра-М, 2005 – 232с. Жилкина А.М
Алматы: Юрист, 2004 - 54б.
2 Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі, Алматы 2009-394б
3 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030 Стратегиясы
4 Назарбаев Н.Ә. Президентіміздің Қазақстан халықына Жолдауы
«Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты жолдауы,28 наурыз
Егеменді Қазақстан,2009ж.1сәуір
5 Кеулімжанов К.К., Құдайбергенова Н.А. Бухгалтерлік есеп: Оқулық. – Алматы. Экономика 2006 – 384б.
6 Мырзалиев Б.С., Әбдішүкіров Р.С. Кәсіпкерлік қызметте бухгалтерлік есепті ұйымдастыру: Оқулық. – Алматы. Экононмика 2006 – 164б.
7 Ілиясов Қ. Қ, Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. Алматы, 2005 – 551б.
8 Баймұханова С.Б. Бухгалтерлік есеп/ жалпы ред. Басқ. К.Ш. Дүйсенбаев. – 2-ші бас. – Алматы: ИздатМаркет, 2005 – 312б.
9 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау: оқу құралы/Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиев Ж.Г. – Алматы: Экономика, 2003 – 328б./
10 Ермекбаева Б.Ж. Купешова Б.Қ., Корпоративные финансы: Оқу құралы. – Алматы, 2007ж.78б
11 С.Өсербайұлы,Ж.Қалымбекова. Қаржы менеджменті: Оқу құралы. – Алматы,2009ж.71б
12 Жұмағазиева А. Кәсіпорындағы экономикалық билік жүйесі және құрылым // Қаржы-Қаражат. – 2005 - №5 – 18-23б.
13 Уоттс М. Нарықтық экономика әліппесі / ауд Н.Оразбеков. Алматы, 2004 – 96б.
14 Есенова Г.Ж. Управление финансовыми ресурсами.//Қаржы-қаражат 2007 - №2 – 31-36с.
15 Кожахметова М. Финансовый контроль как метод управления финансами// Қаржы-Қаражат. – 2006 - №6 – 28-33с.
16 С.В. Большаков. Финансы предприятий. Теория и практика. Учебник: Москва, 2005 – 108-132с.
17 Финансы предприятий: Учебник для вузов/ под ред. Н.В. Колчиной. М: ЮНИТИ-ДАНА, 2006-358с
18 Леонтьев В.Е., Бочаров В. В., Радковская Н. П. Финансовый менеджмент. Учебник- М. «ООО Издательство Элит» - 2005 – 560с.
19 Ковалев В.В. Финансовый анализ. Издание второе. Москва. «Финансы и статистика» 2005-388с
20 Финансовый менеджмент. Теория и практика: Учебник/под ред. Е.С. Стояновой. – 5-е изд; перераб и доп. – М: Перспектива, 2005 – 656с.
21 Управление финансами (Финансы предприятий). Учебник/ под ред. Володин А.А. – М: Инфра-М, 2006-348с
22 Дранко О. Финансовый менеджмент. Технологии управления финансами предприятия: Учебник – М: Юнити, 2004-221с
23 Селезнева Н., Ионова А. Финансовый анализ. Управление финансами: Учебное пособие для вузов. 2-е изд., перераб. и доп – М:Юнити, 2006-275с
24 Рогова Е.М. Основы управления финансами и финансовое планирование: Учеб. Пос - Вернера Регена Издательство, 2006-339с
25 Крейнина М.Н. Бухгалтерский баланс как база для принятия решений по управлению активами и пассивами предприятия. // Финансовый менеджмент. – 2004. №2. С. 110-113.
26 Балабанов И.Т. Анализ и планирование хозяйствующего субъекта. – М.: Финансы и статистика. 2003. 112 с.
27 Донцова Л.В., Никифорова Н.А. Комплексный анализ бухгалтерской отчетности. – М.: Изд-во «Дело и Сервис». 1999. 304 с.
28 Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С., Негашев Е.В. Методика финансового анализа. – М.: ИНФРА-М. 2000. 208 с.
29 Алиев М. На пути к международным стандартам финансовой отчетности// Қаржы-Қаражат – 2006 - №3-4 – 63-68б.
30 Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Финансы предприятия. – М: Финансы и статистика. 2004-291с
31 Управление финансами. Финансовый анализ предприятия: Учебник. – М: Инфра-М, 2005 – 232с. Жилкина А.М
ӘЛ- ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Шағын кәсіпорындардың қаржыларын басқару мәселелері
Орындаушы
Мұхтаров О.
(қолы, күні)
Ғылыми жетекші
Купешова Б.Қ.
(қолы, күні)
аға оқытушы
Норма бақылаушы
Садыханова Д.А.
(қолы, күні)
аға оқытушы
Кафедра меңгерушісі
Арзаева М.Ж.
Қорғауға жіберілді (қолы, күні)
э.ғ.к., доцент
Алматы, 2010
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Қаржы мамандығы
Диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Мұхтаров Олжас студентіне Шағын кәсіпорындардың қаржыларын
басқару мәселелері жұмыс тақырыбы 23 желтоқсан 2009 ж № 4-2841
бұйрығымен бекітілді. Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 26 сәуір 2010 ж.
Жұмыстың бастапқы мәліметтері: Қазақстан Республикасының
заңнамалық актілері мен нормативтері, экономика,қаржы менеджменті салалары
бойынша оқулықтар мен оқу құралдары, Бриз ЖШС-ның мәліметтері.
Диплом жұмысындағы толықтырылуы қажет сұрақтар тізімі немесе
жұмыстың қысқаша мазмұны:
а ) шағын кәсіпорындардың қаржыларын басқарудың теориялық негіздерін
анықтау;
б ) кәсіпорынның қаржысын тиімді басқаруды талдау;
в ) кәсіпорын қаржысын басқарудың мәселелерін шешу жолдарын ұсыну.
Диплом жұмысын дайындау
ГРАФИГІ
Реттік Бөлімдер атауы, Ғылыми Ескертулер
№ Қарастырылған сұрақтар тізімі жетекшіге
тапсыру
1. Әдебиеттерді таңдау, оларды 25.12.09. Әдебиеттердің
зерттеу мен өңдеу. Негізгі көздер қажеттісін
бойынша библиография жасау сараптау
2. Диплом жұмысының жоспарын жасау 28.12.09. Жоспар бойынша
және оны жетекшімен қарастыру ауытқушылықтарға
ескерту жасалды.
3. Бірінші бөлімді жазу және оны 25.01.10. Бірінші бөлімнің
жетекшіге ұсыну жалпы көлемін
қысқарту
4. Практикалық материалдарды және 26.03.10. Қажетті материал
т.б. жинақтау, жүйелеу және талдау жинақтау
5. Қорытынды мен ұсыныстарды ғылыми 11.04.10. Ұсыныстарды
жетекшімен келісу толықтыру
6. Ескертуге сәйкес диплом жұмысын 15.04.10. Техникалық
қайта өңдеу (толықтыру). Аяқталған қателіктерді
жұмысты кафедраға ұсыну дұрыстау
7. Рецензия мен пікірлермен танысу 21.04.10. Рецензия мен
пікір бойынша
кемшіліктерге
мән беру
8. Рецензия мен пікірлерді ескере 26.04.10. Қорғауға
отырып, қорғауға дайындық аяқтау. тиянақты
дайындалып,
көрнекі құралдар
дайындау
Тапсырманың берілген күні 23.12.2009.
Кафедра меңгерушісі
Арзаева М.Ж.
э.ғ.к., доцент
Жұмыс жетекшісі
Купешова Б.Қ.
Аға оқытушы
Тапсырманы орындауға алған студент Мұхтаров
О.
Реферат
Диплом тақырыбының өзектілігі. Кәсіпорынның қаржысын басқару механизмін
жетілдіру отандық экономика дамуының қазіргі сатысында өндірістің
экономикалық тиімділігін жоғарылатудың маңызды факторларының бірі болып
табылады. Әлеуметтік-экономикалық тұрақсыздық және нарықтық
инфраструктураның өзгермелілігі жағдайында қаржылық менеджердің ағымдық
күнделікті жұмысында айналым қаражаттарын басқару маңызды орынды алады,
себебі осыдан кәсіпорынның сәтті және сәтсіз өндірістік-коммерциялық
операцияларының себебін байқауға болады. Кәсіпорын қаржысының
жеткіліксіздігі жағдайында оларды тиімді қолдану қазіргі кезде әрбір
кәсіпорын қызметінің басым бағыттарының бірі болып табылады. Берілген
жұмыстың өзектілігі кәсіпорынның одан әрі дамуы және бәсеке қабілеттілігін
арттыруы үшін кәсіпорын қаржысын тиімді басқарудың маңыздылығымен
анықталады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – шағын кәсіпорынның қаржыларын басқаруды
талдау және басқару мәселелерін шешу жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың мақсатына жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- шағын кәсіпорындардың қаржыларын басқарудың теориялық негіздерін
анықтау;
- кәсіпорынның қаржысын тиімді басқаруды талдау;
- кәсіпорын қаржысын басқарудың мәселелерін шешу жолдарын ұсыну.
Шағын кәсіпорын қаржысы қаржы жүйесінің саласы ретінде қоғам
экономикасының іргетасын қалыптастырады, өйткені мұнда материалдық және
материалдық емес игіліктер жасалады. Шағын кәсіпорын қаржысының саласы
шеңберінде материал, еңбек және қаржы ресурстарының белгілі бөлігі
шоғырладырылады, бұл қоғамда ұлғаймалы ұдайы өндіріс үдерісін қамтамасыз
етеді.
Шағын кәсіпорын қаржысының болуы, жалпы мемлекеттің қаржысы сияқты, тауар-
ақша қатынастарының өмір сүруімен және экономикалық заңдардың іс-әрекетімен
байланысты.
Шағын кәсіпорын қаржысы − бірыңғай қаржы жүйесінің құрамды бөлігі
және айырықша сферасы болып табылады, оның орталықтандырылмаған бөлігін
құрайды, материалдық және материалдық емес игіліктер жасалатын және елдің
қаржы ресурстарының негізгі бөлігі қалыптасатын қоғамдық өндірістің басты
буынына қызмет көрсетеді. Елдегі ақша қатынастарының аса маңызды сферасын,
атап айтқанда, жасалатын қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және ұлттық
байлықты − халықтың қажеттіліктерін, өндірістік емес сфераның материалдық
шығындарын қамтамасыз етудің көздерін кейінгі бөлуді қамтитындықтан бұл
буынның қаржысы қаржылардың қосымша, кейінгі бөлігі болып табылады.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1. ШАҒЫН КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚАРЖЫЛАРЫН БАСҚАРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шағын кәсіпорын қаржылары мен оларды ұйымдастыру негіздері ... ..8
1.2 Шағын кәсіпорындағы қаржыны басқарудың экономикалық
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .19
1.3 Қаржыны басқарудың тұжырымдамалары мен коэффициенттер
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2. ШАҒЫН Кәсіпорынның қаржыЛАРЫН тиімді
басқаруды БРИЗ ЖШС-НЫҢ МЫСАЛЫНДА ТАЛДАУ
2.1 БРИЗ ЖШС-ның қаржылық – шаруашылық қызметінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.2 БРИЗ ЖШС-ның қаржылық тұрақтылығын
талдау ... ... ... ... ... ... ...44
2.3 БРИЗ ЖШС-ның қаржысын тиімді басқаруды факторлық талдау...59
3. БРИЗ ЖШС-НЫҢ ҚАРЖЫЛАРЫН БАСҚАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІН
ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Тереңдетілген операциялық талдау технологиясын
пайдалану ... ... ...63
3.2 Қаржыны басқарудың стратегиясы мен тактикасын әлемдік қаржы
дағдарысы жағдайында
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..7 5
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...78
КІРІСПЕ
Елбасының 2009 жылдың 28 наурызындағы “Дағдарыстан жаңару мен дамуға”
атты Қазақстан халқына Жолдауында: Бәсекеге қабілеттілік ─ Қазақстанның
әлемдік экономика мен қоғамдастыққа табысты кіруінің кілті. Сондықтан да
өткен жылдың өзінде біз жалпы қазақстандық жобамызды тұжырымдап, оны іске
асыруды қолға алған болатынбыз. Бұл ─ біздің әлемнің бәсекеге барынша
қабілетті елу елінің қоғамдастығына қарай жедел жылжуымыздың және оның
тұрақты мүшесі ретінде Қазақстанның тұғырнамасын нығайту деген. Осы орайда
кәсіпорындардың бәсеке қабілеттілігін жоғарылату мәселесі олардың қаржысын
тиімді қолданудың, басқарудың тиімділігін жоғарылату мәселесімен тығыз
байланыстылығына көз жеткізуге болады. [4, 4-5 б]
Біз Қазақстанның жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе
жатқан ел болуын қалаймыз. Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына
сіңірген, дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық “орнын”
иемденген, әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті
ел болуын қалаймыз. Мемлекет өз тарапынан іскерлік бастамашылықтың
жолындағы заңнамалық, әкімшілік және бюрократиялық кедергілерді ысырып
тастауға, жеке меншік капиталдың келешегі үлкен кемел бастамаларына тікелей
қолдау көрсетуге, Жаңа экономика жаңа басқару шешімдерін қажетсінеді, ал
ондай шешімдерді осы заманға сай ойлай білетін және түпкі нәтижеге
бағдарланған мемлекеттік менеджерлер ғана қабылдауға қабілетті. - деп
айтып кеткен еді Республикамыздың Президенті Н.Ә.Назарбаев 2009ж. Қазақстан
халқына арналған Дағдарыстан жаңару мен дамуға атты Жолдауында. [4, 5 б]
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кәсіпорынның қаржысын басқару механизмін
жетілдіру отандық экономика дамуының қазіргі сатысында өндірістің
экономикалық тиімділігін жоғарылатудың маңызды факторларының бірі болып
табылады. Әлеуметтік-экономикалық тұрақсыздық және нарықтық
инфраструктураның өзгермелілігі жағдайында қаржылық менеджердің ағымдық
күнделікті жұмысында айналым қаражаттарын басқару маңызды орынды алады,
себебі осыдан кәсіпорынның сәтті және сәтсіз өндірістік-коммерциялық
операцияларының себебін байқауға болады. Кәсіпорын қаржысының
жеткіліксіздігі жағдайында оларды тиімді қолдану қазіргі кезде әрбір
кәсіпорын қызметінің басым бағыттарының бірі болып табылады. Берілген
жұмыстың өзектілігі кәсіпорынның одан әрі дамуы және бәсеке қабілеттілігін
арттыруы үшін кәсіпорын қаржысын тиімді басқарудың маңыздылығымен
анықталады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – шағын кәсіпорынның қаржыларын басқаруды
талдау және басқару мәселелерін шешу жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың мақсатына жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- шағын кәсіпорындардың қаржыларын басқарудың теориялық негіздерін
анықтау;
- кәсіпорынның қаржысын тиімді басқаруды талдау;
- кәсіпорын қаржысын басқарудың мәселелерін шешу жолдарын ұсыну.
Зерттеу объектісі – Бриз ЖШС мысалында кәсіпорын қаржысы.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізін қаржылық талдаудың әдістері
құрады: бухгалтерлік есептің көлденең және тік талдауы; статистикалық
мәліметтерді жинау мен топтау; динамика қатарларын талдау; кәсіпорынның
қаржысын басқарудың қазіргі заманғы әдістері. Бұл жұмысты жазу барысында
Баканов М.И.,Шеремет А.Д.,Сайфуллин Р.С.,Ковалев В.В.,Негашев Е.В. Стоянова
Е.С.,Дюсенбаев К.Ш.,Ермекбаева Б.Ж.,Б.Ж.,Купешова Б.Қ.,Өсербайұлы
С.,Қалымбекова Ж және т.б. ғалымдардың еңбектері әдістемелік арқау ретінде
көрініс тапты. Зерттеудің ақпараттық негізін кәсіпорынның бухгалтерлік және
қаржылық есептілігінің мәліметтері, кәсіпорынның ішкі нормативті-техникалық
құжаттары, мерзімді баспа құралдарының ақпараттары, қаржылық менеджмент
саласындағы отандық және шетелдік мамандардың оқулықтары құрайды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы: дипломдық зерттеудің
нәтижелері - кәсіпорынның қаржылық қызметінде қаржыны басқаруға талдау
жүргізу және оның тиімділігін арттырудың кейбір жолдары.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш маңызды бөлімдерден, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан құралады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі айқындалады, мақсаттар мен
алдына қойылатын мәселелер қалыптастырылады, зерттеудің объектісі мен пәні,
әдістемелік және ақпараттық негіз анықталады, сонымен қатар зерттеудің
тәжірибелік маңыздылығы көрсетіледі.
Бірінші бөлімде шағын кәсіпорындардың қаржыларын басқарудың теориялық
негіздері келтірілген; кәсіпорын қаржысының экономкалық мәні және
ұйымдастыру негіздері анықталған; шағын кәсіпорындағы қаржыны басқару
түсінігі келтірілген; қаржыны басқарудың тұжырымдамалары мен
коэффициенттер жүйесі ашылған.
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімі кәсіпорынның қаржысын тиімді
пайдалануға талдау жүргізуге арналған: Бриз ЖШС-ның қаржылық
тұрақтылығын талдау, капиталды қолдануын талдау, өзін - өзі қаржыландыру
деңгейін талдау жүргізілген.
Үшінші бөлімде қойылған мақсаттар шегінде кәсіпорынның қаржысын басқару
мәселелерін шешу бойынша тәжірибелік ұсыныстар келтірілген.
1.ШАҒЫН КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚАРЖЫЛАРЫН БАСҚАРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шағын кәсіпорын қаржылары және оларды ұйымдастыру негіздері
Шағын кәсіпорын қаржысы қаржы жүйесінің саласы ретінде қоғам
экономикасының іргетасын қалыптастырады, өйткені мұнда материалдық және
материалдық емес игіліктер жасалады. Шағын кәсіпорын қаржысының саласы
шеңберінде материал, еңбек және қаржы ресурстарының белгілі бөлігі
шоғырладырылады, бұл қоғамда ұлғаймалы ұдайы өндіріс үдерісін қамтамасыз
етеді.
Шағын кәсіпорын қаржысының болуы, жалпы мемлекеттің қаржысы сияқты, тауар-
ақша қатынастарының өмір сүруімен және экономикалық заңдардың іс-әрекетімен
байланысты.
Шағын кәсіпорын қаржысы − бірыңғай қаржы жүйесінің құрамды бөлігі және
айырықша сферасы болып табылады, оның орталықтандырылмаған бөлігін құрайды,
материалдық және материалдық емес игіліктер жасалатын және елдің қаржы
ресурстарының негізгі бөлігі қалыптасатын қоғамдық өндірістің басты буынына
қызмет көрсетеді. Елдегі ақша қатынастарының аса маңызды сферасын, атап
айтқанда, жасалатын қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және ұлттық байлықты −
халықтың қажеттіліктерін, өндірістік емес сфераның материалдық шығындарын
қамтамасыз етудің көздерін кейінгі бөлуді қамтитындықтан бұл буынның
қаржысы қаржылардың қосымша, кейінгі бөлігі болып табылады.[7, 247б]
Шағын кәсіпорын қаржысы ақша нысанында ұлғаймалы ұдайы өндіріс
процесінің негізгі жақтарын білдіреді және экономикалық заңдардың
талаптарына сәйкес оны жүзеге асыруға септігін тигізеді. Ол ұлттық
шаруашылықты одан әрі дамытуға қажетті ақшалай табыстар мен қорланымдарды
бөлу және пайдалану үшін қолданылады. Даму ұлттық шаруашылықты басқару
жүйесінің маңызды экономикалық инструменті, экономиканы қайта құрудың
қуатты құралы болып табылатын шағын кәсіпорынның берік әрі жақсы
қалыптасқан қаржыларысыз мүмкін емес. Өндірістік қатынастардың бір бөлігі
ретінде олар басқа өндірістік қатынастардың жиынтығында басқарудың төменгі
буындары шаруашылық қызметінің тиімділігне тікелей әсер етеді.
Шағын кәсіпорын қаржысы өзіне қоғамдық − пайдалы қызметтің сан алуан
сфераларындағы өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс, көлік, жабдықтау-
өткізу (делдалдық), сауда, дайындау, геологиялық барлау, жобалау қызметін,
халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді, байланысты, тұрғын үй-коммуналдық
қызметтерін, түрлі қаржы, кредит, сақтық, ғылыми, білім, медицина, ақпарат,
меркетинг және басқа қызметті жүзеге асыратын салалармен байланысты.
Ұлттық шаруашылықтың әрбір саласы қаржысының бұл саланың техникалық-
экономикалық ерекшеліктерінен туындайтын елеулі айырмашылықтары бар. Бірақ
сонымен бірге барлық салалардың қаржысының мәні мен оны ұйымдастырудың
негізгі қағидаттары бірдей, бұл шаруашылық жүргізудің орта қағидаттарына
және бірыңғай экономикалық заңдарға байланысты. Мұның бәрі олардың барлығын
қосалқы категорияға − жалпы қаржы категориясы сияқты оның функцияларын
орындайтын шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына біріктірудің
мүмкіндігі мен қажеттігін алдын ала анықтайды. [7, 137-146 б]
Шағын кәсіпорын қаржысы жалпы қаржылар сияқты бөлу және бақылау
функцияларын орындайды.
Шағын кәсіпорын қаржысы бөлгіштік функциясының ерекшелігі қаражаттардың
жеке-дара ауыспалы айналымының үдерісінде өндірілген өнімнің құны
белгіленген экономикалық нормативтер (салық мөлшерлемелері, амортизациялық
аударымдардың нормалары, несие үшін пайыз) негізінде бөлінетігінде болып
отыр, мұның өзі қаржының ұдайы өндіріс процесінде құнды бөлу және қайта
бөлуге қатысуын айқындайды. Ақшалай қорлар мен қорланымдарды экономикалық
тұрғыдан негіздеп бөлу қаржының ұдайы өндірістік тұжырымдамасын да іске
асырудың басты шарты блып табылады.
Оның мазмұны жай және ұдайы өндіріс кезінде материалдық және ақша
қаражаттарының ауыспалы айналымы процесінде олардың қозғалысы арасындағы
сәйкестікті қамтамасыз етуде болып табылады. Бұл үшін кәсіпорында өнім
өндіру мен оны өткізудің жоспарлары, болжамдары мен ниеттері негізінде,
белгіленген экономикалық нормативтер негізінде уақыттың белгілі бір
мерзіміне кірістер мен шығыстардың көлемін жасайды; шығыстардың шамаланған
меншікті қаржы ресурстары, басқа ұйымдар мен өз қызметкерлерінің уақытша
тартылған қаражаттары, банк несиелері есебінен, ал айырықша жағдайда
бюджеттен бөлінетін қаражаттар есебінен жабылатынын анықтайды.
Бөлу − өндіру мен тұтыну арасындаңы байланыстырушы буын. Бұл процесс
кәсіпорындардың өнім өткізуден түсім-ақша алуы және оны өндірістің
жұмсалынған қаражаттарын өтеуге және таза табысты (пайданы) жасауға
пайдалану арқылы болып жатады. Табыстың (пайданың) бір бөлігі қайта бөлу
ретінде орталықтандырылған қорларға − мемлекеттік бюджетке, бюджеттен тыс
қорларға түседі, ал қалған бөлігі еңбекке ақы төлеуге, әлеуметтік
мұқтаждарға, өндірісті кеңейту және дамыту жөніндегі шығындарды
қаржыландыруға шаруашылықтың қарамағында қалады.
Шағын кәсіпорын қаржысының бақылау функциясы кәсіпорын экономикасында
маңызды рөл атқарады: есепсіз және бақылаусыз шаруашылық жүргізуге
болмайды. Ақшамен бақылау тек шағын кәсіпорынның ішінде ғана емес, сонымен
бірге оның басқа субъектілермен, жоғарғы ұйымдармен және қаржы-кредит
мекемелерімен өзара қарым-қатынастарын да жүзеге асырылады. Субъектілер
арасындағы өзара қатынастарды бақылау жеткізілім тауарларға, көрсетілген
қызметтерге және орындалған жұмыстарға ақы төлеу кезінде болады. Қаржы-
несие органдарымен өзара іс-әрекет кезінде бақылау бюджет алдындағы
міндеттемелердің орындалуы кезінде, банк несиелерін алған және қайтарған
кезде жүзеге асырылады.
Шағын кәсіпорын қаржысы сферасындағы сан алуан қатынастар олардың
шаруашылық қызметі процесінде басқа шаруашылық жүргізуші субъектілермен
болатын мынадай топтарға ірілендірілген ақша қатынастарына саяды:
басқа әр түрлі кәсіпорындармен және ұйымдармен (олар: өнім өткізуден
түсім-ақша алу, өткізуден тыс табыстар түсіру, материалдық шығындарды
төлеу, шарт міндеттерін бұзған кезде айыппұл төлеу және алу, бағалы
қағаздарды өткізу, басқа кәсіпорындардың акциялары мен облигациялары
қаражаттарды инвестициялау, олар бойынша дивиденттер мен пайыздар төлеу
және алу процесінде коммерциялық несиелеу кезінде қалыптасады);
өзінің еңбек ұжымымен (бұл қатынастар еңбекке ақы төлеуді, силық қорын
жасауда, табысты (пайданы) бөлу және тұтыну қорынан қызметкерлерге
жәрдемақылар төлеуді, сонымен бірге қызметкерлердің қаражаттарын тартуды
(бағалы қағаздар сату, кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыптастыру үшін
үлестік жарналарды) ортақтастырады;
мемлекетпен − бюджетке салықтар төлеу, бюджеттен қаржыландыру кезінде,
мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алған кезде, сондай-ақ олар бойынша
төлемдер алғанда, валюта қорлары мен ресурстарын қалыптастырғанды;
банктермен (қаржы қатынастарының бұл тобы банк несиелерінің алу, оларды
қайтару, несиелер бойынша пайыздар төлеу, банктерге уақытша пайдалануға
белгілі бір төлем мен бос ақшаны беру, банк өткізетін бағалы қағаздармен
жасалатын операциялар нысаны түрінде іске асады);
сақтық органдармен − мүлікті, қызметкерлерді, коммерциялық және
коммерциялық емес тәуекелді сақтандыру жөнінде;
жоғары ұйымдармен − ішкі салалық қайта бөлу шегінде (пайданы, табыстарды,
капиталды қайта бөлу кезінде, жалгерлік төлемдер бойынша және басқалары);
құрылтайшылармен (бұл қатынастар құрылтайшылардың жарғылық капиталды
қалыптастыру үшін қаржы жарналарын (салымдарын) төлеу кезінде, сондай-ақ
кәсіпорынның пайдасын бөлгенде және оның бір бөлігін шартқа сәйкес
құрылтайшыға аударған кезде қалыптасады) және т. с. с.
Шағын кәсіпорын қаржысына, бір жағынан, жалпы[7,141-144б] қаржылардың
экономикалық табиғатын сипаттайтын белгілер, басқа жағынан, қоғамдық
өндірістің түрлі сферасындағы қаржылардың қызмететуіне байланысты
ерекшеліктер тән. Сонымен бірге бұл қаржыға тән мынадай негізгі белгілерді
атауға болады:
1) қаржы қатынастарының көпқырлылығы, олардың нысандары мен мақсатты
арналымының сан алуандығы;
2) өндірістік құралдың (капиталдардың) міндетті болуы және оларды
қалыптастырумен, көбейтумен және қайта бөлумен байланысты қатынастардың
пайда болуы. Өндірістік капиталдар − бұл өндірістің серпінді элементі, олар
өндірістің өзі сияқты үздіксіз қозғалыста болады; сонымен қатар құн
нысандарының тұрақты ауысымы болып отырады. Кәсіпорын қызметінің кез келген
мезетінде өндірістік құралдар материалдық-заттай және ақша нысанында болуы
мүмкін;
3) жоғары белсенділік, шаруашылық қызметінің барлық жағына әсер ету
мүмкіндігі;
Сөйтіп, шағын кәсіпорын қаржысы деп өнім (жұмыс, қызметтер көрсету)
өндіріп, сату кезінде ақшалай табыстарды, қорланымдарды және қорларды
жасаумен, бөлумен және пайдаланумен байланысты экономикалық қатынастарды
айтады.
Шағын кәсіпорын қаржысы шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының
құрамының маңызды бөлігі болып табылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер − кәсіпорындар мен ұйымдар (фермалар,
компаниялар, фермер шаруашылығы, шаруашылық серіктестіктері, ассоциациялар
(бірлестіктер), ұлттық компаниялар және басқалары), мекемелер әр түрлі
белгілері бойынша сыныпталады және оларды не ол, не бұл түрі бойынша
айырудың негіздемелері қаржыны ұйымдастырудың сипатына елеулі әсер етуі
мүмкін. Шаруашылық субъектілердің сыныптамасы 1 суретте бейнеленген.[7,
145б]
Межелеудің ең жалпы белгісі кәсіпорындар мен ұйымдарды қызмет
сфераларының біріне − материалдық немесе материалдық емес (өндірістік емес)
сфераға жатқызу болып табылады. Қызметтің материалдық сферасының
кәсіпорындары бүкіл қоғамның тіршілік әрекетінің негізі болып табылатын
материалдық өнімдер мен игіліктерді жасайды. Бұл сферада жасалған өнімнің
бір бөлігі оның салалары ішінде (өндірістік тұтынудың өнімдері) тұтынылады,
басқа бөлігі түпкілікті тұтынуға, соның ішінде өндірістік емес сфераға да
бағытталады. Өндірістік емес сфера қызметінің нәтижелері қызметтердің
нысанын қабылдайды, қызметтерді жасаудың процесі әдеттегідей, оларды тұтыну
үдерісіменмен тоқайласады, яғни олар қордалауға, сақтауға жатпады.
Қоғамдық өндірістің екі сферасының аталған қағидалы айырмашылықтары бұл
салалардың қаржысын ұйымдастыруға − қаржыландыру, өнімдер мен қызметтер
құнының жасалу үдерістеріндегі қаржы қорларының қозғалысы кезінде де,
сондай-ақ қызметтің қаржы нәтижелерін қалыптастыру − қорланымдарды,
табыстарды немесе пайданы бөлу және пайдалану кезінде де әсерін тигізеді.
Мысалы, материалдық сфера қорларының қозғалысында өндірістік босалқы
қорларды, аяқталмаған өндірісті жасаумен, дайын өнім және өндірістік емес
сфераға сипатты емес бірқатар басқа процесстердің қозғалысымен
байланыстырылады елеулі орын алады.
Коммерциялық және коммерциялық емес қызмет болып межелену Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексінде бекітіліп берілген, онда заңи тұлға
ұғымы анықталады. Заңи тұлға деп меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел
басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері
бойынша жауап беретін ұйымды айтады. Өз атынан мүліктік және мүліктік емес
жеке құқықтық міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алады, сотта
талапкер және жауапкер бола алады.[7, 150-152б]
Өз қызметінің негізгі мақсаты ретінде пайда келтіруді көздейтін
(коммерциялық ұйым) не мұндай мақсат ретінде пайда келтіре алмайтын және
алынған пайдасын қатысушыларына үлестірмейтін (коммерциялық емес ұйым) ұйым
заңи тұлға бола алады.
Коммерциялық ұйым болып табылатын заңи тұлға мемлекеттік кәсіпорын,
шаруашылық серіктестігі, өндірістік кооператив нысандарында құрылуы мүмкін.
Коммерциялық емес ұйым болып табылатын заңи тұлға мекеме, қоғамдық
бірлестік, тұтыну кооперативі, қоғамдық қор, діни бірлестік нысанында және
заң құжаттарында көзделген өзге де нысанда құрылуы мүмкін және ол
кәсіпкерлік қызметпен өзінің жарғылық мақсаттарына сай келуіне қарай ғана
айналыса алады.
Коммерциялық шаруашылық жүргізуші субъектілер табыс (пайда) алу
мақсатында құрылады. Олар өзінің қызметін мынадай нысандарда жүзеге асыра
алады: мемлекеттік және муниципалдық кәсіпорындар; шаруашылық қоғамдар мен
серіктестіктер; өндірістік кооперативтер. Коммерциялық негіздерде
материалдық өндіріс сферасы кәсіпорындарының басым бөлігі және материалдық
емес сфера ұйымдары мен мекемелерінің едәуір бөлігі жұмыс істейді:
коммерциялық банктер, сақтық ұйымдары, қаржы секторының басқа мекемелері
(жинақ ақша – депозит мекемелері, инвестициялық қорлар, қор биржалар,
бағалы қағаздар рыногы мен ақша-кредит рыноктарына қызмет көрсететін әр
түрлі мекемелер), сауда-делдалдық кәсіпорындар, ерікті қоғамдық қорлар,
трасттық компаниялар және басқалары.
Коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы қаржы жүйесінің маңызды
сфераларының бірі ретінде құн түріндегі ЖІӨ-ні жасау, бөлу және пайдалану
процестерін қамтиды. Олар негізінен ЖІӨ мен ҰТ жасалатын материалдық
өндіріс сферасында іс-әрекет етеді. Сондықтан коммерциялық кәсіпорындар мен
ұйымдардың қаржысы материалдық өндіріс кәсіпорындары (ұйымдары) қаржысының
мазмұнымен және оларды ұйымдастырудың қағидаттарымен бірдей болып келеді.
Қызметтің
сфералары Материалдық Материалдық емес
бойынша (өндірістік емес)
Өндірістің
түрлері Тауарлар, жұмыстар Қызметтер
бойынша
Коммерциялық
Қызметтің
сипаты
бойынша
Коммерциялық емес
Мемлекеттік меншік
Меншіктің
нысандары
бойынша
Жеке меншік
Қоғамдық ұйымдардың меншігі
Шетелдік субъектілердің меншігі
Аралас
сурет 1 жалғасы
мемлекеттік өндіріс
-
Коопе- тік
Шаруашылық Ратив- Қоғамдық емес
Серіктестіктер Тік ұйымдар сфера-
ның
ұйымда-
ры мен
меке-ме
лері
Ұйымдық-
құқықтық
түрлері
бойынша
шаруа-ш
ылық жедел
жүргізубасқару
құқы- құқы-
ғын- ғын-
дағы дағы
Толық серіктестікЖауапкершілігі
шектеулі
серіктестік
2007ж 2008ж 2009ж
Кәсіпорын атаулары
Теңгемен%Үлесі Теңгемен%Үлесі Теңгемен%Үлесі
Газды тасымалдау байынша қызмет көрсету
КазТрансГаз-дың жалпы бақылауындағы
компаниялар
КазТрансГаз 1055690 33,6 1095836 35,8 1076902 34,9
Дистрибьюшн АҚ
КырКазГаз ОсОО 222463 6,8 225093 7,4 653747 7,2
Алматыгаз АҚ 98762 3,1 - - 157103 3.8
Алматы Пауэр 40879 1,9 45696 2,4 121625 2,5
Консолидейтед АҚ
КазМұнайГаз -дың жалпы бақылауындағы
компаниялар
КазРосГаз АҚ 1876551 32,7 - - 2692393 34,9
КазТрансОйл АҚ 34569 3,5 44990 4,8 40687 4,6
кесте 1 жалғасы
1 2 3 4
Тенгизшевройл ЖШС 670842 8,4 683659 39,2 1038962 9,3
Үкіметпен бақыланатын компаниялар
МАЭК-Казатомпром ЖШС 299641 7,4 307467 8,6 372216 10,4
РИБО ЖШС 664 0,2 428 0,14 - -
Газды тасымалдау
КазТрансГаз АҚ 115795 4,6 - - 1563059 6,2
КазТрансГаз жалпы бақылауындағы компаниялар
КазТрансГаз 224561 6,8 244736 7,3 259758 7,8
Дистрибьюшн АҚ
1763479 244736 1822817
Газды сақтау
КазТрансГаз АҚ 16783 2,5 20947 2,9 24684 3,4
КазТрансГаз жалпы бақылауындағы компаниялар
КазТрансГаз 8905 1,3 4150 2,1 14676 5,8
Дистрибьюшн АҚ
Алматы Пауэр 14 0,2 - - 20 0,9
Консолидейтед АҚ
Барлығы 4156859 100 4554892 100 8015944 100
Дерек көзі: 2007-2009 жылдар аралығындағы Бриз ЖШС-ның қаржылық
есептемесінен алынды.
Кесте 2
Бриз ЖШС-ның 2007-2009 жылдардағы кәсіпорын өнімін тұтынушылары құрамы
мен құрылымы
1 2 3 4
2007ж 2008ж 2009ж
Кәсіпорын атаулары
Теңгемен %Үлесі Теңгемен %Үлесі Теңгемен%Үлесі
Газды алулары
КазТрансГаз АҚ 4232756 39,4 2480650 38,3 4567369 33,7
КазТрансГаз жалпы бақылауындағы компаниялар
КырКазГаз ОсОО - - 113426 7,7 189631 3,2
КазТрансГаз 423721 10,6 109416 4 457839 13,1
Дистрибьюшн АҚ
МАВ ЖШС 3456 0,8 3252 0,6 3441 0,82
Негізгі қаражаттарды алулар
КазТрансГаз АҚ 112192 29,7 9210176 60,3 2347954 22,8
КазТрансГаз жалпы бақылауындағы компаниялар
ГазИнСервис ЖШС 15642 4,6 10363 7,6 20429 5,8
КазТрансГаз LNG АҚ- 1947 2,1 2056 1,9
ҰК КазМұнайГаз АҚ101678 23,7 - - 124778 6,2
КазМұнайГаз -дың жалпы бақылауындағы компаниялар
КазТрансОйл АҚ 18130 15 - - 190635 8,5
кесте 2 жалғасы
1 2 3 4
Байланысты жақтармен көрсетілген басқада қызметтер
КазТрансГаз АҚ - - 269695925,8 3398745 30,2
Интергаз Файнэнс БВ2451770 18,9 239775818,8 2589942 20,3
Газинсервис ЖШС 380808 10,6 323493 12,8 390681 14,9
КырКазГаз ОсОО 280036 7,9 111667 777,4 280996 8,5
КазТрансГаз 36805 3,9 52807 4,1 68904 4,6
Дистрибьюшн АҚ
Алматы Пауэр 2405 2,3 987 2,6 3560 2,4
Консолидейтед АҚ
Жабылская ГРЭС АҚ 49 0,3 123 0,50 121 0,8
Актобелік газды 883 1,5 - - 908 1,7
шаруашылықты басқару
ЖШС
Алматыэнергосбыт 368 1,1 - - 451 1,4
ЖШС
КазМұнайГаз -дың жалпы бақылауындағы компаниялар
Семсер АҚ 794723 14,7 786423 16,1 801247 15,3
КазТрансОйл АҚ 22299 8,5 19703 8,4 23586 8,9
Евро-Азия-Эйр АҚ 346390 11,4 308953 12,7 364809 12,5
КазМұнайГаз-Сервис 127334 7,5 156939 7,7 164557 7,9
ЖШС
КазТрансОйл-Сервис 62673 4,6 - - 624783 4,8
АҚ
Казмұнайгаз - - 5053 2,3 9088 2,9
Консалтинг АҚ
Каспиймұнайгаз НИПА8957 3,6 220 0,8 9964 3,7
АҚ
КМГ Жайық ЖШС 4640 1,9 - - 5008 2,4
ММЦ Мейирим ЖШС 15680 3,6 - - 16780 3,8
Казахстанско-Британс7017 2,1 3252 1,8 5780 2,7
кий университет АҚ
МАЭК-Казатомпром 60452 9,9 60266 61349 10,1
ЖШС 9,5
Казахтелеком АҚ 24278 6,8 23806 6,4 30879 7,5
ҰК Казахстан Темір 3156 3,9 3467 3,6 3500 3,6
Жолы АҚ
Казпочта АҚ 464 0.8 - 0,6 349 0,7
АСТ ЖШС 543 0,3 695 0,4 - -
МБРО ЖШС 234 0,12 - - - -
Байланысты жақтармен басқа да табыстар
КазТрансГаз АҚ 3642 19,8 101503 98,9 99864 50,6
КазТрансГаз жалпы бақылауындағы компаниялар
Газинсервис ЖШС 11825 71 10 1,1 890 6,4
кесте 2 жалғасы
1 2 3 4
КазТрансГаз 12765 1,8 345 0,3 690 5,1
Дистрибьюшн АҚ
КазМұнайГаз -дың жалпы бақылауындағы компаниялар
Казмұнайгаз-Консалти- - 587 46,8 893 45,7
нг АҚ
Семсер АҚ - - 277 23,8 548 37,5
Евро-Азия-Эйр АҚ - - 167 15,4 335 12,8
Барлығы 4656477 100 2703492100 4834783100
Дерек көзі: 2007-2009 жылдар аралығындағы Бриз ЖШС-ның қаржылық
есептемесінен алынды.
Бриз ЖШС-ның 2007-2009 жылдарының табыстары көрсетілген 1 кестеден
байқайтынымыз, кәсіпорынның 2007 жылы табыстарының негізгі үлесі газды
сақтау қызметі құраған 4156859 мың теңге, кейіннен газды тасымадау қызметі
1763479 мың теңге. 2008 жылы газды сақтау қызметі 4554892 мың теңге, газды
тасымадау қызметі 2447365 мың теңге, 2009 жылы газды сақтау қызметі 8015944
мың теңге, газды тасымадау қызметі 1822817 мың теңге құраған. 2 кестеден
көретініміз Бриз ЖШС-ның 2007-2009 жылдарының негізгі тұтынушылары
келесілер: КазТрансГаз АҚ, ҰК КазМұнайГаз АҚ, КазТрансОйл АҚ.
2.2 Бриз ЖШС – ның қаржылық тұрақтылығын талдау
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау кезінде баланс активтерінің құрамы
мен құрылымының динамикасын талдау – кәсіпорынның барлық мүліктерінің және
оның жекелеген түрлерінің абсолютті және салыстырмалы арту немесе кему
мөлшерін белгілеуге мүмкіндік береді.
Қаржылық есептің маңызды элементі болып саналатын активтерді, талдау
барысында, осы активтердің нақты қолда бары зерттеледі. Активтердің жалпы
құрылымын және оның жеке топтарын талдау, олардың рационалды таратылуын
талқылауға мүмкіндік береді.
Активтердің өсуі кәсіпорынның болашақтағы дамуын көрсететін болғандықтан,
ол осы кәсіпорын жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.
Алайда, кәсіпорын мүлік құнының өсу себептерін талдағанда, жоғары деңгейі
баланстық есептің номиналды көрсеткіштерінің нақты көрсеткіштерден
айтарлықтай ауытқуына әкеліп соқтыратын инфляция әсерін ескеру қажет.
Отандық тәжірибеде инфляцияны есепке алу тек негізгі құралдардың баланстың
құнын құру барысында жүргізіледі. [19, 220 б]
Отандық есептік-аналитикалық тәжірибеде өндірістік қорлар, дайын өнім
және тауарларды қайта бағалау жүргізілмейді. Сондықтан да олардың құнының
өсуі, инфляциялық фактор әсерінен болатыны күмәнсіз.
Баланс мәліметтері бойынша активтердің құрамы мен олардың құрылымына
талдау жасау үшін келесі аналитикалық кестелер құрылады.
Кесте 3
Бриз ЖШС-ның 2007-2008 жылдары активінің құрамы мен құрылымы, 2007ж.
Көрсеткіштер 2007ж. 2008ж. Ауытқулар
Теңге % Теңге % (+,-) %
үлесі үле- мың теңгеүлесі
сі
1.Ұзақ мерзімді активтер 41473441 36,8 63188494 34,3 21715053 152,3
2. Ағымдағы активтер 31669070 33,2 34954383 35,7 3285313 110,3
2.1.Ақша қаражаты және 211491 6,5 3951540 4,0 3740049 1868,4
қаржы инвестициялары
2.2.Дебиторлық қарыздар 10319489 14,1 6242322 6,3 -4077167 60,4
2.3.Тауарлы-материалдық 6937076 9,4 6026349 17,3 -910727 86,8
қорлар
Барлық активтер 73142511 100 98142877 100 25000366 134,6
Дерек көзі: 2007-2009 жылдар аралығындағы Бриз ЖШС-ның қаржылық
есептемесінен алынды.
Кесте мәліметтерінен активтердің нақты құнын көрсететін баланс
валютасының 2008жылы 2007жылға қарағанда 25000366 мың теңгеге немесе 1,341
есе артқандығын көруге болады. Активтердің өсімі ұзақ мерзімді активтердің
активтегі үлес салмағының 36,8%-дан 34,3%-ға дейін жоғарылауынан болған.
Бұл кәсіпорынның әрі қарай дамуын көрсететіндіктен және өндірістік
потенциалының жоғарылауын көрсететіндіктен оның жұмысының оң нәтижесін
сипаттайды.
Кесте 4.
Бриз ЖШС-ның 2008-2009 жылдары активінің құрамы мен құрылымы, 2008ж.
Көрсеткіштер 2008ж. 2009ж. Ауытқулар
Теңге % Теңге % (+,-) %
үлесі үле- теңге үлесі
сі
1.Ұзақ мерзімді активтер 63188494 44,3 84535234 51,3 21346740 133,7
2. Ағымдағы активтер 34954383 35,7 33863540 28,7 1090843 96,8
2.1.Ақша қаражаты және 3951540 4,0 14649246 7,3 10697706 370,7
қаржы инвестициялары
2.2.Дебиторлық қарыздар 6242322 6,3 6930149 5,8 687827 111,0
2.3.Тауарлы-материалдық 6026349 0,7 5247679 6,9 -778670 87,0
қорлар
Барлық активтер 98142877 100 118398774 100 20255897 120,6
Дерек көзі: 2007-2009 жылдар аралығындағы Бриз ЖШС-ның қаржылық
есептемесінен алынды.
Кесте мәліметтерінен активтердің нақты құнын көрсететін баланс
валютасының 2009жылы 2008жылға қарағанда 20255897 мың теңгеге немесе 1,206
есе артқандығын көруге болады. Активтердің өсімі ұзақ мерзімді активтердің
активтегі үлес салмағының 44,3%-дан 51,3%-ға дейін жоғарылауынан болған.
Бұл кәсіпорынның әрі қарай дамуын көрсететіндіктен және өндірістік
потенциалының жоғарылауын көрсететіндіктен оның жұмысының оң нәтижесін
сипаттайды.
Кесте 5
Бриз ЖШС-ның активтерінің құрамының 2007-2009 жылдардағы өзгерісі
Көрсеткіштер 2007ж. 2008ж 2009ж. 2009 ж.
өзгерісі,
салыстыру,%
2007ж 2008ж
1.Ұзақ мерзімді активтер,теңге 63188494 8453521340999212,2 158,6
34 71
2. Ағымдағы активтер,теңге 34954383 3386353959660113,2 116,9
40 0
2.1.Ақша қаражаты және қаржы 3951540 1464924212277106,5 28,7
инвестициялары,теңге 46
2.2.Дебиторлық қарыздар,теңге 6242322 6930148048172128,9 116,1
9
2.3.Тауарлы-материалдық 6026349 524767478540679,4 91,1
қорлар,теңге 9
Барлық активтер,теңге 98142877 1183981736965176,9 146,7
774 71
Дерек көзі: 2007-2009 жылдар аралығындағы Бриз ЖШС-ның қаржылық
есептемесінен алынды.
Сурет 3. Бриз ЖШС-ның активтері құрамының 2007-2009 жылдардағы өзгерісі
Дерек көзі: 2007-2009 жылдар аралығындағы Бриз ЖШС-ның қаржылық
есептемесінен алынды.
Кесте 5 және сурет 3 мәліметтерінен активтердің нақты құнын көрсететін
баланс валютасының есепті 2009 жылы өткен 2008 жылмен салыстырғанда
55297797 теңгеге немесе 146,7%-ға артатындығын көруге болады. 2009 жылы
2007 жылмен салыстырғанда 75553694 теңгеге немесе 176,9 %-ға артатындығын
көруге болады. Кәсіпорын активтерінің 2007-2009 жылдар аралығында
жоғарылауы ұзақ мерзімді активтердің сәйкесінше 158,6 және 212,2 пайыздарға
жоғарлау себебінен пайда болған. Сонымен қатар дебеторлық қарыз сомасы да
116,1 және 128,9 пайызға жоғарылаған. Кәсіпорынның ұзақ мерзімді
активтерінің ұлғаюы оның өндірістік потенциалының жоғарылауын көрсетеді.
Сонымен кәсіпорынның балансында талданушы мерзім аяғына қарай ұзақ
мерзімді активтер үлесі жоғарылап, Бриз ЖШС-ның ағымдағы активтер
үлесінің төмендеуін көреміз. Активтегі ағымдағы активтердің үлесінің
төмендеуіне қарамастан ағымдағы активтердің сомасының жоғарылауы байқалады.
ағымдағы активтерінің өсіміне әсер етуші факторларды 13 кесте
мәліметтерінен анықтауға болады.
2009 жылы Бриз ЖШС-ның ағымдағы активтерінің 5733060 мың теңге
сомасында жоғарылауына келесі факторлар әсер еткен:
- таза табыстың 18821294 теңгеге жоғарылауы;
- несие бойынша міндеттемелердің 514,4 теңгеге жоғарылауы.
Кесте 6
Бриз ЖШС-ның 2007-2009 жылдарының ағымдағы активтерінің өсіміне әсер
етуші факторлар үлесі
Көрсеткіштер 2007ж. 2008ж 2009ж.
Теңге % Теңге % Теңге %
үлесі үлесі үлесі
1.Таза табыс 12273411 373,6 9859162 903,8 1882129328,3
4
2.Амортизациялық аударымдар239563 10,9 133874 5,6 144682 8,1
3.Несие бойынша 21038495 640,4 7922056 726,2 2949232514,4
міндеттемелердің ұлғаюы 5
4.Меншікті капиталдың 98763 1,4 101348 1,9 -1156992,0
өзгерісі
5.Күрделі салымдардың 157891 6,5 144897 5,8 165431 8,8
өзгерісі
6.Несиелік қарыздар -8354403 -254,32015378 184,8 6738006117,5
7.Материалдық емес активтер83605 2,5 -429789 -39,4 -94263 1,6
8.Негізгі құралдар -9125315 -277,8-22079341-2024,-328564-5 73,1
1 15
9.Өзге ұзақ мерзімді -12673343-385,81162390 106,6 -166140-289,8
активтер 59
10.Өзге пассивтер 42863 1,3 459301 42,1 361871 6,3
11.Барлық өсім факторлары 33438374 1017,821418287 1963,55541349966,6
12.Барлық төмендетуші -30153061-917,8-22509130-2063, -496804866,6
факторлар 5 36
13.Ағымдағы активтердің 3285313 100 1090843 100 5733060100
өсімі
Дерек көзі: 2007-2009 жылдар аралығындағы Бриз ЖШС-ның қаржылық
есептемесінен алынды.
2008 жылы Бриз ЖШС-ның ағымдағы активтерінің 1090843 теңге
сомасында жоғарылауына келесі факторлар әсер еткен:
-таза табыстың 9859162 теңгеге жоғарылауы;
-несие бойынша міндеттемелердің 7922056 теңгеге несиелік қарыздар
сомасының 2015378 мың теңгеге жоғарылауы оң әсерін тигізген.
2007 жылы Бриз ЖШС-ның ағымдағы активтерінің 3285313 теңге сомада
жоғарылаған. Ағымдағы активтердің ұлғаюы келесі факторлар әсер еткен:
- таза табыстың 12273411 теңгеге ұлғаюы;
- несие бойынша міндеттемелердің 21038495 теңгеге жоғарылауы оң әсерін
тигізген.
Кәсіпорын капиталының құрылымын зерттеу оларға кәсіпорын қызметінің
кеңейген немесе қысқарғаны жайлы ақпарат береді. Қысқа мерзімдік
несиелердің төмендеуі тәуекелдік және меншікті капиталдың өсуі кәсіпорын
қызметінің қысқарғанын көрсетеді. Бірақ бірыңғай мұндай қорытынды жасауға
болмайды, себебі бұл қаражаттардың үлесі басқа факторлардың несие үшін және
дивидендке пайыздық мөлшерлемелермен әсерінен болуы мүмкін. Егер несие
үшін пайыздық мөлшерлемелер дивидеттердің мөлшерлемелерінен төмен болса,
онда тартылған қаражатты өсірген дұрыс, ал егер керісінше болса, онда
меншікті капиталды пайдаланған дұрыс. Әрине, авансталған капиталдың
құрылымы жоғарыда қарастырылған жағдайларға тәуелді болады.
Қаржылық есеп берудің активтерінің қалыптасу көздерінің құрылымын
зерттеу үшін келесі талдау кестелері құрылады.
Кесте 7
Бриз ЖШС-ның 2007-2008 жылдардағы қаржы ресурстарының құралу көздерінің
динамикасы мен құрылымы
Көрсеткіштер 2007ж. 2008ж. Ауытқулар
Теңге % Теңге % (+,-) %
үлесі үле- Теңге үлесі
сі
1.Меншікті капитал 45682130 62,4 57955541 59,0 12273411 126,8
2.Ұзақ мерзімді 1727251 2,4 32170596 32,8 30443345 1862,5
міндеттемелер
3.Қысқа мерзімді 25733130 35,2 8016740 8,2 -1771639031,1
міндеттемелер
Барлық пассивтер 73142511 100 98142877 100 25000366 134,1
Дерек көзі: 2007-2009 жылдар аралығындағы Бриз ЖШС-ның қаржылық
есептемесінен алынды.
2007 жылы Бриз ЖШС-ның қаржы ресуртсарының құралу көздерінде
меншікті капитал үлесі 62,4 %-дан 59,0 %-ға дейін төмендеген. Бірақ,
кәсіпорындағы меншікті капитал үлесі қарыз капиталының пассивтегі үлесінен
артық. Қарыз капиталының жыл басындағы пассивтегі үлесі 37,6 % болса, жыл
соңында 41%-ға дейін жоғарылаған. Меншікті капиталдың сомасы жыл соңында
12273411 мың теңгеге жоғарылаған.
7 кесте мәліметтері бойынша 2008 жылы Бриз ЖШС-ның қаржы
ресуртсарының құралу көздерінде меншікті капитал үлесі 59,0 %-дан 57,3%-ға
дейін төмендеген. Бірақ, кәсіпорындағы меншікті капитал үлесі қарыз
капиталының пассивтегі үлесінен артық және өсу қарқыны да үлкен. Қарыз
капиталының жыл басындағы пассивтегі үлесі 41 % болса, жыл соңында 42,7%
құрайды. Меншікті капиталдың сомасы жыл соңында 9859162 мың теңгеге
жоғарылаған.
Кесте 8
Бриз ЖШС-ның 2008-2009 жылдардағы қаржы ресурстарының құралу көздерінің
динамикасы мен құрылымы
Көрсеткіштер 2008ж. 2009ж. Ауытқулар
Теңге% Теңге % (+,-) %
үлесі үлесіТеңге үлесі
1.Меншікті капитал 57955541 59,0 67814703 57,3 9859162 117
2.Ұзақ мерзімді 32170596 32,8 37140314 31,3 4969718 115,4
міндеттемелер
3.Қысқа мерзімді 8016740 8,2 13443757 11,4 5427017 167,6
міндеттемелер
Барлық пассивтер 98142877 100 118398774 100 20255897 120,6
Дерек көзі: 2007-2009 жылдар аралығындағы Бриз ЖШС-ның қаржылық
есептемесінен алынды.
2009 жылы Бриз ЖШС-ның қаржы ресурстарының құралу көздерінде
меншікті капитал үлесі 57,3 %-дан 49,9%-ға дейін төмендеген. Бірақ,
кәсіпорындағы меншікті капитал үлесі жыл басында қарыз капиталының
пассивтегі үлесінен 14,6 пайызға артық болса, жыл соңында керісінше
меншікті капиталдың үлесі қарыз капиталының үлесінен 0,2 пайызға төмен
болған. Қарыз капиталының жыл басындағы пассивтегі үлесі 42,7 % болса, жыл
соңында 50,1 %-ға дейін жоғарылаған. Меншікті капиталдың сомасы жыл соңында
18705595 мың теңгеге жоғарылаған.
Активтерді талдай отырып, олардың қалай таратылғанын және есепті жылы
неге көбірек көңіл бөлгенін, сондай-ақ кәсіпорынның өндірістік потенциалы
мен оның негізгі құралдарының жағдайын және кәсіпорын мүлкінің
мобильділігін (іске тартылу деңгейін) анықтау қажет. Ол үшін, ең алдымен
кәсіпорынның өндірістік потенциалының көлемін анықтау қажет, ол туралы
арнайы оқулықтарда түрлі көзқарастар кездеседі. Бірінші әдістеме бойынша
оның құнына негізгі құралдардың, өндірістік қорлардың, аяқталмаған
өндірістің, өсімдегі және бордаңылаудағы малдар құндары қосылады.
Екінші әдістемеде кәсіпорынның өндірістік потенциалын анықтайтын активтер
құрамына жоғарыда көрсетілгендерге қосымша, аяқталмаған күрделі қаржылар
және қондырылатын жабдықтар құны қосылады. Бұл әдістемеде кәсіпорындарды
болып жатқан даму үдерісін әлдеқайда дәл сипаттайды. Шаруашылық
тәжірибесінің мәліметтері негізінде, өндірістік мақсаттағы мүлік
коэффициентінің келесі шегі, яғни К≥0,5 қалыпты болып есептеледі.
Көрсеткіштердің мәні ең төменгі (қатерлі) мәннен аз болған жағдайда,
кәсіпорынның есепті кезеңдегі қызметінің қаржылық нәтижелері активтерді
меншікті қаражат есебінен толықтыруға мүмкіндік бермейтін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Шағын кәсіпорындардың қаржыларын басқару мәселелері
Орындаушы
Мұхтаров О.
(қолы, күні)
Ғылыми жетекші
Купешова Б.Қ.
(қолы, күні)
аға оқытушы
Норма бақылаушы
Садыханова Д.А.
(қолы, күні)
аға оқытушы
Кафедра меңгерушісі
Арзаева М.Ж.
Қорғауға жіберілді (қолы, күні)
э.ғ.к., доцент
Алматы, 2010
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Қаржы мамандығы
Диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Мұхтаров Олжас студентіне Шағын кәсіпорындардың қаржыларын
басқару мәселелері жұмыс тақырыбы 23 желтоқсан 2009 ж № 4-2841
бұйрығымен бекітілді. Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 26 сәуір 2010 ж.
Жұмыстың бастапқы мәліметтері: Қазақстан Республикасының
заңнамалық актілері мен нормативтері, экономика,қаржы менеджменті салалары
бойынша оқулықтар мен оқу құралдары, Бриз ЖШС-ның мәліметтері.
Диплом жұмысындағы толықтырылуы қажет сұрақтар тізімі немесе
жұмыстың қысқаша мазмұны:
а ) шағын кәсіпорындардың қаржыларын басқарудың теориялық негіздерін
анықтау;
б ) кәсіпорынның қаржысын тиімді басқаруды талдау;
в ) кәсіпорын қаржысын басқарудың мәселелерін шешу жолдарын ұсыну.
Диплом жұмысын дайындау
ГРАФИГІ
Реттік Бөлімдер атауы, Ғылыми Ескертулер
№ Қарастырылған сұрақтар тізімі жетекшіге
тапсыру
1. Әдебиеттерді таңдау, оларды 25.12.09. Әдебиеттердің
зерттеу мен өңдеу. Негізгі көздер қажеттісін
бойынша библиография жасау сараптау
2. Диплом жұмысының жоспарын жасау 28.12.09. Жоспар бойынша
және оны жетекшімен қарастыру ауытқушылықтарға
ескерту жасалды.
3. Бірінші бөлімді жазу және оны 25.01.10. Бірінші бөлімнің
жетекшіге ұсыну жалпы көлемін
қысқарту
4. Практикалық материалдарды және 26.03.10. Қажетті материал
т.б. жинақтау, жүйелеу және талдау жинақтау
5. Қорытынды мен ұсыныстарды ғылыми 11.04.10. Ұсыныстарды
жетекшімен келісу толықтыру
6. Ескертуге сәйкес диплом жұмысын 15.04.10. Техникалық
қайта өңдеу (толықтыру). Аяқталған қателіктерді
жұмысты кафедраға ұсыну дұрыстау
7. Рецензия мен пікірлермен танысу 21.04.10. Рецензия мен
пікір бойынша
кемшіліктерге
мән беру
8. Рецензия мен пікірлерді ескере 26.04.10. Қорғауға
отырып, қорғауға дайындық аяқтау. тиянақты
дайындалып,
көрнекі құралдар
дайындау
Тапсырманың берілген күні 23.12.2009.
Кафедра меңгерушісі
Арзаева М.Ж.
э.ғ.к., доцент
Жұмыс жетекшісі
Купешова Б.Қ.
Аға оқытушы
Тапсырманы орындауға алған студент Мұхтаров
О.
Реферат
Диплом тақырыбының өзектілігі. Кәсіпорынның қаржысын басқару механизмін
жетілдіру отандық экономика дамуының қазіргі сатысында өндірістің
экономикалық тиімділігін жоғарылатудың маңызды факторларының бірі болып
табылады. Әлеуметтік-экономикалық тұрақсыздық және нарықтық
инфраструктураның өзгермелілігі жағдайында қаржылық менеджердің ағымдық
күнделікті жұмысында айналым қаражаттарын басқару маңызды орынды алады,
себебі осыдан кәсіпорынның сәтті және сәтсіз өндірістік-коммерциялық
операцияларының себебін байқауға болады. Кәсіпорын қаржысының
жеткіліксіздігі жағдайында оларды тиімді қолдану қазіргі кезде әрбір
кәсіпорын қызметінің басым бағыттарының бірі болып табылады. Берілген
жұмыстың өзектілігі кәсіпорынның одан әрі дамуы және бәсеке қабілеттілігін
арттыруы үшін кәсіпорын қаржысын тиімді басқарудың маңыздылығымен
анықталады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – шағын кәсіпорынның қаржыларын басқаруды
талдау және басқару мәселелерін шешу жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың мақсатына жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- шағын кәсіпорындардың қаржыларын басқарудың теориялық негіздерін
анықтау;
- кәсіпорынның қаржысын тиімді басқаруды талдау;
- кәсіпорын қаржысын басқарудың мәселелерін шешу жолдарын ұсыну.
Шағын кәсіпорын қаржысы қаржы жүйесінің саласы ретінде қоғам
экономикасының іргетасын қалыптастырады, өйткені мұнда материалдық және
материалдық емес игіліктер жасалады. Шағын кәсіпорын қаржысының саласы
шеңберінде материал, еңбек және қаржы ресурстарының белгілі бөлігі
шоғырладырылады, бұл қоғамда ұлғаймалы ұдайы өндіріс үдерісін қамтамасыз
етеді.
Шағын кәсіпорын қаржысының болуы, жалпы мемлекеттің қаржысы сияқты, тауар-
ақша қатынастарының өмір сүруімен және экономикалық заңдардың іс-әрекетімен
байланысты.
Шағын кәсіпорын қаржысы − бірыңғай қаржы жүйесінің құрамды бөлігі
және айырықша сферасы болып табылады, оның орталықтандырылмаған бөлігін
құрайды, материалдық және материалдық емес игіліктер жасалатын және елдің
қаржы ресурстарының негізгі бөлігі қалыптасатын қоғамдық өндірістің басты
буынына қызмет көрсетеді. Елдегі ақша қатынастарының аса маңызды сферасын,
атап айтқанда, жасалатын қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және ұлттық
байлықты − халықтың қажеттіліктерін, өндірістік емес сфераның материалдық
шығындарын қамтамасыз етудің көздерін кейінгі бөлуді қамтитындықтан бұл
буынның қаржысы қаржылардың қосымша, кейінгі бөлігі болып табылады.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1. ШАҒЫН КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚАРЖЫЛАРЫН БАСҚАРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шағын кәсіпорын қаржылары мен оларды ұйымдастыру негіздері ... ..8
1.2 Шағын кәсіпорындағы қаржыны басқарудың экономикалық
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .19
1.3 Қаржыны басқарудың тұжырымдамалары мен коэффициенттер
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2. ШАҒЫН Кәсіпорынның қаржыЛАРЫН тиімді
басқаруды БРИЗ ЖШС-НЫҢ МЫСАЛЫНДА ТАЛДАУ
2.1 БРИЗ ЖШС-ның қаржылық – шаруашылық қызметінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.2 БРИЗ ЖШС-ның қаржылық тұрақтылығын
талдау ... ... ... ... ... ... ...44
2.3 БРИЗ ЖШС-ның қаржысын тиімді басқаруды факторлық талдау...59
3. БРИЗ ЖШС-НЫҢ ҚАРЖЫЛАРЫН БАСҚАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІН
ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Тереңдетілген операциялық талдау технологиясын
пайдалану ... ... ...63
3.2 Қаржыны басқарудың стратегиясы мен тактикасын әлемдік қаржы
дағдарысы жағдайында
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..7 5
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...78
КІРІСПЕ
Елбасының 2009 жылдың 28 наурызындағы “Дағдарыстан жаңару мен дамуға”
атты Қазақстан халқына Жолдауында: Бәсекеге қабілеттілік ─ Қазақстанның
әлемдік экономика мен қоғамдастыққа табысты кіруінің кілті. Сондықтан да
өткен жылдың өзінде біз жалпы қазақстандық жобамызды тұжырымдап, оны іске
асыруды қолға алған болатынбыз. Бұл ─ біздің әлемнің бәсекеге барынша
қабілетті елу елінің қоғамдастығына қарай жедел жылжуымыздың және оның
тұрақты мүшесі ретінде Қазақстанның тұғырнамасын нығайту деген. Осы орайда
кәсіпорындардың бәсеке қабілеттілігін жоғарылату мәселесі олардың қаржысын
тиімді қолданудың, басқарудың тиімділігін жоғарылату мәселесімен тығыз
байланыстылығына көз жеткізуге болады. [4, 4-5 б]
Біз Қазақстанның жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе
жатқан ел болуын қалаймыз. Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына
сіңірген, дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық “орнын”
иемденген, әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті
ел болуын қалаймыз. Мемлекет өз тарапынан іскерлік бастамашылықтың
жолындағы заңнамалық, әкімшілік және бюрократиялық кедергілерді ысырып
тастауға, жеке меншік капиталдың келешегі үлкен кемел бастамаларына тікелей
қолдау көрсетуге, Жаңа экономика жаңа басқару шешімдерін қажетсінеді, ал
ондай шешімдерді осы заманға сай ойлай білетін және түпкі нәтижеге
бағдарланған мемлекеттік менеджерлер ғана қабылдауға қабілетті. - деп
айтып кеткен еді Республикамыздың Президенті Н.Ә.Назарбаев 2009ж. Қазақстан
халқына арналған Дағдарыстан жаңару мен дамуға атты Жолдауында. [4, 5 б]
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кәсіпорынның қаржысын басқару механизмін
жетілдіру отандық экономика дамуының қазіргі сатысында өндірістің
экономикалық тиімділігін жоғарылатудың маңызды факторларының бірі болып
табылады. Әлеуметтік-экономикалық тұрақсыздық және нарықтық
инфраструктураның өзгермелілігі жағдайында қаржылық менеджердің ағымдық
күнделікті жұмысында айналым қаражаттарын басқару маңызды орынды алады,
себебі осыдан кәсіпорынның сәтті және сәтсіз өндірістік-коммерциялық
операцияларының себебін байқауға болады. Кәсіпорын қаржысының
жеткіліксіздігі жағдайында оларды тиімді қолдану қазіргі кезде әрбір
кәсіпорын қызметінің басым бағыттарының бірі болып табылады. Берілген
жұмыстың өзектілігі кәсіпорынның одан әрі дамуы және бәсеке қабілеттілігін
арттыруы үшін кәсіпорын қаржысын тиімді басқарудың маңыздылығымен
анықталады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – шағын кәсіпорынның қаржыларын басқаруды
талдау және басқару мәселелерін шешу жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың мақсатына жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- шағын кәсіпорындардың қаржыларын басқарудың теориялық негіздерін
анықтау;
- кәсіпорынның қаржысын тиімді басқаруды талдау;
- кәсіпорын қаржысын басқарудың мәселелерін шешу жолдарын ұсыну.
Зерттеу объектісі – Бриз ЖШС мысалында кәсіпорын қаржысы.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізін қаржылық талдаудың әдістері
құрады: бухгалтерлік есептің көлденең және тік талдауы; статистикалық
мәліметтерді жинау мен топтау; динамика қатарларын талдау; кәсіпорынның
қаржысын басқарудың қазіргі заманғы әдістері. Бұл жұмысты жазу барысында
Баканов М.И.,Шеремет А.Д.,Сайфуллин Р.С.,Ковалев В.В.,Негашев Е.В. Стоянова
Е.С.,Дюсенбаев К.Ш.,Ермекбаева Б.Ж.,Б.Ж.,Купешова Б.Қ.,Өсербайұлы
С.,Қалымбекова Ж және т.б. ғалымдардың еңбектері әдістемелік арқау ретінде
көрініс тапты. Зерттеудің ақпараттық негізін кәсіпорынның бухгалтерлік және
қаржылық есептілігінің мәліметтері, кәсіпорынның ішкі нормативті-техникалық
құжаттары, мерзімді баспа құралдарының ақпараттары, қаржылық менеджмент
саласындағы отандық және шетелдік мамандардың оқулықтары құрайды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы: дипломдық зерттеудің
нәтижелері - кәсіпорынның қаржылық қызметінде қаржыны басқаруға талдау
жүргізу және оның тиімділігін арттырудың кейбір жолдары.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш маңызды бөлімдерден, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан құралады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі айқындалады, мақсаттар мен
алдына қойылатын мәселелер қалыптастырылады, зерттеудің объектісі мен пәні,
әдістемелік және ақпараттық негіз анықталады, сонымен қатар зерттеудің
тәжірибелік маңыздылығы көрсетіледі.
Бірінші бөлімде шағын кәсіпорындардың қаржыларын басқарудың теориялық
негіздері келтірілген; кәсіпорын қаржысының экономкалық мәні және
ұйымдастыру негіздері анықталған; шағын кәсіпорындағы қаржыны басқару
түсінігі келтірілген; қаржыны басқарудың тұжырымдамалары мен
коэффициенттер жүйесі ашылған.
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімі кәсіпорынның қаржысын тиімді
пайдалануға талдау жүргізуге арналған: Бриз ЖШС-ның қаржылық
тұрақтылығын талдау, капиталды қолдануын талдау, өзін - өзі қаржыландыру
деңгейін талдау жүргізілген.
Үшінші бөлімде қойылған мақсаттар шегінде кәсіпорынның қаржысын басқару
мәселелерін шешу бойынша тәжірибелік ұсыныстар келтірілген.
1.ШАҒЫН КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚАРЖЫЛАРЫН БАСҚАРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шағын кәсіпорын қаржылары және оларды ұйымдастыру негіздері
Шағын кәсіпорын қаржысы қаржы жүйесінің саласы ретінде қоғам
экономикасының іргетасын қалыптастырады, өйткені мұнда материалдық және
материалдық емес игіліктер жасалады. Шағын кәсіпорын қаржысының саласы
шеңберінде материал, еңбек және қаржы ресурстарының белгілі бөлігі
шоғырладырылады, бұл қоғамда ұлғаймалы ұдайы өндіріс үдерісін қамтамасыз
етеді.
Шағын кәсіпорын қаржысының болуы, жалпы мемлекеттің қаржысы сияқты, тауар-
ақша қатынастарының өмір сүруімен және экономикалық заңдардың іс-әрекетімен
байланысты.
Шағын кәсіпорын қаржысы − бірыңғай қаржы жүйесінің құрамды бөлігі және
айырықша сферасы болып табылады, оның орталықтандырылмаған бөлігін құрайды,
материалдық және материалдық емес игіліктер жасалатын және елдің қаржы
ресурстарының негізгі бөлігі қалыптасатын қоғамдық өндірістің басты буынына
қызмет көрсетеді. Елдегі ақша қатынастарының аса маңызды сферасын, атап
айтқанда, жасалатын қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және ұлттық байлықты −
халықтың қажеттіліктерін, өндірістік емес сфераның материалдық шығындарын
қамтамасыз етудің көздерін кейінгі бөлуді қамтитындықтан бұл буынның
қаржысы қаржылардың қосымша, кейінгі бөлігі болып табылады.[7, 247б]
Шағын кәсіпорын қаржысы ақша нысанында ұлғаймалы ұдайы өндіріс
процесінің негізгі жақтарын білдіреді және экономикалық заңдардың
талаптарына сәйкес оны жүзеге асыруға септігін тигізеді. Ол ұлттық
шаруашылықты одан әрі дамытуға қажетті ақшалай табыстар мен қорланымдарды
бөлу және пайдалану үшін қолданылады. Даму ұлттық шаруашылықты басқару
жүйесінің маңызды экономикалық инструменті, экономиканы қайта құрудың
қуатты құралы болып табылатын шағын кәсіпорынның берік әрі жақсы
қалыптасқан қаржыларысыз мүмкін емес. Өндірістік қатынастардың бір бөлігі
ретінде олар басқа өндірістік қатынастардың жиынтығында басқарудың төменгі
буындары шаруашылық қызметінің тиімділігне тікелей әсер етеді.
Шағын кәсіпорын қаржысы өзіне қоғамдық − пайдалы қызметтің сан алуан
сфераларындағы өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс, көлік, жабдықтау-
өткізу (делдалдық), сауда, дайындау, геологиялық барлау, жобалау қызметін,
халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді, байланысты, тұрғын үй-коммуналдық
қызметтерін, түрлі қаржы, кредит, сақтық, ғылыми, білім, медицина, ақпарат,
меркетинг және басқа қызметті жүзеге асыратын салалармен байланысты.
Ұлттық шаруашылықтың әрбір саласы қаржысының бұл саланың техникалық-
экономикалық ерекшеліктерінен туындайтын елеулі айырмашылықтары бар. Бірақ
сонымен бірге барлық салалардың қаржысының мәні мен оны ұйымдастырудың
негізгі қағидаттары бірдей, бұл шаруашылық жүргізудің орта қағидаттарына
және бірыңғай экономикалық заңдарға байланысты. Мұның бәрі олардың барлығын
қосалқы категорияға − жалпы қаржы категориясы сияқты оның функцияларын
орындайтын шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына біріктірудің
мүмкіндігі мен қажеттігін алдын ала анықтайды. [7, 137-146 б]
Шағын кәсіпорын қаржысы жалпы қаржылар сияқты бөлу және бақылау
функцияларын орындайды.
Шағын кәсіпорын қаржысы бөлгіштік функциясының ерекшелігі қаражаттардың
жеке-дара ауыспалы айналымының үдерісінде өндірілген өнімнің құны
белгіленген экономикалық нормативтер (салық мөлшерлемелері, амортизациялық
аударымдардың нормалары, несие үшін пайыз) негізінде бөлінетігінде болып
отыр, мұның өзі қаржының ұдайы өндіріс процесінде құнды бөлу және қайта
бөлуге қатысуын айқындайды. Ақшалай қорлар мен қорланымдарды экономикалық
тұрғыдан негіздеп бөлу қаржының ұдайы өндірістік тұжырымдамасын да іске
асырудың басты шарты блып табылады.
Оның мазмұны жай және ұдайы өндіріс кезінде материалдық және ақша
қаражаттарының ауыспалы айналымы процесінде олардың қозғалысы арасындағы
сәйкестікті қамтамасыз етуде болып табылады. Бұл үшін кәсіпорында өнім
өндіру мен оны өткізудің жоспарлары, болжамдары мен ниеттері негізінде,
белгіленген экономикалық нормативтер негізінде уақыттың белгілі бір
мерзіміне кірістер мен шығыстардың көлемін жасайды; шығыстардың шамаланған
меншікті қаржы ресурстары, басқа ұйымдар мен өз қызметкерлерінің уақытша
тартылған қаражаттары, банк несиелері есебінен, ал айырықша жағдайда
бюджеттен бөлінетін қаражаттар есебінен жабылатынын анықтайды.
Бөлу − өндіру мен тұтыну арасындаңы байланыстырушы буын. Бұл процесс
кәсіпорындардың өнім өткізуден түсім-ақша алуы және оны өндірістің
жұмсалынған қаражаттарын өтеуге және таза табысты (пайданы) жасауға
пайдалану арқылы болып жатады. Табыстың (пайданың) бір бөлігі қайта бөлу
ретінде орталықтандырылған қорларға − мемлекеттік бюджетке, бюджеттен тыс
қорларға түседі, ал қалған бөлігі еңбекке ақы төлеуге, әлеуметтік
мұқтаждарға, өндірісті кеңейту және дамыту жөніндегі шығындарды
қаржыландыруға шаруашылықтың қарамағында қалады.
Шағын кәсіпорын қаржысының бақылау функциясы кәсіпорын экономикасында
маңызды рөл атқарады: есепсіз және бақылаусыз шаруашылық жүргізуге
болмайды. Ақшамен бақылау тек шағын кәсіпорынның ішінде ғана емес, сонымен
бірге оның басқа субъектілермен, жоғарғы ұйымдармен және қаржы-кредит
мекемелерімен өзара қарым-қатынастарын да жүзеге асырылады. Субъектілер
арасындағы өзара қатынастарды бақылау жеткізілім тауарларға, көрсетілген
қызметтерге және орындалған жұмыстарға ақы төлеу кезінде болады. Қаржы-
несие органдарымен өзара іс-әрекет кезінде бақылау бюджет алдындағы
міндеттемелердің орындалуы кезінде, банк несиелерін алған және қайтарған
кезде жүзеге асырылады.
Шағын кәсіпорын қаржысы сферасындағы сан алуан қатынастар олардың
шаруашылық қызметі процесінде басқа шаруашылық жүргізуші субъектілермен
болатын мынадай топтарға ірілендірілген ақша қатынастарына саяды:
басқа әр түрлі кәсіпорындармен және ұйымдармен (олар: өнім өткізуден
түсім-ақша алу, өткізуден тыс табыстар түсіру, материалдық шығындарды
төлеу, шарт міндеттерін бұзған кезде айыппұл төлеу және алу, бағалы
қағаздарды өткізу, басқа кәсіпорындардың акциялары мен облигациялары
қаражаттарды инвестициялау, олар бойынша дивиденттер мен пайыздар төлеу
және алу процесінде коммерциялық несиелеу кезінде қалыптасады);
өзінің еңбек ұжымымен (бұл қатынастар еңбекке ақы төлеуді, силық қорын
жасауда, табысты (пайданы) бөлу және тұтыну қорынан қызметкерлерге
жәрдемақылар төлеуді, сонымен бірге қызметкерлердің қаражаттарын тартуды
(бағалы қағаздар сату, кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыптастыру үшін
үлестік жарналарды) ортақтастырады;
мемлекетпен − бюджетке салықтар төлеу, бюджеттен қаржыландыру кезінде,
мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алған кезде, сондай-ақ олар бойынша
төлемдер алғанда, валюта қорлары мен ресурстарын қалыптастырғанды;
банктермен (қаржы қатынастарының бұл тобы банк несиелерінің алу, оларды
қайтару, несиелер бойынша пайыздар төлеу, банктерге уақытша пайдалануға
белгілі бір төлем мен бос ақшаны беру, банк өткізетін бағалы қағаздармен
жасалатын операциялар нысаны түрінде іске асады);
сақтық органдармен − мүлікті, қызметкерлерді, коммерциялық және
коммерциялық емес тәуекелді сақтандыру жөнінде;
жоғары ұйымдармен − ішкі салалық қайта бөлу шегінде (пайданы, табыстарды,
капиталды қайта бөлу кезінде, жалгерлік төлемдер бойынша және басқалары);
құрылтайшылармен (бұл қатынастар құрылтайшылардың жарғылық капиталды
қалыптастыру үшін қаржы жарналарын (салымдарын) төлеу кезінде, сондай-ақ
кәсіпорынның пайдасын бөлгенде және оның бір бөлігін шартқа сәйкес
құрылтайшыға аударған кезде қалыптасады) және т. с. с.
Шағын кәсіпорын қаржысына, бір жағынан, жалпы[7,141-144б] қаржылардың
экономикалық табиғатын сипаттайтын белгілер, басқа жағынан, қоғамдық
өндірістің түрлі сферасындағы қаржылардың қызмететуіне байланысты
ерекшеліктер тән. Сонымен бірге бұл қаржыға тән мынадай негізгі белгілерді
атауға болады:
1) қаржы қатынастарының көпқырлылығы, олардың нысандары мен мақсатты
арналымының сан алуандығы;
2) өндірістік құралдың (капиталдардың) міндетті болуы және оларды
қалыптастырумен, көбейтумен және қайта бөлумен байланысты қатынастардың
пайда болуы. Өндірістік капиталдар − бұл өндірістің серпінді элементі, олар
өндірістің өзі сияқты үздіксіз қозғалыста болады; сонымен қатар құн
нысандарының тұрақты ауысымы болып отырады. Кәсіпорын қызметінің кез келген
мезетінде өндірістік құралдар материалдық-заттай және ақша нысанында болуы
мүмкін;
3) жоғары белсенділік, шаруашылық қызметінің барлық жағына әсер ету
мүмкіндігі;
Сөйтіп, шағын кәсіпорын қаржысы деп өнім (жұмыс, қызметтер көрсету)
өндіріп, сату кезінде ақшалай табыстарды, қорланымдарды және қорларды
жасаумен, бөлумен және пайдаланумен байланысты экономикалық қатынастарды
айтады.
Шағын кәсіпорын қаржысы шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының
құрамының маңызды бөлігі болып табылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер − кәсіпорындар мен ұйымдар (фермалар,
компаниялар, фермер шаруашылығы, шаруашылық серіктестіктері, ассоциациялар
(бірлестіктер), ұлттық компаниялар және басқалары), мекемелер әр түрлі
белгілері бойынша сыныпталады және оларды не ол, не бұл түрі бойынша
айырудың негіздемелері қаржыны ұйымдастырудың сипатына елеулі әсер етуі
мүмкін. Шаруашылық субъектілердің сыныптамасы 1 суретте бейнеленген.[7,
145б]
Межелеудің ең жалпы белгісі кәсіпорындар мен ұйымдарды қызмет
сфераларының біріне − материалдық немесе материалдық емес (өндірістік емес)
сфераға жатқызу болып табылады. Қызметтің материалдық сферасының
кәсіпорындары бүкіл қоғамның тіршілік әрекетінің негізі болып табылатын
материалдық өнімдер мен игіліктерді жасайды. Бұл сферада жасалған өнімнің
бір бөлігі оның салалары ішінде (өндірістік тұтынудың өнімдері) тұтынылады,
басқа бөлігі түпкілікті тұтынуға, соның ішінде өндірістік емес сфераға да
бағытталады. Өндірістік емес сфера қызметінің нәтижелері қызметтердің
нысанын қабылдайды, қызметтерді жасаудың процесі әдеттегідей, оларды тұтыну
үдерісіменмен тоқайласады, яғни олар қордалауға, сақтауға жатпады.
Қоғамдық өндірістің екі сферасының аталған қағидалы айырмашылықтары бұл
салалардың қаржысын ұйымдастыруға − қаржыландыру, өнімдер мен қызметтер
құнының жасалу үдерістеріндегі қаржы қорларының қозғалысы кезінде де,
сондай-ақ қызметтің қаржы нәтижелерін қалыптастыру − қорланымдарды,
табыстарды немесе пайданы бөлу және пайдалану кезінде де әсерін тигізеді.
Мысалы, материалдық сфера қорларының қозғалысында өндірістік босалқы
қорларды, аяқталмаған өндірісті жасаумен, дайын өнім және өндірістік емес
сфераға сипатты емес бірқатар басқа процесстердің қозғалысымен
байланыстырылады елеулі орын алады.
Коммерциялық және коммерциялық емес қызмет болып межелену Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексінде бекітіліп берілген, онда заңи тұлға
ұғымы анықталады. Заңи тұлға деп меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел
басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері
бойынша жауап беретін ұйымды айтады. Өз атынан мүліктік және мүліктік емес
жеке құқықтық міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алады, сотта
талапкер және жауапкер бола алады.[7, 150-152б]
Өз қызметінің негізгі мақсаты ретінде пайда келтіруді көздейтін
(коммерциялық ұйым) не мұндай мақсат ретінде пайда келтіре алмайтын және
алынған пайдасын қатысушыларына үлестірмейтін (коммерциялық емес ұйым) ұйым
заңи тұлға бола алады.
Коммерциялық ұйым болып табылатын заңи тұлға мемлекеттік кәсіпорын,
шаруашылық серіктестігі, өндірістік кооператив нысандарында құрылуы мүмкін.
Коммерциялық емес ұйым болып табылатын заңи тұлға мекеме, қоғамдық
бірлестік, тұтыну кооперативі, қоғамдық қор, діни бірлестік нысанында және
заң құжаттарында көзделген өзге де нысанда құрылуы мүмкін және ол
кәсіпкерлік қызметпен өзінің жарғылық мақсаттарына сай келуіне қарай ғана
айналыса алады.
Коммерциялық шаруашылық жүргізуші субъектілер табыс (пайда) алу
мақсатында құрылады. Олар өзінің қызметін мынадай нысандарда жүзеге асыра
алады: мемлекеттік және муниципалдық кәсіпорындар; шаруашылық қоғамдар мен
серіктестіктер; өндірістік кооперативтер. Коммерциялық негіздерде
материалдық өндіріс сферасы кәсіпорындарының басым бөлігі және материалдық
емес сфера ұйымдары мен мекемелерінің едәуір бөлігі жұмыс істейді:
коммерциялық банктер, сақтық ұйымдары, қаржы секторының басқа мекемелері
(жинақ ақша – депозит мекемелері, инвестициялық қорлар, қор биржалар,
бағалы қағаздар рыногы мен ақша-кредит рыноктарына қызмет көрсететін әр
түрлі мекемелер), сауда-делдалдық кәсіпорындар, ерікті қоғамдық қорлар,
трасттық компаниялар және басқалары.
Коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы қаржы жүйесінің маңызды
сфераларының бірі ретінде құн түріндегі ЖІӨ-ні жасау, бөлу және пайдалану
процестерін қамтиды. Олар негізінен ЖІӨ мен ҰТ жасалатын материалдық
өндіріс сферасында іс-әрекет етеді. Сондықтан коммерциялық кәсіпорындар мен
ұйымдардың қаржысы материалдық өндіріс кәсіпорындары (ұйымдары) қаржысының
мазмұнымен және оларды ұйымдастырудың қағидаттарымен бірдей болып келеді.
Қызметтің
сфералары Материалдық Материалдық емес
бойынша (өндірістік емес)
Өндірістің
түрлері Тауарлар, жұмыстар Қызметтер
бойынша
Коммерциялық
Қызметтің
сипаты
бойынша
Коммерциялық емес
Мемлекеттік меншік
Меншіктің
нысандары
бойынша
Жеке меншік
Қоғамдық ұйымдардың меншігі
Шетелдік субъектілердің меншігі
Аралас
сурет 1 жалғасы
мемлекеттік өндіріс
-
Коопе- тік
Шаруашылық Ратив- Қоғамдық емес
Серіктестіктер Тік ұйымдар сфера-
ның
ұйымда-
ры мен
меке-ме
лері
Ұйымдық-
құқықтық
түрлері
бойынша
шаруа-ш
ылық жедел
жүргізубасқару
құқы- құқы-
ғын- ғын-
дағы дағы
Толық серіктестікЖауапкершілігі
шектеулі
серіктестік
2007ж 2008ж 2009ж
Кәсіпорын атаулары
Теңгемен%Үлесі Теңгемен%Үлесі Теңгемен%Үлесі
Газды тасымалдау байынша қызмет көрсету
КазТрансГаз-дың жалпы бақылауындағы
компаниялар
КазТрансГаз 1055690 33,6 1095836 35,8 1076902 34,9
Дистрибьюшн АҚ
КырКазГаз ОсОО 222463 6,8 225093 7,4 653747 7,2
Алматыгаз АҚ 98762 3,1 - - 157103 3.8
Алматы Пауэр 40879 1,9 45696 2,4 121625 2,5
Консолидейтед АҚ
КазМұнайГаз -дың жалпы бақылауындағы
компаниялар
КазРосГаз АҚ 1876551 32,7 - - 2692393 34,9
КазТрансОйл АҚ 34569 3,5 44990 4,8 40687 4,6
кесте 1 жалғасы
1 2 3 4
Тенгизшевройл ЖШС 670842 8,4 683659 39,2 1038962 9,3
Үкіметпен бақыланатын компаниялар
МАЭК-Казатомпром ЖШС 299641 7,4 307467 8,6 372216 10,4
РИБО ЖШС 664 0,2 428 0,14 - -
Газды тасымалдау
КазТрансГаз АҚ 115795 4,6 - - 1563059 6,2
КазТрансГаз жалпы бақылауындағы компаниялар
КазТрансГаз 224561 6,8 244736 7,3 259758 7,8
Дистрибьюшн АҚ
1763479 244736 1822817
Газды сақтау
КазТрансГаз АҚ 16783 2,5 20947 2,9 24684 3,4
КазТрансГаз жалпы бақылауындағы компаниялар
КазТрансГаз 8905 1,3 4150 2,1 14676 5,8
Дистрибьюшн АҚ
Алматы Пауэр 14 0,2 - - 20 0,9
Консолидейтед АҚ
Барлығы 4156859 100 4554892 100 8015944 100
Дерек көзі: 2007-2009 жылдар аралығындағы Бриз ЖШС-ның қаржылық
есептемесінен алынды.
Кесте 2
Бриз ЖШС-ның 2007-2009 жылдардағы кәсіпорын өнімін тұтынушылары құрамы
мен құрылымы
1 2 3 4
2007ж 2008ж 2009ж
Кәсіпорын атаулары
Теңгемен %Үлесі Теңгемен %Үлесі Теңгемен%Үлесі
Газды алулары
КазТрансГаз АҚ 4232756 39,4 2480650 38,3 4567369 33,7
КазТрансГаз жалпы бақылауындағы компаниялар
КырКазГаз ОсОО - - 113426 7,7 189631 3,2
КазТрансГаз 423721 10,6 109416 4 457839 13,1
Дистрибьюшн АҚ
МАВ ЖШС 3456 0,8 3252 0,6 3441 0,82
Негізгі қаражаттарды алулар
КазТрансГаз АҚ 112192 29,7 9210176 60,3 2347954 22,8
КазТрансГаз жалпы бақылауындағы компаниялар
ГазИнСервис ЖШС 15642 4,6 10363 7,6 20429 5,8
КазТрансГаз LNG АҚ- 1947 2,1 2056 1,9
ҰК КазМұнайГаз АҚ101678 23,7 - - 124778 6,2
КазМұнайГаз -дың жалпы бақылауындағы компаниялар
КазТрансОйл АҚ 18130 15 - - 190635 8,5
кесте 2 жалғасы
1 2 3 4
Байланысты жақтармен көрсетілген басқада қызметтер
КазТрансГаз АҚ - - 269695925,8 3398745 30,2
Интергаз Файнэнс БВ2451770 18,9 239775818,8 2589942 20,3
Газинсервис ЖШС 380808 10,6 323493 12,8 390681 14,9
КырКазГаз ОсОО 280036 7,9 111667 777,4 280996 8,5
КазТрансГаз 36805 3,9 52807 4,1 68904 4,6
Дистрибьюшн АҚ
Алматы Пауэр 2405 2,3 987 2,6 3560 2,4
Консолидейтед АҚ
Жабылская ГРЭС АҚ 49 0,3 123 0,50 121 0,8
Актобелік газды 883 1,5 - - 908 1,7
шаруашылықты басқару
ЖШС
Алматыэнергосбыт 368 1,1 - - 451 1,4
ЖШС
КазМұнайГаз -дың жалпы бақылауындағы компаниялар
Семсер АҚ 794723 14,7 786423 16,1 801247 15,3
КазТрансОйл АҚ 22299 8,5 19703 8,4 23586 8,9
Евро-Азия-Эйр АҚ 346390 11,4 308953 12,7 364809 12,5
КазМұнайГаз-Сервис 127334 7,5 156939 7,7 164557 7,9
ЖШС
КазТрансОйл-Сервис 62673 4,6 - - 624783 4,8
АҚ
Казмұнайгаз - - 5053 2,3 9088 2,9
Консалтинг АҚ
Каспиймұнайгаз НИПА8957 3,6 220 0,8 9964 3,7
АҚ
КМГ Жайық ЖШС 4640 1,9 - - 5008 2,4
ММЦ Мейирим ЖШС 15680 3,6 - - 16780 3,8
Казахстанско-Британс7017 2,1 3252 1,8 5780 2,7
кий университет АҚ
МАЭК-Казатомпром 60452 9,9 60266 61349 10,1
ЖШС 9,5
Казахтелеком АҚ 24278 6,8 23806 6,4 30879 7,5
ҰК Казахстан Темір 3156 3,9 3467 3,6 3500 3,6
Жолы АҚ
Казпочта АҚ 464 0.8 - 0,6 349 0,7
АСТ ЖШС 543 0,3 695 0,4 - -
МБРО ЖШС 234 0,12 - - - -
Байланысты жақтармен басқа да табыстар
КазТрансГаз АҚ 3642 19,8 101503 98,9 99864 50,6
КазТрансГаз жалпы бақылауындағы компаниялар
Газинсервис ЖШС 11825 71 10 1,1 890 6,4
кесте 2 жалғасы
1 2 3 4
КазТрансГаз 12765 1,8 345 0,3 690 5,1
Дистрибьюшн АҚ
КазМұнайГаз -дың жалпы бақылауындағы компаниялар
Казмұнайгаз-Консалти- - 587 46,8 893 45,7
нг АҚ
Семсер АҚ - - 277 23,8 548 37,5
Евро-Азия-Эйр АҚ - - 167 15,4 335 12,8
Барлығы 4656477 100 2703492100 4834783100
Дерек көзі: 2007-2009 жылдар аралығындағы Бриз ЖШС-ның қаржылық
есептемесінен алынды.
Бриз ЖШС-ның 2007-2009 жылдарының табыстары көрсетілген 1 кестеден
байқайтынымыз, кәсіпорынның 2007 жылы табыстарының негізгі үлесі газды
сақтау қызметі құраған 4156859 мың теңге, кейіннен газды тасымадау қызметі
1763479 мың теңге. 2008 жылы газды сақтау қызметі 4554892 мың теңге, газды
тасымадау қызметі 2447365 мың теңге, 2009 жылы газды сақтау қызметі 8015944
мың теңге, газды тасымадау қызметі 1822817 мың теңге құраған. 2 кестеден
көретініміз Бриз ЖШС-ның 2007-2009 жылдарының негізгі тұтынушылары
келесілер: КазТрансГаз АҚ, ҰК КазМұнайГаз АҚ, КазТрансОйл АҚ.
2.2 Бриз ЖШС – ның қаржылық тұрақтылығын талдау
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау кезінде баланс активтерінің құрамы
мен құрылымының динамикасын талдау – кәсіпорынның барлық мүліктерінің және
оның жекелеген түрлерінің абсолютті және салыстырмалы арту немесе кему
мөлшерін белгілеуге мүмкіндік береді.
Қаржылық есептің маңызды элементі болып саналатын активтерді, талдау
барысында, осы активтердің нақты қолда бары зерттеледі. Активтердің жалпы
құрылымын және оның жеке топтарын талдау, олардың рационалды таратылуын
талқылауға мүмкіндік береді.
Активтердің өсуі кәсіпорынның болашақтағы дамуын көрсететін болғандықтан,
ол осы кәсіпорын жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.
Алайда, кәсіпорын мүлік құнының өсу себептерін талдағанда, жоғары деңгейі
баланстық есептің номиналды көрсеткіштерінің нақты көрсеткіштерден
айтарлықтай ауытқуына әкеліп соқтыратын инфляция әсерін ескеру қажет.
Отандық тәжірибеде инфляцияны есепке алу тек негізгі құралдардың баланстың
құнын құру барысында жүргізіледі. [19, 220 б]
Отандық есептік-аналитикалық тәжірибеде өндірістік қорлар, дайын өнім
және тауарларды қайта бағалау жүргізілмейді. Сондықтан да олардың құнының
өсуі, инфляциялық фактор әсерінен болатыны күмәнсіз.
Баланс мәліметтері бойынша активтердің құрамы мен олардың құрылымына
талдау жасау үшін келесі аналитикалық кестелер құрылады.
Кесте 3
Бриз ЖШС-ның 2007-2008 жылдары активінің құрамы мен құрылымы, 2007ж.
Көрсеткіштер 2007ж. 2008ж. Ауытқулар
Теңге % Теңге % (+,-) %
үлесі үле- мың теңгеүлесі
сі
1.Ұзақ мерзімді активтер 41473441 36,8 63188494 34,3 21715053 152,3
2. Ағымдағы активтер 31669070 33,2 34954383 35,7 3285313 110,3
2.1.Ақша қаражаты және 211491 6,5 3951540 4,0 3740049 1868,4
қаржы инвестициялары
2.2.Дебиторлық қарыздар 10319489 14,1 6242322 6,3 -4077167 60,4
2.3.Тауарлы-материалдық 6937076 9,4 6026349 17,3 -910727 86,8
қорлар
Барлық активтер 73142511 100 98142877 100 25000366 134,6
Дерек көзі: 2007-2009 жылдар аралығындағы Бриз ЖШС-ның қаржылық
есептемесінен алынды.
Кесте мәліметтерінен активтердің нақты құнын көрсететін баланс
валютасының 2008жылы 2007жылға қарағанда 25000366 мың теңгеге немесе 1,341
есе артқандығын көруге болады. Активтердің өсімі ұзақ мерзімді активтердің
активтегі үлес салмағының 36,8%-дан 34,3%-ға дейін жоғарылауынан болған.
Бұл кәсіпорынның әрі қарай дамуын көрсететіндіктен және өндірістік
потенциалының жоғарылауын көрсететіндіктен оның жұмысының оң нәтижесін
сипаттайды.
Кесте 4.
Бриз ЖШС-ның 2008-2009 жылдары активінің құрамы мен құрылымы, 2008ж.
Көрсеткіштер 2008ж. 2009ж. Ауытқулар
Теңге % Теңге % (+,-) %
үлесі үле- теңге үлесі
сі
1.Ұзақ мерзімді активтер 63188494 44,3 84535234 51,3 21346740 133,7
2. Ағымдағы активтер 34954383 35,7 33863540 28,7 1090843 96,8
2.1.Ақша қаражаты және 3951540 4,0 14649246 7,3 10697706 370,7
қаржы инвестициялары
2.2.Дебиторлық қарыздар 6242322 6,3 6930149 5,8 687827 111,0
2.3.Тауарлы-материалдық 6026349 0,7 5247679 6,9 -778670 87,0
қорлар
Барлық активтер 98142877 100 118398774 100 20255897 120,6
Дерек көзі: 2007-2009 жылдар аралығындағы Бриз ЖШС-ның қаржылық
есептемесінен алынды.
Кесте мәліметтерінен активтердің нақты құнын көрсететін баланс
валютасының 2009жылы 2008жылға қарағанда 20255897 мың теңгеге немесе 1,206
есе артқандығын көруге болады. Активтердің өсімі ұзақ мерзімді активтердің
активтегі үлес салмағының 44,3%-дан 51,3%-ға дейін жоғарылауынан болған.
Бұл кәсіпорынның әрі қарай дамуын көрсететіндіктен және өндірістік
потенциалының жоғарылауын көрсететіндіктен оның жұмысының оң нәтижесін
сипаттайды.
Кесте 5
Бриз ЖШС-ның активтерінің құрамының 2007-2009 жылдардағы өзгерісі
Көрсеткіштер 2007ж. 2008ж 2009ж. 2009 ж.
өзгерісі,
салыстыру,%
2007ж 2008ж
1.Ұзақ мерзімді активтер,теңге 63188494 8453521340999212,2 158,6
34 71
2. Ағымдағы активтер,теңге 34954383 3386353959660113,2 116,9
40 0
2.1.Ақша қаражаты және қаржы 3951540 1464924212277106,5 28,7
инвестициялары,теңге 46
2.2.Дебиторлық қарыздар,теңге 6242322 6930148048172128,9 116,1
9
2.3.Тауарлы-материалдық 6026349 524767478540679,4 91,1
қорлар,теңге 9
Барлық активтер,теңге 98142877 1183981736965176,9 146,7
774 71
Дерек көзі: 2007-2009 жылдар аралығындағы Бриз ЖШС-ның қаржылық
есептемесінен алынды.
Сурет 3. Бриз ЖШС-ның активтері құрамының 2007-2009 жылдардағы өзгерісі
Дерек көзі: 2007-2009 жылдар аралығындағы Бриз ЖШС-ның қаржылық
есептемесінен алынды.
Кесте 5 және сурет 3 мәліметтерінен активтердің нақты құнын көрсететін
баланс валютасының есепті 2009 жылы өткен 2008 жылмен салыстырғанда
55297797 теңгеге немесе 146,7%-ға артатындығын көруге болады. 2009 жылы
2007 жылмен салыстырғанда 75553694 теңгеге немесе 176,9 %-ға артатындығын
көруге болады. Кәсіпорын активтерінің 2007-2009 жылдар аралығында
жоғарылауы ұзақ мерзімді активтердің сәйкесінше 158,6 және 212,2 пайыздарға
жоғарлау себебінен пайда болған. Сонымен қатар дебеторлық қарыз сомасы да
116,1 және 128,9 пайызға жоғарылаған. Кәсіпорынның ұзақ мерзімді
активтерінің ұлғаюы оның өндірістік потенциалының жоғарылауын көрсетеді.
Сонымен кәсіпорынның балансында талданушы мерзім аяғына қарай ұзақ
мерзімді активтер үлесі жоғарылап, Бриз ЖШС-ның ағымдағы активтер
үлесінің төмендеуін көреміз. Активтегі ағымдағы активтердің үлесінің
төмендеуіне қарамастан ағымдағы активтердің сомасының жоғарылауы байқалады.
ағымдағы активтерінің өсіміне әсер етуші факторларды 13 кесте
мәліметтерінен анықтауға болады.
2009 жылы Бриз ЖШС-ның ағымдағы активтерінің 5733060 мың теңге
сомасында жоғарылауына келесі факторлар әсер еткен:
- таза табыстың 18821294 теңгеге жоғарылауы;
- несие бойынша міндеттемелердің 514,4 теңгеге жоғарылауы.
Кесте 6
Бриз ЖШС-ның 2007-2009 жылдарының ағымдағы активтерінің өсіміне әсер
етуші факторлар үлесі
Көрсеткіштер 2007ж. 2008ж 2009ж.
Теңге % Теңге % Теңге %
үлесі үлесі үлесі
1.Таза табыс 12273411 373,6 9859162 903,8 1882129328,3
4
2.Амортизациялық аударымдар239563 10,9 133874 5,6 144682 8,1
3.Несие бойынша 21038495 640,4 7922056 726,2 2949232514,4
міндеттемелердің ұлғаюы 5
4.Меншікті капиталдың 98763 1,4 101348 1,9 -1156992,0
өзгерісі
5.Күрделі салымдардың 157891 6,5 144897 5,8 165431 8,8
өзгерісі
6.Несиелік қарыздар -8354403 -254,32015378 184,8 6738006117,5
7.Материалдық емес активтер83605 2,5 -429789 -39,4 -94263 1,6
8.Негізгі құралдар -9125315 -277,8-22079341-2024,-328564-5 73,1
1 15
9.Өзге ұзақ мерзімді -12673343-385,81162390 106,6 -166140-289,8
активтер 59
10.Өзге пассивтер 42863 1,3 459301 42,1 361871 6,3
11.Барлық өсім факторлары 33438374 1017,821418287 1963,55541349966,6
12.Барлық төмендетуші -30153061-917,8-22509130-2063, -496804866,6
факторлар 5 36
13.Ағымдағы активтердің 3285313 100 1090843 100 5733060100
өсімі
Дерек көзі: 2007-2009 жылдар аралығындағы Бриз ЖШС-ның қаржылық
есептемесінен алынды.
2008 жылы Бриз ЖШС-ның ағымдағы активтерінің 1090843 теңге
сомасында жоғарылауына келесі факторлар әсер еткен:
-таза табыстың 9859162 теңгеге жоғарылауы;
-несие бойынша міндеттемелердің 7922056 теңгеге несиелік қарыздар
сомасының 2015378 мың теңгеге жоғарылауы оң әсерін тигізген.
2007 жылы Бриз ЖШС-ның ағымдағы активтерінің 3285313 теңге сомада
жоғарылаған. Ағымдағы активтердің ұлғаюы келесі факторлар әсер еткен:
- таза табыстың 12273411 теңгеге ұлғаюы;
- несие бойынша міндеттемелердің 21038495 теңгеге жоғарылауы оң әсерін
тигізген.
Кәсіпорын капиталының құрылымын зерттеу оларға кәсіпорын қызметінің
кеңейген немесе қысқарғаны жайлы ақпарат береді. Қысқа мерзімдік
несиелердің төмендеуі тәуекелдік және меншікті капиталдың өсуі кәсіпорын
қызметінің қысқарғанын көрсетеді. Бірақ бірыңғай мұндай қорытынды жасауға
болмайды, себебі бұл қаражаттардың үлесі басқа факторлардың несие үшін және
дивидендке пайыздық мөлшерлемелермен әсерінен болуы мүмкін. Егер несие
үшін пайыздық мөлшерлемелер дивидеттердің мөлшерлемелерінен төмен болса,
онда тартылған қаражатты өсірген дұрыс, ал егер керісінше болса, онда
меншікті капиталды пайдаланған дұрыс. Әрине, авансталған капиталдың
құрылымы жоғарыда қарастырылған жағдайларға тәуелді болады.
Қаржылық есеп берудің активтерінің қалыптасу көздерінің құрылымын
зерттеу үшін келесі талдау кестелері құрылады.
Кесте 7
Бриз ЖШС-ның 2007-2008 жылдардағы қаржы ресурстарының құралу көздерінің
динамикасы мен құрылымы
Көрсеткіштер 2007ж. 2008ж. Ауытқулар
Теңге % Теңге % (+,-) %
үлесі үле- Теңге үлесі
сі
1.Меншікті капитал 45682130 62,4 57955541 59,0 12273411 126,8
2.Ұзақ мерзімді 1727251 2,4 32170596 32,8 30443345 1862,5
міндеттемелер
3.Қысқа мерзімді 25733130 35,2 8016740 8,2 -1771639031,1
міндеттемелер
Барлық пассивтер 73142511 100 98142877 100 25000366 134,1
Дерек көзі: 2007-2009 жылдар аралығындағы Бриз ЖШС-ның қаржылық
есептемесінен алынды.
2007 жылы Бриз ЖШС-ның қаржы ресуртсарының құралу көздерінде
меншікті капитал үлесі 62,4 %-дан 59,0 %-ға дейін төмендеген. Бірақ,
кәсіпорындағы меншікті капитал үлесі қарыз капиталының пассивтегі үлесінен
артық. Қарыз капиталының жыл басындағы пассивтегі үлесі 37,6 % болса, жыл
соңында 41%-ға дейін жоғарылаған. Меншікті капиталдың сомасы жыл соңында
12273411 мың теңгеге жоғарылаған.
7 кесте мәліметтері бойынша 2008 жылы Бриз ЖШС-ның қаржы
ресуртсарының құралу көздерінде меншікті капитал үлесі 59,0 %-дан 57,3%-ға
дейін төмендеген. Бірақ, кәсіпорындағы меншікті капитал үлесі қарыз
капиталының пассивтегі үлесінен артық және өсу қарқыны да үлкен. Қарыз
капиталының жыл басындағы пассивтегі үлесі 41 % болса, жыл соңында 42,7%
құрайды. Меншікті капиталдың сомасы жыл соңында 9859162 мың теңгеге
жоғарылаған.
Кесте 8
Бриз ЖШС-ның 2008-2009 жылдардағы қаржы ресурстарының құралу көздерінің
динамикасы мен құрылымы
Көрсеткіштер 2008ж. 2009ж. Ауытқулар
Теңге% Теңге % (+,-) %
үлесі үлесіТеңге үлесі
1.Меншікті капитал 57955541 59,0 67814703 57,3 9859162 117
2.Ұзақ мерзімді 32170596 32,8 37140314 31,3 4969718 115,4
міндеттемелер
3.Қысқа мерзімді 8016740 8,2 13443757 11,4 5427017 167,6
міндеттемелер
Барлық пассивтер 98142877 100 118398774 100 20255897 120,6
Дерек көзі: 2007-2009 жылдар аралығындағы Бриз ЖШС-ның қаржылық
есептемесінен алынды.
2009 жылы Бриз ЖШС-ның қаржы ресурстарының құралу көздерінде
меншікті капитал үлесі 57,3 %-дан 49,9%-ға дейін төмендеген. Бірақ,
кәсіпорындағы меншікті капитал үлесі жыл басында қарыз капиталының
пассивтегі үлесінен 14,6 пайызға артық болса, жыл соңында керісінше
меншікті капиталдың үлесі қарыз капиталының үлесінен 0,2 пайызға төмен
болған. Қарыз капиталының жыл басындағы пассивтегі үлесі 42,7 % болса, жыл
соңында 50,1 %-ға дейін жоғарылаған. Меншікті капиталдың сомасы жыл соңында
18705595 мың теңгеге жоғарылаған.
Активтерді талдай отырып, олардың қалай таратылғанын және есепті жылы
неге көбірек көңіл бөлгенін, сондай-ақ кәсіпорынның өндірістік потенциалы
мен оның негізгі құралдарының жағдайын және кәсіпорын мүлкінің
мобильділігін (іске тартылу деңгейін) анықтау қажет. Ол үшін, ең алдымен
кәсіпорынның өндірістік потенциалының көлемін анықтау қажет, ол туралы
арнайы оқулықтарда түрлі көзқарастар кездеседі. Бірінші әдістеме бойынша
оның құнына негізгі құралдардың, өндірістік қорлардың, аяқталмаған
өндірістің, өсімдегі және бордаңылаудағы малдар құндары қосылады.
Екінші әдістемеде кәсіпорынның өндірістік потенциалын анықтайтын активтер
құрамына жоғарыда көрсетілгендерге қосымша, аяқталмаған күрделі қаржылар
және қондырылатын жабдықтар құны қосылады. Бұл әдістемеде кәсіпорындарды
болып жатқан даму үдерісін әлдеқайда дәл сипаттайды. Шаруашылық
тәжірибесінің мәліметтері негізінде, өндірістік мақсаттағы мүлік
коэффициентінің келесі шегі, яғни К≥0,5 қалыпты болып есептеледі.
Көрсеткіштердің мәні ең төменгі (қатерлі) мәннен аз болған жағдайда,
кәсіпорынның есепті кезеңдегі қызметінің қаржылық нәтижелері активтерді
меншікті қаражат есебінен толықтыруға мүмкіндік бермейтін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz