Қылмыстық процестегі адамның жеке басына тиіспеушілік принципі
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 189 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 189 бет
Таңдаулыға:
Қазақ гуманитарлық заң университеті
Алматы заң академиясы
ӘОЖ 343.13:343.211.3
Қолжазба құқығында
Қылмыстық процестегі адамның жеке басына тиіспеушілік принципі
12.00.09 – қылмыстық іс жүргізу; криминалистика және сот сараптамасы;
жедел-іздестіру қызметі
Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші:
заң
ғылымдарының кандидаты,
доцент Ерешев Е.Е.
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
МАЗМҰНЫ
Қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 15
Адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің теориялық 15
бастамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 26
Адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау қағидасының пайда болуы және
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... . 44
Адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің құқықтық мәні және маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің қылмыстық
процестің өзге принциптерімен ара қатынасы 64
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
Адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің процессуалдық мәжбүрлеу 75
шараларын қолдану кезінде жүзеге асырылуы және
кепілдіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .94
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
Адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің кепілдіктері: ұғымы және
жүйесі 111
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. . 111
Сезіктіні ұстау кезінде адамның жеке басына тиіспеушілік
принципінің жүзеге асырылуының 116
кепілдіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
Бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алу кезінде адамның жеке басына 126
тиіспеушілік принципінің жүзеге асырылуының
кепілдіктері ... ... ... ... ... .. 135
Қылмыстық процестегі адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің 139
жүзеге асырылуының өзге кепілдіктері ... ... ... ... ... ... ... ...
Жедел-іздестіру қызметін жүзеге асыруда адамның жеке басына
тиіспеушілік принципінің
сақталуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .
Жекелеген тергеу әрекеттерін жүргізу кезінде адамның жеке басына
тиіспеушілік принципінің жүзеге асырылуы ... ... ... ... ... ... ... .
Сот бақылауының адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің жүзеге
асырылуының құралы ретінде
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..
ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР - Қазақстан Республикасы
РФ - Ресей Федерациясы
К - Конституция
ҚІЖК - Қылмыстық істер жүргізу кодексі
ҚК - Қылмыстық кодекс
АК - Азаматтық кодекс
ІІО - Ішкі істер органдары
ІІМ - Ішкі істер министрлігі
БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ҰҚК - Ұлттық қауіпсіздік комитеті
ЖІШ - жедел іздестіру шаралары
ЖІҚ - жедел іздестіру қызметі
УҰИ - уақытша ұстау изоляторы
Т.б. - тағы басқа
Т.с.с. - тағы сол сияқты
КІРІСПЕ
Диссертациялық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыста
мемлекеттік-құқықтық ғылым категориясы ретінде адамның жеке басына
тиіспеушіліктің құқықтық негіздері, сондай-ақ қылмыстық процестің принципі
ретінде адамның жеке басына тиіспеушіліктің құқықтық негізі; қылмыстық
процесте солардың арқасында адамның жеке басына тиіспеушілік принципі
жүзеге асырылатын құқықтық құралдар, дәлірек айтқанда конституциялық және
қылмыстық-процессуалдық кепілдіктер зерттеледі. Бұл мәселелер бүгінгі таңда
ойдағыдай көңіл аударуды талап етеді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жеке адамның заңда бекітілген құқықтары
оған лайықты өмір сүруге, білім алуға, еңбек етуге, бала тәрбиелеуге,
қоғамдық-пайдалы міндеттерді атқаруға және осы қоғам үшін т.б. мүмкіндіктер
беретін бостандық көлемін ұсынады. Бүкіл әлемнің еш жерінде абсолюттік
бостандық деген жоқ. Мемлекет өзінің жеке адамдарын қажетті бостандықпен
қамтамасыз етеді. Бұл бірінші кезекте, заңның басқа азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарының жүзеге асырылуына, сондай-ақ мемлекеттің мүддесіне
кедергі келтірмейтіндей жүріс-тұрысының аясын анықтайтынын білдіреді.
Дегенмен, біз мемлекеттің мүддесі туралы тұлғаның мүддесінен бөліп алып
айта алмаймыз, өйткені тұлғаның бостандығының өлшемі тікелей қоғам
бостандығының деңгейімен байланысты. Тұлға табиғаттан еркін бола алмайтыны
сияқты ол қоғамнан да еркін бола алмайды. Адам табиғаттың және қоғамның
бөлігі ретінде өзінің барлық әрекеттерімен табиғатпен, қоғаммен,
мемлекетпен және оның органдарымен, топтармен әртүрлі қарым-қатынасқа
түседі.
Адам қоғамда соншалық еркін, оған қоғам өзінің бостандығының қаншалықты
деңгейінде рұқсат беретіні анық. Адамның құқықтары соншалық айқын, қоғам
оларды қаншалықты қамтамасыз ете алады, ол қаншалықты мүдделі. Әрине, бұл
заңдылықтың күші үзілді-кесілді емес: ең негізгі рөл тұлғаның өзіне, оның
қасиеттеріне, белсенділігіне тән. Бірақ оны қоғамға қарама-қарсы қою,
әлеуметтік ортадан оның құқықтарының жүзеге асырылу нәтижелері
тәуелсіздігінің елесін құру – осы салада әділетсіздіктің бой көрсетуінің
мүмкіндіктерін алдын ала қарастыруды білдіреді. Адам мен мемлекеттің,
олардың өзара құқықтары және міндеттерімен, сондай-ақ заңда бекітілген заңи
жауаптылықпен жанамаланған тығыз байланысы қалыптасады.
Кез келген қоғамда қалыптасушы бірде бір дағдарыстық жағдай адамның
құқықтары теңгерілмей, оның қоғам өмірінің барлық салаларында анық белсенді
қатысуына, оның тәуелсіздігіне және бостандығына жағдай жасамай жеңілмейді
[1, 3 б.].
Соған қарамастан, біз тұлға – мемлекет – билік ұлы антогонизмнің өмір
сүру фактісін белгілей аламыз. Тұлғаға оның құқықтарымен және
бостандықтарымен бірге билікпен, басқа да құралдармен жабдықталған,
солардың көмегімен жеке адамнан күшті болатын мемлекеттік механизм аппараты
қарсы тұрады. Сондықтан осы диссертациялық жұмыста қылмыстық процесте аса
айқын көрінетін, адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің жүзеге
асырылу мысалында тұлға мен мемлекеттің мүдделерінің теңдестікке
келтірілуінің мәселелері өзекті етіп алынған.
Осыған байланысты автор төмендегілердің:
1) мемлекеттік органдармен, соның ішінде құқық қорғау органдарымен
(анықтау және тергеу органдары) қабылданатын, мемлекеттік заңдылықты және
құқықтық тәртіпті қамтамасыз етуге саятын қылмыстық-процессуалдық мәжбүрлеу
шараларының;
2) ҚР-ның қылмыстық процесінің негізін қалаушы және бастама негіз
ретінде адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің мәнін, маңызын және
рөлін өзектейді.
Біріншіден, адамның жеке басына тиіспеушіліктің жүзеге асырылу
мәселелері тұлғаның қоғамдағы анық жағдайына сүйенеді. Мемлекеттік-құқықтық
қоғамдық құрылымға бастайтын демократиялық жол тұлғаға айрықша көңіл
аударылуын, оның құқықтары мен бостандықтарының билік институттарын қоса
алғанда басқа институттардан басым болуын болжайды. Негізінде табиғи және
ажыратылмайтын құқықтар мен бостандықтар жатқан тұлғаның құқықтық
мәртебесінің күзетілуі мен қорғалуының сенімді жүйесін де қамтиды. ҚР-ның
Конституциясының нормаларымен адам және азаматтың негізгі құқықтары мен
бостандықтары, олардың жүзеге асырылуының кепілдіктері, олардың сақталуына
және жүзеге асырылуына міндетті адамдардың жауаптылығы бекітілген.
Бұл нормалардың толық жүзеге асырылуы қажет. Өткен жылдар практикасы
қазақстандық қоғамның тіршілік әрекетінің демократиялық негіздерінің
қалыптасуының жатық және ауыртпалықсыз өтпегенін көрсетеді. ҚР-ның
Конституциясында баянды етілген құқықтар мен бостандықтар көптеген
себептерге байланысты әрдайым толық жүзеге асырылмайды. Құқық қолдану
практикасында жойылуы көбінесе қазақстандық заң шығарушыға, құқық қолдану
субъектілеріне тәуелді кедергілер тобы туындайды. Тұлғаның құқықтық
мәртебесі оның құқықтарының, бостандықтарының және заңды мүдделерінің
қорғалуының берік механизмін қамтамасыз етуші қазіргі заңмен кепілденген
болуы қажет;
Екіншіден, зерттеудің өзектілігі тұтас қоғамның демократиялану
процесімен және соның ішінде билік институттарымен көрсетіледі. Қазақстан
мемлекетінің демократизмі халықтың жоғары саяси-құқықтық мәртебесінде ғана
емес, сонымен қатар әрбір жеке адам мен азаматтың құқықтық жағдайында
байқалады. Конституцияда бекітілген демократиялық құқықтар мен
бостандықтардың кең кешені азаматтарға көптеген бостандықтарды қолдануға
заңдық мүмкіндік береді. Қазақстан Республикасы басым және кідірусіз
бағыттары ретінде тұлға үстем болатын демократиялық мемлекетті құруды
ұсынып, шынайы мемлекеттік тәуелсіздікке ие болды. Осы мақсатқа жету
қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық институттардың қайта құрылуын,
сондай-ақ жаңарушы қоғамның рухани дамуын болжайды.
Өтпелі кезеңде қалыптасушы әлеуметтік, экономикалық, моральдық-
өнегелілік қатынастар объективті алғышарттары болып экономиканың құлдырауы,
халықтың көпшілігінің әлеуметтік орналаспағандығы, бұрынғы шаруашылық
байланыстарының бұзылуы сияқты, яғни бір жағынан әмірлік әкімшілік жүйенің
мұрасы ретінде, екінші жағынан – бұрынғы Одақтың ыдырауы нәтижесі ретінде
көрінетін барлық келеңсіз факторлары болушы қоғамға бұрын тән емес
әлеуметтік проблемалар мен қайшылықтарды сөзсіз алға тартады.
Көрсетілген келеңсіз нәтижелерді жеңіп шығу тек мақсатталған
демократиялық қайта құру, республиканың құқықтық жүйесінің рационалды
реформалау процесінде мүмкін, жиынтығында негізін қалаушы мақсатты –
мемлекетте қауіпсіздікті және құқықтық тәртіпті қудалайды.
Осы зерттеу тақырыбына қатысты адамның жеке басына тиіспеушілікті
құқықтық принципке шығару, мемлекеттің қоғамдық қатынастары құрылымының
демократиялық ережелерін ұстанатынын білдіретінін көрсетеміз. Әрине,
мемлекет демократиялықтың мәртебесіне үміттенуі үшін осы принциптің жүзеге
асырылуының әрекетті механизмі қажет. Сондықтан қарастырылып отырған осы
мәселе талқылаудың және зерттеудің кең спектрлі болуын қажет етеді;
Үшіншіден, қылмыстық процесте адамның жеке басына тиіспеушілік
принципінің жүзеге асырылу мәселелері заңдылықтың және құқықтық тәртіптің
жоғарылауына, қылмыстылықпен күреске бағытталған мемлекеттің саяси-құқықтық
жоспарын орындаумен байланысты маңызды.
Осындай мәселенің ұтымды жүзеге асырылуы, қазіргі кезеңде, қоғамның
әлеуметтік сөзсіз жіктелуімен, жұмыссыздықпен және халықтың кейбір
бөліктерінің идеологиялық, рухани-өнегелілік бағыттарының жоғалуымен
қосақталады. Қазақстанның дамуының ұзақ мерзімді Стратегиясын жүзеге асыру
мақсатында алдағы кезеңде басым маңыз ішкі саяси тұрақтылыққа беріледі.
Ішкі саяси тұрақтылықты қолдау стратегиялық мемлекеттік жоспарлардың жүзеге
асырылуы үшін қажетті шарт болып табылады. Осы жоспарлардың ойдағыдай
жүзеге асырылуы әлеуметтік шиеленістің жұмсаруы бойынша шараларға ғана
емес, сондай-ақ құқық қорғау органдарының, сот өндірісінің, заңгерлердің
кешенді және жүйелі қарсы әрекетінің деңгейіне де тәуелді. Дәл осы
мәселелер қылмыстарды дер кезінде ашу, ескерту және алдын алу бойынша
ғылыми негізделген ұсыныстарды өңдеуге ең маңызды шараларды қолдануға
мәжбүрлейді және өзектейді. ҚР-ның 2002 жылғы 20 қыркүйектегі құқықтық
саясат Тұжырымдамасында басты мақсат болып нақты нормаларда адамның
төмендегідей құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталған қылмыстық
сот өндірісінің іргелі принциптердің ары қарай жүйелі түрде жүзеге асырылуы
болып табылады:
- заңда көзделген реттерде ғана және тек соттың санкциясымен
тұтқындауға және қамауда ұстауға болады; ешкімді азаптауға, оған зорлық-
зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін
қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды деп көрсетілген адамның
жеке басына тиіспеушілік, қадір-қасиетін және беделін құрметтеу;
- соттың шешімінсіз тұрғын үйден айыруға жол берілмейді; тұрғын үйге
басып кіруге, оны тексеруге және тінтуге заңмен белгіленген реттер мен
тәртіп бойынша ғана жол беріледі; әркімнің өзінің жеке салымдары мен
жинаған қаражатының, жазысқан хаттарының, телефон арқылы сөйлескен
сөздерінің, пошта, телеграф арқылы және басқа жолдармен алысқан
ақпараттарының құпиялылығы сақталуына құқығы бар дегенді білдіретін тұрғын
үйге және жеке өмірге қол сұқпаушылық [2, 74-75 б.];
Төртіншіден, ҚР-ның заңдарын реформалау процесі қылмыстық процесс
өрісін де қамтиды. Осыдан шығып қарағанда, 1997 жылы қабылданған көптеген
толықтырулар мен өзгерістерге ұшыраған ҚР-ның Қылмыстық іс жүргізу кодексі
қазірде қылмыстық процестің принципі ретінде адамның жеке басына
тиіспеушілікті мұқият зерттеудің қажеттілігін көріп отыр;
Бесіншіден, құқық қолдану практикасының қанағаттанарлықсыз
көрсеткіштеріне байланысты адамның жеке басына тиіспеушілік мәселесі
маңыздылыққа ие болады. Статистикалық мәліметтер қылмыстық-процессуалдық
мәжбүрлеу шараларын қолдану барысында заңның бұзылуы орын алып отырғанын
куәландырады, көптеген азаматтар заңсыз ұсталады, тұтқындау орындарына
орналастырылады, алдын ала тергеуді жүргізуші органдар жағынан күш көрсету
және психикалық зорлық-зомбылық қолданылады.
Барлық осы көрсеткіштер адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің
қылмыстық-процессуалдық ғылым теориясында, сондай-ақ конституциялық құқық,
мемлекет және құқық теориясының жетістіктеріне тірелуі қажет ары қарайғы
зерттеуді талап ететінін айқындайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Осы диссертациялық зерттеудің мақсаты қылмыстық процесте адамның жеке
басына тиіспеушілік принципімен тікелей байланысты мәселелерді зерттеуден
көрінеді. Қойылған мақсаттарға жету үшін автор өзінің алдына мына
міндеттерді қойды:
- Қазақстанда адам және азамат құқықтары мен бостандықтары институтының
қалыптасуы мен дамуына тарихи талдау жасау. Адамның жеке басына
тиіспеушілік институтының құқықтық реттелуінің толық жетілдіруінің қайнар
көздерінің ерекшеліктерін табу;
- адамның жеке басына тиіспеушілік институтының саяси-құқықтық және
қоғамдық-әлеуметтік маңызын айқындау;
- мемлекеттің бұрынғы тоталитарлық режим кезіндегі декларацияланған
құқықтар мен бостандықтардың жүйесіне сын көзбен баға беру;
- тұлғаның құқықтары мен бостандықтары, мемлекет мүдделерінің өзара
байланысының мәселелерін зерттеу. Тұлға – мемлекет – билік проблемасын
құрушы кейбір категорияларды қарастыру;
- демократиялық мемлекетте адамның құқығы ретінде оның жеке басына
тиіспеушілік категориясын тұжырымдау. Адамның жеке басына тиіспеушілікке
құқықты реттеуші халықаралық құқықтық нормалар мен ҚР-ның заңдарының
арақатынасын анықтау;
- адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің негізі ретінде адамның
жеке бостандыққа құқығы туралы ҚР-ның Конституциясының нормаларына талдау
жасау;
- қылмыстық-процессуалдық ғылымның категориясы, қылмыстық-процессуалдық
заңның принципі ретінде адамның жеке басына тиіспеушілікке құқықтық баға
беру;
- адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің қылмыстық процестің өзге
де принциптерімен байланысын қарастыру;
- процессуалдық мәжбүрлеу шараларын қолдану барысында адамның жеке
басына тиіспеушіліктің жүзеге асырылуының кепілдіктерінің түсінігін және
түрлерін анықтау;
- ұстау және қамауға алу барысында адамның жеке басына тиіспеушілік
принципінің жүзеге асырылуының кепілдіктерін зерттеу және құқықтық талдау
жасау;
- алдын ала тергеу, ұстау және қамауға алу барысында адамның жеке
басына тиіспеушілік принципінің жүзеге асырылуының кепілдіктерін күшейту
мақсатында қазіргі заң нормаларына сын көзбен баға беру және оларға
өзгерістер енгізу жөнінде ұсыныстар жасау;
- жедел-іздестіру қызметін жүргізу барысында адамның жеке басына
тиіспеушілік принципінің жүзеге асырылуының ерекшеліктерін анықтау;
- жекелеген тергеу әрекеттерін жүргізу барысында адамның жеке басына
тиіспеушілік принципінің жүзеге асырылуының ерекшеліктерін анықтау. ҚР-ның
Қылмыстық істер жүргізу кодексінің кейбір нормаларына талдау жасау;
- Қазақстан Республикасында адамның жеке басына тиіспеушілік
принципінің жүзеге асырылуының құралы ретінде сот бақылауы институтының
ролін анықтау.
Зерттеудің пәні болып ҚР-ның қазіргі заңдардың, халықаралық құқықтың
жалпыға танылған принциптері мен нормаларының және өзге де нормативтік
құқықтық актілерінің жүйесі; олармен реттелетін қылмыстық процесте адамның
жеке басына тиіспеушілік принципінің жүзеге асырылуы мәселелері бойынша
біркелкі қоғамдық қатынастардың шеңбері; осы заңдарды қолдану практикасы
және соларды зерттеу негізінде заңдарды жетілдіруге байланысты ұсыныстар
жасау.
Диссертациялық зерттеудің әдістемелік негізі болып азаматтардың жеке
бостандыққа құқықығының құқықтық реттелуінің конституциялық негіздерінің
жүзеге асырылу тәртіптерінің және принциптерінің, сондай-ақ қылмыстық
процесте адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің жүзеге асырылуының
саяси-құқықтық, философиялық, құқықтық және өзге де ғылыми негіздері
табылады. Бұл үшін мемлекеттік және құқықтық көріністерді зерттеудің жалпы
ғылыми және жеке ғылыми әдістері қолданылды. Осылайша, мәселен,
салыстырмалы құқықтану әдісі тарихи және диалектикалық амалдарымен бірге
бізге адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының жағдайының нақты
болмысын, адамның жеке басына тиіспеушілік принципімен арақатынасын, сондай-
ақ қылмыстық-процессуалдық және конституциялық құқық теориясында көрінуін
түсінуге мүмкіндік береді.
Қойылған мәселелерді зерттеуде сонымен қатар, логикалық, формалды-
құқықтық; аналитикалық; зерттеудің пәнінің сапалы сипаттамасын ашушы,
зерттелуші институттың мәнін анықтауға, Қазақстан Республикасында заңдылық
және құқықтық тәртіп жағдайына конституциялық және салалық заңдардың жүйелі
әсер етуіне мүмкіндік беретін функционалды әдіс қолданылады.
Зерттеудің теориялық негізін құқықтың жалпы теориясы, конституциялық
және қылмыстық-процессуалдық құқықтың теориясы, криминалистика аясындағы
ғылыми еңбектер; қылмыстық-процессуалдық ғылымын, сондай-ақ Қазақстан
Республикасында тұлғаның құқықтары мен бостандықтары институтының дамылу
мәселелері бойынша теоретик және практиктердің, заңгер-ғалымдардың
еңбектері құрады. Атап айтқанда, кеңестік дәуір кезіндегі және ресей
авторларының еңбектері: С.С. Алексеев, М.С. Строгович, В.А. Кучинский; С.В.
Долгоруков, Н.И. Матузов, К.Ф. Гуценко, П.А. Лупинская, А.М. Чельцов-
Бебутов, П.С. Элькинд, А.Я. Вышинский, И.Л. Петрухин, О.Е. Кутафин; Ю.Д.
Лившиц, З.Ф. Коврига, В.А. Патюлин, Л.Д. Воеводин, М.А. Краснова, Е.Г.
Васильева; Т.Н. Москалькова, М.Ю. Барщевский, В.М. Корнуков, В.А. Образцов,
А.Р. Ратинов; В.Н. Григорьев және т.б.
Сондай-ақ, бірқатар қазақстандық ғалымдардың ғылыми зерттеулері
қызығушылық танытқан: Ә.Қ. Меңдіғұлов, Е.Е. Ерешев, С. Гинзбург, Ғ.С.
Сапарғалиев; Б.Қ. Төлеубекова, С.Ф. Бычкова, Г.Ж. Сулейменова, С.П.
Вареникова; Д.Қ. Қанафин, Т. Биятов, Л.В. Воронина, С.М. Жалыбин, А.Н.
Ахпанов, К.Ж. Капсалямов, О.И. Жумабеков, С.К. Журсимбаев, Р.Т. Шуменова
және т.б.
Теориялық-құқықтық негізді сонымен бірге тарихи маңызға ие халықаралық
құқық нормалары, соның ішінде: Адам құқықтарының жалпыға бірдей
Декларациясы; Адамның құқықтары мен негізгі бостандықтарын қорғау туралы
Конвенция; Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық Пакт; Жасы
кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігін атқаруға қатысты Біріккен
Ұлттар Ұйымының минималды стандарттық ережесі (Пекин ережесі) және т.б.
толықтырды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және қорғауға ұсынылатын мәселелер.
Осы диссертациялық жұмыс қарастырылып отырған мәселе бойынша
республикада алғашқы болып саналады. Зерттеудің нәтижесінде Қазақстан
Республикасында демократиялық қайта құрулардың негізін қамтамасыз етуге
шақырылған адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің кепілдіктері және
жүзеге асырылуы саласында теориялық ережелер жүйесі негізделген.
Зерттеу тақырыбына қатысты Қазақстанда азаматтардың жүріп-тұру
бостандығына және тұрғылықты жерін таңдау бостандығына құқықтарының жүзеге
асырылуының тиімділігін байқауға және талдау жасауға болады. Автормен осы
диссертациялық зерттеуде Қазақстан Республикасында адамның жеке басына
тиіспеушілік институтының құқық қолдану негізін дәл солар құрайтындықтан
қылмыстық қудалау органдарының басқару қызметінің құқықтық негізі
қарастырылған.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы осы диссертациялық жұмыста соңғы он, жиырма
жылдықта зерттелуі бізбен қойылған тақырыптың тек жекелеген кесінділерін,
фрагменттерін көрсететін мәселелер жинақталып және талданғанынан көрінеді.
Бұл, бізбен зерттеліп отырған тақырыптың маңыздылығы, өтпелі кезең
жағдайындағы аса өзектілігімен және ең алдымен қоғамның әлеуметтік-құқықтық
өміріндегі ұдайы өзгерістерімен, демократиялық институттардың өсуімен және
нығайтылуымен байланысты ғылыми ізденулерге, көптеген және уақытша
өзгертулерге ұшырап отыруымен түсіндіріледі.
Автордың ғылыми талдау жасау талпынысында кешенділік (конституциялық
құқық ретінде адамның жеке басына тиіспеушілікті зерттеу) және жүйелілік
(қылмыстық процестің принципі) принциптері жүйелі жүзеге асырылып, тиімді
үйлесімін табады, бұл адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің жүзеге
асырылуы үшін қылмыстық-процессуалдық мүмкіндіктерін жетілдіру мәселелерін
аса толық ғылыми өзекті етуге жол ашады.
Адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің жалпы теориялық және
практикалық сипаттамасы сот-тергеу практикасы саласының, ҚР-ның прокуратура
органдары статистикалық есептерінің жаңа мәліметтерінің ескерілуімен
толықтырылып түзетілген.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы - автор империкалық ғылыми
материалдарды қолдана отырып, ҚР-ның Қылмыстық істер жүргізу кодексінде
қылмыстық процесс аясына түскен азаматтардың заңды құқықтары мен
бостандықтарын анықтау, тергеу, прокуратура органдары және басқа да құқық
қолдану субъектілері тарапынан қол сұғылушылығынан қорғаудың барабар
қамтамасыз етілуінің жолдарын негіздейді.
Осы жерде жоғарыдағы қазақстандық ғалымдардың, практиктердің
зерттеулері бізді күнделікті қызметімізде қоғамның демократиялық
құрылысының қауіпті жаңылыстарына, құқықтың және басқа да мемлекеттік және
қоғамдық категориялардың жойылып кетуіне душар етуі өзіміздің қателерімізді
айқын білуімізге жетелейді деп айта кету қажет.
Осы жұмыста ҚР-ның азаматтарының және қарастырылып отырған құқықтың
басқа да субъектілерінің мемлекеттік басқару органдарымен байланысында
өздерінің міндеттерін ұлттық қылмыстық-процессуалдық құқық нормалары
негізінде іске асыру процесінде жүзеге асырылатыны көрсетілген. Осы
контексте республикада он жылдың аралығында (ҚР-ның жаңа ҚІЖК-нің күшіне
енген кезден бастап) құқықтық реттелу тиімділігінің жеткіліксіз болуының
негізгі себептері көрсетілген, олар күнделікті практикада тексерілген және
салалық ерекшеліктері ескерілген, басшылыққа алынуға тиіс басқа да
көрсеткіштер жеткілікті негізделген, оларды жүзеге асырудың ғылыми
тұжырымдары алға тартылған. Дегенмен, автордың пікірінше, осындай артта
қалулардың жеткілікті недәуір салмақты себептері бар. Өтпелі кезеңнің
болмыстары Қазақстан Республикасы үшін жатық өтіп жатыр деп айта алмаймыз.
Бүгінгі таңда республиканың заңнамалық базасын реформалау процесі жоғары
қарқынға жеткен, ол бізге қазір және келешекте адамдардың қылмыстық істерді
алдын ала тергеу аясына қатысты өздерінің жеке бостандыққа құқықтарын
солардың көмегімен жүзеге асыра алатындай сенімді құқықтық негіздер мен
кепілдіктер береді деп сенуді қажет ететін өзгертулерді болжайды.
Қазақстан Республикасы тәуелсіз егеменді мемлекет болып, дамушы
нарықтық қатынастарымен, демократиялық және құқықтық мемлекеттік
институттармен дүниежүзілік бірлестіктің толық құқылы мүшесі ретінде
бекітіліп, барлық демократиялық мемлекеттердің азаматтарын өздерінің
адамның жеке басына тиіспеушілікке құқығын жүзеге асыруын қамтамасыз етуші
дүниежүзілік стандарттардан қала алмайды.
Осы құқықтардың азаматтармен жүзеге асырылуының кепілдіктері, біздің
ойымызша, ең алдымен, өмірдің болмыстарына жауап беруші, сенімді және
дамыған заңи негізде көрінеді. Қаншалықты мемлекетте құқықтық
құндылықтардың басым болуына оның жүзеге асырылуы тәуелді. Құқық адамның
жеке басына тиіспеушілік институтының дамуында негізгі нысана болуы қажет.
Сондықтан қарастырылып отырған мәселе үйлесімді құқықтық реттелуі ұдайы
іздеуді талап етеді; бұл жұмыс бүгінде объектісі адам және азаматтың жеке
бостандыққа және оның қылмыстық істерді алдын ала тергеу және қарау
жағдайларында тиіспеушілігіне құқықтары болып табылатын тиімді жүйенің
қалыптасуы үшін қажетті кейбір өңдеулерді ұсынады.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы.
Зерттеушімен қылмыстық процесте адамның жеке басына тиіспеушілік
принципінің жүзеге асырылуы мәселелерінің ерекшеліктерін жалпылау және
жүйелеу талпынысында конституциялық құқық, мемлекет және құқық теориясы
және тарихы, қылмыстық, әкімшілік, материалдық және процессуалдық құқықтар
сияқты құқықтың көптеген салаларының жалпы теориялық ережелерінің мазмұны
дамытылып, толықтырылды. Кешенді және жүйелік принциптерінің ерекше
қолданылуы және үйлесуі адам және азамат құқықтары мен бостандықтары;
адамның жеке басына тиіспеушілікке құқығы; қылмыстық процесте адамның
жеке басына тиіспеушілік принципі категорияларының сипаттамасының талдауы
және талқылауы шеңберінде көрсетілген ғылыми танымының әдістемесін және
басқа да сегменттерін кеңейтеді.
Осы жұмыста, автордың ойынша, қылмыстық процесте адамның жеке басына
тиіспеушілік институтының дамуы мен нығаюы үшін қажет негізгі
тұжырымдамалық бағыттар бойынша ұсыныстар негізделеді. Бұл ұсыныстар
конституциялық, қылмыстық-процессуалдық, қылмыстық, азаматтық және басқа да
құқықтың салаларының теориялық және заңи мәтіндерін өңдеу барысында
қолданылуы мүмкін.
Азамат осындай құқықтық қатынастарға қатысып, заңға негізделген тиісті
мемлекеттік басқару органының немесе лауазымды адамның талаптарын орындауға
міндетті; керісінше мемлекеттік басқару органы немесе лауазымды адам
азаматтың заңды құқықтарын, мүдделерін қорғау не жүзеге асыру бойынша
талаптарына әсер етуге міндетті. Әрбір жағдайда, тұлғаның бостандықтары мен
мүдделері жоғары дәрежелі және заңда нақты анықталуы қажет, ал басқару
органы нақты өкілеттікпен, сондай-ақ солардың көмегімен адамның жеке басына
тиіспеушілік принципі құқық қолдану практикасында іске асырылатын
кепілдіктермен және басқа да процессуалдық құралдармен негізделуі қажет.
Диссертацияның теориялық қорытындылары құқық және бостандық
проблемалары бойынша қылмыстық-процессуалдық құқықтың ғылыми ережелерінің,
соның ішінде қылмыстық процесте адам және азаматтың жеке басына
тиіспеушілігі құқығының дамуына үлес қосуы мүмкін.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
Диссертациялық жұмыста ізденіс барысында алынған нәтижелердің ғылыми
жаңалығын ашушы негізгі тармақтары болып төмендегі ережелер мен бағыттар
табылады:
1 Адамның жеке басына тиіспеушілік институтын тікелей құрастырушы
негізгі тұжырымдамалық мәселелерді бөлу, зерттеліп отырған мемлекеттік-
құқықтық категорияның және отандық заң саласында оның кепілдіктерінің нық
жүйесінің жүзеге асырылуында құқықты қолдану тетігінің құрылып, өңделуінде
қажетті және алғашқы қадам болып табылады деп санаймыз. Осыған байланысты
ҚР-ның ҚІЖК-нің 14-бабының 5-бөлігінде бекітілген нормасын алып,
қайталануды болдырмас үшін тек осы Кодекстің 15-бабында қалдыруды жөн
көреміз.
2 Тұлғаға қатысты синонимдермен қоса, әртүрлі процессуалдық әрекеттерге
қатысты да ала-құлалықтармен, сондай-ақ, кейбір сөздердің заң нормаларында
қолдануға келмейтіндігімен кездесуге байланысты, мәселен,
неприкосновенность личности (ҚР-ның ҚІЖК-нің 14-бабы) жеке адамның басына
қол сұқпаушылықтың орнына жеке адамның басына тиіспеушілік деп
көрсетілгендіктен және келешекте осыған байланысты қиындықтар туындамас
үшін Қазақстан Республикасының Қылмыстық істер жүргізу кодексіне және басқа
да заңдарға біркелкі терминологияны қолдануды ұсынамыз.
3 Қылмыстық процесте адамның жеке басына тиіспеушіліктің құқықтық
режимін анықтаушы заңдардың ары қарайғы толық жетілуі қажеттілігін өзекті
етеміз. Осылайша ҚР-ның ҚІЖК-не өзгертулер мен толықтырулар:
ҚР-ның ҚІЖК-нің 200-бабының 1-бөлігінде кейінге қалдыруға болмайтын
тергеу әрекеттерінің ішінде сезіктілерді ұстауды алып тастауды ұсынамыз.
4 ҚР-ның ҚІЖК-нің 7-бабына абырой мен қадір-қасиетті қылмыстық процесс
аясына түскен және өзге де адамдардың осы процесті жүргізуші органдар,
сондай-ақ процеске қатысушылар тарапынан сыпайы қарауынан, олардың
құқықтарын құрметтеуден тұратын этикалық категория деп қосуды ұсынамыз.
5 ҚР-ның Адвокаттық қызмет туралы Заңға адвокаттық құпияны қамтушы
мәліметтерді адвокаттың таратқаны үшін жауаптылықтың түрінің және
санкциясының заңда бекітілуі келешекте білікті заң көмегін көрсетуші
адвокаттардың құқықтық мемлекеттегі рөлін арттырады деп сенеміз.
6 1999 жылғы 30 наурыздағы ҚР-ның Қылмыс жасады деген сезіктілер мен
айыптаушыларды қамауда ұстаудың тәртібі мен шарттары туралы №353-1 заңының
1-бабын мынандай редакцияда: қамауда ұстау – заңмен бекітілген арнайы
мекемелерде және бөлмелерде қылмыс жасады деген сезіктілерді, сонымен
қатар, қамау түріндегі бұлтартпау шарасы қолданылған адамдарды уақытша
оқшаулау деп өзгертуді ұсынамыз;
7 ҚР-ның ҚІЖК-нің 40 және 42-баптарына ақталмаған адамдарға да
қылмыстық қудалау жүргізу барысында келтірілген зиян өтелуі тиіс деп
толықтыру енгізу қажеттігін өзектейміз;
8 Шағымдану институты тергеу және анықтау заңдылығына прокурорлық
қадағалауды ауыстырмаушы сот бақылауының күшеюі жолында дамуы қажет деп
санаймыз;
Зерттеу нәтижелерінің апробациясы.
Зерттеудің нәтижелері мен тұжырымдары келесі ғылыми-практикалық
конференцияларда ғылыми хабарлама ретінде көпшілік талқысына ұсынылды:
1. Понятие и сущность принципа неприкосновенности личности в уголовном
процессе Материалы международной научно-практической конференции
Международные стандарты в области прав человека и проблемы развития
национального законодательства, посвященной 10-летию государственной
независимости Республики Казахстан (1-2 марта 2001 г.). Под общей ред. А.Е.
Бектурганова. Часть 111. Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 305 с. – С.
183-190.
2. Реализация принципа неприкосновенности личности при решении задач
уголовного судопроизводства Материалы Международной научно-практической
конференции Проблемы борьбы с преступностью в контексте национальной
концепции права, посвященной памяти первого проректора по учебно-
методической работе КазГЮА, д.ю.н., проф. Е.Г.Джакишева (12 декабря
2001г.). Алматы: КазГЮУ, 2002. – 680 с. – С. 264-268.
3. Взаимосвязь принципа неприкосновенности личности с другими
принципами уголовного процесса Проблемы повышения правосознания и
правовой культуры казахстанского общества: Материалы международной научно-
практической конференции. 26 октября 2004 года. - Алматы: КазНПУ им. Абая,
2005. – 320 б. – С. 209-217.
4. Қылмыстық процесте адамның жеке басына тиіспеушілік пен жеке адамның
абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеу принциптерінің ара қатынасы Будущее
без наркотиков: Материалы международной научно-практической конференции. –
Алматы: ООНИиРИР Академии МВД РК, 2007. – 456 с. – С. 161-170.
Диссертациялық зерттеудің негізгі ережелері және тұжырымдары мынадай
келесі еңбектерде көрсетілген:
1. Реализация принципа неприкосновенности личности при проведении
оперативно-розыскных действий Мысль. Республиканский общественно-
политический журнал. - 2004. - №11.- С. 66-70.
2. Право на личную свободу как основа принципа неприкосновенности
личности Экономика и право Казахстана. - 2004. - №12. – С. 43-45.
3. Взаимосвязь принципа неприкосновенности личности с принципом права
на защиту Фемида. Республиканский юридический научно-практический
журнал. - 2005. - №1. – С. 30-33.
4. Адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің кепілдіктері: ұғымы
және жүйесі Д.А. Қонаев атындағы Университетінің Хабаршысы. – 2007. - №3
(24). – 50-55 бб.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі.
Диссертацияның құрылымы жасалған ғылыми зерттеудің мақсаттарымен және
міндеттерімен анықталған. Диссертацияның көлемі ҚР-ның Білім және ғылым
министрлігінің ЖАК бекіткен талаптарына сәйкес. Диссертациялық зерттеу
кіріспеден, тоғыз тараушаны қосушы үш тараудан, қорытындылардан және
қосымшалардан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АДАМНЫҢ ЖЕКЕ БАСЫНА ТИІСПЕУШІЛІК ПРИНЦИПІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ БАСТАМАЛАРЫ
1.1 Адамның құқықтары мен бостандығын қорғау қағидасының пайда болуы
және қалыптасуы
Қазақстан Республикасының құқық нормаларын, көзқарастарын, принциптерін
талдаудан олардың азаматтық қоғамды қалыптастыру үшін, адам және азамат
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету үшін, құқықтың үстемдігін
баянды ету үшін, азаматтардың, мемлекеттік органдардың, лауазымды
адамдардың саяси және құқықтық жауапкершілігінің жүзеге асырылуы үшін,
мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының үйлесімді қызметі үшін қажет
кеңістікті құрайтынын көруге болады.
Адам құқықтары мен бостандықтарына бүкіл адамзат ғасырлар бойы көңіл
аударып келеді және біздің ойымызша, адам қоғамда өмір сүретіндіктен бұл
әлі де толғандыра түсетін мәселе болып қала бермек. Десе де, осы
мәселелердің тиімді шешілуі, яғни адамның құқықтары мен бостандықтарының
аяққа басылуына жол бермеу - шынайы демократиялық, құқықтық мемлекеттің ары
қарай дамуының келешегі бар екенін көрсетеді. Сондай-ақ, бұған ҚР-ның
құқықтық жүйесінің адам құқықтары саласындағы халықаралық нормалар мен
стандарттарға сәйкестенуі тәуелді. Бұл туралы Қазақстан Республикасының
Конституциясының 4-бабының 3-бөлігінде: Республика бекіткен халықаралық
шарттардың Республика заңдарынан басымдығы болады және халықаралық шарт
бойынша оны қолдану үшін заң шығару талап етілетін жағдайдан басқа
реттерде, тікелей қолданылады [3, 5 б.]; ҚР-ның Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 2-бабының 3-бөлігінде: Қазақстан Республикасы бекіткен
халықаралық шарттардың осы Кодекстен басымдығы болады және халықаралық
шартта оны қолдану үшін заң шығару қажет екендігі айтылған жағдайларды
қоспағанда, тікелей қолданылады деп бекітілген [4, 3 б.]. Осыған қатысты
адам құқықтары саласында көптеген халықаралық шарттардың жасалуына себебін
тигізуші 1948 жылы 10 желтоқсанда Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас
Ассамблеясымен қабылданған адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясын
айтуға болады [5, 7 б.]. Декларация халықаралық шарттың күшіне ие болмаса
да, оның принциптері мен нормалары жалпы танылған және олар көптеген
мемлекеттердің конституцияларының негізіне алынған. Қазақстан
Республикасының Конституциясының да Адам және азамат деген 2-бөліміндегі
құқықтар мен бостандықтардың негізіне Декларацияның бірінші баптарында жеке
құқықтар мен бостандықтар тобын құрушы құқықтар: тұлғаның ар-намысын
құрметтеу, өмір сүруге құқық, бостандыққа құқық, адамның жеке басына
тиіспеушілік, жеке адамның жеке өмірін қорғау және т.б. жарияланған.
Тұрғылықты жерін таңдау құқығы, ар-ождан бостандығы, көзқарас бостандығы,
мемлекеттік билік органдарына сайлау және сайлануға құқық, азаматтыққа
құқықты білдіруші азаматтық және саяси құқықтар Декларацияның 13-21-
баптарында көзделген. Әлеуметтік-экономикалық құқықтар: еңбек етуге, білім
алуға, демалу және оны ұйымдастыру, өмірлік деңгейінің жеткілікті
қамтамасыз етілуіне, жұмыссыздықтан қорғануға, еңбегіне әділетті ақы алуға,
әлеуметтік қамтамасыз етілуге, қауымның мәдени өміріне қатысуға, әлеуметтік
және халықаралық тәртіпке Декларацияның 22-28-баптарында бекітілген
нормалары алынған.
1998 жылы желтоқсанда құқықтық мемлекет құру жолындағы мемлекеттермен
Декларацияның 50-жылдығына арналған, адам құқықтары бойынша дөңгелек стол
өткізілген. Мұндай дөңгелек стол Қазақстанда - Астанада 1998 жылы 9
желтоқсанда өткізілді. Дөңгелек столдың қатысушылары: ҚР-ның Парламенті,
құқық қорғау және сот органдары, ҚР-сы Президентінің жанындағы адам
құқықтары жөніндегі комиссия, мемлекеттік және мемлекеттік емес құқық
қорғау ұйымдары адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясының бүкіл
әлемде демократиялық құндылықты және заңның үстемдігін бекітуші құжат
ретінде аса маңыздылығын көрсетті және ҚР-ның Конституциясында елеулі
көрініс тапқан Декларацияның принциптерінің, стандарттарының
бөлінбейтіндігін және әр жақтылығын мойындаған [6, 171 б.].
Осы Декларацияның нормалары адам құқықтарының әр саласын қамтушы
құжаттарға жол салып берді деп айтса болады. Олардың ішінде: заңи міндетті
құжаттарды білдіруші 1966 жылы БҰҰ-мен азаматтық және саяси құқықтар
туралы, сонымен қатар экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы
Халықаралық Пактілер [5,13]. Заңи міндетті дегенді осы пактілердің
қатысушысы болып келетін мемлекеттер өзінің аумағында осы пактілердің
барлық ережелерін сақтау міндеттігін қабылдайды деп түсіндіреді.
Сонымен қатар, зерттеу тақырыбына кіретін ҚР-ның Конституциясының
нормасы (17-баптың 2-бөлігі), ҚР-ның Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 14-
бабының 5-бөлігіндегі қылмыстық процеске қатысушы адамдардың ешқайсысына
күш қолдануға, қатал немесе адамның қадір-қасиетін түсіретін әрекет жасауға
болмайды деген нормасы ар-намысына қол сұқпаушылықтың халықаралық-құқықтық
трактовкасымен үндес. Атап айтқанда, 1984 жылы 10 желтоқсанда БҰҰ-ның Бас
Ассамблеясының 3946 Қарарымен қабылданған Азаптауға, зорлық-зомбылық,
басқа да қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір
көрсетуге не жазалауға қарсы Конвенцияда бостандықтан айырылған адамдарды
қатыгездіктен және адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсететін не
жазалайтыннан қорғау ескертуші сипаттағы соттық емес құралдармен күшейтілуі
мүмкін деп сенуші мемлекеттің еркі жиналған. Конвенцияға сәйкес азаптау
одан немесе үшінші адамнан мәліметтер немесе мойындауларды алу үшін оның
немесе үшінші адамның жасаған әрекеті, не жасағаны үшін күмәнді сезікті
болса жазалау, сонымен қатар, оны немесе үшінші адамды қорқыту немесе
мәжбүрлеу, басқа да кез келген сипаттағы кемсітушілікке негізделген
қасақана жасалатын қатты ауыру немесе физикалық, өнегелілік қайғы-қасырет
келтіретін кез келген әрекет, бұндай ауыру мен қайғы-қасырет мемлекеттік
лауазымды адаммен немесе ресми түрде жүретін басқа да адаммен, олардың
арандатуымен, не айтуымен немесе үнсіз келісімімен жасалса. Бұл анықтамаға
заңды санкцияның, осы санкциядан бөлінбейтін немесе абайсызда олармен
шақырылатын нәтижелердің салдарынан келтірілетін ауыру немесе қайғы-қасырет
кірмейді (1-бап).
Конвенцияға сәйкес әрбір қатысушы-мемлекет тиімді заң шығарушы,
әкімшілік, сот және т.б. шараларды өзінің юрисдикциясындағы кез келген
аумағында азаптау актілерін ескерту үшін қабылдайды. Ешқандай ерекше мән-
жайлар, қандай болмасын, соғыс жағдайы болсын немесе соғыс қаупі бар, ішкі
саяси тұрақсыздық немесе кез келген басқа да төтенше жағдайлар болсын,
азаптауды ақтамайды. Ешбір қатысушы-мемлекетке басқа мемлекетте оған қарсы
азаптау қолданылуы мүмкін дейтін негіздер болса ол адамды сол мемлекетке
жіберуге, қайтаруға немесе беруге жол берілмейді. Осындай негіздердің бар-
жоғын анықтау үшін құзыретті билік тиісті жағдайларда, осы мемлекетте адам
құқықтарының айқын және жаппай дөрекі бұзылу практикасының бар екенін
қосатын іс бойынша маңызы бар барлық мән-жайларды ескереді (2,3-баптар).
Конвенция қатысушы-мемлекеттердің азаптауға және адамды қадір-қасиетін
қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға жазаны қылмыстық жазаның
шараларымен қамтамасыз етуі міндетті екенін көрсетеді [7, 462 б.]. ҚР-ның
Қылмыстық Кодексінің 347-1-бабында тергеушінің, анықтауды жүргізуші адамның
немесе өзге лауазымды адамның қиналушыдан немесе үшінші адамнан мәліметтер
алу немесе мойындату, не оны ол жасаған немесе жасады деп күдік келтірілген
іс-әрекет үшін жазалау, сондай-ақ оны немесе үшінші адамды кез келген
сипаттағы кемсітуге негізделген кез келген себеп бойынша қорқыту немесе
мәжбүр ету мақсатымен әдейі тән зардабын және психикалық зардап шектіруі
үшін жаза бекітілген [8]. Осы бапқа ескертуде лауазымды адамдардың заңды іс-
әрекеті нәтижесінде келтірілген тән зардабы және психикалық зардап қинау
деп танылмайды деп көрсетілген.
Азаптауға және адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не
жазалауға тыйым салу әртүрлі формулировкада болатын бірнеше халықаралық
құжаттарда, соның ішінде 1950 жылы 4 қарашада Римде қабылданған Адамның
құқықтарын және негізгі бостандықтарын қорғау туралы Европалық
Конвенцияның 3-бабында [7, 539 б.], азаптауға және басқадай қатыгездік,
адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға қарсы
Біріккен Ұлттар Ұйымының Конвенциясында; 1987 жылы 26 қарашада Страсбургте
қабылданған Азаптауды және адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір
көрсетуге не жазалауды ескертуші Европалық Конвенцияда көзделген [7, 620
б.].
1983 жылы 20 қарашада Нью-Йоркте қабылданған Баланың құқықтары туралы
Конвенцияның 37-бабында Қатысушы-Мемлекетер а) бірде бір баланың
азаптауға немесе басқа да қатыгездік немесе адамдық қадыр-қасиетін
қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға душар болмауын қамтамасыз ету
бекітілген [7, 128 б.]. Өмір сүруге және жеке қол сұқпаушылық, өлтірудің,
зақымдаудың барлық түрлері, қатыгездік, азаптау және қинау, ар-намысқа қол
сұғушылық, соның ішінде қорлау және кемсіту, негізінде қарулы конфликт
жағдайында адамдық тұлғаны құрметтеуге жататын гуманитарлық принциптерді
баяндайтын Женева Конвенцияларымен ескертіледі [7, 321-326 б.].
Осы құқықтар мен бостандықтардың бекітілуіне бірнеше буржуазиялық
революциялар себебін тигізді. Қазіргі Англия, АҚШ, Франция сияқты дамыған
елдер адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің, басқа да құқықтар мен
бостандықтардың тиімді жүзеге асырылуын қамтамасыз етпес бұрын, мемлекеттің
және оның азаматтарының мүдделерінің қақтығысулары мен дауларына толы
күрделі кезеңдерден өткен болатын.
Жалпы адам құқықтары мен бостандықтары туралы қағидалардың пайда болуын
ғалымдар ежелгі елдердің тарихынан көреді. Осылайша, Е.А. Лукашев б.э.д V-
V1-ғғ. ежелгі полистерде (Афины, Рим) адам құқықтары идеяларының дүниеге
келуі, азаматтық принципінің пайда болуы алға басу және бостандыққа жылжу
жолындағы ірі қадам болды деп санайды. Адам құқықтарының әртүрлі таптық
және сословиелік құрылымдар арасында таралуының біркелкі еместігі, сондай-
ақ олардың мүлде болмауы (құлдар туралы айтсақ) сол кездегі қоғамдық
дамудың кезеңдері үшін шарасыз болды. Әрбір оның жаңа сатысы адам
құқықтарына жаңа қасиеттерді қосып отырды, оларды субъектілердің аса кең
тобына таратты. Бұл таптар мен сословиелердің өздерінің құқықтары,
бостандықтары, оларды кеңейту және байыту күрестерінде орын алып отырды [9,
14 б.].
Р. Дж. Винсент Адам құқықтарының қазіргі идеясына дейінгі жол бойына
басты бекеттер барынша жеткілікті орналастырылды деп айтуға болады дейді.
Бірінші болып, оның пікірінше Рим юриспруденциясындағы өте ықпалды Стоиктер
келеді. Екіншіден, бұл доктринаның екі аспектісінің де мықты тірегі бар –
оның индивидуализмі және оның жер жүзі қауымы жөніндегі концепциясы –
Христиан інжіліндегі жеке адамның азат болу мен бүкіл адамдардың Христосқа
табынып құлдық ұруы. Үшінші орында орта ғасыр идеяларына Ренессанстық дәуір
мен Реформацияның сап тыйылуын айқындайтын екі кедергі: құқықтарға ие
болуға қабілеті жеткілікті деп рұқсат беретін Ренессанс гуманистерінің
көзқарасы; және жеке адамның көтеріліс жасауға құқығы бар екенін
мойындатуға алып келген сана-сезім жөніндегі реформашылардың көзқарасы. Ал
енді соңғысы, он тоғызыншы ғасырдағы немістің романтикалық ойының қосқан
үлесі болып табылады Осылайша, ол табиғи заңнан адам құқықтарына дейінгі
жолдардың кезеңдерін көрсетіп, әрқайсысына тоқталып кеткен [10, 29 б.].
1215 жылы Англияда монархияның қалыптасу кезеңінде еркіндіктің Ұлы
Хартиясы қабылданады. Бұл құжаттан адам құқықтары мен бостандықтарының
негіздерін көруге болады. Осы құжатта патша чиновниктерінің бассыздықтарын
тыюға, судья, шериф, констебль лауазымына заңдарды білмейтін және оларды
орындауға ниеті жоқтарды тағайындамауды талап етуші баптар бекітілген. Ұлы
Хартияның 39-бабында: Ешбір еркін адам қамауға алынбайды немесе түрмеге
жабылмайды, не мүлігінен айырылмайды, не заңнан тыс деп танылмайды, не
қандай да болмасын нашар халге ұшырамайды, және біз өзіне сай заңды үкім
мен елдің заңында көрсетілгендерді қоспағанда оған қарсы жүрмейміз деп
көрсетілген [7, 4 б.].
Англиядағы буржуазиялық құрылымды қалыптастыру кезеңіне жатушы, 1628
жылғы құқық туралы Петиция патшаға оның қол астындағыларды патша әкімшілігі
бассыздығынан қорғауға шақырылған міндеттер жүктеген. Адам құқықтарын
қамтамасыз ету жолындағы ары қарайғы қадам болып тиісті процедура ұғымын
енгізген, адамның жеке басына тиіспеушіліктің кепілдіктерін, кінәсіздік
презумпциясы принципін және тұлғаның құқықтарын қорғау үшін өзге де негізгі
ережелерді бекіткен, 1678 жылғы Хабеас корпус табылған. Нығайған буржуазия
мен басқарушы жақ арасында келісімді бекітуші акті ретінде 1689 жылғы
құқықтар туралы Билль жүрді. Билль сөз бостандығын және парламентте жарыс
сөзді және т.б. енгізіп, адам құқықтарының дамуына баға жетпес үлес қосты.
Әйгілі тарихи құжаттарда қамтылған, адам құқықтары мен бостандықтарының
идеалдарының ары қарайғы дамуы, АҚШ елдерінде болды. Табиғи құқық туралы
ілім, буржуазиялық-демократиялық және отарлауға қарсы революциялардың
жеңісі үшін күресте Томас Пейн және Томас Джеферссонмен дамыған. 1776 жылғы
Вирджиния құқықтарының Декларациясында барлық адамдар тумысынан тең құқылы
және тәуелсіз болып табылады деп жарияланған. Бұл Декларацияның идеялары
1776 жылғы тәуелсіздік Декларациясында дамытылады. Адамның табиғи
ажыратылмайтын құқықтарының Руссо, Гроция, Локк, Монтескье доктриналарында
дамытылған идеялары, өзінің тарихи маңыздылығы бойынша баға жетпес құқықтық
акт – 1789 жылғы адам және азамат құқықтарының Декларациясын қалыптастырушы
Ұлы франциялық революцияның күшті факторы болды. Декларация адамдар
құқықтарында еркін және тең болып туылады деп жариялаған, сондай-ақ онда
кінәсіздік презумпциясы, сөз бостандығы, көзқарасын еркін баяндау,
шығармашылық бостандығы, азаматтардың жеке және өзге құқықтарының
кепілдіктері орын алады [9, 18-20 б.].
Осы Декларацияның 7-бабында алғаш рет, қазір көптеген елдердің
Конституциялары мен салалық заңдарында орын алған, адамның жеке басына
тиіспеушілік бекітілген болатын. Онда ешбір адам заңда және заңмен
жазылған нысандарда көрсетілген жағдайларды қоспағанда, айыпталуға,
ұсталуға немесе тұтқындауға жатпайды деп жазылған [8,33].
Мұндай күрделі кезеңдер біздің отанымызға да жат емес.
С. Өзбекұлы тарихи-құқықтық әдебиетте мемлекеттік-құқықтық идеяларының
кезеңдерін былайша ұсынған:
1 кезең. Қазақ хандығы құрылғанға дейінгі аралықта Қазақстан
территориясында қалыптасқан әскери демократия санатындағы мемлекеттік
құрылымның мемлекеттік-құқықтық идеялары. Олардың бізге мұра болып
жеткендерінен V1-1Х ғасырлар аралығындағы түркі ескерткіштері және Х-Х11
ғасырларда қалыптасқан қыпшақ, оғыз, қарлұқ тайпаларының жазба кітаптары.
Атап айтқанда, тасқа жазылған Күлтегін, Тоныкөк жазулары, Қорқыт, Оғыз-
наме, Әбу Насыр Әл-Фарабидің ой-пікірлері, Жүсіп Баласағұни, Махмұд Қашғари
сияқты ғұламалардың мемлекеттік-құқықтық идеялары осы кезеңді қамтиды.
2 кезең. Қазақ хандығы кезінде дамыған мемлекеттік-құқықтық идеялар.
Қазақ хандығы құрылып, ХV- ХV111 ғасырлар аралығында дамыған мемлекеттік-
құқықтық идеяларды қамтиды. Бұл уақыт кеңістік мерзімі аралығында Жәнібек
және Керейдің қазақ хандығын қалыптастыруы, Қасым хан, Есім хан, Жәңгір, Әз-
Тәуке, Абылай сияқты қайраткерлердің мемлекеттлікті нығайтудағы және
құқықтық жүйеге реформаторлық өзгерістер енгізуі ерекше көзге түседі.
3 кезең. Ресей империясының отарына айналған Қазақстан қалыптасқан
мемлекеттік-құқықтық идеялар. Бұл кезеңнің қалыптасуы көшпелі қазақ
мемлекеттілігінің өзінің тәуелсіздігінен айрылып, Ресей империясының ішкі
отарына айналғанда пайда болған мемлекеттік-құқықтық идеялармен байланыста
болғандығы.
4 кезең. Кеңес империясы және коммунистік-тоталитарлық режим
қалыптастырған мемлекеттік-құқықтық идеялар.
5 кезең. Қазақстан тәуелсіз мемлекетінің мемлекеттік-құқықтық идеялары
[11, 22-23 б.].
Бізге өткен уақыттан мұрагерлікке қалған құқықтық құжаттардың ішінде
Тауке ханның заңдарында – Жеті Жарғыдан адам құқықтарының реттелгенін
көреміз. Мұнда адамның өмір сүруге құқығы, отбасы, жер, мүліктік құқықтары,
яғни көбінесе жеке (азаматтық) және экономикалық құқықтар өзінің
көріністерін тапқан.
Қазақ елі құқықтар мен бостандықтардың өрескел ожарлық амалдармен
бұзылған тоталитаризмнің қатал бұғауын білген төртінші кезеңге Қазақстанның
Конституцияларының нормаларының талдауынан нақты қорытындылар жасауға
болады.
1917 жылы желтоқсанында революциялық оқиғалардың ықпал етуінен, Ресейде
қырғыздардың облыстық съезінде қазақ халқы тұратын бірнеше облыстардан
және аймақтардан тұратын аумақтық-ұлттық автономия Алаш құру туралы шешім
қабылданады. 1917 жылы 17 қарашада №251 Қазақ қырғыз газетінде Алаш
партиясының жобасы басылып шыққан. Осы жобаның Негізгі құқық деген 3-
бөлімінде Россия республикасында дінге, қанға қарамай, еркек-әйел демей
адам баласы тең болу. Жиылыс жасауға, қауым ашуға – жария сөйлеуге, газет
шығаруға, кітап бастыруға – еркіншілік; хукмет қызметшілері, иесінен
рұқсатсыз, ешкім табалдырығын аттамаушылық; законсыз жолмен ешкімді хүкімет
адамдары ұстамаушылық; сот сұрамай, билік айтылмай, тұтқын қылмаушылық;
қылмысты болған адам судья бар жерде 24 сағат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Алматы заң академиясы
ӘОЖ 343.13:343.211.3
Қолжазба құқығында
Қылмыстық процестегі адамның жеке басына тиіспеушілік принципі
12.00.09 – қылмыстық іс жүргізу; криминалистика және сот сараптамасы;
жедел-іздестіру қызметі
Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші:
заң
ғылымдарының кандидаты,
доцент Ерешев Е.Е.
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
МАЗМҰНЫ
Қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 15
Адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің теориялық 15
бастамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 26
Адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау қағидасының пайда болуы және
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... . 44
Адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің құқықтық мәні және маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің қылмыстық
процестің өзге принциптерімен ара қатынасы 64
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
Адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің процессуалдық мәжбүрлеу 75
шараларын қолдану кезінде жүзеге асырылуы және
кепілдіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .94
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
Адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің кепілдіктері: ұғымы және
жүйесі 111
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. . 111
Сезіктіні ұстау кезінде адамның жеке басына тиіспеушілік
принципінің жүзеге асырылуының 116
кепілдіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
Бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алу кезінде адамның жеке басына 126
тиіспеушілік принципінің жүзеге асырылуының
кепілдіктері ... ... ... ... ... .. 135
Қылмыстық процестегі адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің 139
жүзеге асырылуының өзге кепілдіктері ... ... ... ... ... ... ... ...
Жедел-іздестіру қызметін жүзеге асыруда адамның жеке басына
тиіспеушілік принципінің
сақталуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .
Жекелеген тергеу әрекеттерін жүргізу кезінде адамның жеке басына
тиіспеушілік принципінің жүзеге асырылуы ... ... ... ... ... ... ... .
Сот бақылауының адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің жүзеге
асырылуының құралы ретінде
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..
ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР - Қазақстан Республикасы
РФ - Ресей Федерациясы
К - Конституция
ҚІЖК - Қылмыстық істер жүргізу кодексі
ҚК - Қылмыстық кодекс
АК - Азаматтық кодекс
ІІО - Ішкі істер органдары
ІІМ - Ішкі істер министрлігі
БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ҰҚК - Ұлттық қауіпсіздік комитеті
ЖІШ - жедел іздестіру шаралары
ЖІҚ - жедел іздестіру қызметі
УҰИ - уақытша ұстау изоляторы
Т.б. - тағы басқа
Т.с.с. - тағы сол сияқты
КІРІСПЕ
Диссертациялық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыста
мемлекеттік-құқықтық ғылым категориясы ретінде адамның жеке басына
тиіспеушіліктің құқықтық негіздері, сондай-ақ қылмыстық процестің принципі
ретінде адамның жеке басына тиіспеушіліктің құқықтық негізі; қылмыстық
процесте солардың арқасында адамның жеке басына тиіспеушілік принципі
жүзеге асырылатын құқықтық құралдар, дәлірек айтқанда конституциялық және
қылмыстық-процессуалдық кепілдіктер зерттеледі. Бұл мәселелер бүгінгі таңда
ойдағыдай көңіл аударуды талап етеді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жеке адамның заңда бекітілген құқықтары
оған лайықты өмір сүруге, білім алуға, еңбек етуге, бала тәрбиелеуге,
қоғамдық-пайдалы міндеттерді атқаруға және осы қоғам үшін т.б. мүмкіндіктер
беретін бостандық көлемін ұсынады. Бүкіл әлемнің еш жерінде абсолюттік
бостандық деген жоқ. Мемлекет өзінің жеке адамдарын қажетті бостандықпен
қамтамасыз етеді. Бұл бірінші кезекте, заңның басқа азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарының жүзеге асырылуына, сондай-ақ мемлекеттің мүддесіне
кедергі келтірмейтіндей жүріс-тұрысының аясын анықтайтынын білдіреді.
Дегенмен, біз мемлекеттің мүддесі туралы тұлғаның мүддесінен бөліп алып
айта алмаймыз, өйткені тұлғаның бостандығының өлшемі тікелей қоғам
бостандығының деңгейімен байланысты. Тұлға табиғаттан еркін бола алмайтыны
сияқты ол қоғамнан да еркін бола алмайды. Адам табиғаттың және қоғамның
бөлігі ретінде өзінің барлық әрекеттерімен табиғатпен, қоғаммен,
мемлекетпен және оның органдарымен, топтармен әртүрлі қарым-қатынасқа
түседі.
Адам қоғамда соншалық еркін, оған қоғам өзінің бостандығының қаншалықты
деңгейінде рұқсат беретіні анық. Адамның құқықтары соншалық айқын, қоғам
оларды қаншалықты қамтамасыз ете алады, ол қаншалықты мүдделі. Әрине, бұл
заңдылықтың күші үзілді-кесілді емес: ең негізгі рөл тұлғаның өзіне, оның
қасиеттеріне, белсенділігіне тән. Бірақ оны қоғамға қарама-қарсы қою,
әлеуметтік ортадан оның құқықтарының жүзеге асырылу нәтижелері
тәуелсіздігінің елесін құру – осы салада әділетсіздіктің бой көрсетуінің
мүмкіндіктерін алдын ала қарастыруды білдіреді. Адам мен мемлекеттің,
олардың өзара құқықтары және міндеттерімен, сондай-ақ заңда бекітілген заңи
жауаптылықпен жанамаланған тығыз байланысы қалыптасады.
Кез келген қоғамда қалыптасушы бірде бір дағдарыстық жағдай адамның
құқықтары теңгерілмей, оның қоғам өмірінің барлық салаларында анық белсенді
қатысуына, оның тәуелсіздігіне және бостандығына жағдай жасамай жеңілмейді
[1, 3 б.].
Соған қарамастан, біз тұлға – мемлекет – билік ұлы антогонизмнің өмір
сүру фактісін белгілей аламыз. Тұлғаға оның құқықтарымен және
бостандықтарымен бірге билікпен, басқа да құралдармен жабдықталған,
солардың көмегімен жеке адамнан күшті болатын мемлекеттік механизм аппараты
қарсы тұрады. Сондықтан осы диссертациялық жұмыста қылмыстық процесте аса
айқын көрінетін, адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің жүзеге
асырылу мысалында тұлға мен мемлекеттің мүдделерінің теңдестікке
келтірілуінің мәселелері өзекті етіп алынған.
Осыған байланысты автор төмендегілердің:
1) мемлекеттік органдармен, соның ішінде құқық қорғау органдарымен
(анықтау және тергеу органдары) қабылданатын, мемлекеттік заңдылықты және
құқықтық тәртіпті қамтамасыз етуге саятын қылмыстық-процессуалдық мәжбүрлеу
шараларының;
2) ҚР-ның қылмыстық процесінің негізін қалаушы және бастама негіз
ретінде адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің мәнін, маңызын және
рөлін өзектейді.
Біріншіден, адамның жеке басына тиіспеушіліктің жүзеге асырылу
мәселелері тұлғаның қоғамдағы анық жағдайына сүйенеді. Мемлекеттік-құқықтық
қоғамдық құрылымға бастайтын демократиялық жол тұлғаға айрықша көңіл
аударылуын, оның құқықтары мен бостандықтарының билік институттарын қоса
алғанда басқа институттардан басым болуын болжайды. Негізінде табиғи және
ажыратылмайтын құқықтар мен бостандықтар жатқан тұлғаның құқықтық
мәртебесінің күзетілуі мен қорғалуының сенімді жүйесін де қамтиды. ҚР-ның
Конституциясының нормаларымен адам және азаматтың негізгі құқықтары мен
бостандықтары, олардың жүзеге асырылуының кепілдіктері, олардың сақталуына
және жүзеге асырылуына міндетті адамдардың жауаптылығы бекітілген.
Бұл нормалардың толық жүзеге асырылуы қажет. Өткен жылдар практикасы
қазақстандық қоғамның тіршілік әрекетінің демократиялық негіздерінің
қалыптасуының жатық және ауыртпалықсыз өтпегенін көрсетеді. ҚР-ның
Конституциясында баянды етілген құқықтар мен бостандықтар көптеген
себептерге байланысты әрдайым толық жүзеге асырылмайды. Құқық қолдану
практикасында жойылуы көбінесе қазақстандық заң шығарушыға, құқық қолдану
субъектілеріне тәуелді кедергілер тобы туындайды. Тұлғаның құқықтық
мәртебесі оның құқықтарының, бостандықтарының және заңды мүдделерінің
қорғалуының берік механизмін қамтамасыз етуші қазіргі заңмен кепілденген
болуы қажет;
Екіншіден, зерттеудің өзектілігі тұтас қоғамның демократиялану
процесімен және соның ішінде билік институттарымен көрсетіледі. Қазақстан
мемлекетінің демократизмі халықтың жоғары саяси-құқықтық мәртебесінде ғана
емес, сонымен қатар әрбір жеке адам мен азаматтың құқықтық жағдайында
байқалады. Конституцияда бекітілген демократиялық құқықтар мен
бостандықтардың кең кешені азаматтарға көптеген бостандықтарды қолдануға
заңдық мүмкіндік береді. Қазақстан Республикасы басым және кідірусіз
бағыттары ретінде тұлға үстем болатын демократиялық мемлекетті құруды
ұсынып, шынайы мемлекеттік тәуелсіздікке ие болды. Осы мақсатқа жету
қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық институттардың қайта құрылуын,
сондай-ақ жаңарушы қоғамның рухани дамуын болжайды.
Өтпелі кезеңде қалыптасушы әлеуметтік, экономикалық, моральдық-
өнегелілік қатынастар объективті алғышарттары болып экономиканың құлдырауы,
халықтың көпшілігінің әлеуметтік орналаспағандығы, бұрынғы шаруашылық
байланыстарының бұзылуы сияқты, яғни бір жағынан әмірлік әкімшілік жүйенің
мұрасы ретінде, екінші жағынан – бұрынғы Одақтың ыдырауы нәтижесі ретінде
көрінетін барлық келеңсіз факторлары болушы қоғамға бұрын тән емес
әлеуметтік проблемалар мен қайшылықтарды сөзсіз алға тартады.
Көрсетілген келеңсіз нәтижелерді жеңіп шығу тек мақсатталған
демократиялық қайта құру, республиканың құқықтық жүйесінің рационалды
реформалау процесінде мүмкін, жиынтығында негізін қалаушы мақсатты –
мемлекетте қауіпсіздікті және құқықтық тәртіпті қудалайды.
Осы зерттеу тақырыбына қатысты адамның жеке басына тиіспеушілікті
құқықтық принципке шығару, мемлекеттің қоғамдық қатынастары құрылымының
демократиялық ережелерін ұстанатынын білдіретінін көрсетеміз. Әрине,
мемлекет демократиялықтың мәртебесіне үміттенуі үшін осы принциптің жүзеге
асырылуының әрекетті механизмі қажет. Сондықтан қарастырылып отырған осы
мәселе талқылаудың және зерттеудің кең спектрлі болуын қажет етеді;
Үшіншіден, қылмыстық процесте адамның жеке басына тиіспеушілік
принципінің жүзеге асырылу мәселелері заңдылықтың және құқықтық тәртіптің
жоғарылауына, қылмыстылықпен күреске бағытталған мемлекеттің саяси-құқықтық
жоспарын орындаумен байланысты маңызды.
Осындай мәселенің ұтымды жүзеге асырылуы, қазіргі кезеңде, қоғамның
әлеуметтік сөзсіз жіктелуімен, жұмыссыздықпен және халықтың кейбір
бөліктерінің идеологиялық, рухани-өнегелілік бағыттарының жоғалуымен
қосақталады. Қазақстанның дамуының ұзақ мерзімді Стратегиясын жүзеге асыру
мақсатында алдағы кезеңде басым маңыз ішкі саяси тұрақтылыққа беріледі.
Ішкі саяси тұрақтылықты қолдау стратегиялық мемлекеттік жоспарлардың жүзеге
асырылуы үшін қажетті шарт болып табылады. Осы жоспарлардың ойдағыдай
жүзеге асырылуы әлеуметтік шиеленістің жұмсаруы бойынша шараларға ғана
емес, сондай-ақ құқық қорғау органдарының, сот өндірісінің, заңгерлердің
кешенді және жүйелі қарсы әрекетінің деңгейіне де тәуелді. Дәл осы
мәселелер қылмыстарды дер кезінде ашу, ескерту және алдын алу бойынша
ғылыми негізделген ұсыныстарды өңдеуге ең маңызды шараларды қолдануға
мәжбүрлейді және өзектейді. ҚР-ның 2002 жылғы 20 қыркүйектегі құқықтық
саясат Тұжырымдамасында басты мақсат болып нақты нормаларда адамның
төмендегідей құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталған қылмыстық
сот өндірісінің іргелі принциптердің ары қарай жүйелі түрде жүзеге асырылуы
болып табылады:
- заңда көзделген реттерде ғана және тек соттың санкциясымен
тұтқындауға және қамауда ұстауға болады; ешкімді азаптауға, оған зорлық-
зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін
қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды деп көрсетілген адамның
жеке басына тиіспеушілік, қадір-қасиетін және беделін құрметтеу;
- соттың шешімінсіз тұрғын үйден айыруға жол берілмейді; тұрғын үйге
басып кіруге, оны тексеруге және тінтуге заңмен белгіленген реттер мен
тәртіп бойынша ғана жол беріледі; әркімнің өзінің жеке салымдары мен
жинаған қаражатының, жазысқан хаттарының, телефон арқылы сөйлескен
сөздерінің, пошта, телеграф арқылы және басқа жолдармен алысқан
ақпараттарының құпиялылығы сақталуына құқығы бар дегенді білдіретін тұрғын
үйге және жеке өмірге қол сұқпаушылық [2, 74-75 б.];
Төртіншіден, ҚР-ның заңдарын реформалау процесі қылмыстық процесс
өрісін де қамтиды. Осыдан шығып қарағанда, 1997 жылы қабылданған көптеген
толықтырулар мен өзгерістерге ұшыраған ҚР-ның Қылмыстық іс жүргізу кодексі
қазірде қылмыстық процестің принципі ретінде адамның жеке басына
тиіспеушілікті мұқият зерттеудің қажеттілігін көріп отыр;
Бесіншіден, құқық қолдану практикасының қанағаттанарлықсыз
көрсеткіштеріне байланысты адамның жеке басына тиіспеушілік мәселесі
маңыздылыққа ие болады. Статистикалық мәліметтер қылмыстық-процессуалдық
мәжбүрлеу шараларын қолдану барысында заңның бұзылуы орын алып отырғанын
куәландырады, көптеген азаматтар заңсыз ұсталады, тұтқындау орындарына
орналастырылады, алдын ала тергеуді жүргізуші органдар жағынан күш көрсету
және психикалық зорлық-зомбылық қолданылады.
Барлық осы көрсеткіштер адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің
қылмыстық-процессуалдық ғылым теориясында, сондай-ақ конституциялық құқық,
мемлекет және құқық теориясының жетістіктеріне тірелуі қажет ары қарайғы
зерттеуді талап ететінін айқындайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Осы диссертациялық зерттеудің мақсаты қылмыстық процесте адамның жеке
басына тиіспеушілік принципімен тікелей байланысты мәселелерді зерттеуден
көрінеді. Қойылған мақсаттарға жету үшін автор өзінің алдына мына
міндеттерді қойды:
- Қазақстанда адам және азамат құқықтары мен бостандықтары институтының
қалыптасуы мен дамуына тарихи талдау жасау. Адамның жеке басына
тиіспеушілік институтының құқықтық реттелуінің толық жетілдіруінің қайнар
көздерінің ерекшеліктерін табу;
- адамның жеке басына тиіспеушілік институтының саяси-құқықтық және
қоғамдық-әлеуметтік маңызын айқындау;
- мемлекеттің бұрынғы тоталитарлық режим кезіндегі декларацияланған
құқықтар мен бостандықтардың жүйесіне сын көзбен баға беру;
- тұлғаның құқықтары мен бостандықтары, мемлекет мүдделерінің өзара
байланысының мәселелерін зерттеу. Тұлға – мемлекет – билік проблемасын
құрушы кейбір категорияларды қарастыру;
- демократиялық мемлекетте адамның құқығы ретінде оның жеке басына
тиіспеушілік категориясын тұжырымдау. Адамның жеке басына тиіспеушілікке
құқықты реттеуші халықаралық құқықтық нормалар мен ҚР-ның заңдарының
арақатынасын анықтау;
- адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің негізі ретінде адамның
жеке бостандыққа құқығы туралы ҚР-ның Конституциясының нормаларына талдау
жасау;
- қылмыстық-процессуалдық ғылымның категориясы, қылмыстық-процессуалдық
заңның принципі ретінде адамның жеке басына тиіспеушілікке құқықтық баға
беру;
- адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің қылмыстық процестің өзге
де принциптерімен байланысын қарастыру;
- процессуалдық мәжбүрлеу шараларын қолдану барысында адамның жеке
басына тиіспеушіліктің жүзеге асырылуының кепілдіктерінің түсінігін және
түрлерін анықтау;
- ұстау және қамауға алу барысында адамның жеке басына тиіспеушілік
принципінің жүзеге асырылуының кепілдіктерін зерттеу және құқықтық талдау
жасау;
- алдын ала тергеу, ұстау және қамауға алу барысында адамның жеке
басына тиіспеушілік принципінің жүзеге асырылуының кепілдіктерін күшейту
мақсатында қазіргі заң нормаларына сын көзбен баға беру және оларға
өзгерістер енгізу жөнінде ұсыныстар жасау;
- жедел-іздестіру қызметін жүргізу барысында адамның жеке басына
тиіспеушілік принципінің жүзеге асырылуының ерекшеліктерін анықтау;
- жекелеген тергеу әрекеттерін жүргізу барысында адамның жеке басына
тиіспеушілік принципінің жүзеге асырылуының ерекшеліктерін анықтау. ҚР-ның
Қылмыстық істер жүргізу кодексінің кейбір нормаларына талдау жасау;
- Қазақстан Республикасында адамның жеке басына тиіспеушілік
принципінің жүзеге асырылуының құралы ретінде сот бақылауы институтының
ролін анықтау.
Зерттеудің пәні болып ҚР-ның қазіргі заңдардың, халықаралық құқықтың
жалпыға танылған принциптері мен нормаларының және өзге де нормативтік
құқықтық актілерінің жүйесі; олармен реттелетін қылмыстық процесте адамның
жеке басына тиіспеушілік принципінің жүзеге асырылуы мәселелері бойынша
біркелкі қоғамдық қатынастардың шеңбері; осы заңдарды қолдану практикасы
және соларды зерттеу негізінде заңдарды жетілдіруге байланысты ұсыныстар
жасау.
Диссертациялық зерттеудің әдістемелік негізі болып азаматтардың жеке
бостандыққа құқықығының құқықтық реттелуінің конституциялық негіздерінің
жүзеге асырылу тәртіптерінің және принциптерінің, сондай-ақ қылмыстық
процесте адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің жүзеге асырылуының
саяси-құқықтық, философиялық, құқықтық және өзге де ғылыми негіздері
табылады. Бұл үшін мемлекеттік және құқықтық көріністерді зерттеудің жалпы
ғылыми және жеке ғылыми әдістері қолданылды. Осылайша, мәселен,
салыстырмалы құқықтану әдісі тарихи және диалектикалық амалдарымен бірге
бізге адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының жағдайының нақты
болмысын, адамның жеке басына тиіспеушілік принципімен арақатынасын, сондай-
ақ қылмыстық-процессуалдық және конституциялық құқық теориясында көрінуін
түсінуге мүмкіндік береді.
Қойылған мәселелерді зерттеуде сонымен қатар, логикалық, формалды-
құқықтық; аналитикалық; зерттеудің пәнінің сапалы сипаттамасын ашушы,
зерттелуші институттың мәнін анықтауға, Қазақстан Республикасында заңдылық
және құқықтық тәртіп жағдайына конституциялық және салалық заңдардың жүйелі
әсер етуіне мүмкіндік беретін функционалды әдіс қолданылады.
Зерттеудің теориялық негізін құқықтың жалпы теориясы, конституциялық
және қылмыстық-процессуалдық құқықтың теориясы, криминалистика аясындағы
ғылыми еңбектер; қылмыстық-процессуалдық ғылымын, сондай-ақ Қазақстан
Республикасында тұлғаның құқықтары мен бостандықтары институтының дамылу
мәселелері бойынша теоретик және практиктердің, заңгер-ғалымдардың
еңбектері құрады. Атап айтқанда, кеңестік дәуір кезіндегі және ресей
авторларының еңбектері: С.С. Алексеев, М.С. Строгович, В.А. Кучинский; С.В.
Долгоруков, Н.И. Матузов, К.Ф. Гуценко, П.А. Лупинская, А.М. Чельцов-
Бебутов, П.С. Элькинд, А.Я. Вышинский, И.Л. Петрухин, О.Е. Кутафин; Ю.Д.
Лившиц, З.Ф. Коврига, В.А. Патюлин, Л.Д. Воеводин, М.А. Краснова, Е.Г.
Васильева; Т.Н. Москалькова, М.Ю. Барщевский, В.М. Корнуков, В.А. Образцов,
А.Р. Ратинов; В.Н. Григорьев және т.б.
Сондай-ақ, бірқатар қазақстандық ғалымдардың ғылыми зерттеулері
қызығушылық танытқан: Ә.Қ. Меңдіғұлов, Е.Е. Ерешев, С. Гинзбург, Ғ.С.
Сапарғалиев; Б.Қ. Төлеубекова, С.Ф. Бычкова, Г.Ж. Сулейменова, С.П.
Вареникова; Д.Қ. Қанафин, Т. Биятов, Л.В. Воронина, С.М. Жалыбин, А.Н.
Ахпанов, К.Ж. Капсалямов, О.И. Жумабеков, С.К. Журсимбаев, Р.Т. Шуменова
және т.б.
Теориялық-құқықтық негізді сонымен бірге тарихи маңызға ие халықаралық
құқық нормалары, соның ішінде: Адам құқықтарының жалпыға бірдей
Декларациясы; Адамның құқықтары мен негізгі бостандықтарын қорғау туралы
Конвенция; Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық Пакт; Жасы
кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігін атқаруға қатысты Біріккен
Ұлттар Ұйымының минималды стандарттық ережесі (Пекин ережесі) және т.б.
толықтырды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және қорғауға ұсынылатын мәселелер.
Осы диссертациялық жұмыс қарастырылып отырған мәселе бойынша
республикада алғашқы болып саналады. Зерттеудің нәтижесінде Қазақстан
Республикасында демократиялық қайта құрулардың негізін қамтамасыз етуге
шақырылған адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің кепілдіктері және
жүзеге асырылуы саласында теориялық ережелер жүйесі негізделген.
Зерттеу тақырыбына қатысты Қазақстанда азаматтардың жүріп-тұру
бостандығына және тұрғылықты жерін таңдау бостандығына құқықтарының жүзеге
асырылуының тиімділігін байқауға және талдау жасауға болады. Автормен осы
диссертациялық зерттеуде Қазақстан Республикасында адамның жеке басына
тиіспеушілік институтының құқық қолдану негізін дәл солар құрайтындықтан
қылмыстық қудалау органдарының басқару қызметінің құқықтық негізі
қарастырылған.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы осы диссертациялық жұмыста соңғы он, жиырма
жылдықта зерттелуі бізбен қойылған тақырыптың тек жекелеген кесінділерін,
фрагменттерін көрсететін мәселелер жинақталып және талданғанынан көрінеді.
Бұл, бізбен зерттеліп отырған тақырыптың маңыздылығы, өтпелі кезең
жағдайындағы аса өзектілігімен және ең алдымен қоғамның әлеуметтік-құқықтық
өміріндегі ұдайы өзгерістерімен, демократиялық институттардың өсуімен және
нығайтылуымен байланысты ғылыми ізденулерге, көптеген және уақытша
өзгертулерге ұшырап отыруымен түсіндіріледі.
Автордың ғылыми талдау жасау талпынысында кешенділік (конституциялық
құқық ретінде адамның жеке басына тиіспеушілікті зерттеу) және жүйелілік
(қылмыстық процестің принципі) принциптері жүйелі жүзеге асырылып, тиімді
үйлесімін табады, бұл адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің жүзеге
асырылуы үшін қылмыстық-процессуалдық мүмкіндіктерін жетілдіру мәселелерін
аса толық ғылыми өзекті етуге жол ашады.
Адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің жалпы теориялық және
практикалық сипаттамасы сот-тергеу практикасы саласының, ҚР-ның прокуратура
органдары статистикалық есептерінің жаңа мәліметтерінің ескерілуімен
толықтырылып түзетілген.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы - автор империкалық ғылыми
материалдарды қолдана отырып, ҚР-ның Қылмыстық істер жүргізу кодексінде
қылмыстық процесс аясына түскен азаматтардың заңды құқықтары мен
бостандықтарын анықтау, тергеу, прокуратура органдары және басқа да құқық
қолдану субъектілері тарапынан қол сұғылушылығынан қорғаудың барабар
қамтамасыз етілуінің жолдарын негіздейді.
Осы жерде жоғарыдағы қазақстандық ғалымдардың, практиктердің
зерттеулері бізді күнделікті қызметімізде қоғамның демократиялық
құрылысының қауіпті жаңылыстарына, құқықтың және басқа да мемлекеттік және
қоғамдық категориялардың жойылып кетуіне душар етуі өзіміздің қателерімізді
айқын білуімізге жетелейді деп айта кету қажет.
Осы жұмыста ҚР-ның азаматтарының және қарастырылып отырған құқықтың
басқа да субъектілерінің мемлекеттік басқару органдарымен байланысында
өздерінің міндеттерін ұлттық қылмыстық-процессуалдық құқық нормалары
негізінде іске асыру процесінде жүзеге асырылатыны көрсетілген. Осы
контексте республикада он жылдың аралығында (ҚР-ның жаңа ҚІЖК-нің күшіне
енген кезден бастап) құқықтық реттелу тиімділігінің жеткіліксіз болуының
негізгі себептері көрсетілген, олар күнделікті практикада тексерілген және
салалық ерекшеліктері ескерілген, басшылыққа алынуға тиіс басқа да
көрсеткіштер жеткілікті негізделген, оларды жүзеге асырудың ғылыми
тұжырымдары алға тартылған. Дегенмен, автордың пікірінше, осындай артта
қалулардың жеткілікті недәуір салмақты себептері бар. Өтпелі кезеңнің
болмыстары Қазақстан Республикасы үшін жатық өтіп жатыр деп айта алмаймыз.
Бүгінгі таңда республиканың заңнамалық базасын реформалау процесі жоғары
қарқынға жеткен, ол бізге қазір және келешекте адамдардың қылмыстық істерді
алдын ала тергеу аясына қатысты өздерінің жеке бостандыққа құқықтарын
солардың көмегімен жүзеге асыра алатындай сенімді құқықтық негіздер мен
кепілдіктер береді деп сенуді қажет ететін өзгертулерді болжайды.
Қазақстан Республикасы тәуелсіз егеменді мемлекет болып, дамушы
нарықтық қатынастарымен, демократиялық және құқықтық мемлекеттік
институттармен дүниежүзілік бірлестіктің толық құқылы мүшесі ретінде
бекітіліп, барлық демократиялық мемлекеттердің азаматтарын өздерінің
адамның жеке басына тиіспеушілікке құқығын жүзеге асыруын қамтамасыз етуші
дүниежүзілік стандарттардан қала алмайды.
Осы құқықтардың азаматтармен жүзеге асырылуының кепілдіктері, біздің
ойымызша, ең алдымен, өмірдің болмыстарына жауап беруші, сенімді және
дамыған заңи негізде көрінеді. Қаншалықты мемлекетте құқықтық
құндылықтардың басым болуына оның жүзеге асырылуы тәуелді. Құқық адамның
жеке басына тиіспеушілік институтының дамуында негізгі нысана болуы қажет.
Сондықтан қарастырылып отырған мәселе үйлесімді құқықтық реттелуі ұдайы
іздеуді талап етеді; бұл жұмыс бүгінде объектісі адам және азаматтың жеке
бостандыққа және оның қылмыстық істерді алдын ала тергеу және қарау
жағдайларында тиіспеушілігіне құқықтары болып табылатын тиімді жүйенің
қалыптасуы үшін қажетті кейбір өңдеулерді ұсынады.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы.
Зерттеушімен қылмыстық процесте адамның жеке басына тиіспеушілік
принципінің жүзеге асырылуы мәселелерінің ерекшеліктерін жалпылау және
жүйелеу талпынысында конституциялық құқық, мемлекет және құқық теориясы
және тарихы, қылмыстық, әкімшілік, материалдық және процессуалдық құқықтар
сияқты құқықтың көптеген салаларының жалпы теориялық ережелерінің мазмұны
дамытылып, толықтырылды. Кешенді және жүйелік принциптерінің ерекше
қолданылуы және үйлесуі адам және азамат құқықтары мен бостандықтары;
адамның жеке басына тиіспеушілікке құқығы; қылмыстық процесте адамның
жеке басына тиіспеушілік принципі категорияларының сипаттамасының талдауы
және талқылауы шеңберінде көрсетілген ғылыми танымының әдістемесін және
басқа да сегменттерін кеңейтеді.
Осы жұмыста, автордың ойынша, қылмыстық процесте адамның жеке басына
тиіспеушілік институтының дамуы мен нығаюы үшін қажет негізгі
тұжырымдамалық бағыттар бойынша ұсыныстар негізделеді. Бұл ұсыныстар
конституциялық, қылмыстық-процессуалдық, қылмыстық, азаматтық және басқа да
құқықтың салаларының теориялық және заңи мәтіндерін өңдеу барысында
қолданылуы мүмкін.
Азамат осындай құқықтық қатынастарға қатысып, заңға негізделген тиісті
мемлекеттік басқару органының немесе лауазымды адамның талаптарын орындауға
міндетті; керісінше мемлекеттік басқару органы немесе лауазымды адам
азаматтың заңды құқықтарын, мүдделерін қорғау не жүзеге асыру бойынша
талаптарына әсер етуге міндетті. Әрбір жағдайда, тұлғаның бостандықтары мен
мүдделері жоғары дәрежелі және заңда нақты анықталуы қажет, ал басқару
органы нақты өкілеттікпен, сондай-ақ солардың көмегімен адамның жеке басына
тиіспеушілік принципі құқық қолдану практикасында іске асырылатын
кепілдіктермен және басқа да процессуалдық құралдармен негізделуі қажет.
Диссертацияның теориялық қорытындылары құқық және бостандық
проблемалары бойынша қылмыстық-процессуалдық құқықтың ғылыми ережелерінің,
соның ішінде қылмыстық процесте адам және азаматтың жеке басына
тиіспеушілігі құқығының дамуына үлес қосуы мүмкін.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
Диссертациялық жұмыста ізденіс барысында алынған нәтижелердің ғылыми
жаңалығын ашушы негізгі тармақтары болып төмендегі ережелер мен бағыттар
табылады:
1 Адамның жеке басына тиіспеушілік институтын тікелей құрастырушы
негізгі тұжырымдамалық мәселелерді бөлу, зерттеліп отырған мемлекеттік-
құқықтық категорияның және отандық заң саласында оның кепілдіктерінің нық
жүйесінің жүзеге асырылуында құқықты қолдану тетігінің құрылып, өңделуінде
қажетті және алғашқы қадам болып табылады деп санаймыз. Осыған байланысты
ҚР-ның ҚІЖК-нің 14-бабының 5-бөлігінде бекітілген нормасын алып,
қайталануды болдырмас үшін тек осы Кодекстің 15-бабында қалдыруды жөн
көреміз.
2 Тұлғаға қатысты синонимдермен қоса, әртүрлі процессуалдық әрекеттерге
қатысты да ала-құлалықтармен, сондай-ақ, кейбір сөздердің заң нормаларында
қолдануға келмейтіндігімен кездесуге байланысты, мәселен,
неприкосновенность личности (ҚР-ның ҚІЖК-нің 14-бабы) жеке адамның басына
қол сұқпаушылықтың орнына жеке адамның басына тиіспеушілік деп
көрсетілгендіктен және келешекте осыған байланысты қиындықтар туындамас
үшін Қазақстан Республикасының Қылмыстық істер жүргізу кодексіне және басқа
да заңдарға біркелкі терминологияны қолдануды ұсынамыз.
3 Қылмыстық процесте адамның жеке басына тиіспеушіліктің құқықтық
режимін анықтаушы заңдардың ары қарайғы толық жетілуі қажеттілігін өзекті
етеміз. Осылайша ҚР-ның ҚІЖК-не өзгертулер мен толықтырулар:
ҚР-ның ҚІЖК-нің 200-бабының 1-бөлігінде кейінге қалдыруға болмайтын
тергеу әрекеттерінің ішінде сезіктілерді ұстауды алып тастауды ұсынамыз.
4 ҚР-ның ҚІЖК-нің 7-бабына абырой мен қадір-қасиетті қылмыстық процесс
аясына түскен және өзге де адамдардың осы процесті жүргізуші органдар,
сондай-ақ процеске қатысушылар тарапынан сыпайы қарауынан, олардың
құқықтарын құрметтеуден тұратын этикалық категория деп қосуды ұсынамыз.
5 ҚР-ның Адвокаттық қызмет туралы Заңға адвокаттық құпияны қамтушы
мәліметтерді адвокаттың таратқаны үшін жауаптылықтың түрінің және
санкциясының заңда бекітілуі келешекте білікті заң көмегін көрсетуші
адвокаттардың құқықтық мемлекеттегі рөлін арттырады деп сенеміз.
6 1999 жылғы 30 наурыздағы ҚР-ның Қылмыс жасады деген сезіктілер мен
айыптаушыларды қамауда ұстаудың тәртібі мен шарттары туралы №353-1 заңының
1-бабын мынандай редакцияда: қамауда ұстау – заңмен бекітілген арнайы
мекемелерде және бөлмелерде қылмыс жасады деген сезіктілерді, сонымен
қатар, қамау түріндегі бұлтартпау шарасы қолданылған адамдарды уақытша
оқшаулау деп өзгертуді ұсынамыз;
7 ҚР-ның ҚІЖК-нің 40 және 42-баптарына ақталмаған адамдарға да
қылмыстық қудалау жүргізу барысында келтірілген зиян өтелуі тиіс деп
толықтыру енгізу қажеттігін өзектейміз;
8 Шағымдану институты тергеу және анықтау заңдылығына прокурорлық
қадағалауды ауыстырмаушы сот бақылауының күшеюі жолында дамуы қажет деп
санаймыз;
Зерттеу нәтижелерінің апробациясы.
Зерттеудің нәтижелері мен тұжырымдары келесі ғылыми-практикалық
конференцияларда ғылыми хабарлама ретінде көпшілік талқысына ұсынылды:
1. Понятие и сущность принципа неприкосновенности личности в уголовном
процессе Материалы международной научно-практической конференции
Международные стандарты в области прав человека и проблемы развития
национального законодательства, посвященной 10-летию государственной
независимости Республики Казахстан (1-2 марта 2001 г.). Под общей ред. А.Е.
Бектурганова. Часть 111. Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 305 с. – С.
183-190.
2. Реализация принципа неприкосновенности личности при решении задач
уголовного судопроизводства Материалы Международной научно-практической
конференции Проблемы борьбы с преступностью в контексте национальной
концепции права, посвященной памяти первого проректора по учебно-
методической работе КазГЮА, д.ю.н., проф. Е.Г.Джакишева (12 декабря
2001г.). Алматы: КазГЮУ, 2002. – 680 с. – С. 264-268.
3. Взаимосвязь принципа неприкосновенности личности с другими
принципами уголовного процесса Проблемы повышения правосознания и
правовой культуры казахстанского общества: Материалы международной научно-
практической конференции. 26 октября 2004 года. - Алматы: КазНПУ им. Абая,
2005. – 320 б. – С. 209-217.
4. Қылмыстық процесте адамның жеке басына тиіспеушілік пен жеке адамның
абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеу принциптерінің ара қатынасы Будущее
без наркотиков: Материалы международной научно-практической конференции. –
Алматы: ООНИиРИР Академии МВД РК, 2007. – 456 с. – С. 161-170.
Диссертациялық зерттеудің негізгі ережелері және тұжырымдары мынадай
келесі еңбектерде көрсетілген:
1. Реализация принципа неприкосновенности личности при проведении
оперативно-розыскных действий Мысль. Республиканский общественно-
политический журнал. - 2004. - №11.- С. 66-70.
2. Право на личную свободу как основа принципа неприкосновенности
личности Экономика и право Казахстана. - 2004. - №12. – С. 43-45.
3. Взаимосвязь принципа неприкосновенности личности с принципом права
на защиту Фемида. Республиканский юридический научно-практический
журнал. - 2005. - №1. – С. 30-33.
4. Адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің кепілдіктері: ұғымы
және жүйесі Д.А. Қонаев атындағы Университетінің Хабаршысы. – 2007. - №3
(24). – 50-55 бб.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі.
Диссертацияның құрылымы жасалған ғылыми зерттеудің мақсаттарымен және
міндеттерімен анықталған. Диссертацияның көлемі ҚР-ның Білім және ғылым
министрлігінің ЖАК бекіткен талаптарына сәйкес. Диссертациялық зерттеу
кіріспеден, тоғыз тараушаны қосушы үш тараудан, қорытындылардан және
қосымшалардан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АДАМНЫҢ ЖЕКЕ БАСЫНА ТИІСПЕУШІЛІК ПРИНЦИПІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ БАСТАМАЛАРЫ
1.1 Адамның құқықтары мен бостандығын қорғау қағидасының пайда болуы
және қалыптасуы
Қазақстан Республикасының құқық нормаларын, көзқарастарын, принциптерін
талдаудан олардың азаматтық қоғамды қалыптастыру үшін, адам және азамат
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету үшін, құқықтың үстемдігін
баянды ету үшін, азаматтардың, мемлекеттік органдардың, лауазымды
адамдардың саяси және құқықтық жауапкершілігінің жүзеге асырылуы үшін,
мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының үйлесімді қызметі үшін қажет
кеңістікті құрайтынын көруге болады.
Адам құқықтары мен бостандықтарына бүкіл адамзат ғасырлар бойы көңіл
аударып келеді және біздің ойымызша, адам қоғамда өмір сүретіндіктен бұл
әлі де толғандыра түсетін мәселе болып қала бермек. Десе де, осы
мәселелердің тиімді шешілуі, яғни адамның құқықтары мен бостандықтарының
аяққа басылуына жол бермеу - шынайы демократиялық, құқықтық мемлекеттің ары
қарай дамуының келешегі бар екенін көрсетеді. Сондай-ақ, бұған ҚР-ның
құқықтық жүйесінің адам құқықтары саласындағы халықаралық нормалар мен
стандарттарға сәйкестенуі тәуелді. Бұл туралы Қазақстан Республикасының
Конституциясының 4-бабының 3-бөлігінде: Республика бекіткен халықаралық
шарттардың Республика заңдарынан басымдығы болады және халықаралық шарт
бойынша оны қолдану үшін заң шығару талап етілетін жағдайдан басқа
реттерде, тікелей қолданылады [3, 5 б.]; ҚР-ның Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 2-бабының 3-бөлігінде: Қазақстан Республикасы бекіткен
халықаралық шарттардың осы Кодекстен басымдығы болады және халықаралық
шартта оны қолдану үшін заң шығару қажет екендігі айтылған жағдайларды
қоспағанда, тікелей қолданылады деп бекітілген [4, 3 б.]. Осыған қатысты
адам құқықтары саласында көптеген халықаралық шарттардың жасалуына себебін
тигізуші 1948 жылы 10 желтоқсанда Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас
Ассамблеясымен қабылданған адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясын
айтуға болады [5, 7 б.]. Декларация халықаралық шарттың күшіне ие болмаса
да, оның принциптері мен нормалары жалпы танылған және олар көптеген
мемлекеттердің конституцияларының негізіне алынған. Қазақстан
Республикасының Конституциясының да Адам және азамат деген 2-бөліміндегі
құқықтар мен бостандықтардың негізіне Декларацияның бірінші баптарында жеке
құқықтар мен бостандықтар тобын құрушы құқықтар: тұлғаның ар-намысын
құрметтеу, өмір сүруге құқық, бостандыққа құқық, адамның жеке басына
тиіспеушілік, жеке адамның жеке өмірін қорғау және т.б. жарияланған.
Тұрғылықты жерін таңдау құқығы, ар-ождан бостандығы, көзқарас бостандығы,
мемлекеттік билік органдарына сайлау және сайлануға құқық, азаматтыққа
құқықты білдіруші азаматтық және саяси құқықтар Декларацияның 13-21-
баптарында көзделген. Әлеуметтік-экономикалық құқықтар: еңбек етуге, білім
алуға, демалу және оны ұйымдастыру, өмірлік деңгейінің жеткілікті
қамтамасыз етілуіне, жұмыссыздықтан қорғануға, еңбегіне әділетті ақы алуға,
әлеуметтік қамтамасыз етілуге, қауымның мәдени өміріне қатысуға, әлеуметтік
және халықаралық тәртіпке Декларацияның 22-28-баптарында бекітілген
нормалары алынған.
1998 жылы желтоқсанда құқықтық мемлекет құру жолындағы мемлекеттермен
Декларацияның 50-жылдығына арналған, адам құқықтары бойынша дөңгелек стол
өткізілген. Мұндай дөңгелек стол Қазақстанда - Астанада 1998 жылы 9
желтоқсанда өткізілді. Дөңгелек столдың қатысушылары: ҚР-ның Парламенті,
құқық қорғау және сот органдары, ҚР-сы Президентінің жанындағы адам
құқықтары жөніндегі комиссия, мемлекеттік және мемлекеттік емес құқық
қорғау ұйымдары адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясының бүкіл
әлемде демократиялық құндылықты және заңның үстемдігін бекітуші құжат
ретінде аса маңыздылығын көрсетті және ҚР-ның Конституциясында елеулі
көрініс тапқан Декларацияның принциптерінің, стандарттарының
бөлінбейтіндігін және әр жақтылығын мойындаған [6, 171 б.].
Осы Декларацияның нормалары адам құқықтарының әр саласын қамтушы
құжаттарға жол салып берді деп айтса болады. Олардың ішінде: заңи міндетті
құжаттарды білдіруші 1966 жылы БҰҰ-мен азаматтық және саяси құқықтар
туралы, сонымен қатар экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы
Халықаралық Пактілер [5,13]. Заңи міндетті дегенді осы пактілердің
қатысушысы болып келетін мемлекеттер өзінің аумағында осы пактілердің
барлық ережелерін сақтау міндеттігін қабылдайды деп түсіндіреді.
Сонымен қатар, зерттеу тақырыбына кіретін ҚР-ның Конституциясының
нормасы (17-баптың 2-бөлігі), ҚР-ның Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 14-
бабының 5-бөлігіндегі қылмыстық процеске қатысушы адамдардың ешқайсысына
күш қолдануға, қатал немесе адамның қадір-қасиетін түсіретін әрекет жасауға
болмайды деген нормасы ар-намысына қол сұқпаушылықтың халықаралық-құқықтық
трактовкасымен үндес. Атап айтқанда, 1984 жылы 10 желтоқсанда БҰҰ-ның Бас
Ассамблеясының 3946 Қарарымен қабылданған Азаптауға, зорлық-зомбылық,
басқа да қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір
көрсетуге не жазалауға қарсы Конвенцияда бостандықтан айырылған адамдарды
қатыгездіктен және адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсететін не
жазалайтыннан қорғау ескертуші сипаттағы соттық емес құралдармен күшейтілуі
мүмкін деп сенуші мемлекеттің еркі жиналған. Конвенцияға сәйкес азаптау
одан немесе үшінші адамнан мәліметтер немесе мойындауларды алу үшін оның
немесе үшінші адамның жасаған әрекеті, не жасағаны үшін күмәнді сезікті
болса жазалау, сонымен қатар, оны немесе үшінші адамды қорқыту немесе
мәжбүрлеу, басқа да кез келген сипаттағы кемсітушілікке негізделген
қасақана жасалатын қатты ауыру немесе физикалық, өнегелілік қайғы-қасырет
келтіретін кез келген әрекет, бұндай ауыру мен қайғы-қасырет мемлекеттік
лауазымды адаммен немесе ресми түрде жүретін басқа да адаммен, олардың
арандатуымен, не айтуымен немесе үнсіз келісімімен жасалса. Бұл анықтамаға
заңды санкцияның, осы санкциядан бөлінбейтін немесе абайсызда олармен
шақырылатын нәтижелердің салдарынан келтірілетін ауыру немесе қайғы-қасырет
кірмейді (1-бап).
Конвенцияға сәйкес әрбір қатысушы-мемлекет тиімді заң шығарушы,
әкімшілік, сот және т.б. шараларды өзінің юрисдикциясындағы кез келген
аумағында азаптау актілерін ескерту үшін қабылдайды. Ешқандай ерекше мән-
жайлар, қандай болмасын, соғыс жағдайы болсын немесе соғыс қаупі бар, ішкі
саяси тұрақсыздық немесе кез келген басқа да төтенше жағдайлар болсын,
азаптауды ақтамайды. Ешбір қатысушы-мемлекетке басқа мемлекетте оған қарсы
азаптау қолданылуы мүмкін дейтін негіздер болса ол адамды сол мемлекетке
жіберуге, қайтаруға немесе беруге жол берілмейді. Осындай негіздердің бар-
жоғын анықтау үшін құзыретті билік тиісті жағдайларда, осы мемлекетте адам
құқықтарының айқын және жаппай дөрекі бұзылу практикасының бар екенін
қосатын іс бойынша маңызы бар барлық мән-жайларды ескереді (2,3-баптар).
Конвенция қатысушы-мемлекеттердің азаптауға және адамды қадір-қасиетін
қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға жазаны қылмыстық жазаның
шараларымен қамтамасыз етуі міндетті екенін көрсетеді [7, 462 б.]. ҚР-ның
Қылмыстық Кодексінің 347-1-бабында тергеушінің, анықтауды жүргізуші адамның
немесе өзге лауазымды адамның қиналушыдан немесе үшінші адамнан мәліметтер
алу немесе мойындату, не оны ол жасаған немесе жасады деп күдік келтірілген
іс-әрекет үшін жазалау, сондай-ақ оны немесе үшінші адамды кез келген
сипаттағы кемсітуге негізделген кез келген себеп бойынша қорқыту немесе
мәжбүр ету мақсатымен әдейі тән зардабын және психикалық зардап шектіруі
үшін жаза бекітілген [8]. Осы бапқа ескертуде лауазымды адамдардың заңды іс-
әрекеті нәтижесінде келтірілген тән зардабы және психикалық зардап қинау
деп танылмайды деп көрсетілген.
Азаптауға және адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не
жазалауға тыйым салу әртүрлі формулировкада болатын бірнеше халықаралық
құжаттарда, соның ішінде 1950 жылы 4 қарашада Римде қабылданған Адамның
құқықтарын және негізгі бостандықтарын қорғау туралы Европалық
Конвенцияның 3-бабында [7, 539 б.], азаптауға және басқадай қатыгездік,
адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға қарсы
Біріккен Ұлттар Ұйымының Конвенциясында; 1987 жылы 26 қарашада Страсбургте
қабылданған Азаптауды және адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір
көрсетуге не жазалауды ескертуші Европалық Конвенцияда көзделген [7, 620
б.].
1983 жылы 20 қарашада Нью-Йоркте қабылданған Баланың құқықтары туралы
Конвенцияның 37-бабында Қатысушы-Мемлекетер а) бірде бір баланың
азаптауға немесе басқа да қатыгездік немесе адамдық қадыр-қасиетін
қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға душар болмауын қамтамасыз ету
бекітілген [7, 128 б.]. Өмір сүруге және жеке қол сұқпаушылық, өлтірудің,
зақымдаудың барлық түрлері, қатыгездік, азаптау және қинау, ар-намысқа қол
сұғушылық, соның ішінде қорлау және кемсіту, негізінде қарулы конфликт
жағдайында адамдық тұлғаны құрметтеуге жататын гуманитарлық принциптерді
баяндайтын Женева Конвенцияларымен ескертіледі [7, 321-326 б.].
Осы құқықтар мен бостандықтардың бекітілуіне бірнеше буржуазиялық
революциялар себебін тигізді. Қазіргі Англия, АҚШ, Франция сияқты дамыған
елдер адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің, басқа да құқықтар мен
бостандықтардың тиімді жүзеге асырылуын қамтамасыз етпес бұрын, мемлекеттің
және оның азаматтарының мүдделерінің қақтығысулары мен дауларына толы
күрделі кезеңдерден өткен болатын.
Жалпы адам құқықтары мен бостандықтары туралы қағидалардың пайда болуын
ғалымдар ежелгі елдердің тарихынан көреді. Осылайша, Е.А. Лукашев б.э.д V-
V1-ғғ. ежелгі полистерде (Афины, Рим) адам құқықтары идеяларының дүниеге
келуі, азаматтық принципінің пайда болуы алға басу және бостандыққа жылжу
жолындағы ірі қадам болды деп санайды. Адам құқықтарының әртүрлі таптық
және сословиелік құрылымдар арасында таралуының біркелкі еместігі, сондай-
ақ олардың мүлде болмауы (құлдар туралы айтсақ) сол кездегі қоғамдық
дамудың кезеңдері үшін шарасыз болды. Әрбір оның жаңа сатысы адам
құқықтарына жаңа қасиеттерді қосып отырды, оларды субъектілердің аса кең
тобына таратты. Бұл таптар мен сословиелердің өздерінің құқықтары,
бостандықтары, оларды кеңейту және байыту күрестерінде орын алып отырды [9,
14 б.].
Р. Дж. Винсент Адам құқықтарының қазіргі идеясына дейінгі жол бойына
басты бекеттер барынша жеткілікті орналастырылды деп айтуға болады дейді.
Бірінші болып, оның пікірінше Рим юриспруденциясындағы өте ықпалды Стоиктер
келеді. Екіншіден, бұл доктринаның екі аспектісінің де мықты тірегі бар –
оның индивидуализмі және оның жер жүзі қауымы жөніндегі концепциясы –
Христиан інжіліндегі жеке адамның азат болу мен бүкіл адамдардың Христосқа
табынып құлдық ұруы. Үшінші орында орта ғасыр идеяларына Ренессанстық дәуір
мен Реформацияның сап тыйылуын айқындайтын екі кедергі: құқықтарға ие
болуға қабілеті жеткілікті деп рұқсат беретін Ренессанс гуманистерінің
көзқарасы; және жеке адамның көтеріліс жасауға құқығы бар екенін
мойындатуға алып келген сана-сезім жөніндегі реформашылардың көзқарасы. Ал
енді соңғысы, он тоғызыншы ғасырдағы немістің романтикалық ойының қосқан
үлесі болып табылады Осылайша, ол табиғи заңнан адам құқықтарына дейінгі
жолдардың кезеңдерін көрсетіп, әрқайсысына тоқталып кеткен [10, 29 б.].
1215 жылы Англияда монархияның қалыптасу кезеңінде еркіндіктің Ұлы
Хартиясы қабылданады. Бұл құжаттан адам құқықтары мен бостандықтарының
негіздерін көруге болады. Осы құжатта патша чиновниктерінің бассыздықтарын
тыюға, судья, шериф, констебль лауазымына заңдарды білмейтін және оларды
орындауға ниеті жоқтарды тағайындамауды талап етуші баптар бекітілген. Ұлы
Хартияның 39-бабында: Ешбір еркін адам қамауға алынбайды немесе түрмеге
жабылмайды, не мүлігінен айырылмайды, не заңнан тыс деп танылмайды, не
қандай да болмасын нашар халге ұшырамайды, және біз өзіне сай заңды үкім
мен елдің заңында көрсетілгендерді қоспағанда оған қарсы жүрмейміз деп
көрсетілген [7, 4 б.].
Англиядағы буржуазиялық құрылымды қалыптастыру кезеңіне жатушы, 1628
жылғы құқық туралы Петиция патшаға оның қол астындағыларды патша әкімшілігі
бассыздығынан қорғауға шақырылған міндеттер жүктеген. Адам құқықтарын
қамтамасыз ету жолындағы ары қарайғы қадам болып тиісті процедура ұғымын
енгізген, адамның жеке басына тиіспеушіліктің кепілдіктерін, кінәсіздік
презумпциясы принципін және тұлғаның құқықтарын қорғау үшін өзге де негізгі
ережелерді бекіткен, 1678 жылғы Хабеас корпус табылған. Нығайған буржуазия
мен басқарушы жақ арасында келісімді бекітуші акті ретінде 1689 жылғы
құқықтар туралы Билль жүрді. Билль сөз бостандығын және парламентте жарыс
сөзді және т.б. енгізіп, адам құқықтарының дамуына баға жетпес үлес қосты.
Әйгілі тарихи құжаттарда қамтылған, адам құқықтары мен бостандықтарының
идеалдарының ары қарайғы дамуы, АҚШ елдерінде болды. Табиғи құқық туралы
ілім, буржуазиялық-демократиялық және отарлауға қарсы революциялардың
жеңісі үшін күресте Томас Пейн және Томас Джеферссонмен дамыған. 1776 жылғы
Вирджиния құқықтарының Декларациясында барлық адамдар тумысынан тең құқылы
және тәуелсіз болып табылады деп жарияланған. Бұл Декларацияның идеялары
1776 жылғы тәуелсіздік Декларациясында дамытылады. Адамның табиғи
ажыратылмайтын құқықтарының Руссо, Гроция, Локк, Монтескье доктриналарында
дамытылған идеялары, өзінің тарихи маңыздылығы бойынша баға жетпес құқықтық
акт – 1789 жылғы адам және азамат құқықтарының Декларациясын қалыптастырушы
Ұлы франциялық революцияның күшті факторы болды. Декларация адамдар
құқықтарында еркін және тең болып туылады деп жариялаған, сондай-ақ онда
кінәсіздік презумпциясы, сөз бостандығы, көзқарасын еркін баяндау,
шығармашылық бостандығы, азаматтардың жеке және өзге құқықтарының
кепілдіктері орын алады [9, 18-20 б.].
Осы Декларацияның 7-бабында алғаш рет, қазір көптеген елдердің
Конституциялары мен салалық заңдарында орын алған, адамның жеке басына
тиіспеушілік бекітілген болатын. Онда ешбір адам заңда және заңмен
жазылған нысандарда көрсетілген жағдайларды қоспағанда, айыпталуға,
ұсталуға немесе тұтқындауға жатпайды деп жазылған [8,33].
Мұндай күрделі кезеңдер біздің отанымызға да жат емес.
С. Өзбекұлы тарихи-құқықтық әдебиетте мемлекеттік-құқықтық идеяларының
кезеңдерін былайша ұсынған:
1 кезең. Қазақ хандығы құрылғанға дейінгі аралықта Қазақстан
территориясында қалыптасқан әскери демократия санатындағы мемлекеттік
құрылымның мемлекеттік-құқықтық идеялары. Олардың бізге мұра болып
жеткендерінен V1-1Х ғасырлар аралығындағы түркі ескерткіштері және Х-Х11
ғасырларда қалыптасқан қыпшақ, оғыз, қарлұқ тайпаларының жазба кітаптары.
Атап айтқанда, тасқа жазылған Күлтегін, Тоныкөк жазулары, Қорқыт, Оғыз-
наме, Әбу Насыр Әл-Фарабидің ой-пікірлері, Жүсіп Баласағұни, Махмұд Қашғари
сияқты ғұламалардың мемлекеттік-құқықтық идеялары осы кезеңді қамтиды.
2 кезең. Қазақ хандығы кезінде дамыған мемлекеттік-құқықтық идеялар.
Қазақ хандығы құрылып, ХV- ХV111 ғасырлар аралығында дамыған мемлекеттік-
құқықтық идеяларды қамтиды. Бұл уақыт кеңістік мерзімі аралығында Жәнібек
және Керейдің қазақ хандығын қалыптастыруы, Қасым хан, Есім хан, Жәңгір, Әз-
Тәуке, Абылай сияқты қайраткерлердің мемлекеттлікті нығайтудағы және
құқықтық жүйеге реформаторлық өзгерістер енгізуі ерекше көзге түседі.
3 кезең. Ресей империясының отарына айналған Қазақстан қалыптасқан
мемлекеттік-құқықтық идеялар. Бұл кезеңнің қалыптасуы көшпелі қазақ
мемлекеттілігінің өзінің тәуелсіздігінен айрылып, Ресей империясының ішкі
отарына айналғанда пайда болған мемлекеттік-құқықтық идеялармен байланыста
болғандығы.
4 кезең. Кеңес империясы және коммунистік-тоталитарлық режим
қалыптастырған мемлекеттік-құқықтық идеялар.
5 кезең. Қазақстан тәуелсіз мемлекетінің мемлекеттік-құқықтық идеялары
[11, 22-23 б.].
Бізге өткен уақыттан мұрагерлікке қалған құқықтық құжаттардың ішінде
Тауке ханның заңдарында – Жеті Жарғыдан адам құқықтарының реттелгенін
көреміз. Мұнда адамның өмір сүруге құқығы, отбасы, жер, мүліктік құқықтары,
яғни көбінесе жеке (азаматтық) және экономикалық құқықтар өзінің
көріністерін тапқан.
Қазақ елі құқықтар мен бостандықтардың өрескел ожарлық амалдармен
бұзылған тоталитаризмнің қатал бұғауын білген төртінші кезеңге Қазақстанның
Конституцияларының нормаларының талдауынан нақты қорытындылар жасауға
болады.
1917 жылы желтоқсанында революциялық оқиғалардың ықпал етуінен, Ресейде
қырғыздардың облыстық съезінде қазақ халқы тұратын бірнеше облыстардан
және аймақтардан тұратын аумақтық-ұлттық автономия Алаш құру туралы шешім
қабылданады. 1917 жылы 17 қарашада №251 Қазақ қырғыз газетінде Алаш
партиясының жобасы басылып шыққан. Осы жобаның Негізгі құқық деген 3-
бөлімінде Россия республикасында дінге, қанға қарамай, еркек-әйел демей
адам баласы тең болу. Жиылыс жасауға, қауым ашуға – жария сөйлеуге, газет
шығаруға, кітап бастыруға – еркіншілік; хукмет қызметшілері, иесінен
рұқсатсыз, ешкім табалдырығын аттамаушылық; законсыз жолмен ешкімді хүкімет
адамдары ұстамаушылық; сот сұрамай, билік айтылмай, тұтқын қылмаушылық;
қылмысты болған адам судья бар жерде 24 сағат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz