Қазақ қоғамындағы “билер институтының” құқықтық қызметi, бұл институттың қалыптасу кезеңдерi және құқықтық қатынастардағы орны, сондай-ақ, билердiң билiк шешiмдерiне ғылыми тұрғыда талдау жасау, оның құқықтық табиғатын айқындау және мән-мазмұнын ашып көрсету

Кіріспе
1 Қазақ қоғамындағы билер институтының құқықтық бастаулары және оның құқықтық нормаларды түзудегі рөлі
1.1 Қазақ қоғамындағы билер институтының құқықтық бастаулары мен оның даму кезеңдерi
1.2 Билер институтында iс қаралуының процессуалдық құқық.тық ерекшелiктерi мен мәселелерi және оның құқықтық нормаларды түзудегі рөлі
1.3 Қазақ әдет.ғұрып құқығы жүйесiндегi билер институтының құқықтық мұрасы: жарғылық және қағидалық билiк шешiмдерi
2 Қазақ мемлекеттілігі және билер институтының негізгі функциялары
2.1 Билердiң қазақ қоғамында iшкi саясат жүргiзуi және басқару функциялары мен орны
2.2 Қазақ билерiнiң сыртқы саясат жүргiзудегi саяси және дипломатиялық қызметi
2.3 Дәстүрлi қазақ қоғамындағы билердiң саяси.құқықтық көзқарастары
2.4 Билер институтын тәуелсiз кезеңде қайта жаңғыртудың нышандары мен көрiнiстерi
Тұжырымдар
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Зерттеу тақырыбының өзектiлiгi. Егемендiк алған соңғы он шақты жылдың iшiнде рухани өркендеуiмізде бiрқатар оңды өзгерiс-тер болды. Осы уақытқа дейiн отандық тарих сахнасынан өшiрiлген немесе жоғалтып ала жаздаған асыл мұраларымызбен қайта қауыш-тық. Ұлттық тарихымыздағы асыл қазыналарымызды қайта жандан-дырудамыз.
Рухани өркендеуiмiздегi келесi оңды өзгерiстердiң бiрi халық-тың тұтастай ойлау жүйесiнiң жаңғыруы. Соның нәтижесiнде қазақ халқы өзiнiң ұлттық тарихына, елiмiздiң өткен өмiрiнде басты орын алған алып тұлғалардың өмiрi мен қызметiне жаңаша көзқараспен қарай бастады. Сондай жаңаша көзқараспен ғылыми талдаудан қазақ-тың “билер институты” да өтiп, өзiнiң шынайы бағасын алуда.
Кеңес дәуiрi кезiнде ұлттық тарихымызды еркiн зерттеп, шынайы нәтижесiн жариялауға сол кезеңдегi идеологияға байланыс-ты мүмкiндiк болмаған-ды. Бiрен-саран шындықты жариялауға тырысқан ғалымдарды кеңестiк үкiмет “ұлтшылдар” деп айыптап, түрмеге қамады. Сондықтан да кеңестiк дәуiрдегi “билер институты” туралы зерттеулер таптық тұрғыда жүргiзiлiп, қазақ елiнiң алып қайраткерлерiнiң өз халқына жасаған қызметтерi жоққа шығарылу, даттау, қаралау негiзiнде жүргiзiлдi. Сол себептi де, жалпы “би” тұлғасы өзгертiлiп өзiнiң шынайы бет-бейнесiнен айрылып, “хандардың қолшоқпарлары”, “ханның, билеушi топтың сөзiн сөйлеушiлер”, “парақорлар, жемқорлар”, “халықты алдаушылар” деген теңеу алды.
Тәуелсiздiк алған алғашқы жылдардан бастап ғалымдарымыз “билер институты” турасындағы шындықты халқымызға көрсету iсiне белсене кiрiстi. Аз уақыттың iшiнде “билер институтына” байланысты бiраз еңбектер де шығып үлгердi. Бұл еңбектер елiмiздiң белгiлi заңгер ғалымдарымыз болып табылатын С.Зиманов, С.Сартаев, С.Өзбекұлы, Ғ.Сапарғалиев, З.Кенжалиев, Н.Өсерұлы, Б.Қуандықов, Н.Мыңбатырова және т.б. жазылды.
Қазақ халқының тарихындағы билер институының қалыптасуы ерте заманнан өз бастауын алады. Сақ дәуiрiнде нұсқасы жасалған бұл институт дами-дами келе, ғасырлар бойғы халқымыздың сот билiгi мен әдет-ғұрып құқығының тәжiрибесiн бойына сiңiрiп, қазақ халқының өмiрiнде басты орын алған құқықтық институт ретiнде бола алды. Бұл құқықтық институт дәстүрлi қазақ қоғамында болып тұратын жер дауы, жесiр дауы, құн дауы, мал-мүлiк дауы, ар-намыс дауы және тағы басқа сол сияқты дауларды ерте кезден келе жатқан әдет-ғұрып құқығына сүйенiп шешiп отырды.

1. Зиманов С.З., Атишев А.А. Политические взгляды Ч.Валиханова. Алма-Ата, 1965, // Аудармасы: С.Өзбекұлы Барлыбек Сыртанов. Алматы, 1996, 112 б.
2 Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречии. Т.4 часть 2, Москва, 1911.
3 Добросмыслов А.И. Суд у киргиз Тургайской области в XVIII и XIX века. Казань, 1904.
4 Леонтьев А.А. Обычное право киргизов: Судоустройство и судопроизводства. // Юридический Вестник, 1890, №5.
5 Ч.Ч.Валиханов Собрание сочинений в пяти томах. Том1. Алма-Ата, 1984, 430 с.
6 Словоохотовь А.Л. Народный суд обычного права киргиз Малой Орды. Труды Оренбургской ученой архивной комиссии. Оренбург, 1905, Вып.15
7 Бартольд В.В. Бег. //Сочинения. Т.5 Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов, Москва, 1968, 757 с.
8 Бекмаханов Е.Б. Присоединение Казахстана к России. Москва, 1957, 342 с.
9 Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. Алматы, 1997, 455 с.
10 Толыбеков С.Е. О некоторых вопросах экономики дореволюционного кочевого аула казахов //Вестник АН КазССР. 1951, №8.
11 Аполлова Н.Г. Присоединение Казахстана к России в 30-40-х гг.XVIII в. Алма-Ата, 1948, 254 с.
12 ҚазССР тарихы /көне заманнан бүгiнге дейiн/. V томдық, II том. Алматы, 1983, 440 б.
13 Кляшторный С.Г., Султанов Т.М. Казахстан: летопись трех тысячелетий. Алма-Ата, 1992, 376 с.
14 Ғ.С.Сапарғалиев, Ғ.Ғаббасұлы. “Қазақ көшпелi қоғамының әдет заңдарының бастауы туралы” // Мемлекет және құқық журналы. 2001, №1, Б.19-22
15 Таным тармақтары. (Құрастырған: Қойшығара Салғараұлы) Алматы, 1998, 275 б.
16 Су Бэйхай Үйсiн тарихы. //Қазақ тарихы. 1998, №6, Б.5-8
17 Сапарғалиев Ғ.С. Қазақстан мемлекетi мен хұқығының негiздерi. Алматы, 1994, 160 б.
18 Кенжалиев З.Ж. Көшпелi қазақ қоғамындағы дәстүрлi құқықтық мәдениет (теориялық мәселелерi, тарихи тағлымы). Алматы, 1997, 192 б.
19 Айдаров Ғ. Язык орхонских памятников древнетюркской писменьности VII века. Алма-Ата, 1971, 415 с.
20 История государства и права Казахской ССР. Часть 1, Алма-Ата, 1982, 181 с.
21 Гумилев Л.Н. Древние тюрки. Москва, 1967, 526 с.
22 Бернштам А.Н. Социально-экономический строй орхоно-енисейских тюрок VI-VIII веков. Москва, 1946, 946 с.
23 Сүйiншәлиев Х.Ш. Диуани лұғат ат-түрк. Алматы, 1986, 85 б.
24 Махмуд Қашқари. Түбi бiр түркi тiлi. Алматы, 1993, 192 б.
25 Треножкин А.И. Об общественном строе скифов //Советская археология, 1966, №2.
26 Граков Б.Н. Каменское городище на Днепре. Москва, 1954, 235 с.
27 Кадырбаев А.Ш. Сакский воин-символ духа предков. Алматы, 1998, 128 с.
28 Лукиан Самосатский. Анахарсис или о гимнасиях //Хазанов А.М. Социальная история скифов. Москва, 1975, 332 с.
29 Н.Я.Бичурин (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Том 1. Москва-Ленинград, 1950, 380 с.
30 Абай Құнанбаев. Шығармаларының бiр томдық толық жинағы. Алматы, 1961, 694 б.
31 Нәрiкбаев М.С. Ұлы билерiмiзден жоғары сотқа дейiн. Алматы, 1999, 192 б.
32 Хара-Даван Э. Чингис-хан как полководец и его наследие. Культурно-исторический очерк Монгольской империи XII-XIV веков. Алматы, 1992, 272 с.
33 Құдайбердiұлы Ш. Түрiк, қырғыз-қазақ һәм хандар шежiресi. Алматы, 1991, 80 б.
34 Өсерұлы Н. Шариат. Алматы, 1996, 352 б.
35 Құрбанғали Халид. Таураих хамса (Бес тарих). Алматы, 1992, 304 б.
36 Қазақ совет энциклопедиясы. Т.1 1972.
37 Бес ғасыр жырлайды. II томдық, // Құрастырған М.Мағауин, М.Байдiлбаев., Т.1 Алматы, 1989, 382 б.
38 Нысанбек Төреқұл. Билердiң сөзi-ақылдың көзi. Алматы, 1996, 240 б.
39 Материалы по казахскому обычному праву. //Сост. Т.М.Культелеев; М.Г.Масевич; Г.Б.Шакаев., Алма-Ата, 1948, Сб.1, 347 стр.
40 Зиманов С.З. Общественный строй казахов первой половины XIX века. Алма-Ата, 1958, 293 с.
41 Самат Өтенияз. Шоқан өскен орта. Алматы, 1995, 200 б.
42 Уалиханов Ш. Таңдамалы. Екінші басылым, Алматы, 1985, 560 бет.
43 Культелеев М.Т. Уголовное обычное права казахов /с момента присоединения Казахстана до установления советской власти/. Алма-Ата, 1955, 300 с.
44 ҚРОММ, 64 қор, “Канцелярия Степного генерал-губернатора”, 1-тiзбе, 2209; 647 iс.
45 Н.Ә.Назарбаев Бiрлiк-бiздiң қасиеттi туымыз. // Егемен Қазақстан, 26.04.1995 Б. 1-2.
46 Қайырғәлиева К. Қазақ ойлау мәдениетiндегi билер сөзiнiң орны, /Қазақ хандығындағы билердiң орны мен қызметi туралы/, //Ана тiлi, 18.09.2000., № 22. Б. 8.
47 Қ.Еламанов Билер қызметi // Фемида, 1997, №11, Б.71-75.
48 С.Сматай Қаз дауысты Қазыбек би. // Үш пайғамбар, Алматы, 1992, 184 б.
49 Есламғалиұлы М. Би дегендi бiле ме бүгiнгi ұрпақ? //Қазақ әдебиетi, 29.10.1993., Б.10-11.
50 Мағзұмов М. Билер институты // Ақиқат, 1995, №9, Б.14-19.
51 Қуандықов Б. Әйтеке Бәйбекұлының қазақтың дәстүрлi би болу мектебiнен өтуi // Заң журналы, 2000, №6, Б. 68-73
52 Дәдебаев Ж. Шешендік сөздер. Алматы, 1993, 180 б.
53 С.Өзбекұлы Көшпелі қазақ өркениетіндегі құқық. Право кочевой цивилизации казахов. Алматы, 2002, 224 б.
54 ҚРОММ, 44 қор “Семиреченское областное правление”, 1 тiзбе, 29172 iс.
55 Маковецкий П.Е. Материалы для изучения юридических обычаев киргизов. //Материальное право, Омск, 1886, Вып: 1; 2;
56 Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей. // Под. редак. академика М.К.Козыбаев. Алматы, 1996, 656 с.
57 Созақбаев С. Тауке хан. Жеті жарғы. Алматы, 1994, 48 б.
58 Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области, Ташкент, 1889, Том 1, Юридический быть.
59 Бекболат би // Тура би, 1999, №3 Б.122-123
60 Проблемы казахского обычного права. // Материалы конф. посвящ. памяти Т.М.Культелеева, Алма-Ата, 1989, 144 с.
61 Кенжалиев З.Ж. Дәстүрлi қазақ қоғамындағы сот билiгiнiң кейбiр мәселелерi // Әдiлет министрлiгiнiң хабаршысы, 1995, №6, Б. 40 - 47
62 Сомоквасов Д.Я. Сборник обычного права Сибирских инородцев Варшава, 1876, С. 245-276
63 Өсеров Н. Ант беру мен қорғану // Заң газетi, 02.04.1997., Б. 6
64 Ибрагимов И. Заметки о киргизском суде. СПб, 1878, 25 с.
65 Максимов Народный суд у киргизов // Журнал юридического общества, 1897, книга VIII.
66 Вяткин М. Батыр Срым. Алматы, 1998, 344 с.
67 А.И.Мякутинь Труды Оренбургской ученой архивной комиссий. //Юридический быть киргизов, Оренбург, 1911, Выпуск XXV. С.31
68 Әлменұлы Бөлтерiк. Шешендiк сөздер. //Құрастырған Ж.Дәдебаев Алматы, 1997, 192 б.
69 Кенжалиев З.Ж., Дәулетова С.О. Казахское обычное право в условиях Советской власти /1917-1937/. Алматы, 1993, 143 с.
70 Н.Өсерұлы Жетi жарғы. Алматы, 1995, 80 б.
71 Қазақ совет энциклопедиясы. Алматы, 1975, 6 том.
72 Қуандықов Б. Әйтеке Бәйбекұлының би ретiндегi қызметi. // Заң ғылымдарының кандидаты дәрежесiн алу үшiн дайындаған диссертация, Алматы, 2001, 145 б.
73 Зиманов С.З., Өсеров Н.Ө. Жетi жарғы туралы бiрер сөз // Қазақ ССР ғылым академиясының хабарлары. Қоғамдық ғылым сериясы, 1975, №4, Б. 65-70
74 Зиманов С.З., Өсеров Н.Ө. Жетi жарғының жаңадан табылған бiр варианты жайлы. //Қазақ ССР ғылым академиясының хабаршысы, 1976, №1, Б. 57-60
75 Н.Өсерұлы Жетi жарғы // Әдiлет министрлiгiнiң хабаршысы, 1995, №1, Б. 28-32
76 Негимов С. Шешендiк сөздер. Алматы, 1997, 208 б.
77 Қазанғап Байболұлы. Төле би. Дастандар. Алматы, 1991, 80 б.
78 Спасский Г. Киргиз-кайсаки Большой, Средней и Малой Орды. //Сибирский Вестник, СПб, 1820, Ч.IX.
79 Қазақстан Республикасының Ұлттық Ғылым академиясының Орталық кiтапханасының сирек қолжазбалар қоры // 1884 папка, 71 дәптер; Тәуке ханның тұсындағы ел арасындағы дау-жанжал-дың бiтiмi.
80 Кайрат Алимжан. Суд биев: особенности и опыт // Юридическая газета, 09.06.1998., С.7
81 Өтенияз С. Қазақ елiндегi билер институтының тағдыры // Әдiлет министрлiгiнiң хабаршысы, 1996, №5.
82 С.Өзбекұлы Тәуке хан және жетi жарғы // Егемен Қазақстан, 10.12.1998. Б. 3
83 Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясы Орталық кiтапханасының сирек кездесетiн қолжазбалар қорындағы деректер, //1064 папка, №14 дәптер, Қаз дауысты Қазыбек бидiң сөзi.
84 Б.Адамбаев Қазақ шешендерi. Алматы, 2001, 318 б.
85 Нысанбек Төреқұлов., Қазбеков М. Қазақтың би шешендерi, Алматы, 1993, 400 б.
86 С.Жеңiсұлы Сайын даланың сан қырлы саңлақтары // Заң газетi, 29.08.2001., Б. 3
87 Айтеке би. // Состав.: Г.Бельгер, М.Ақдаулетұлы Алматы, 1998, 244 с.
88 Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Мұрағаты, 2152 қор, №2 тiзбе, 14-iс, 147 парақ.
89 Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Мұрағаты, 2152 қор, №2 тiзбе, 46-iс, 88 парақ.
90 Б.Қуандықов Әйтеке бидiң үлгiлi билiк шешiмдерi. // Заң журналы, 2000, №10, Б. 47-50
91 Қазақстан Республикасының Ұлттық Ғылым академиясының Орталық кiтапханасының сирек қолжазбалар қоры, // 1060 папка, 5 дәптер, Төле бидiң төрелiгi.
92 Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Мұрағаты, 2152 қор, №2 тiзбе, 39-iс, 343-парақ.
93 Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Мұрағаты, 2152 қор, №1 тiзбе, 89-iс, 38 парақ.
94 Нысаналы А. Төле би. // Үш пайғамбар. Алматы, 1992, 184 б.
95 Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Мұрағаты, 2215 қор, №1 тiзбе, 154-iс, 21 парақ.
96 Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясы Орталық кiтапханасының сирек кездесетiн қолжазбалар қорындағы деректер. // 1066 папка, №2 дәптер, “Шоңның дана билiгi”.
97 Кәрiм Тұрдағалиев. Алғашқы билiк. // Атамекен, 11.12.1998. Б.8 - 9
98 Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Мұрағаты, 2152 қор, №1 тiзбе, 72-iс, 18 парақ.
99 С.Жеңiсұлы Ердiң құны екi ауыз сөз. // Заң газетi, 03.10.2001. Б.3
100 Б.Адамбаев Шешендiк сөздер. // Қазақтың шешендiк тапқырлық, нақыл сөздерi. Алматы, 1967, 196 б.
101 Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Мұрағаты, 2152 қор, №1 тiзбе, 61-iс, 4 парақ.
102 Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Мұрағаты, 2152 қор, №2 тiзбе, 12-iс, 25 парақ.
103 Т.Кәкiшев Билер сөзi. Алматы, 1992, 160 б.
104 Т.И.Султанов Кочевые племена Приаралья в XV-XVII вв. //Вопросы этнической и социальной истории, Москва, 1982, 131 с.
105 Н.Өсерұлы. Қазақтың үкiм кесiмдерi. Алматы, 1994, 104 б.
106 Есламғалиұлы М. Әйтеке би. Алматы, 1998, 112 б.
107 Мұстафа Ысмағұлов, Сәнду Дүймағанбетқызы Кiсi құны // Ана тiлi, 22.07.1999. Б. 12
108 С.З.Зиманов Политический строй Казахстана конца XVIII и первой половины XIX веков. Алма-Ата, 1960, 293 с.
109 Қазақстан Республикасының Ұлттық Ғылым академиясының Орталық кiтапханасының сирек қолжазбалар қоры. // 1884 папка, 16 дәптер, Ұлы жүздiң Қасқа көлге таласуы.
110 ҚР Ұлттық Ғылым академиясының Орталық кiтапханасының сирек қолжазбалар қоры. // 1884 папка, 26 дәптер, Жәнiбек пен Қазыбектiң дауы туралы.
111 Қазақстан Республикасының Ұлттық Ғылым академиясының Орталық кiтапханасының сирек қолжазбалар қоры. // 1884 папка, 64 дәптер, Ұлы жүз бен Кiшi жүз арасындағы жер дауы.
112 Б.Адамбаев Қаз дауысты Қазыбек би // Жұлдыз, 1985, №3, Б. 191-198
113 Ә.Кекiлбай Әйтеке би //Үш пайғамбар, Алматы, 1992, 184 б.
114 Фукс С.Л. Обычное право казахов в XVIII-первой половине XIX века. Алма-Ата, 1981, 224 с.
115 Сәрсенбаев М.А. Международное право в истории Казахстана и Средней Азии. Алма-Ата, 1991, 152 с.
116 Әкiмханұлы Е. “Қытайдың бүкiлмемлекеттiк халық құрылтайы”. //Заң ғылымдарының кандидаты дәрежесiн алу үшiн жазылған диссертациясы, Алматы, 1999, Б. 5-6
117 Ахметов Ө., Куанышев Ү. Үш даңғыл // Семей таңы, 10.11.1991. Б.4
118 Ж.Касымбаев Титулованный убийца /Очерк о жизни и трагедии Барак султана/ // Столичное обозрение, 03.07.1998. С.3.
119 Назыханов К. Дала демократиясы // Ақиқат, 1995, №10, Б. 30-34
120 Бижанов М. Социальные категории казахского общества XVIII века в трудах русских ученых // Казахстан в XV-XVIII веках. (Вопросы социально - политической истории), Алма-Ата, 1969, 201 с.
121 Төле би. //Араб харпiнен көшiрген, құрастырған С.Дәуiтов. Алматы, 1991, 80 б.
122 Р.Б.Сулейменов., В.А.Мойсеев. Из истории Казахстана XVII века. (О внешней и внутренней политики Аблая). Алма - Ата, 1988, 144 с.
123 И.Я.Златкин История джунгарского ханства 1635-1758 гг, Москва, 1983, 330 с.
124 Шапахқызы Унзила. 1640 жылғы “Моңғол-ойрат” заңы, //Заң ғылымдарының кандидаты дәрежесiн алу үшiн жазылған диссертация, Қарағанды, 2001.
125 Дәдебаев Ж. Төле би, // Жас Алаш, 1991, 18 қазан, Б.3.
126 Адамбаев Б.Ә. Қазақтың шешендiк өнерi, Алматы, 1984, 136 б.
127 Х.Арғынбаев Қаз дауысты Қазыбек би елшiлiгi, // Қазақ әдебиетi, 26.11.1993., Б. 56
128 Қ.Р.ҰҒА Орталық кiтапханасының сирек қолжазбалар қоры, №1884 папка, 63 дәптер. Қазыбек бидiң Қалмақтың ханы Қоңтайжыға айтқан сөзi.
129 С.Өзбекұлы Бiзге беймәлiм Қазыбек би, //Заң газетi, 13.05.1995. Б.16.
130 В.Я.Басин Россия и Казахские ханства в XVI-XVIII вв. /Казахстан в системе внешней политики Российской империи/, Алма-Ата, 1971, 274 с.
131 Казахско-русские отношения в XVIII-XIX вв (Сб. документов и материалов), Алма-Ата, 1964, 573 с.
132 Телеуова Э.Т. Тәуке тұсындағы қазақ хандығының саяси, әлеуметтiк және экономикалық ахуалы, // Тарих ғылымдарының кандидаты дәрежесiн алу үшiн дайындаған диссертациясы, Алматы, 1999.
133 Қаз дауысты Қазыбек бидiң генерал-губернатор И.Неплюевке жазған хаттары // Қазақ тарихы, 1993, №2, Б. 54-59
134 Жиренчин К.А. Политическое развитие Казахстана в XIX-начале XX веков. Алматы, 1996, 352 с.
135 Сейтқали Мадуанов. Взаймоотношения казахов с другими соседними народами центральной Азий в XVIII-начале XX вв. (политические и социально-экономические аспекты). Алматы, 1995, 273 с.
136 М.Қозыбаев Тарих зердесi (Арыстар тұғыры). 2-шi кiтап, Алматы, 1998, 280 б.
137 Қазақтың ата заңдары: құжаттар, деректер және зерттеулер. 10 томдық, // Бағдарлама жетекшiсi С.З.Зиманов, Алматы, 2001, Т.1 440 б.
138 Ж.Молдабеков. Ұлына ұлы тұтса-құт болады // Жас Алаш, 10.06.1993. Б. 3 - 5
139 Ахан Бекежан. Билердiң сөз саптау үлгiлерi // Қазақ тарихы, 2001, №2, Б. 14-17
140 Байдосов З. Бiрлiктiң үш тiрегi // Жас Алаш, 28.05.1993. Б.5
141 Нығмет Мыңжан. Қазақтың көне тарихы //Дайындаған Мұратхан Қани, Алматы, 1994, 400 б.
142 Шешендiк шиырлар // Шешендiк сөздер, нақылдар мен толғаулар жинағы. Құрастырған: I.Есхожин, Алматы, 1993, 240 б.
143 О.Исмайлов Бабалар сөзi-даналық көзi. Алматы, 1996, 184 б.
144 Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Мұрағаты, 2152 қор, №2 тiзбе, 7-iс, 81 парақ.
145 З.Кенжалиев. Көшпелi қазақ қоғамындағы негiзгi құқықтық ұғым-түсiнiктер мен қағида-принциптер //Қ.Р. ҒМ-ҒА хабарлары. Қоғамдық ғылымдар сериясы, 1996, №1, Б. 14-20
146 ҚРОММ, 2152 қор, №1 тiзбе, 31 iс, 131 парақ.
147 С.Өзбекұлы Қазақ билерiнiң көзқарастарындағы әдiлеттi басқару және әдiлсот мәселелерi // Қазақстан заңдары, 1998, №3, Б. 54-61
148 Абай Құнанбаев Қара сөз. Поэмалар, Алма-Ата, 1992, 272 б.
149 Сапарғалиев Ғ.С. Основы государства и права Республики Казахстан, Алматы, 1997, 496 с.
150 ҚРОММ, 4 қор “Областное правление Оренбургскими киргизами” 1 тiзбе, 488 iс.
151 Аманкелдиев Қ. Әулие атанған би // Қазақ әдебиетi, 1991, 18 қазан Б.3.
152 Материалы по истории политического строя Казахстана /со времени присоединения Казахстана к России до Великой Октябрьской Социалистической Революции. Т.1 Алма-Ата, 1960, 440 с.
153 Ғ.Сапарғалиев Карательная политика царизма в Казахстане, Алма-Ата, 1966, 375 с.
154 Б.Қуандықов Ұлттық құқықтық болмыс: жаңғыру, қайта түлеу // Фемида. 1997, № 12, Б.65.
155 Қазақстан Республикасының Конституциясы, Алматы, 1995, Б. 96
156 Второй этап правовой реформы: вопросы, предложения, мнения //Юрид. Газета, 11.08.1999. С. 3
157 Конституция 16 стран мира: Сб. конституций стран членов СНГ, Балтии и ряда др. государств мира. // Сост. Ж.Байшев, К.Жакиров. Алматы, 1995, 576 с.
158 Конституция Кыргызской Республики, Бишкек, 1999, 90 с.
159 Закон Кыргызской Республики “О судах аксакалов”. //Норматив-ные акты Кыргызской Республики, 2002, №14.
160 Рахманқұл Бердiбай. Ежелгi дәстүр ел қажетiне жарады // Егемен Қазақстан, 12.02.1997., Б.6.
161 Ш.Баймұханбетов., Т.Сақалов “Ұлт азбасын, ұрпақ тозбасын!” //Егемен Қазақстан, 10.09.1994., Б.8.
162 С.Әлiбеков Ауылды өздерi күзетедi /Ақтөбе, 1991, 21 мамыр, Б.2.
163 Оңдасын Елубай. Ақсақалдар пәтуаға шақырады //Егемен Қазақстан 20.03.1993., Б.5.
164 Аманқос Орынғалиұлы. Ақсақалдардың облыстық кеңесi құрыл-ды //Ақтөбе, 2002, 16 сәуiр, Б.1.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 134 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Зерттеу тақырыбының өзектiлiгi. Егемендiк алған соңғы он шақты жылдың
iшiнде рухани өркендеуiмізде бiрқатар оңды өзгерiс-тер болды. Осы уақытқа
дейiн отандық тарих сахнасынан өшiрiлген немесе жоғалтып ала жаздаған асыл
мұраларымызбен қайта қауыш-тық. Ұлттық тарихымыздағы асыл қазыналарымызды
қайта жандан-дырудамыз.
Рухани өркендеуiмiздегi келесi оңды өзгерiстердiң бiрi халық-тың
тұтастай ойлау жүйесiнiң жаңғыруы. Соның нәтижесiнде қазақ халқы өзiнiң
ұлттық тарихына, елiмiздiң өткен өмiрiнде басты орын алған алып тұлғалардың
өмiрi мен қызметiне жаңаша көзқараспен қарай бастады. Сондай жаңаша
көзқараспен ғылыми талдаудан қазақ-тың “билер институты” да өтiп, өзiнiң
шынайы бағасын алуда.
Кеңес дәуiрi кезiнде ұлттық тарихымызды еркiн зерттеп, шынайы
нәтижесiн жариялауға сол кезеңдегi идеологияға байланыс-ты мүмкiндiк
болмаған-ды. Бiрен-саран шындықты жариялауға тырысқан ғалымдарды кеңестiк
үкiмет “ұлтшылдар” деп айыптап, түрмеге қамады. Сондықтан да кеңестiк
дәуiрдегi “билер институты” туралы зерттеулер таптық тұрғыда жүргiзiлiп,
қазақ елiнiң алып қайраткерлерiнiң өз халқына жасаған қызметтерi жоққа
шығарылу, даттау, қаралау негiзiнде жүргiзiлдi. Сол себептi де, жалпы “би”
тұлғасы өзгертiлiп өзiнiң шынайы бет-бейнесiнен айрылып, “хандардың
қолшоқпарлары”, “ханның, билеушi топтың сөзiн сөйлеушiлер”, “парақорлар,
жемқорлар”, “халықты алдаушылар” деген теңеу алды.
Тәуелсiздiк алған алғашқы жылдардан бастап ғалымдарымыз “билер
институты” турасындағы шындықты халқымызға көрсету iсiне белсене кiрiстi.
Аз уақыттың iшiнде “билер институтына” байланысты бiраз еңбектер де шығып
үлгердi. Бұл еңбектер елiмiздiң белгiлi заңгер ғалымдарымыз болып табылатын
С.Зиманов, С.Сартаев, С.Өзбекұлы, Ғ.Сапарғалиев, З.Кенжалиев, Н.Өсерұлы,
Б.Қуандықов, Н.Мыңбатырова және т.б. жазылды.
Қазақ халқының тарихындағы билер институының қалыптасуы ерте заманнан
өз бастауын алады. Сақ дәуiрiнде нұсқасы жасалған бұл институт дами-дами
келе, ғасырлар бойғы халқымыздың сот билiгi мен әдет-ғұрып құқығының
тәжiрибесiн бойына сiңiрiп, қазақ халқының өмiрiнде басты орын алған
құқықтық институт ретiнде бола алды. Бұл құқықтық институт дәстүрлi қазақ
қоғамында болып тұратын жер дауы, жесiр дауы, құн дауы, мал-мүлiк дауы, ар-
намыс дауы және тағы басқа сол сияқты дауларды ерте кезден келе жатқан әдет-
ғұрып құқығына сүйенiп шешiп отырды.
Бүгiнгi таңда халқымыз ұмыт қалдырған өзiндiк әдет-ғұрыптарын, санаға
сiңген тәртiп пен этикалық, рухани мәдениетiнiң оңды жақтарын қайта
жаңғыртуда. Өйткенi, ендi ғана тәуелсiздiкке өз қолымызды жеткiзген сәтте,
осынау жылдар бойы қалыптасқан мол рухани байлықты келешек ұрпаққа жеткiзу
қажеттiлiгi туындап отыр. Сондықтан да ұлттық құқықтық болмысымыздың кейбiр
жекелеген құрылымдарын жаңа заман талабына қарай икемдеп жасап, пайдалану
қажеттiлiкке айналып отыр. Осындай ұлттық құқықтық болмысымыз-ды қайта
жаңғырту үрдiсiне, соңғы он жылдықта ауылдарда, аудан орталықтарында,
қалаларда ашылып, қоғамда өз орнын тауып, тұрақты түрде жұмыс iстеп жатқан
“билер кеңесi”, “билер алқасы”, “ақсақалдар кеңесi” сияқты қоғамдық ұйымдар
мысал бола алады. Қазiргi кезде елiмiзде құрылып жатқан “ақсақалдар
алқасы”, “ақсақалдар кеңесi”, “билер кеңесi” өз кезегiнде елiмiздiң ұлттық
құқықтық мәдениетi бар, зайырлы, құқықтық, демократиялық мемле-кетке
айналуына ықпал етiп, сонымен қатар, бұл қоғамдық ұйымдар заң аясында
мынандай қызметтер атқаруда:
• Қоғамдық тәртiптiң сақталуына ықпал жасауда. Мәселен, ұсақ ұрлық,
бұзақылық және ауыл арасында болып тұратын адамдар арасындағы
түсiнбеушiлiктi реттеп отырады және де халқымыздың қасiретiне айналған
арақпен күресуде;
• Жастар тәрбиесiмен айналысуда, жастарды ұлтымыздың салт-дәстүрiне,
әдет-ғұрпына және үлкендердi сыйлауға, оларға iзет көрсе-туге баулуда.
Сонымен қатар, қазақ жастарын Отанын сүюге, яғни ұлттық патриотизмге
тәрбиелеуге және ана тiлiнде сөйлеуге үйрету-мен айналысуда.
Ұлттық құқықтық болмысымыздың соңғы он жылдықта мұндай түлеп шығу
құбылысы, яғни "ақсақалдар кеңесі" сияқты ұйымдардың қоғамдық қатынастарда
өз қажеттiлiгiн табуы барлық қоғамтану ғылымдарына соның iшiнде, заң
ғылымына “билер институтының” қайта жандану құбылысын, оның құқықтық
бастауларын және мазмұнын, құқықтық табиғатын тереңнен зерттеу талабын туын-
датып, зерттеуi кезек күттiрмес мәселеге айналып отыр.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесi. Қазақ қоғамындағы “билер
институтын” ғылыми тұрғыда зерттеген зерттеушiлер Қазан төңкерiсiне дейiн
қазақ жерiнде болған орыс шенеунiктер мен Ресей елiнiң озық ойлы ғалымдары,
саяхатшылары болды. Бұлардың қатарында, Д'Андре, Л.Ф.Баллюзек,
Г.Загряжский, И.А.Козлов, А.Леонтьев, А.И.Добросмыслов, Л.А.Словоохотов
және тағы басқаларының еңбектерiне ерекше тоқтала кеткен жөн.
Билер институтына өздерiнiң ғылыми еңбектерiнде қазақ халқының ғұлама
ойшылдары - Ш.Уәлиханов, А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердiұлы және т.б. тоқталып
кеткен. Бұл ойшылдар “билер институты” турасында аса құнды тың мәлiметтер
мен деректер қалдырған.
Билер институтын ғылыми зерттеу кеңес үкiметi орнағаннан кейiн өрiс
алды. Билер институтын зерттеуде елiмiздiң заңгер, әдебиетшi, тарихшы
ғалымдарымыз үлкен үлес қосты. Бұлардың қатарына, С.З.Зиманов, С.С.Сартаев,
Ғ.С.Сапарғалиев, С.Өзбекұлы, З.Ж.Кенжәлиев, Н.Өсеров, М.С.Нәрiкбаев,
К.А.Жиреншин, А.Қосжанов, Ш.Андабеков, Б.Қуандықов, Б.Адамбаев, Т.Кәкiшев,
Н.Төреқұлов, М.Қазбеков, О.Исмайлов, М.Есламғалиұлы, Ж.Дәдебаев, I.Есхожин
және т.б. еңбектерiн ерекше атап өткен орынды болады.
Осы бағытта жазылған еңбектердiң бiрi А.Мәметованың “Қазақтың шешен
билерiнiң сөздерi және қазақ әдебиетiндегi оның орны” атты ғылыми жұмысы.
Бұл жұмыста зерттеушi билердiң билiк шешiмдерiне кеңiнен талдау жасап, оның
iшкi мазмұнын ашып көрсетуге талпыныс жасайды. Бұл ғалымдар өз кезегiнде ел
iшiнде экспедициялар жүргiзiп, халық арасынан билердiң билiк шешiмдерiн,
нақыл сөздерiн жинап, қалпына келтiруде теңдесi жоқ үлкен еңбек жасады.
Сонымен қатар, қазiр “билер институтының” жекелеген өкiлдерiне
байланысты диссертациялық еңбектер де қорғалды. Мысалға алсақ, академик
С.З.Зимановтың жетекшiлiгiмен Ш.Андабеков “Билердiң төтенше сьезi: оның
құрылымы мен билiк шешiмдерi”, А.Қосжанов “Сырым Датұлын әрi шешен, әрi би
ретiнде зерттеу”, Н.Қ.Мыңбатырованың “Төле бидің соттық шешімдері және
қазақтың әдет – ғұрып құқығы” деген және белгілі заңгер ғалым
З.Ж.Кенжалиевтiң жетекшiлiгiмен Б.Қуандықовтың “Әйтеке Бәйбекұлының би
ретiндегi қызметi” атты диссертациялық еңбектер қорғалды.
Зерттеудiң негiзгi пәні бұл XVII-XVIII ғасырлардағы “билер институты”
болып табылады. Оның құқықтық бастаулары мен даму кезеңдерi. Билер
институтының көшпелi қазақ елiнiң iшкi және сыртқы саяси-құқықтық
қатынастарындағы қызметiн және билерден қалған үлгiлiк және қағидалық билiк
шешiмдердiң iшкi құқықтық табиғатын ашып көрсету болып табылады.
Зерттеудiң теориялық және әдiстемелiк негiзi. Диссертация жалпы
қоғамтану ғылымындағы соның iшiнде құқықтану ғылымын-дағы зерттеу
әдiстерiне негiзделiп жазылды. Бұл әдiстерге тарихи-хронологиялық зерттеу
әдiсi, анализ (талдау) және синтез тәсiлдерi, барлық қоғамтану ғылымдарына
тән “жалпыдан жекеге, жекеден жалпыға” қозғалу әдiсi және салыстырмалы-
теңестiрмелi әдiсi жатады.
Диссертациялық жұмысты жазуда елiмiздiң белгiлi заңгер ғалымдары -
С.З.Зиманов, С.С.Сартаев, Ғ.С.Сапарғалиев, Т.Культелеев, Г.Б.Шакаев,
С.Л.Фукс, А.Е.Еренов, С.Өзбекұлы, З.Ж.Кенжалиев, Н.Ө.Өсеров, М.С.Нәрiкбаев,
К.А.Жиренчин, Н.С.Ахметова және тағы басқа да ғалымдардың ғылыми еңбектерi
басшылыққа алынды.
Сондай-ақ, ғылымның әр саласындағы зерттеушiлердiң (тарихшылар,
әдебиетшiлер, философтар) - Е.Бекмаханов, М.Қозыбаев, Н.Г.Аполлова,
В.Я.Басин, В.А.Моисеев, Б.С.Сулейменов, С.Өтенияз, Б.Адамбаев, Н.Төреқұлов,
Ж.Дәдебаевтiң, С.Негимовтiң, С.Дәуiтов, М.Есламғалиұлы, I.Есхожин,
О.Исмайлов және тағы басқа да ғалымдардың ғылыми еңбектерiне сүйендiк.
Жұмыстың мақсаты мен мiндеттерi. Диссертациялық еңбектiң негiзгi
мақсаты қазақ қоғамындағы “билер институтының” құқықтық қызметiн ашу, бұл
институттың қалыптасу кезеңдерiн және құқықтық қатынастардағы орнын, сондай-
ақ, билердiң билiк шешiмдерiне ғылыми тұрғыда талдау жасап, оның құқықтық
табиғатын айқындап және мән-мазмұнын ашып көрсету болып табылады. Алдымызға
қойылған осы мақсатқа жету үшiн мынандай мiндеттердi шешу жоспарланды:
- Қазақ қоғамындағы “билер институтының” құқықтық бастаулары мен даму
эволюциясын кезең-кезеңге бөлiп, шолу жасап көрсету;
- "Би" терминінің этимологиясын ашып көрсетіп, қазақ қоғамында "би"
дәрежесіне ие болу жолдарын ашып көрсету;
- Билер институтының қазақ қоғамындағы iшкi және сыртқы саяси-құқықтық
қызметiне сипаттама беру және билер институтының құқықтық қатынастардағы
рөлiн айқындап, ондағы билер сотына, билер сотындағы сот процесiн толығымен
ашып көрсету және билердiң қазақ қоғамындағы әдет-ғұрып заңын
қалыптастырудағы қызметiн анықтау;
- Қазақ қоғамындағы билердiң билiк шешiмдерi мен көзқарастарының
қазақтың әдет-ғұрып құқығын түзудегi ықпалын анықтау.
- Билердің саяси - құқықтық көзқарастарына талдау жасап, оның мән-
мазмұнын ашу.
- Билер институтын бүгiнгi таңда қайта жаңғыртудың нышандарына ғылыми
тұрғыдан сипаттама беру.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Диссертация қазақ қоғамындағы
“билер институтын” жеке-дара құқықтық құрылым ретiнде қамтып, толық әрi кең
көлемде жан-жақты терең ғылыми талдауға талпыныс жасаған диссертация
деңгейiнде жазылған еңбектердiң бiрi болып табылады.
Зерттеу жұмысының ең басты ғылыми жаңалығын төмендегi тұжырымдардан
байқауға болады:
- “Би” сөзiнiң этимологиясын ерте дәуiрден бастап зерттей келе, осы
термин турасында кешендi ғылыми пайымдаулар жасалынды. Билер институтының
құрылымдық жүйесi ғылыми тұрғыда сараланып, ата би, төбе би, қатар би, жеке
би, төтен би немесе төтенше би, бала би сияқты билердiң түрлерi тұтастай
сараптамаға түсті.
- Қазақ билерiнің құн, жер, жесiр және т.б. даулардағы айтқан билiк
шешiмдерi, құқықтық мәні бар нақыл сөздері мен өсиеттері ғылыми тұрғыда жан-
жақты сарапталып, осы уақытқа дейiн жарияланбаған билер туралы кейбiр
мұрағаттық, тарихи, баспасөз материалдарын және өзіміз іздестіріп тапқан
қолжазба қорларындағы деректерді диссертацияға кірістірдік;
- Билердiң қазақ қоғамындағы iшкi және сыртқы саяси-құқықтық
қызметтерi айқындалды. Онда саяси және дипломатиялық қызметi және басқару
функциялары мен орны көрсетілді;
- Бүгiнгi таңда қайта жаңданып жатқан “билер институтының” нышандары
мен көрiнiстерiне ғылыми талдау жасалынып, бұл құбылыстың алдыңғы уақытта
қалай дамуының әдiстерi мен жолдары көрсетiлдi;
Қорғауға шығарылатын түйiндер. Диссертациялық еңбектiң қорғауға
шығарылатын басты түйiндерiн төмендегi тұжырымдардан көруге болады:
- Билер институтының қалыптасуы, дамуы, өзгеруі, құлдырау үрдістері әр
тарихи кезеңдердегі саяси, әлеуметтік, құқықтық жағдайлармен байланыста
қарастырылды.
- Билер институты қазақ даласында сахара халқының ата заңдары болған
“Қасым ханның қасқа жолы”, “Есiм ханның ескi жолы”, әз-Тәукенiң “Жетi
жарғысы” сияқты әдет-ғұрып құқығын түзуге және бұл дала заңдарын билер
өздерiнiң билiк шешiмдерiмен заман талабына қарай дамытып отыруда үлкен
үлес қосты.
- Билер институтының саяси-құқықтық мәні бар нақыл сөздері, мақал-
мәтелдері, толғаулары жаңа қырынан қаралып, олардың адамгершілік пен
әділеттілік жақтары айқындалады.
- Билер институты көшпелi және жартылай көшпелi қазақ қоғамында туындап
тұратын құн дауын, жер дауын, жесiр дауын, мал-мүлiк және тағы басқа сол
сияқты дауларды шешуде ерте заманнан келе жатқан қазақтың әдет-ғұрып
құқығына сүйеніп нақты (үлгілік) шешімдер түйіндеген әмбебап институт
болып табылады.
- Билер институтының маңыздылығын қазіргі таңда жаңданып жатқан ұлттық
құқықтық болмысымызбен бір ізділікте қарастыра отырып, оны болашақта әрі
қарай дамыту, құқықтық мәртебесін жоғарылату жолдары көрсетілген.
Зерттеу жұмысының iс-тәжiрибелiк маңызы. Диссертация-лық жұмыстың
нәтижелерi қазақ қоғамындағы “билер институты” турасында танымымызды
кеңейтуге мүмкiндiк бередi. Жұмыстың нәтижелерiн билер институтының
жекелеген өкiлдерiнiң би, шешен ретiндегi қызметiн және қазақтың әдет-ғұрып
құқығын зерттегенде қолданысқа алуға болады. Сонымен қатар, билердiң билiк
айтуындағы, билiк жүргiзудегi тәжiрибелерiн қазiргi кезде елiмiзде
жүргiзiлiп жатқан құқықтық реформаларда соның iшiнде сот органдарын
реформалауда ескеруге бастама болмақ.
Диссертациялық жұмыс жоғарғы оқу орындарында мемлекет және құқық
тарихы, саяси-құқықтық iлiмдер тарихы пәндерiн оқытуда қосымша көмекшi
материал есебiнде басшылыққа алуға берiледi.
Зерттеу жұмысының сынақталуы. Диссертациялық жұмыс-тың негiзгi
ұйғарымдары мен ғылыми тұжырымдары ғылыми конференцияларда баяндалып
талқыланған, атап айтқанда “Әдiлет” ЖҚМ-бi өткiзген “Саяси-құқықтық
зерттеулердiң өзектi мәселелерi” атты халықаралық ғылыми-тәжiрибелiк
конференциясы. Алматы, 2003 ж; Ұлттық Ғылым Академиясымен өткiзiлген “Орта
Азия аймағындағы мемлекеттерде егемендiктiң орнау мәселелерi” халықаралық
ғылыми-тәжiрибелiк конференциясы. Алматы, 2003; Қ.Сәтбаев атындағы ҚҰТУ-мен
өткiзiлген “Жаратылыстану-гуманитарлық ғылымдары және олардың инженер
мамандарды дайындаудағы маңызы” атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференциясы. Алматы, 2002 ж; “Тұран” университеті ұйымдастырған “Десять
лет реформ на постсоветском пространстве: ожидания, результаты,
перспективы” атты халықаралық ғылыми-теориялық конференциясы. Алматы,
2001ж. Сол секiлдi "Политическая и дипломатическая деятельность казахских
биев во внешней политике". Фемида. 32004 61 - 68 стр. "Внутренняя
политико-правовая деятельность биев в казахском обществе". Фемида.
42004 48 - 53 стр. "Қазақ қоғамындағы билер институтының құқықтық
мұрасы". Құқық және мемлекет журналы, №42002 жыл, 112 б. 16-18 беттер.
"Би" сөзінің төркіні туралы. Ізденіс, №22002, 260 б. 208 - 213 бб
жарияланымдарда сарапталды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемi. Диссер-тациялық жұмыстың
құрылымы кiрiспеден, негiзгi мазмұндағы екі бөлiмнен, қорытынды және
пайдаланған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады. Диссертациялық жұмыстың жалпы
көлемi 136 бет. Қолданылған әдебиеттердiң жалпы саны 164 әдебиет.

Қысқартылған сөздердің тізімі

т.б. – тағы басқалары;
т.с.с. – тағы сол сияқты;
ЖҚМ – Жоғары құқық мектебі;
ҚҰТУ – Қазақ Ұлттық Техникалық университет;
А.Н. – автор: Ақылбек Нурлин;
К.Р. – Кыргызская Республика;
ҚР ҰҒА - Қазақстан Республикасының Ұлттық Ғылым Академиясы
ҚРОММ – Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Мұрағаты;

1 Қазақ қоғамындағы билер институтының құқықтық бастаулары және оның
құқықтық нормаларды түзудегі рөлі

1. Қазақ қоғамындағы билер институтының құқықтық бастаулары мен оның даму
кезеңдерi

Зерттеу нысанамыз (объектiмiз) “билер институтының” құқықтық
бастаулары ерте кезде пайда болғандықтан оны зерттеу үшiн оның пайда
болуын, қалыптасуын, дамуын белгiлi бiр кезекте кезең-кезеңге бөлiп
қарастыруды қажет етедi. Бұның өзi әр кезеңдегi, дәуiрдегi билер
институтының ерекшелiктерiн анықтауға мүмкiндiк бередi. Тарихи
институттарды, тұлғаларды зерттегенде оларды өмiр сүрген нақтылы дәуiрдiң
шеңберiнде қарастыру әр зерттеушiге шарт болып табылады. Себебi, сол
дәуiрдегi саяси, құқықтық, экономи-калық, әлеуметтiк қарым-қатынастардың
ерекшелiгiн, деңгейiн ескер-iп барып қана зерттеу нысанының iшкi табиғатын,
құбылысын ойдағыдай ашып көрсетуге болады. Зерттеудегi осы бiр ерекшелiктi
академик С.Зиманов былай айтады: “Өткен дәуiрде өмiр сүрген қайраткерлердiң
көзқарастарын зерттеудiң өзiне тән қиыншылықтары бар. Қиындық-қайраткер
өмiр сүрген және туындылар жасаған сол дәуiр мен кезеңнiң бiртұтастық
көрiнiсiн азды-көптi болса да қалпына келтiру, өзiне қоғам дамуының бағытын
және қажеттiлiгiн ұғынуы, атап айтқанда, әлеуметтiк қатынастар саласында,
саясатта және идеологияда. Сомдап айтқанда, зерттеушi тарихқа кiруi қажет.
Бұл оңай мiндет емес. Бiрақ, мұндай түсiнiксiз өткен құбылысты (құбылыстағы
А.Н.) нақтылы-тарихи ыңғай туралы айту қиын-ақ. Кейде бiзден алшақта қалған
қоғамдық-саяси қайраткерлерге баға беруде сол кезеңнiң тарихын және
жағдайларын зерттемей, бiлмей ынта бiлдiретiн фактiлермен де кездесiп
қаламыз. Осыдан мәселелердi ашуда субъективизм және догматика туындайды”
[1, 5].
Мiне, бұл баға жетпес құнды пiкiр қазақ қоғамындағы “билер институтын”
зерттеуде басты қағида болып табылады
Жалпы билер институтының пайда болуы белгiлi бiр қоғамның
қалыптасуымен, дамуымен байланысты. Қазақ рулары мен ұлыстары
қалыптасқаннан берi, өз замандастарынан озған озат ойлы, шебер тiлдi
адамдар болғаны күдiк туғызбайды. Сондықтан да билер институтының пайда
болуы мен қалыптасуы қоғамның белгiлi бiр даму сатысымен, шешендердiң
шығуымен, олардың сөздерiмен байланысты.
Қазақ қоғамындағы билер институтына тоқталмас бұрын, бiрiншi, “би”
сөзiнiң этимологиясына тоқталайық. “Би” сөзiнiң этимологиясы туралы нақты
тұжырымды пiкiр әліде дұрыс қалыптаса қойған жоқ. Себебi бұл терминдi әр
түрлi кезеңдерде зерттеген ғалымдардың пiкiрлерi бiр жерден шықпай отыр.
Көрсетiлген терминге алғаш көңiл аударғандар қатарында Ш.Уәлиханов,
В.Радлов, А.Леонтьев, Н.Березин, А.Добросмыслов, Л.А.Словоохотов және т.б.
бар.
В.Радлов өзiнiң зерттеулерiнде “би” сөзiнiң үш түрлi мағынасын
келтiредi. Яғни, бiрiншiден, “би”-князь, патша, қожайын; екiншiден, “би”-
сот(судья); үшiншiден, “би”-“өзiнiң шешiмдерiнде ақылды, дана адам”,-деген
анықтама бередi [2, 109-110].
Ал, А.И.Добросмыслов осы сөздiң мәнiн зерттей келе, “би” сөзiнiң
шығуын “билейдi” деген етiстiкпен байланыстырса [3, 7], осы сияқты
А.Леонтьев те “би” сөзiн “билеу” етiстiгiнен туындата келiп, оның
“басқарушы” мағынасында қолданылғанын айтады [4, 118]. Осындай тұжырымдарды
И.Березин де қолдап, “бек” және “би” сөздерi ақылды, дана адам дегендi
бiлдiредi, ал “би” сөзiнен “билеу” деген етiстiк шығып, ол “сот” деген
мағынаны бiлдiретiнiн көрсетедi [5, 247].
Көрсетiлген терминнiң этимологиясына байланысты Л.А.Словоохотовта
ерекше көзқарас ұстанды. Оның айтуынша: “Бий-мудрый в решениях, краснобой;
по Будагову-князь, господин. От бий пройзошли бöйк-высокый, бöйле-
управлять”,-дей келе, әрi қарай “И хотя термин бий указываеть на лицо
судебной профессии, а аксакал на переклоннасть возраста, но в существе дела
эти названия, взаймно дополняя друг друга, обозначают один и тот же судящий
персонал степного кочевья”,-дедi [6, 74].
Жоғарыда көрсетiлiп кеткен ғалымдар сияқты В.Бартольд та “би”
терминiне өзiнше түсiнiк бередi. Оның пiкiрiнше, “би”-түрiктерше “бек”
түрiнде айтылып, белгiлi бiр лауазым иесiн бiлдiредi. Ал, Осман
түркiлерiнде “би” түрiнде айтылып, бiрiншiден, қарахалықтан да, билеушi
топтан да бөлек тұрған “беделдi адамдарды”, екiншiден, салыстырмалы түрде
үлкен мемлекеттердi басқаратын билеушiге, ханға қарағанда орташа тайпалар
мен рулардың жетекшiсi “князьдi”, үшiншiден, сөздiң кең мағынасында қандай
да болмасын “басқарушыны” бiлдiретiндiгiн айтады [7, 502].
Аталмыш терминнiң шығу тегi кейiнгi зерттеушi ғалымдар арасында да
қызу талас тудырды. Мысалға алсақ, “би” терминiнiң шығу төркiнiне
байланысты профессор Е.Бекмаханов: “...бий восходит к далекому прошлому,
согласно восточным авторам, слово “бий” образовано от слова “бек” или
“биюк”, что в переводе означает глава одного рода или старшина рода, или
бек города”,-деп көрсетеді [8, 40].
Ал С.Аманжолов болса, берiк және бек сөздерiнiң түбiрi бiр, берiк
сөзiнен “бек” сөзi туындап, ол белгiлi, қайырымды, бекзат дегендi бiлдiредi
және одан “би” сөзi туындап ол-“сот, судья, билеушi (правитель, владыка)”,-
деген мағынаны қамтитындығын көрсетедi [9, 88].
Ал С.Толыбеков терминнiң пайда болуы туралы былай дейдi:
“...пройсхождения термина “бий” была связано с появлением постоянной
распорядительной функций известных лиц в общественной жизни”,-деп жазды
[10, 76].
Айтылған пiкiрдi Н.Г. Аполлова да қолдай келе, өз ойын былайша
бiлдiредi: “би мен бек - бiр мәндi термин, ол тек қазақ қоғамының
әлеуметтiк терминологиясында ғана бар термин емес. Бұхара мен Хиуада
облыстардың жоғарғы әкiмшiлiк шенеулiктерi мен билеушiлерi бектер деп
аталды. Сонымен қатар, бектер ақсүйектер тобының өкiлi ретiнде VI ғасырдағы
Түрiк қағанатының қоғамдық құрамында да болды” [11, 65].
Осы терминдi зерттеген бiр топ отандық зерттеушiлер де “би” деген
термин бастапқы кезде рулар мен тайпалардың басшыларын, ал кейiнiрек
юридикалық функциялары бар адамдарды бiлдiру үшiн қолданды”,-дей келе, әрi
қарай осы “би” терминi XV ғасырдан ертеректегi деректемелерден
кездеспейдi”,-деген пiкiр айтад [12, 345]. Айтылған ойды әрi қарай дамытқан
Т.Сұлтанов: “...билердi ру мен тайпалардың жетекшiлерi”,- дей келе,-“би” сөзi
ежелгi түркiнiң байырғы “бек” деген сөзiнiң кейiнiрек өзгерген түрi және
бұл орайда терминнiң XV-ғасырға дейiнгi деректерден мүлдем ұшыраспай-
тындығын айта келе, ал түрiктiң “бек” сөзi моңғолдың “ноян” және арабтың
“әмiр” сөздерiнiң синонимi болып табылатынын және оның ерте кездегi
деректерде кездесетiнiн атап көрсеттi” [13, 351]. Өз кезегiмiзде бiз мұндай
пiкiрмен келiсе алмаймыз, бiздiң пайымдауымыз бойынша, “би” сөзiнiң бастауы
түркi дәуiрiнен де ертерек заманға келедi. Мысалға алсақ, б.з.д. III
ғасырдағы үйсiндердiң ел билеушiсiн “Күнби” деп атаған. Мұнда “би” деген
сөз - әрi билеушi, әрi “бiр” деген мағына ретiнде қолданылды [14, 19].
Кейбiр деректер бойынша, осы Үйсiн елiнiң басшысы “Күн-мо” деп те аталады.
Оны бiз Қойшығара Салғариннiң еңбектерiнен кездестiре аламыз. Мысалы: “у-
сұнның билеушiсi өзiн “күн-мо (ми)” деп атаған. Бұл түрiк тiлiнде “күн”
(кум) деген ұғымды бiлдiредi, “ми”-“бимен” дыбыстық жақындығы бар, оның
мағынасы билеушi немесе елбасы дегенге келедi. Сондықтан “күн-мо” мен “күн-
ми” деген “күнби” яғни күн сияқты билеушi деген мағынада” [15, 92]. Осындай
пiкiрдi Жапония ғалымы Бәй-ниау-кужи өзiнiң “у-сұндар жөнiнде дерек” атты
мақаласында да келтiредi: “ол у-сұн мемлекетiнiң билiк атауында “ми”
иероглифi көп кезiгетiнiн айтады. Мысалы, Нәндыу-ми, Ле-жиау-ми, Ниән-шүй-
ми, Ни-ми, Вiнжиу-ми, Иуәнгуй-ми, Шиң-ми, Цы-су-ми, Ишi-ми, Әнли-ми және
т.б. Бiрiншiден, “ми” иероглифi түрiк тiлiндегi “би” мағынасында
(қолданылып-А.Н.), бұл-ел басы деген ұғымды бiлдiредi” [15, 99]. Сонымен
қатар, өз зерттеулерiнде Қытай ғалымы Су Бэйхай мынандай мәлiметтер
келтiредi: “Үйсiндер ертеде көк аспанға, жерге, күн мен айға және басқа да
аспан денелерiне тәу ететiн. Әсiресе күндi құдiреттi Тәңiрге балап, киiз
үйлерiнiң есiгiн шығысқа қаратып тiгiп, күннiң шығуына ерекше ықылас
бiлдiретiн. Үйсiн қағаны сол үшiн өзiн Гуньмо (Күнби) атады. “Гуньмо”
сөзiнiң алдыңғы буыны “Гунь” немесе “Күн” деген ұғымды, кейiнгi буыны “мо”
(немесе “ми”, “бо”, “би”) билеушi, хан, патша дегендi бiлдiретiн. Сөйтiп
“Гуньмо” (күнби) деген сөздiн шын мағынасы “күндей биiк әмiршi” деген
ұғымды бiлдiредi” [16, 7-8]. Айтылған пiкiрлердi саралап қарасақ, “би”
сөзiнiң пайда болу кезеңi ерте кездегi үйсiндердiң заманына тiрелетiнiн
көремiз. Бұл дәуiрде “би” терминi ел басы, билеушi деген мағынада
қолданылған.
Өз кезегiнде осы терминдердiң, ұғым-түсiнiктердiң, атаулардың тарихын,
даму эволюциясын сонау түркi дәуiрiнен берi салыстыра зерттеген белгiлi
заңгер ғалым Ғ.Сапарғалиев олардың әлi күнге дейiн iшкi мән-мазмұнындағы
сабақтастықтың сақталғанын айта отырып: “...осы саяси құқықтық терминдер мен
ұғымдар бiздiң дәуiрге дейiн жетiп, қазақ халқының саяси және құқықтық
мәдениетiнен өзiне лайықты орын алып отыр”,-деп жазды [17, 14]. Бiрақ
өкiнiшке орай, қазақ қоғамындағы құқықтық көзқарастар, ұғым-түсiнiктер,
қағидалар, терминдер жайлы мәселе әлi күнге дейiн ғылыми әдебиетте арнайы
көтерiлiп қойылған жоқ. Олар ғылыми зерттеудiң жеке дара нысанасына
айналып, өз дәрежелерiне сай ой зердесiне салынып, еленiп-екшеленбедi.
“Халқымыздың құқықтық мәдениетi-нiң сүбелi бөлiгi болып табылатын құқықтық
көзқарастар, ұғым-түсiнiктер, қағидалар, терминдер бүгiнге дейiн өздерiнiң
ғылымдағы “ақтандақ” қалпынан арыла алмауда” [18, 23].
Құқықтық мәдениетiмiздегi осы ұғым-түсiнiктер, терминдерге келетiн
болсақ, бұларды зерттеуде, мәнiн ашуда оқиғалар жиынтығына сүйене отырып,
мәселенi шешiп алу керек, өйткенi оқиғаларды сипаттау үстiнде осынау қиын
да күрделi сөздер әртүрлi үйлесiмде кездесiп отырады.
Мысалы, V-VI ғасырларға жататын көне түркi жазбаларын зерттеген
ғалымдарға “би” сөзi кездеспегенiмен, “бек” сөзi жиi кездеседi. Мысалға
алсақ, “Бiлге қағанға” қойылған ескерткiштiң үлкен жазуында: “Барс бег
ертi”, “қаған ат бунта”,-деп жазылған. Аударғанда: “Барс бег болды. Бiз
оған қаған (хан) лауазымын бердiк”-деген [19, 294]. Осыдан көрiп
отырғанымыздай, бұл жерде “бек” қағаннан кейiнгi лауазымды бiлдiрiп тұрғаны
айқын. Ежелгi түркi қоғамының әлеуметтiк жүйесiнде қаған (хан) әулетiне
жататын ақсүйек тархандар, буруктар, ябғулар және шадтармен қатар халықтың
қайнаған ортасынан шыққан бектердiң де болғаны белгiлi жағдай. Осы тұрғыда
келгенде, бiр топ заңгер ғалымдар бектердi VI ғасырдағы түрiк қағанатындағы
ру-тайпа жетекшiлерi деп атап көрсетiп, “бектер буруктармен және
тархандармен бiрге, қағанаттағы сот билiгiн жүргiзiп отырды”,-дедi [20,
19].
Л.Гумилев ежелгi түркi қоғамының әлеуметтiк құрылымын зерттеу
барысында бектердi әскербасы немесе ел басы ретiнде сипаттайды. Мұны
негiздеуге көне түркi жазуларын дәлелге келтiредi: “turk boglar budun”,
аударғанда “түрiк бектерiнiң халқы” немесе “түркi бектерi және халық” деп
аударылады. Мұнда “бектер” мен “будын” үнемi қосақтала аталуы будынның қара
халықты және қатардағы жауынгерлердi бiлдiретiнiн, ал бектердi әскербасылар
құрамын құрайтындығы көрсетiледi”,-деп жазды [21, 60]. Осы сияқты
А.Н.Бернштамда: “...Бег является основной фигурой в тюркском обществе,
политической фигурой. Буюрики и тарканы (bujurug и targan) имеют в титуле
приставку бег [22, 111] дей келе” “Буюрук” этимологически она значит “тот,
кому приказывает хан” как бы “приказчик”. Так назывались подчиненные хану,
начальники отдельных отрядов, которым давались иногда и самостоятельные
поручения, наместники хана и тому подобные люди. Возможно также, что
буюруки были той частью бегства, которая служила своеобразными казиями
(судьями), также в большинстве своем выходцами из господствующего класса”
[22, 113], - деген деректер келтіреді.
Сонымен қатар, X ғасырдың ортасында қазiргi Қазақстан территориясының
Шығыс және Оңтүстiк аудандарында мекендеген Қараханидтер мемлекетiнде де,
бектер барлық әкiмшiлiк, соттық және әскери билiктi өз қолдарына
шоғырландырып тек қана ханға ғана бағынып отырды. “Бектер Қараханид
мемлекетiнде сот билiгiн жүргiзе отырып, даулы мәселелердi шешкенде, әдет-
ғұрып құқығына сүйендi, ал қалалық жерлерде әдет-ғұрып құқығымен қатар
шариат қағидаларына да сүйенiп дауларды шешiп отырды” [20, 21]. Мұнда
бектердiң әдет-ғұрып құқығымен қатар шариат қағидаларын қолдануы бұл екi
заңның нормалары бiр-бiрiне қайшы келмей, қайта бiрiн-бiрi толықтырып,
жетiлдiрiп отырғандықтан болғандығын байқаймыз.
XI ғасырда нұсқасы жазылған және Орта Азияны жайлаған халықтардың
тарихы мен қоғамындағы әлеуметтiк құрылысы туралы көптеген мәлiмет берерлiк
маңызды дерек көзi болып табылатын Махмуд Қашқаридың “Диуани лұғат ат-түрк”
яғни “Түркi тiлдерiнiң сөздiгi” атты кiтабында “бек” сөзiнiң мағынасы
белгiлi бiр лауазым иесiн бiлдiретiнi нақты көрсетiлген. Мысалы:
Алблар бiрлә урушма,
Беглар бiрлә турушма.
Яғни аударғанда:
Батырлармен ұрыспа,
Бектермен тұрыспа [23, 61]
Сонымен қатар, алып Ер Тоңаны жоқтау жырында, бектердi:
“Бектердiң бегiн сұлатты,
Жауға шабар бектерiм”,-деп сипаттайды [24, 42].
Осы деректерден V-XII ғасырлар кезеңiнде түркi дәуiрiндегi
мемлекеттердiң әлеуметтiк құрылымында бектер маңызды орын алғанын көруге
болады.
Бiздiң дәуiрге дейiнгi сақтар қоғамының әлеуметтiк құрылымында да ру-
тайпа жетекшiлерi маңызды орын алғанын көптеген ғалымдар атап көрсетедi.
Мысалға алсақ, А.И.Треножкин сақтарда ру-тайпалардың басында ақсақалдар
тұрғанын, ал соңғыларының арнайы жиналатын кеңесiнде көршi елдермен қарым-
қатынас және қоғамдық өмiрдегi дау-дамайларды шешу тәрiздi мәселелермен
айналысқанын айтады [25, 47].
“Сақ дәуiрiндегi көшпелi тайпалардың қоғамдық құрылысы әскери
демократия түрiнде болды” [17, 9-10]. Жоғары мемлекеттiк билiк ханның
қолында шоғырланды. Осы сақ қоғамындағы ханның билiгiн Б.Н.Граков былай
сипаттайды: “...считается, что власть царя скифов было весьма деспотической.
В его руках соединились функций военначальника и верховной судьи. Как судья
царь распологал правом вынесения смертного проиговора. Однако царская
власть у скифов было какой-то степени ограничена советом старейшин” [26, 18-
21]. Бұл ойды А.Ш.Қадырбаевта қолдай келе, осы ақсақалдар кеңесi туралы
ойды әрi қарай былай деп жалғастырады: “...Скорее всего власть царя у саков
было ограничена решениями так называемого “народного собрания”-всех
взрослых мужчин племени, где тон, вероятно задавали “могушественные мужи
скифской земли, то есть военно-племенная аристократия” [27, 28].
Ал грек тарихшысы Лукиан Самосатский сақтардың ру-тайпа жетекшiлерiн
былай сипаттайды: “...если кто ударить кого-либо из равных или, напав
повалить на землю, или разарвет платье, то старейшины налагают за это
большие наказание, даже если обида будет нанесена при немногих свидетелях...”
[28, 183].
Байқап отырғанымыздай, сақтардың ру-тайпа жетекшiлерi мен ру iшiндегi
беделдi адамдар кеңес құрып, қоғамдық қатынастардағы тәртiптiң бұзылмауын
қадағалап, өз мiндетiне сот (судьяның) функцияларын алып, сақ қоғамында
маңызды рөл атқарғанын байқау қиын емес. Ру-тайпа жетекшiлерiнiң бұлай
жиналып, елдiң маңызды мәселелерiн шешуi, сақ дәуiрiнде басталса да, бұл
дәстүр әрi қарай өз жалғасын тауып отырды. Мәселен, Үйсiндерде “Билер
кеңесi” болған және ол ел үшiн iргелi қызметтер атқарған [15, 19]. Сол
сияқты, мұндай ел билеу дәстүрi түрiк дәуiрiнде де болған. Мұндай кеңестер
ел iшiндегi маңызды iргелi мәселелердi шешiп отырған. Мысалға алсақ,
жалпыхалықтық хан сайлау, көршi елдермен қарым-қатынас жасау, соғыс ашу,
бейбiтшiлiк келiсiмiн жасау, ел iшiнде болып тұратын даулы мәселелердi шешу
және тағы басқадай сол сияқты iстердi қарап отырған. Ру-тайпа
жетекшiлерiнiң жиналып кеңес құрып сот функциясын атқаруы ерте кездегi
ғұндар қоғамында да болған, мұны Н.Я.Бичуриннің жазып кеткен мына бір
деректерінен байқауға болады: “...кто храбр, силен и способен разбирать
спорные дела, тех поставляют старейшинами” [29, 142]. Байқап
отырғанымыздай, ғұндар қоғамында даулы iстердi шеше алатын, ақылды,
жаужүрек адамды ғана ру-тайпа жетекшiсi ретiнде танығанын көруге болады.
Сақтар мен Түркiлердiң дәуiрiнен кейiн қазақ жерiнде бiрнеше ұсақ
хандықтарға бөлiнген ұлыстардың басын бiрiктiрiп, үлкен империя құрған
Шыңғысханның қағандық дәуiрiне XII-XIII ғасыр-лардың өң бойына ой
жүгiртсек, сол қоғамдағы “бек”, “би” институт-тары о бастағы бағытынан
адаспай, ел iшiндегi саяси-құқықтық қатынастарды және билiктi ұйымдастыруда
маңызды рөлдi атқарып, кемелдене түскенiн аңғарамыз. Оған мысал ретiнде
қазақ, қарақалпақ, қырғыз, өзбек, түрiкпен, татар халықтарының бас биi
болған Майқы бидi алсақ, жеткiлiктi. Ол кiсi Шыңғысханның замандасы әрi оны
ақ киiзге отырғызып хан көтерген он екi бидiң төбе биi болса керек. Ол
жөнiнде дана Абай былай айтады: “...монғолдан Шыңғыс хан шыққанда, қазақтан
құтты болсынға барыпты. Бiрақ қай жерге барғаны мағлұм емес, сөйтсе де осы
Шыңғыс тауында, әскерi Қарауыл өзенiнiң бойында жатып, он екi рудан он екi
кiсi монғолдың өз заңы бойынша “хан” деген үлкен биiктiң басында, ақ киiзге
Шыңғысты отырғызып хан көтерген-дейдi. Сол он екi кiсiнiң бiрi қазақтың
Майқы би деген кiсiсi екен” [30, 492]. Бiр ғажабы, осы Майқы би мен
Шыңғысханның есiмi тең аталып, мемлекет басқаруда бiрiнiң iсiн бiрi
толықтырып тұрған. Дәлiрек айтқанда, “Майқы би тек қана шешендiк сөздiң
майталманы, бiлгiр би, сот үкiм-кесiмдерiне байланысты билiк айтып қана
қоймай, сонымен қатар ол сол дәуiрдегi түркi тiлдес халықтарының мемлекет
басқару iсiне өлшеусiз үлес қосқан, саяси мәселелердi түйiндеп, шешiмiн
шығара бiлген мемлекет қайраткерi болды” [31, 16-17].
Дегенмен де, XII-XIV ғасырлар аралығындағы монғол үстемдiгi тұсында,
халықтың қайнаған ортасынан шығып беделге ие болған бек пен билер қатаң
әскери-әкiмшiлiк жүйенiң тасасында қалып қойды. Себебi, Шыңғыс хан алып
монғол империясын құра отырып, егер төре тұқымдарының арасында алауыздық
бола қалған жағдайда, ру-тайпа жетекшiлерiнiң тарапынан төнетiн қатердi
жақсы түсiнсе керек. Сондықтан да Шыңғыс хан өзiне тәуелдi ру-тайпа
жетекшiлерiнiң өз бетiнше билiк етуге шектеу қойды. Бiрақ та “...тарихи
қалыптасқан қоғамдық құрылымды бұза алмайтынын жақсы түсiнген Шыңғысхан,
монғол империясының әлеуметтiк-қоғамдық өмiрiнiң негiзгi бөлiгi ретiнде
ондық, жүздiк, мыңдық және түмендiк сияқты қатаң сатылы әскери жүйенi
енгiздi” [20, 30]. Осы әскери құрылымдарды басқаруды өзiнiң туысқандары мен
балаларына берген хан билiгi шексiз болды. Хан билiгiнiң шексiз болуына
Шыңғысханның заңдар жинағы “Ұлы яссының” да елеулi ықпал еткенi айқын.
Мысалға алсақ, “яссының” бiр бабында ру-тайпа басшыларының ең беделдi
дегенiнiң өзi қылмыс жасап, кiнәлi болған жағдайда, ханның жазалау үшiн
жiберген қызметшiсiне қарсылықсыз бағынуы тиiс деп көрсетiлген [32, 185].
Байқап отырғанымыздай, Шыңғыс ханның билiк құрған кезiнде бек, би
институттары қоғам өмiрiнде өздерiнiң дәстүрлi үлес-салмағын төмендетiп
алғанмен де, өздерiнiң ғасырлар бойы қалыптас-қан бағытынан адаспай, ел
iшiндегi тәртiптi сақтап, даулы мәселелер бойынша билiк шешiмдерiн шығарып
келдi.
Уақыт өте келе, төре тұқымдарының билiк үшiн, тақ үшiн бiр-бiрiмен
таласқа түсуi, халық арасынан шыққан билердiң беделiнiң күшеюiне әкелдi.
Өйткенi, әрқайсысы өз алдына жеке-жеке хандық құрып, билiк жүргiзгiсi
келген төре тұқымдары, халық ортасынан шығып, беделге ие болған билерсіз
халықтың қолдауына ие болмайтынын жақсы түсiндi. Мұндай жағдай қоғамдағы
билердiң ел iшiндегi беделiн арттырды. Осы тұрғыдан келгенде, Алтын Орда
ыдырағаннан кейiн оның орнына келген Ноғай ордасының саяси билiк
жүйесiндегi ерекшелiгi орданы Шыңғыс хан әулетiнен шыққан төрелер емес,
Едiге бидiң әулетiнен шыққан адамдар басқарды. Бұл жағдайды ғалымдар былай
деп сипаттайды: “Орда управлялась бием (князем), избираемым мурзами из
числа представителей замкнутого сословия правящего дома Едиге. Высшим
органом власти являлся большой совет (курултай), состоявший из высших
чиновников и “братьев, племянников бия”. Этот орган избирал бия,
ограничивал его власть.
Центральная власть в лице совета, бия, высших правителей (“чинов”)
осуществляла следующие функции: Верховное распоряжение пастбищными
территориями, назначение на высшие должности, осуществления высшей судебной
функции.
При бие имелся постоянный орган управления-карадуван. Он находился
постоянно при зимней ставке г.Сарайчик. Этот орган исполнял судебные
решения и приговоры, осуществлял фискальные и полицейские функции, а также
многие частные поручения бия” [20, 34-35]. Байқап отырғанымыздай, Ноғай
ордасындағы басты билiк билердiң қолында шоғырланып орданы төрелер емес,
билер басқарды. Мұның өзi билер институтының сол кезеңдегi жағдайын
көрсетедi.
Ал ендi XV-XVI ғасырларға келетiн болсақ, бұл уақыт аралығында бек, би
институттары бiраз кемелденiп, өсе түстi. Осы кезеңдегi би институтына
халықпен тығыз байланыстылық, қоян-қолтық араласу, жаугершiлiк заман
талабына бейiмдеушiлiк сияқты көрiнiстер тән. Осы кезеңдегі билер туралы
азды-көптi деректер халықтың ауызша айту дәстүрi бойынша бiздiң заманымызға
дейін жеткен. Осындай деректiң бiрi қазақ мемлекетiнiң құрылуына байланысты
болып келедi. Оның өзi де “билер институтының” көрнектi өкiлi Ақжол бидiң
атымен байланысты.
XV ғасырдың 50-60 жылдарындағы Өзбек хандығының билеушiсi Шейбан
ұрпағы Әбiлхайырдан Орда-Ежен ұрпақтары Керей мен Жәнiбектiң өз алдына
мемлекет құрып бөлiнiп кетуi - арғын руының биi, әдiлеттiгi үшiн Ақжол би
атанып кеткен Дайырқожаның атымен тығыз байланысты. Осы оқиға туралы
Шәкәрiм Құдайбердiұлы былай дейдi: “...Әбiлқайырға өкпелеген себебiн бiздiң
қазақ былай айтады. Бiздiң осындағы арғындардың арғы атасы Дайырқожа ханның
сүйiктi қазысы екен, әдiл айтқандықтан Ақжол атаныпты. Және қара Қыпшық
Қобыланды батыр да сүйiктi екен. Екеуi iшiнен жауласып жүргенде, бiр күнi
далада Қобыланды батыр Дайырқожаны өлтiрiп кетiптi. Мұны әз-Жәнiбек хан
бiлiп, Қобыландыны шариғат бойынша қысас қылып өлтiруге сұрапты. Әбiлқайыр
хан берейiн десе, қара Қыпшақ бұзылатұғын болған соң, бере алмай үш кiсiнiң
құның алып бiтiм қыл деген соң, әз-Жәнiбек хан өкпелеп Есен-бұғы билеп
тұрған Шағатай ұлысына қарасты Шу мен Қозыбасты төңiрегiне көшiп кетсе
керек” [33, 22-23].
Көрсетiлген кезеңде қазақ қоғамындағы билер институты басқа әлеуметтiк
құрылымдардан бөлек, өз алдына жеке құрылым деп айтуға келмейдi. Өйткенi,
билер “қара қылды қақ жарған” әдiлеттiгi-мен де, суырып салма жыраулығымен
де би, батыр, жырау, шешен, ақын ұғымдарын бiр басына сыйғыза бiлген
қоғамдық-саяси қайраткер болды. Осы туралы шығыстанушы ғалым Н.Өсерұлы
өзiнiң “Шариат” атты зерттеу еңбегiнде “билер өз елiнiң тарихын, шежiресiн
жетiк бiлген заңгер ғана емес, сонымен бiрге әрi ақын, әрi жырау болған”,-
деп жазды [34, 242]. Әдетте билерден шешендер саны көбiрек болған. Әр ауыл
сайын би болуға қажеттiлiк те болмаған. Ал шешендер әр ауылдан табылған,
кейде тiптi бiреу емес, бiрнешеуi болған. Осыған байланысты шешен атаулының
бәрi де шетiнен би атанбаған, ондай құрметтi атаққа екiнiң бiрi ғана
қолдарын жеткiзген. Ал би атанғанның бәрi дерлiк заңгер де, шешен де, ақын
да, жырау да, ал тiптi кейбiреулерiнiң iшiнде қол бастаған батыр да болған.
Осы XV-XVI ғасырлардағы билер институтының көрнектi өкiлдерi болып
табылатын Бәйдiбек би 1365-1419, Асан қайғы шамамен 1370-1466 жылдар
аралығында өмiр сүрген, Қазтуған жырау XV ғасырларда өмiр сүрген,
Шалкиiз жырау 1465-1560, Дос би 1570-1627, Жиембет жырау XV-XVII
ғасырлар аралығында өмiр сүрген өз дәуiрiндегi атақты билер, жыраулар,
батырлар болып, тек ел iшiнде болып тұратын құн дауы, жер дауы, жесiр дауы,
мүлiк дауында әдiл билiк айтып қана қоймай, сонымен қатар сол кездегi
хандардың ақылшысы, ел басқарған саяси қайраткерлер болған. Мысалға алсақ,
Майқы бидiң алтыншы ұрпағы болып табылатын атақты Асан қайғы тек қана ел
қамын ойлап, қайғы шеккен жырау емес, ол сонымен қатар әз-Жәнiбектiң
ақылгөй биi болғаны белгiлi [35, 93].
Алтын Орданың ыдырауы дәуiрiнде XV ғасыр өмiр сүрген Асан-қайғы
алдымен Сарайда, кейiн Қазанда Ұлық-Мұхаммед ханның ықпалды билерiнiң бiрi
болған. Егде тартқан шағында Дештi Қыпшаққа қайтып оралады, өмiрiнiң соңғы
кезеңi жаңа құрылған қазақ мемлекетiнде Керей мен Жәнiбек хандардың
төңiрегiнде өтедi [36, 501]. Алтын Ордадан бөлiнген рулар Шу, Сарысу бойына
орналасқан соң, ел iргесi берiк, ағайын арасы тату болу жолында күрескен
Асан-қайғы, ең алдымен хандық билiктi күшейту және елдiң қорғаныс қабiлетiн
арттыру қажет деп санап, Жәнiбек ханды: “уақытша табысқа масаттанып кеттiң,
қазақ халқының болашағын жете ойламайсың” деп сөгедi. Оны мына бiр өлең
жолдарынан көруге болады:
“Ай, хан, мен айтпасам бiлмейсiң,
Айтқаныма көнбейсiң
Ай, Жәнiбек ойласай”,-деп Жәнiбек ханды
азғантай табысқа масаттанбай, мемлекеттi күшейту жолында жұмыс iстеу
керектiгiн айтады [37, 24]. Асан қайғы туыстас руларды бiр орталыққа
бағынған мемлекет етiп ұйымдастыруда, қазақ хандығын нығайту жолында елеулi
еңбек жасаған саяси қайраткер болды. Бiздiң заманымызға жеткен
толғауларынан оның өз дәуiрiнде болып жатқан саяси өзгерiстердi жете
түсiнгенi, Алтын Орданың орнында пайда болған ұсақ хандықтардың бәрi де
құрып бiтетiнiн болжай алғандығы көрiнедi.
Осы кезеңдегi билер институтының тағы бiр белгiлi өкiлi - 1570-1627
жылдары Ташкент шаһарында дүниеге келген Досмұхамбет би де өз дәуiрiнде
тапқырлығымен, шешендiгiмен, әдiл билiгiмен, қайырымдылығымен халықтың
құрметiне ие болған. Оның әдiлдiгi мен қамқорлығын көп көрген ел оны өзiне
жақын тартып, ақылгөй басшы санап, “Дос би” деп атаған. Дос би сонымен
қатар Тәуекел ханның ақылшысы және оның дербес биi де болған [38, 44-46].
Өз кезегiнде Шалкиiз, Жиембет жыраулар тек қана ақын-жырау емес,
сонымен қатар ел билеуге араласқан саяси қайраткер ретiнде халық жадында
сақталған. Мәселен, Жиембет жырау Еңсегей бойлы ер Есiмнiң кiшi жүздегi
елдi басқарған биi және әскербасы қызметiн атқарған. Есiмнiң көршi
хандықтармен арадағы соғыстарында ерлiгiмен, iскерлiгiмен танылып, батыр
атанған мемлекеттiк қайраткер болған [37, 51].
Ал мұнан кейiн, XVII-XVIII ғасырларда сот рәсiмiн терең бiлiп,
өздерiнiң әдiл шешiмдерiмен, өнегелi сөздерiмен, қол бастаған батырлығымен
халықтың қайнаған ортасынан шығып, әлейiм жұртқа танылған, саяси-қоғамдық
қайраткерлердiң бiр тобы келгендiгi белгiлi. Олар: Ақтамбердi жырау (1675-
1768 жж. өмiр сүрген), Тәттiқара ақын (туған-қайтыс болған жылдары
белгiсiз), Бұхар жырау 1668-1781жж., Үмбетей жырау (1706-1778жж.), Жанақ
ақын (1770-1856 жж.) Шал ақын (1748-1819 жж.) және тағы басқалары.
Бұл саяси қайраткерлер өз заманында ел басына күн туған қиыншылық
кезде де, ел жиналған айт, ас, той тұсында жер дауы, жесiр дауы, құн дауы,
мүлiк дауы көтерiлген кезде ел тағдырын “тура жолдан таймай” әдiлдiкпен
шешiп отырған. Билер қазақ хандығындағы iшкi саяси-құқықтық қатынастарды
реттеп қана қоймай, сонымен қатар хандықтың сыртқы қарым-қатынастарын
реттеуде де үлкен үлес қосқан мемлекеттiк қайраткерлер болды. Көрсетiлген
кезеңдегi билер өз заманында даналықтары тасқан, шешендiктерi асқан, өз
заманында тек құқықтық iстермен айналысқан адамдар емес, сонымен қатар
бұлар дипломаттар, мемлекет қайраткерлерi, замана даналары, қазақ
мемлекетiнiң бүкiл еуразиялық биiгiне көтерiлуге үлес қосқан адамдар болды.

Аталған есiмдерге зерттеу еңбегiмiздiң келесi бөлiмдерiнде толығырақ
тоқталамыз. Сондықтан да қазiр тек қана “билер институтының” белгiлi бiр
құқықтық құрылым ретiнде қалыптасып дамуын ғана қарастырамыз.
Билер институты XVII-XVIII ғасырлардағы қазақ қоғамындағы өзiне ғана
тән классикалық түрiне келiп, қоғамда белгiлi бiр әлеуметтiк құрылым
болғанға дейiн бiрнеше сатыдан өттi.
-Билер институтының құқықтық бастаулары сақтар дәуiрiне сай келдi.
Яғни сақтар дәуiрiндегi ру-тайпа жетекшiлерi, ақсақалдар қоғамдағы саяси-
құқықтық қатынастарда үлкен де маңызды орын алды. Бұл кезенде ру басылар,
ақсақалдар сот iсiн, ру iшiндегi әр түрлi шаруашылық iстердi және де соғыс
пен бiтiм жариялау мәселелерiн қарастырып отырды. Уақыт өте келе, халық
санының өсуi және қоғамдық қатынастардың жандануы, шаруашылықтың ұлғаюы
адамдар арасындағы келiспеушiлiктiң, даулардың көбейуiне себеп болды.
Мұндай жағдай осы дауларды басқа мәселелерден жеке дара алып қарауды және
онымен кәсiби түрде шұғылданатын адамдар болуын қажет еттi. Бұл адамдар топ
iшiнде шешен сөйлей алатын және өзiне дейiнгi дауларды шешуде қолданған
әдет-ғұрыптарды, әдiстердi есiнде сақтауға мiндеттi болды. Ал бұл өз
кезегiнде бек, би институттарының нұсқасының жасалуының алғашқы түрi болып
табылды.
-Ежелгi түркiлер дәуiрiндегi VI-XI ғасырлардағы Қарлұқ мемлекетi,
Түргеш қағандығы, Қарахан мемлекетi тәрiздi саяси бiрлестiктердiң
әлеуметтiк құрылымынан орын алған бектер мен билер қоғамдағы қатынастарға
бiршама араласып қоғамда туындап тұратын дауларды шешумен және де әскери
қызметтермен айналысып отырды. Бұл билер институтының жеке құрылым ретiнде
бiртiндеп дамып келе жатқан үлгiсi болды;
-Түркiлер дәуiрiнен кейiн қазақ жерiнде бiрнеше ұсақ хандықтарға
бөлiнген ұлыстардың басын бiрiктiрiп, үлкен империя құрған Шыңғысханның
қағандық дәуiрiнде билер институты бiраз кемелдене түстi. Бұл дәуiрде билер
институтының көрнектi өкiлдерi Майқы би, Бәйдiбек би сияқты тұлғалар
айқындалды;
-XIV-XVI ғасырларда халық ортасынан шыққан билердiң беделi күшейе
түстi. Өйткенi, әрқайсысы өз алдына хандық құрып, билiк жүргiзгiсi келген
төре тұқымдары, халықтың қайнаған ортасынан шыққан бектер мен билерсiз
халықтың қолдауына ие болмайтынын жақсы түсiндi. Ал мұндай жағдай өз
кезегiнде бектер мен билердiң қоғамдағы маңызын арттырды;
-Ал мұнан кейiнгi XVII-XVIII ғасырларда билер институты өзiне ғана тән
классикалық үлгiсiне жетiп, өз алдына тәуелсiз институт болды. Олар қазақ
қоғамындағы iшкi тәртiптерден бастап, адамдардың өзара мәмiлесiнiң бұзылуын
және сол кезенде болып тұратын құн, жесiр, жер, мал-мүлiк дауларын қарап өз
шешiмдерiн берiп отырған. Бұл тұстағы билер институтының функциясы тек қана
iшкi саяси-құқықтық қатынастарды реттеумен шектелiп қана қоймай, сонымен
қатар сыртқы саяси қарым-қатынастарды реттеуде де маңызды рольдi атқарған
саяси тетiк те болып табылды.
Бұл кезеңде “би” ретiнде халыққа танылудың өзi оңай болған жоқ. Екiнiң
бiрi “би” бола алмады. Бұл жөнiнде көрсетiлген кезеңдерде қазақ елiнiң әдет-
ғұрып ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.