Кәсіпорын қаржысын ұйымдастыру мен басқару
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1 КӘСІПОРЫН ҚАРЖЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Кәсіпорын қаржысының мәні кәсіпорын қаржы кызметінің міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Кәсіпорын қаржысын ұйымдастыру және оның қағидалары ... ... ... ... ... ..17
1.3 Кәсіпорын қаржыларын басқару жүйесі мен оның элементтері ... ... ... ... ..22
2 КӘСІПОРЫН ҚАРЖЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН БАСҚАРУЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.1«Жантуева» кәсіпорнының қаржысын ұйымдастыру мен басқару ... ... ... ...31
2.2 «Жантуева» кәсіпорнының қаржыландыру көздерінің құрамы мен құрылымын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
2.3 Компанияның қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
3 КӘСІПОРЫН ҚАРЖЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН БАСҚАРУДЫҢ ДАМУ СТРАТЕГИЯСЫ МЕН КЕЛЕШЕГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .79
1 КӘСІПОРЫН ҚАРЖЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Кәсіпорын қаржысының мәні кәсіпорын қаржы кызметінің міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Кәсіпорын қаржысын ұйымдастыру және оның қағидалары ... ... ... ... ... ..17
1.3 Кәсіпорын қаржыларын басқару жүйесі мен оның элементтері ... ... ... ... ..22
2 КӘСІПОРЫН ҚАРЖЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН БАСҚАРУЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.1«Жантуева» кәсіпорнының қаржысын ұйымдастыру мен басқару ... ... ... ...31
2.2 «Жантуева» кәсіпорнының қаржыландыру көздерінің құрамы мен құрылымын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
2.3 Компанияның қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
3 КӘСІПОРЫН ҚАРЖЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН БАСҚАРУДЫҢ ДАМУ СТРАТЕГИЯСЫ МЕН КЕЛЕШЕГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .79
Кәсіпорынның қызмет етуінің ең негізгі және маңызды мәселелерінің бірі оның қаржысын ұйымдастыру және тиімді басқару болып табылады. Әрбір кәсіпкер өзінің ісін бастау кезінде қаржылық, материалдық, еңбек және интеллектуалдық ресурстарда қажеттілігін, оларды алу көздерін анықтау керек, сонымен қатар, кәсіпорын жұмысы ағымында сол ресурстарды пайдалану тиімділігін дәл есептеуі қажет.
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақытылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік, коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен сипатталады. Кәсіпорынның өз міндеттемелерін уақытылы өтеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының жақсылығын көрсетеді.
Диплом жұмысының өзектілігі. Кез-келген кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы, әсіресе, алдына қойылған мақсаттарына қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызуда, оның қаржысын ұйымдастыру мен басқарудың маңыздылығы өзекті мәселе болып табылады. Оның төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін және кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз ету жолдарын қарастыру өте маңызды.
Диплом жұмысының мақсаты. Кәсіпорын қаржысын ұйымдастыру мен басқарудың теорилық негіздерін ашып көрсетіп, оның практикада қалай жұмыс істейтінің белгілі компания мысалында талдап көрсету және оның даму болашағы мен келешегіне болжам жасау, даму аспектілерін белгілеу болып табылады.
Алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін дипломдық жұмыстың келесі міндеттері белгіленді:
- Кәсіпорын қаржысын ұйымдастыру мен басқарудың теориялық негіздерін ашып көрсету;
- Кәсіпорын қаржысын ұйымдастыру мен басқаруды талдау;
- Кәсіпорын қаржысын ұйымдастыру мен басқарудың даму стратегиясын болжау.
Дипломдық жұмыс 74 беттен, үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлім, корпорация қаржысын ұйымдастыру мен басқарудың теориялық негіздерінен тұрады. Бұл бөлімде корпорация қаржысының мәні, корпорацияның қаржы кызметінің міндеттері, корпорация қаржысын ұйымдастыру және оның қағидалары, және корпорация қаржыларын басқару жүйесі мен оның элементтері қарастырылған.
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақытылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік, коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен сипатталады. Кәсіпорынның өз міндеттемелерін уақытылы өтеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының жақсылығын көрсетеді.
Диплом жұмысының өзектілігі. Кез-келген кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы, әсіресе, алдына қойылған мақсаттарына қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызуда, оның қаржысын ұйымдастыру мен басқарудың маңыздылығы өзекті мәселе болып табылады. Оның төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін және кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз ету жолдарын қарастыру өте маңызды.
Диплом жұмысының мақсаты. Кәсіпорын қаржысын ұйымдастыру мен басқарудың теорилық негіздерін ашып көрсетіп, оның практикада қалай жұмыс істейтінің белгілі компания мысалында талдап көрсету және оның даму болашағы мен келешегіне болжам жасау, даму аспектілерін белгілеу болып табылады.
Алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін дипломдық жұмыстың келесі міндеттері белгіленді:
- Кәсіпорын қаржысын ұйымдастыру мен басқарудың теориялық негіздерін ашып көрсету;
- Кәсіпорын қаржысын ұйымдастыру мен басқаруды талдау;
- Кәсіпорын қаржысын ұйымдастыру мен басқарудың даму стратегиясын болжау.
Дипломдық жұмыс 74 беттен, үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлім, корпорация қаржысын ұйымдастыру мен басқарудың теориялық негіздерінен тұрады. Бұл бөлімде корпорация қаржысының мәні, корпорацияның қаржы кызметінің міндеттері, корпорация қаржысын ұйымдастыру және оның қағидалары, және корпорация қаржыларын басқару жүйесі мен оның элементтері қарастырылған.
1. Корпоративтік қаржы, Кадерова Н.Н., «Экономика» баспасы, Алматы, 2008 ж.
2. Корпоративтік қаржы, С. Өсербайұлы, А.Ж. Тұрлыбекова, Алматы. 2009ж
3. Корпоративтік қаржы, Бөкенов А.Ж. Қарағанды, 2006ж
4. Корпорациялық басқару, Оспан Ж.Қ., Алматы, 2006ж
5. Комекбаева, Л. С., Корпоративтік қаржы. Қарағанды : ҚарМУ баспасы, 2010
6. Өсербайұлы, С., Қаржы менеджменті, Алматы : Қазақ ун - ті , 2009.
7. Мадиярова, Э. С., Қаржылық менеджмент., Алматы : Экономика, 2009.
8. Корпорацияны басқаруды жетірдіру, Өтепберген К.Е., Алматы, 2008ж
9. Қазақстан қаржы нарығы, Баймұратов О., Алматы, 2007ж.
10. «Кәсіпорын экономикасы», Мейірбеков А.Қ.,Әлімбетов Қ.Ә. Алматы «экономика». 2008ж
11. Исабеков Б.Н. « Қазақстанда аралас экономика кезіндегі индустриалдық инновациялық саясат және кәсіпкерлік». Алматы, 2007ж.
12. Финансы корпорации, Ченг Ф.Ли., ДЖозеф И. Финнерти., Москва, 2000ж
13. Принципы корпоративных финансов - Р. Брейли, С Майерс, 2008ж
14. Основы корпоративных финансов С. Росс, Р.Вестерфилд, Б. Джордан, 2001ж
15. «Корпораци қаржысын ұйымдастыру прициптері», Вестник университета Туран. №3, 2009ж
16. Корпорация қаржысын басқару, «Президент және халық» №26, 2010ж
17. Корпорация қаржысын ұйымдастыруды жетілдіру жолдары, «Қоғам және дәуір», №4, 2008ж.
18. Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамытудың және қолдаудың 2009-2011 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. Алматы, 2008г.
19. К. Бердалиев « Менеджмент» Экономика, 2007ж.
20. Шаруашлық субъектілерінің қаржылық ресурстарын тиімді басқару кезеңдерін құру // ҚазЭУ Хабаршысы – 2008 № 5
21. Шаруашлық субъектілерінің қаржылық ресурстарын басқару элементтері// ҚазЭУ Хабаршысы – 2007 ж, №2
22. Что поможет спланировать работу компании. Журнал «Финансовый директор», 2011ж
23. Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастырудың объективті қажеттіліктері мен жалпы принциптері // Экономика және статистика. 2007, №1.
24. Шаруашлық субъектілерінің ақшалай ресурстарын болжау // Қазақстан ғылыми әлемі, №1, 2007ж
25. Кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыптастырудың принциптері // «Қазақстан Республикасының қаржы тетігін дамытуды жетілдіру – бәсекелестікке қабілеттілігінің айғағы» атты халықаралық ғылыми – практикалық конферецияның материалдары. Алматы, 2007.
2. Корпоративтік қаржы, С. Өсербайұлы, А.Ж. Тұрлыбекова, Алматы. 2009ж
3. Корпоративтік қаржы, Бөкенов А.Ж. Қарағанды, 2006ж
4. Корпорациялық басқару, Оспан Ж.Қ., Алматы, 2006ж
5. Комекбаева, Л. С., Корпоративтік қаржы. Қарағанды : ҚарМУ баспасы, 2010
6. Өсербайұлы, С., Қаржы менеджменті, Алматы : Қазақ ун - ті , 2009.
7. Мадиярова, Э. С., Қаржылық менеджмент., Алматы : Экономика, 2009.
8. Корпорацияны басқаруды жетірдіру, Өтепберген К.Е., Алматы, 2008ж
9. Қазақстан қаржы нарығы, Баймұратов О., Алматы, 2007ж.
10. «Кәсіпорын экономикасы», Мейірбеков А.Қ.,Әлімбетов Қ.Ә. Алматы «экономика». 2008ж
11. Исабеков Б.Н. « Қазақстанда аралас экономика кезіндегі индустриалдық инновациялық саясат және кәсіпкерлік». Алматы, 2007ж.
12. Финансы корпорации, Ченг Ф.Ли., ДЖозеф И. Финнерти., Москва, 2000ж
13. Принципы корпоративных финансов - Р. Брейли, С Майерс, 2008ж
14. Основы корпоративных финансов С. Росс, Р.Вестерфилд, Б. Джордан, 2001ж
15. «Корпораци қаржысын ұйымдастыру прициптері», Вестник университета Туран. №3, 2009ж
16. Корпорация қаржысын басқару, «Президент және халық» №26, 2010ж
17. Корпорация қаржысын ұйымдастыруды жетілдіру жолдары, «Қоғам және дәуір», №4, 2008ж.
18. Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамытудың және қолдаудың 2009-2011 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. Алматы, 2008г.
19. К. Бердалиев « Менеджмент» Экономика, 2007ж.
20. Шаруашлық субъектілерінің қаржылық ресурстарын тиімді басқару кезеңдерін құру // ҚазЭУ Хабаршысы – 2008 № 5
21. Шаруашлық субъектілерінің қаржылық ресурстарын басқару элементтері// ҚазЭУ Хабаршысы – 2007 ж, №2
22. Что поможет спланировать работу компании. Журнал «Финансовый директор», 2011ж
23. Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастырудың объективті қажеттіліктері мен жалпы принциптері // Экономика және статистика. 2007, №1.
24. Шаруашлық субъектілерінің ақшалай ресурстарын болжау // Қазақстан ғылыми әлемі, №1, 2007ж
25. Кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыптастырудың принциптері // «Қазақстан Республикасының қаржы тетігін дамытуды жетілдіру – бәсекелестікке қабілеттілігінің айғағы» атты халықаралық ғылыми – практикалық конферецияның материалдары. Алматы, 2007.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 КӘСІПОРЫН ҚАРЖЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 7
1.1 Кәсіпорын қаржысының мәні кәсіпорын қаржы кызметінің
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Кәсіпорын қаржысын ұйымдастыру және оның
қағидалары ... ... ... ... ... ..17
1.3 Кәсіпорын қаржыларын басқару жүйесі мен оның
элементтері ... ... ... ... ..22
2 КӘСІПОРЫН ҚАРЖЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН БАСҚАРУЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
2.1Жантуева кәсіпорнының қаржысын ұйымдастыру мен басқару
... ... ... ...31
2.2 Жантуева кәсіпорнының қаржыландыру көздерінің құрамы мен құрылымын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..44
2.3 Компанияның қаржылық жағдайын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
3 КӘСІПОРЫН ҚАРЖЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН БАСҚАРУДЫҢ ДАМУ СТРАТЕГИЯСЫ МЕН
КЕЛЕШЕГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..77
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
КІРІСПЕ
Кәсіпорынның қызмет етуінің ең негізгі және маңызды мәселелерінің бірі оның
қаржысын ұйымдастыру және тиімді басқару болып табылады. Әрбір
кәсіпкер өзінің ісін бастау кезінде қаржылық, материалдық, еңбек және
интеллектуалдық ресурстарда қажеттілігін, оларды алу көздерін анықтау
керек, сонымен қатар, кәсіпорын жұмысы ағымында сол ресурстарды пайдалану
тиімділігін дәл есептеуі қажет.
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі қаржылық
тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі мен өзінің
қарыз міндеттемелерін уақытылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз
етілуін көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік,
коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және
пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-
қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады. Кәсіпорынның өз міндеттемелерін уақытылы өтеу мүмкіндігі оның
қаржылық жағдайының жақсылығын көрсетеді.
Диплом жұмысының өзектілігі. Кез-келген кәсіпорынның қаржылық қызметінің
қалыпты болуы, әсіресе, алдына қойылған мақсаттарына қол жеткізу үшін
қажетті жағдайларды туғызуда, оның қаржысын ұйымдастыру мен басқарудың
маңыздылығы өзекті мәселе болып табылады. Оның төлеу қабілеттілігінің
кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін және кәсіпорынның
қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз ету жолдарын қарастыру өте
маңызды.
Диплом жұмысының мақсаты. Кәсіпорын қаржысын ұйымдастыру мен басқарудың
теорилық негіздерін ашып көрсетіп, оның практикада қалай жұмыс істейтінің
белгілі компания мысалында талдап көрсету және оның даму болашағы мен
келешегіне болжам жасау, даму аспектілерін белгілеу болып табылады.
Алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін дипломдық жұмыстың келесі
міндеттері белгіленді:
Кәсіпорын қаржысын ұйымдастыру мен басқарудың теориялық негіздерін ашып
көрсету;
Кәсіпорын қаржысын ұйымдастыру мен басқаруды талдау;
Кәсіпорын қаржысын ұйымдастыру мен басқарудың даму стратегиясын болжау.
Дипломдық жұмыс 74 беттен, үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлім, корпорация
қаржысын ұйымдастыру мен басқарудың теориялық негіздерінен тұрады. Бұл
бөлімде корпорация қаржысының мәні, корпорацияның қаржы кызметінің
міндеттері, корпорация қаржысын ұйымдастыру және оның қағидалары, және
корпорация қаржыларын басқару жүйесі мен оның элементтері қарастырылған.
Екінші бөлім кәсіпорнының қаржысын ұйымдастыру мен басқаруды мысал
негізінде, кәсіпорнының қаржыландыру көздерінің құрамы мен құрылымын
талдау, компаниның қаржылық жағдайын талдауды қарастырады. Бұл бөлім
бірінші бөлімнің практикалық жағанын талдауы болып табылады.
Үшінші бөлім кәсіпорын қаржысын ұйымдастыру мен басқарудың даму стратегисы
мен келешегін болжаудан тұрады, оның негізінде дамыған елдердегі
корпорация қаржысын басқару тәжірибесі қарастырылған.
Қорытындыда жұмыстың нәтижелері келтірілген, корпорациялардың қаржы
ресурстарын ұйымдастыру мен басқару бойынша жасалған жұмыстардың нөтижелері
қорытындыланған, экономикалық механизмдері бойынша ұсыныстар мен нұсқаулар
беру негізделген.
Қазіргі кезде кәсіпорындардың жоғарғы қарқынмен дамуына байланысты олардың
қызмет етуінің ең негізгі және айырмас бөлігі, оның қаржысын ұйымдастыру
мен басқарудың, қаржысының қаржыландыру көзін дұрыс анықтау мен пайдалану
көсіпкерлердің алдына қоятын ең негізгі мақсаттарының бірі болып табылады.
Кәсіпорындар мен кәсіпорындардың каржысы олардың шаруашылық қызметінің
процесінде туындайтын және капиталды, кіріс пен ақша қорын қалыптастыру әрі
оны пайдалану үшін қажет ақша қатынастарының жүйесі болып табылады.
1 КӘСІПОРЫН ҚАРЖЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорын қаржысының мәні кәсіпорынның қаржы кызметінің міндеттері
Қаржы мемлекет түрлі қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыру үшін қаржы
ресурсының қорларын қалыптастыру мақсатында реттейтін ақша қатынастарының
жүйесі болып табылады.
Корпоративтік топ капиталды шоғырландыру әдістерін пайдалана отырып,
атқарушы билік органдарының атынан мемлекет пен кәсіпорынның, шағын және
ірі бизнестің, кәсіпорын мен өңірдің арасындағы әріптестік қатынастарды
құруға мүмкіндік беретін мекемелік құрылымдар.
Кәсіпорындар мен корпорациялардың каржысы олардың шаруашылық қызметінің
процесінде туындайтын және капиталды, кіріс пен ақша қорын қалыптастыру әрі
оны пайдалану үшін қажет ақша қатынастарының жүйесі болып табылады.
Капитал (баланстың пассиві) - активтің (айналымнан тыс және айналым) пайда
болатын көзі.
Кіріс тауар сатудан алынатын және өзге де операциялық және сатудан тыс
алынған түсімнің нысаны болып табылады.
Ақша қоры тұтыну, жинақтау және резерв қорына бөлінеді. Ақша қоры -
көзделген мақсатқа сәйкес және біршама дербес қолданылатын шаруашылық
жүргізуші субъектінің ақшалай каражатының жеке бөлігі. Ақша қоры кәсіпорын
айналымындағы ақшалай қаражаттың тек бөлігін ғана құрайды.
[1, 4-5бет]
Корпоративтік қаржының басты функциясы - шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қорларының жеке ауыспалы айналу процесінде ақша
қатынастарының пайда болуына себеп болады.
Нарықтық (тауарлық) шаруашылық жағдайында корпоративтік қаржының мына
үш функциясы заңды түрде танылған:
капитал, кіріс және ақша қорын калыптастыру;
капитал, кіріс және ақша қорын пайдалану;
бақылау функциясы.
Бірінші функция ұдайы өндіріс процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін
қажет. Тауар сатудан алынған түсімді бастапқы болу есебінен кәсіпорындар
мен корпорациялардың қаржы жоспарында (бюджетінде) көрсетілетін арнайы
қоры пайда болады.
Бухгалтерлік есеп жөніндегі нормативтік құжаттарға сәйкес бухгалтерлік
баланста құрылтайшылық құжаттар мен осыған орай пайда болған және есептік
саясаттың жыл бойы жұмыс нәтижелері бойынша таза (бөлінбеген) таза кірістің
есебінен қабылдаған тұтыну мен жинақтау қорының қалдығы жеке көрсетілмейді.
Таза пайданың пайдаланылуын сипаттайтын тиісті ажырату бухгалтерлік
балансқа және пайда мен залал жөніндегі есепке түсіндірмеде (атап айтқанда,
капитал өзгерісі жөніндегі есепте), сондай-ақ түсіндірме жазбада
келтіріледі.
Сатудан алынған түсімді қайта бөлу процесінде оның барлық элементтерінің
(с + v + m) есебінен мемлекеттің келесі кірісі қалыптастырылады:
өтеу қорының (с) есебінен өндіріс пен айналыс шығынына енгізілетін салық
төленеді;
еңбекақы төлеу қорынан (v) мемлекеттік бюджетке төленетін әлеуметтік салық
және Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына төленетін міндетті аударым
белгіленген тариф бойынша төленеді;
пайданың (т) есебінен бюджетке корпоративтік табыс салығы енгізіледі.
Сөйтіп, Капиталды, кірісті және ақша қорын қалыптастыру функциясы мына
шаруашылық операцияларын атқарады:
акционерлік қоғамдардың жарғылық және резервтегі капиталын құру және
толықтыру;
қор нарығынан даму мақсаттары үшін қаржыландыру көзін тарту;
несие капиталы нарығынан кредит пен қарызды жұмылдыру;
тауар сату түсімі құрамында пайда болатын ақша қорын шоғырландыру;
белінбеген пайданы қалыптастыру;
арнайы мақсатты қаражатты тарту;
капиталды, кірісті және ақша қорының есебін жүргізу мен талдау.
Нәтижесінде материалдық және ақша ресурстарының қозғалысы арасындағы
тепе-теңдікке қол жеткізіледі, сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субъект
өндірістік-коммерциялық қызметін үздіксіз жалғастыруды қамтамасыз ету және
мемлекет пен контрагенттері алдындағы өзінің міндеттемелерін орындау үшін
қажетті қаржы ресурстары қалыптастырылады.
Капиталды, кірісті және ақша қорын кәсіпорынның (корпорацияның) қаржы
жоспарында (бюджетте) қарастырылған мақсатқа пайдалану каржының екінші
функциясының экономикалық мәні болып табылады.
Кәсіпорын кірісті пайдалану процесінде, ол:
бөлінеді (бастапқыда с + v + m құрамдас элементтерге бөлу);
қайта бөлінеді - мемлекеттің бюджет жүйесіне КТС-ты төлегенде;
таза пайда есебінен пайда болған ақша қорын нақты жұмсау, ал сол кезде оған
тауарлық нысандағы құн қарсы қозғалыс жасайды (Д- Т және Т-Д)
Мысалы, күрделі салымға бағытталатын қаражат есебінен құрылыс салуға
арналған жобалау-сметалық құжаттама, материал мен жабдық сатып алу. Бұл
жерде қаржы ақшаның тауарға және кері айналуына ықпал етеді. (1-сурет)
Мемлекет алынған кіріс (салықтар мен жиын нысанындағы) есебінен осы
қаражатты мемлекеттік және жергілікті бюджетте қарастырылған мақсаттарға
пайдаланады. Аталмыш ақпарат кәсіпорын қаржысының тұрақтылығын,
кірістілігін, оның іскерлігі мен нарықтық белсенділігін сипаттайтын
талдамалы қаржы коэффициенттерін есептеуге арналған бастапқы база ретінде
пайдаланылады. Қаржы көрсеткіші шаруашылық қызметтің нәтижесін бағалауға,
анықталған келеңсіздіктерді жоюға бағытталған іс-шараларды қарастыруға
мүмкіндік береді.
Сурет 1. Жұмыс істейтін кәсіпорында (корпорацияда) ақша ағынының козғалысы.
Дерек көзі: Кадерова Н.Н. Корпоративтік қаржы [1, 7бет]
Мемлекет алынған кіріс (салықтар мен жиын нысанындағы) есебінен осы
қаражатты мемлекеттік және жергілікті бюджетте қарастырылған мақсаттарға
пайдаланады.
Капиталды, кірісті және ақша қорын пайдалану функциясы келесі
экономикалық процестерді атқарады:
капиталды (меншік және қарыз) айналымнан тыс және айналым активтеріне
салуды оңтайландыру;
салық төлемін қамтамасыз ету;
бос ақша қаражатын ең өтімді активке салу;
кірісті тұтыну, даму және резерв кұру мақсатына салу;
капиталды, кірісті және ақша қорын пайдаланудың есебін жүргізу және талдау.
Нәтижесінде кәсіпорын (корпорация) капиталының кұны барынша жоғары шамаға
жетеді.
Үшінші (бақылау) функция қаржы кәсіпорын мен мемлекетте кірістің пайда
болуына орай, пайдаланылған кезде оның құндық және материалдық-мүліктік
үйлесімінің сақталуын бақылау үшін қолданылады. Аталмыш функция, мысалы,
бюджет жүйесіне салық пен жиын төлегенде қаржы ресурсының қозғалысына
негізделеді. Ол мемлекетке шаруашылық жүргізуші субъекті қызметінің
түпкілікті қаржы нәтижесіне ықпал ету мүмкіндігін береді. Бухгалтерлік
есептегі қаржы ақпараты қаржының бақылау функциясын іске асыру кұралы болып
табылады.
Аталмыш ақпарат кәсіпорын қаржысының тұрақтылығын, кірістілігін, оның
іскерлігі мен нарықтық белсенділігін сипаттайтын талдамалы қаржы
коэффициенттерін есептеуге арналған бастапқы база ретінде пайдаланылады.
Қаржы көрсеткіші шаруашылық қызметтің нәтижесін бағалауға, анықталған
келеңсіздіктерді жоюға бағытталған іс-шараларды қарастыруға мүмкіндік
береді. Қаржының бақылау функциясы қаржы көрсеткіштерінің мөлшеріне
(тауарды сатудан алынған түсім, инвестиция, актив, меншік капитал, пайда
жэне т.б.) негізделуіне байланысты, қаржы ақпаратының сенімділігі жөніндегі
мәселе өткір қойылуда. Тек осындай талап қойылған жағдайда ғана негізделген
басқарушылық шешім қабылдауға болады.
Қаржыға объективті түрде тән бақылау функциясы іс жүзінде барынша толық
немесе одан аз-кем іске асырылуы мүмкін. Қаржының бақылау функциясы қалай
іске асырылатыны көп жағдайда халық шаруашылығының жай-күйіне байланысты
болады.
Халық шаруашылығында қаржыны бақылау төмендегідей жүзеге асырылады:
кәсіпорындардың (корпорациялардың) қаржы және бухгалтерлік қызметі
жеткізушілер материалдық құндылық пен жүктің шотын төлегенде өндіріс пен
айналыс және өнімді тиеу шығынын; дебиторлық берешектің өндірілуін және
кредиторлық берешектің өтелуін бақылайды және т.б.;
банкілер - өз клиентін кредиттеу процесінде және оның кассалық тәртіпті
сақтауын;
салық органы - заңды және жеке тұлға бюджет жүйесіне салық пен жиын
төлегенде және т.б. [1, 9бет]
Корпорацияның каржы қызметінің міндеттері
Корпорациядағы каржы жұмысын арнайы қаржы қызметі немесе бухгалтерия жүзеге
асырады. Қаржы қызметіне мына міндеттер жүктеледі:
өндірістік-коммерциялық қызметті ақша ресурсымен, яғни корпорацияның
тұрақты төлем қабілетінің және оның балансын өтімділікпен камтамасыз ету;
активтің (мүліктің), меншік капитал мен сатудың кірістілігінің өсуін
камтамасыз ету;
есеп айырысуды жүзеге асыру, сондай-ақ мемлекеттің және әріптестердің
(заңды және жеке тұлғалар) алдындағы қаржы
міндеттемесін орындау;
жедел (ағымдағы) және ұзақ мерзімді қаржы жоспарын (бюджеті) әзірлеу;
ақша ресурсының ұтымды қозғалысын (ақша ағындарын) бақылау.
Қаржы қызметінің басшысы корпорация қаржысының жай-күйі, қаржы
жұмысының барлық түрлерін басқару, сонымен бірге ақша ағынын реттеу
(ақшалай қаражаттың түсуі мен кетуі) үшін жауап береді. Қаржы қызметі
акционерлік компанияның жетекші өндірістік коммерциялық
бөлімшелерімен тығыз байланыста жұмыс істейді.
Корпорацияның қаржы кызметі келесі үш негізгі бағытта жүзеге асырылады:
Қаржыны жоспарлау (кірісті, шығын мен капиталды бюджеттенд іру).
Ақша айналымын басқару жөніндегі жедел (ағымдағы) қызмет.
Бақылау-талдау жұмысы.
Қаржыны жоспарлау деген каржы жоспарының (бюджеттің) сан алуан түрлерін
әзірлеу және олардың орындалуын талдау.
Бюджетті қүрылымдык бөлімшелер (жауапкершілік орталығы) бойынша және жалпы
кәсіпорын бойынша жасау ұсынылады. Бюджеттендіру жүйесін ұйымдастыру үшін
мынадай жауапкершілік орталықтарын құру ұсынылады:
кіріс бойынша, сонымен бірге коммерциялық және маркетингтік қызметті
басқару;
шығын бойынша, сонымен бірге өндірісті, негізгі құрал-жабдықпен жабдықтауды
және жөндеуді басқару;
пайда бойынша, сонымен бірге қаржы кызметін басқару;
инвестиция бойынша, оған техникалық даму мен кәсіпорын
қызметкерлерін басқару кіреді.
Жауапкершілік орталығының кұрамын айқын белгілеу қаржыны жоспарлау мен
болжау жүйесін қарқынды енгізуге мүмкіндік береді.
Бюджет операциялық және қаржылық бюджетке бөлінеді.
Операциялық бюджетінің құрамына мыналар кіреді:
сату бюджеті;
өндіріс бюджеті;
өндірістік запас бюджеті;
материал мен энергия шығынының бюджеті;
еңбекақы шығынының бюджеті;
амортизациялық аударым бюджеті
жалпы өндірістік шығын бюджеті;
коммерциялық шығын бюджеті;
басқарушылық шығын бюджеті.
Қаржы бюджеті:
кіріс пен шығыс бюджеті (пайда мен залал есебінің болжамы);
ақшалай қаражат қозғалысының бюджеті;
баланстық парақ бюджеті (актив пен пассивтің болжамды балансы);
айналым активі мен оны қаржыландыру көздерін қалыптастыру бюджеті;
күрделі қаржы (инвестициялық) бюджеті.
Бюджет сондай-ақ келесі белгілер бойынша жіктелуі мүмкш:
жасалу кезеңділігі бойынша - кезеңді және түрақты;
көрсеткішті есептеу тәсілі бойынша - өткен кезеңнің деректеріне
негізделетін жэне басынан бастап әзірленетін;
өзгерістің ықпалын есептеу бойынша – тіркелетін өзгеретін және көпнұсқалы.
Бюджетті әзірлеу үшін келесі ақпарат пайдаланылады:
өнімді (жұмысты, қызметі) сатудан алынатын түсім жөніндегі болжамды
деректер;
өндірістік шығынның ауыспалылары жөніндегі әр бір тауар тобы бойынша
деректер;
тұрақты ауыспалы жөніндегі қорытындыланған, жеке түрлерге бөлінген
деректер, бұлар жеке бұйымдардың табыстылығын негізді бағалауға мүмкіндік
береді;
өнім сатудан алынатын түсімнің жалпы мөлшеріндегі баспа-бас айырбастың,
өзара есепке жаткызудың өзіндік салмағы туралы болжамдық деректер;
салық төлеміне, мемлекеттік әлеуметтік бюджеттен тыс қорға жарнаға, банк
кредитіне және оларды өтеу мүмкіндіктеріне қатысты төленетін күрделі салым
мен оларды қаржыландыру көзі мөлшерінің болжамы;
кәсіпорынның өндірістік әлеуеті (негізгі құрал- жабдықтың құрамы
мен құрылымы, олардың ескіру мен тозу деңгейі, істен шығу мен жаңару, қор
қайтарымы мен табыстылығының бөлімшелер стратегиялық жоспарлау тобы
немесе қаржыны талдау мен жоспарлау тобы деп аталады.
Кәсіпорынның (корпорацияның) шоғырландырма (жиынтық) бюджетінің кұрамына
мыналар кіреді:
бастапқы болжамдық деректер (өндірістің және өнім сатудың, күрделі салым
және т.б. мөлшері);
кіріс пен шығын бойынша жиынтық бюджет. Шығын бюджетіне өндірістік,
коммерциялық, басқарушылық, сондай-ақ жалпы корпорация бойынша жалпы
шығынның (өнімнің, жұмыстың, қызметтің толық өзіндік кұны) жергілікті
бюджеті;
пайда мен залал жөніндегі есептің болжамы;
ақшалай қаражаттың қозғалысы жөніндегі есептің болжамы;
актив пен пассив балансының (ірілендірілген баптар номенклатурасы бойынша)
болжамы.
Шоғырландырма бюджеттің осы бөлімі өнім сату жоспарының және өзге көзден
түсетін ақша түсімі жоспарының негізінде болжанады. Сонымен бірге
корпорацияның баланс есебіндегі ақшалай қаражаттың кіріс қалдығын: кассаны,
есеп айырысу шотын, валюталык шотты, банкілердегі арнайы шоттарды, жолдағы
аударымдарды ескеру қажет.
Шоғырландырма бюджеттің шығыс бөлімі:
өндірістік бағдарламаға есептелген материалдық шығын бюджеттін;
электр энергиясы шығыны бюджетінің;
еңбекақы төлеу қорының бюджетінің;
салық төлемі жоспар-кестесінің;
мемлекетттік әлеуметтік бюджеттен тыс қорларға;
жарна енгізу жоспар-кестесінің;
кредит өтеу жоспар-кестесінің;
өзге шығын бюджетінің негізінде есептеледі.
Корпорацияның кіріс пен шығыс шоғырландырма (жиынтык) бюджетінің құрамы 1-
кестеде келтірілген.
Іс жүзінде жөнелтілген өнім үшін толем төлеу немесе қарама-қарсы төлемде
есепке жатқызу кешіктірілетін жағдайлар жиі кездеседі. Бұл жағдайда
шоғырландырма бюджеттің нақты кіріс бөлігі төмендетіледі. Сондықтан
тапшылықты жою үшін оның кіріс және шығыс баптарын дереу кайта қарау
(түзету) қажет. Бюджетті түзету корпорация басшылығының құзыретіне жатады.
коэффициенті);
айналым активінің кұрамы мен кұрылымының, олардың өсу және каржыландыру
көзінің мөлшерін айналымдылык жэне айналым активінің кірістілік
көрсеткішінің болжамы және т.б.
Бюджетті басқаруға көшу үшін бірінші кезекте орындалатын іс-әрекет:
Экономикалық әлеуетті (ресурс және қаржы) талдау.
Басқарушылық есеп пен есеп беруді енгізу.
Қызметкерлердің есебін жүргізу.
Қаржыны басқару жүйесін кұру, яғни қаржы есебі орталығын бөлу.
Операциялық және қаржы бюджетін, сондай-ақ олардың пайдалануын бақылауға
арналған тиісті есепті дайындау.
Бюджеттендіруді басқару бюджет бойынша директорды тағайындаудан басталады.
Бюджет жөніндегі директор болып әдетте қаржы директоры (акционерлік коғамда
экономика және қаржы жөніндегі вицепрезидент) тағайындалады. Ол штаттағы
сарапшы ретінде болады және кәсіпорынның бөлімдері мен қызметтерінің
жұмысын үйлестіреді. Бюджет жөніндегі директор кәсіпорынды басқаратын
жоғары буындағы мамандар қатарынан құрылатын бюджеттік комитеттің жұмысын
басқарады. Бюджет жөніндегі комитет тұрақты жұмыс істейтін орган, ол
стратегиялық және қаржы жоспарын тексерумен айналысады және бюджетті
әзірлеу мен бекіту процесінде туындайтын даулы мәселелерді шешеді. Батыс
корпорацияларында осындай құрылымдық
Кесте 1.
Кіріс пен шығыстың жиынтық бюджеті
1 2
Кіріс бөлім Шығыс бөлім
1. Жоспарланатын кезең басында Бюджет жйесіне салық төленетін төлемі
баланстык шоттағы акшалай қаражаттыңМемлекеттік әлеуметтік бюджеттен тыс
қалдығы қорларға төленетін жарна
2. Өнім (тауар, жұмыс, қызмет) Материалдық ресурс сатып алу
сатудан түсетін түсім (нетто)
1-ші кесте жалғасы
1 2
3. Өзге сатудан түсетін түсім 4. Электр энергиясын төлеу
Операциялык кіріс (шығысты Еңбекақы шығысы
шегергенде) Коммерциялык шығындар
5. Сатудан тыс түсетін кіріс (шығысыБасқарушылық шығындар
шегергенде) Күрделі салымдарды қаржыландыру
6. Төтснше кіріс (шығысты шығындары
шегергенде) Айналым қаражатын толықтыру
7. Кредит пен карыз Эмиссиялык бағалы қағаздар
8. Бюжеттік қаражат: бойынша пайыз бен дивиденд төлеу
8.1.Тегін каржы бөлу; Өзге шығыс пен каражат аудару
8.2.Бюджеттік кредиттер нысанында Барлық шығыс
9. Бюджеттен тыс қорлардан түскен Бюджет тапшылығы (егер шығыс
қаражат кірістен асса)
10. Өзге кіріс Бюджеттің профициті (егер кіріс
Барлық кіріс шығыстан асса)
Дерек көзі: Кадерова Н.Н. Корпорация қаржысы [1, 28 бет]
Корпорация жедел қаржы жұмысын мына әріптестерімен (контрагенттерімен)
ақшалай өзара тұрақты қарым-қатынастарды қамтамасыз етеді:
материалдық құндылық пен қызметті жеткізушілермен (сатып алуды төлеу,
өндірістік запасты басқару және т.б.);
даяр өнім мен қызметті сатып алушылармен (төлем алу және дебиторлық
берешекті басқару);
мемлекеттің бюджет жүйесімен;
қызметкерлермен (еңбекақы төлеу, әлеуметтік және дивиденд төлемі);
банкілермен, сақтандыру компанияларымен, инвестициялық қорлармен және т.б.;
талап туындаған жағдайда сотпен және т.б.
Корпорацияны қаржыландырудың ең тиімді тәсілдерін таңдау да жедел қаржы
жұмысының бөлігі болып табылады. Осы тәсілдерге төмендегілер жатады:
өзін-өзі қаржыландыру (негізінен меншік каражат есебінен - қалыпты қаржы
саясаты;
қысқа мерзімді банк кредиті есебінен каржыландыру (агрессияшыл қаржы
саясаты);
негізінен меншік қаражат және ұзак мерзімді кредит пен қарыз есебінен
қаржыландыру (сақтанымпаз - консервативтік саясат);
хеджерлеу (активті түрлі мерзімде өтелетін міндеттемелермен өтемақы төлеп
өтеу);
міндеттеме бойынша төлемді кешіктіру есебінен қаржыландыру (мысалы,
жеткізушілерге). Алайда заңнамада корпорация өзінің қаржы міндеттемесін
орындауды кешіктіре алатын шек белгіленген;
жоғарыда келтірілген тәсілдердің элементтері үйлесетін құрамдас (аралас)
қаржыландыру.
Жедел қаржы жұмысы процесінде дебиторлық және кредиторлық берешектің
көрсеткіштері осы көрсеткіштердің ұсынылатын мағыналары ескеріліп, жүйелі
түрде (тоқсандық есеп-қисаптың немесе Бас кітаптың, сондай-ақ дебиторлармен
және кредиторлармен есеп айырысу жөніндегі журнал-ордердің деректері
бойынша) талданады.
Қаржы қызметі кредит саясатын әзірлеу үшін баланстың пассив кұрылымын
талдайды, сондай-ақ қарыз және меншік қаражатының арақатынасының деңгейін,
яғни банк тұрғысынан оңтайлы мағынасы 0,67 (40% : 60%) құрайтын берешек
коэффициентін анықтайды. Корпорация осы деректердің негізінде ағымдағы және
инвестициялық қызметті қаржыландыруға меншік қаражаттың жеткіліктігі
жөніндегі мәселені шешеді. Кредиттің пайыздык ставкасымен салыстырғанда
қаражат салудан алынатын түсім айтарлықтай жоғары болуы мүмкін
болғандықтан, корпорацияға жекелеген жағдайларда және меншік қаражат
жеткілікті болса да кредит алған пайдалы.
Корпорацияның қаржыгерлері қарызға қаражат тарту жөнінде шешім қабылдағанда
оларды қайтару жоспарын әзірлеуге, сондай-ақ ол бойынша және капитал балама
салынатын жағдайы бойынша да қолайлы пайыздық ставканы анықтауы тиіс.
Корпорацияның даму келешегі, дивиденд төлеудің төмендегені немесе оны
төлемеу себептері, сондай-ақ таза пайданы қайта инвестициялау бағыттары
жөнінде нақты ақпарат болса, инвесторлар дивиденд төлемей-ақ акциялардың
құнын жоғары бағалауы мүмкін. Батыс қаржыгерлері түрақты жұмыс істейтін
корпорацияларда дивиденд төлемдерінің үлесі 30-40%-дан аспауда тиіс деп
санайды. Таза пайданың қалған бөлігі (70-60%-ы) корпорацияның даму
мақсаттарына бағытталуы тиіс. [3, 56 бет]
Бақылау-талдамалы жұмысына шоғырландырма және жергілікті бюджеттің
орындалуын, капиталдың құрылымын, сонымен бірге негізгі және айналым
қаражатының пайдалануын, сондай-ақ корпорацияның балансының төлеуге
қабілеттілігі мен өтімділігін бақылауды жүйелі бақылауды жүзеге асыру
жатады. Түрлі меншік нысанындағы кәсіпорындарда қаржы жұмысын қаржы
директоры немесе бас директор ұйымдастырады.
Бақылау жүйесі компания басшыларына төмендегі мәселелер бойынша
кемектеседі:
балама іс-әрекет арасынан таңдау жасау, белгіленген кезеңде орындалуға тиіс
іс-әрекеті жоспарлауда;
дәл болжам болса да іске асырылмайтын мақсат қойылған немесе
нақты маркетингтік, инвестициялық және өзге де шешімді іске асыру үшін
қолданылуға тиіс іс-әрекетті орындамаған нақты орындаушының қателіктерін
анықтауда;
қателерді түзеуде және табысқа жету мәселелерінде көмек көрсетуге.
Корпорация басшылығы нақты бухгалтерлік есеп-қисаптың жасалуын
қамтамасыз етуі тиіс, өйткені, ол:
жыл сайын жарияланатын есептің негізін қалыптастырады;
компанияның ағымдағы жағдайын бағалауға, сондай-ақ өткен кезеңдегі оның
қызметін егжей-тегжей зерделеуге мүмкіндік беретін күн сайын қабылданатын
шешім жөнінде мағұлмат береді;
болжам жасағанда көмектеседі;
іс жүзіндегі нәтижені жоспармен салыстыруға және ауытқудың себебін
анықтауға мүмкіндік береді.
Егер корпорацияның шетелде жергілікті басшылық дербес шешім кабылдайтын
филиалдары мен болімшелері болса, онда орталық дирекцияға жалпы қабылданған
шешімдердің нәтижелерін бағалау үшін барлық филиал жөнінде нақты ақпарат
қажет.
Компания бюджеттерінің қаржы көрсеткіштері
қаржыны бақылаудың маңызды объектісі болып табылады. Бюджеттің орындалуын
бақылауды жүзеге асыру үшін екі деңгейлі жүйені пайдалану ұсынылады.
Төменгі деңгей - компанияның құрылымдық бөлімше
бюджетінің орындалуын олардың басшылары жүзеге асырады.
Жоғарғы деңгей - компанияның құрылымдық бөлімше
бюджетінің орындалуын бақылау. Оны компанияның қаржы-экономикалық қызметі
мен бухгалтериясы жүргізеді.
Бақылау жүйесінің негізгі элементтері мыналар болып табылады:
бақылау объектісі - құрылымдық бөлімшенің бюджеті;
бақылау нысанасы - бюджеттің жекелеген көрсеткіштері (еңбекақы төлеу
қорының, шикізат, материал мен энергияны және т.б. лимитін сактау); .
бюджетті бақылау технологиясы - бюджеттің абсолютті сомадағы және
салыстырма түрдегі (пайызда) нақты корсеткіштерінің жоспарлыдан
ауытқуын анықтау үшін қажет тәртіптемелерді жүзеге асыру;
бақыланатын субъект - компанияның құрылымдық
бөлімшелері мен экономикалық қызметтері. [1]
Жиынтық бюджеттің кіріс бөлігінің орындалуын бақылау корпорацияның ағымдағы
және инвестициялық кызметін үздіксіз қаржыландыруды камтамасыз етуі тиіс.
Бақылауды қаржы қызметі жүзеге асырады. Шоғырландырма бюджеттің шығыс
бөлігінің сақталуын бақылау маңызды проблема болып табылады, аталмыш
проблема шешімін тапқан жағдайда компанияның қаржы-шаруашылық қызметі
тиімді болады.
Басқарушылық тәртіптеме жүргізудің бұлжымайтын тәртібін орнату ұсынылады,
осы тәртіп:
айдың, тоқсанның жоспарлық, функционалдык және жиынтық бюджеттен нақты
ауытқуды жедел талдауды;
өндірістік емес шығыс пен ысырапты, сондай-ак талдау барысында анықталған
қымбаттатын факторларды жою жөніндегі іс-шараларды әзірлеуді;
кіріс және шығыс бөлікті нақтылау мақсатында жиынтық және функционалдық
бюджетті орындау жөніндегі талдамалық материалды ресімдеуді және оларды
корпорацияның дирекциясына табыс етуді қамтамасыз етеді.
Бюджет шығынын қайта қарау әдісін қолдану қажет, аталмыш әдіс
корпорацияның ағымдағы шығынын қаржыландыру (төлеу) басымдықтарының
қабылданған жүйесіне негізделген.
Бюджет шығынының төмендегі шығындары басымды болып табылады:
кызметкерлерге өндірістік бағдарламаға сәйкес есептеп еңбекақы төлеу;
мемлекеттік және жергілікті бюджеттерге салық төлеу;
мемлекеттік элеуметтік бюджеттен тыс қорларға жарналар;
сатып алынған материалдық ресурстар мен энергияны төлеу.
Корпоративтік қаржыны басқару тиімділігін арттыру мақсатында әрбір
компанияда автоматтандырылған бюджеттік жоспарлау жүйесін (жергілікті
компьютерлік жүйе) құрып, енгізу орынды. Аталмыш жүйе бюджеттің орындалуы
жөнінде жедел (күнделікті) ақпарат алуға және кіріс және шығыс бөлікке дер
кезінде нақтылау енгізуге септігін тигізеді. [4]
1.2 Кәсіпорын қаржысын ұйымдастыру және оның қағидалары
Қазіргі нарықтық экономикада шаруашылық субъектілер арасынан кәсіпорындар
маңызды орынға ие болуда. Соңғы онжылдықта экономиканың корпоративті
секторы деген термин қазіргі заман бизнесінің экономикалық теориясы мен
тэжірибесіне кең түрде енуде. Экономиканың нақты секторындағы жетекші
орынды кәсіпорындар алады. Көптеген жағдайларда кәсіпорныдар акционерлік
қоғам нысанында ұйымдастырьшып, өздерін шаруашьшық субъектілердің өзіндік
және ерекше түрі ретінде көрсетеді. Корпорациялар акционерлік қоғам ретінде
келесідей ерекшеліктермен көрініс табады:
Біріншіден, компания иелерінің қолында бар, бөлінген акциялар нысанындағы
капиталдары бар ірі компаниялардың акциялары қор нарығында сатылады жэне
сатып алынады.
Екіншіден, акционерлік қоғамдардың ерекшеліктерінің қатарына олардың
өздерін өз бастамашылыгымен қызмет атқаратын заңды тұлға ретінде
көрсетуінде.
Үшіншіден, акционерлік қоғамдар өндірістік жэне коммер-циялық қызмет
мақсатында үйымдастырылады.
Төртіншіден, қазіргі заманның акционерлік қоғамдары өздерін бизнесті
ұйымдастырудың тиімді нысаны ретінде көрсетеді.
Олар едәуір қосылған құн жасайды, ірі капитал қорын жинақтайды, қарыздың
жоғары деңгейін болдырмауға тырысады, үлкен табысқа ие және жетекші
қаржылық технологияларды қолданады.
Ірі акционерлік қоғамдар экономиканың корпоративті секторын құрайды. Олар
нарықтық жағдайда бизнесті ұйымдастырудың әртүрлі және қазіргі заманның
талаптарына сай технологияларын қолданады. [2, 5бет]
Сонымен қатар ірі акционерлік коғамдардың қаржыларының жиынтығы түріндегі
корпоративті қаржылар компания мен экономиканың басқа да қатысушылары
арасындагы қаржылық нысанындағы әртүрлі ішкі және сыртқы қарым-қатынастарын
білдіреді. Олар компанияның табыстарын кұру, бөлу және пайдалану процесінде
пайда болады. Корпоративті қаржылар ақша қатынастарының ауқымдылығымен және
әртүрлілігімен ерекшелінеді.
Корпорация (латын сөзінен алынған) - тап немесе маманданған мудделерімен
біріккен қоғамдасты, қоғам, одақ, тұлғалар тобын білдіреді. Ол капиталистік
жүйеде кеңінен қолданылатын акционерлік қоғам формасы, қазіргі кезезде
монополиялық бірлестіктердің негізгі түрлеріне айналып отыр.
Ван Хори корпорацияға келесідей анықтама береді: Корпорация - бұл заңды
негізде құрылған кәсіпорын, оның мүлікті иемденуге және міндеттемелерді
алуға мүмкіндігі бар.
С. Росс бұл ұғымға келесідей түсініктеме береді: Корпорация -
күрылтайшылары бір немесе одан да көп жеке немесе занды тұлғалар болатын
дербес жеке тұлға ретінде құрылған бизнес түрі.
Басқа бизнес ұйымдарымен салыстырғанда корпорациялардың айрықша белгілері -
олар меншік иелеріне тәуелсіз қызмет етеді, сонымен қатар жауапкершілігі
шектеулі серіктестікпен немесе жеке кәсіпкерлікпен салыстырғанда маңызды
артықшылықтары бар. Корпорация меншік иелеріне шектеулі емес
жауапкершіліксіз өз атынан ақшалай нысанда капитал тарту құқығына ие.
Сондай-ақ корпорацияға қатысты кемшіліктерді қанағаттандыру үшін
акционерлердің жеке мүлкін тәркілеу мүмкін емес. Корпорация меншігінің бір
бөлігіне құкығы акционерлік капиталдағы үлесімен расталады, мұндағы әр
акция иеленушіге акцияның жалпы мөлшеріне сәйкес мүлік бөлігі тиесілі.
Келесі бір артықшылығы бұл акцияларды өзге тұлғаларға беруте болады.
Сонымен қатар акция иелері өз акция пакетін басқа инвесторларға сатып,
корпорациядан шықканымен корпорация өз қызметін тоқтатпайды.
Сонымен бизнесті ұйымдастыру нысаны ретінде корпорацияның негізгі
артықшылықтары болып келесілер табылады: меншік құқығын иелену және жаңа
акция пакеттерін эмиссиялау көмегімен салыстырмалы түрде аз уақытта қосымша
ақша ресурстарын алу. Бұл екі артықшылық индустриалды дамыған елдерде
корпоративтік қаржыландыруда маңызды рөл атқаратын қаржы нарығында нақтылы
іске асырылады. [2, 6-7бет]
Кәсіпорын мен корпорацияның қаржысын ұйымдастыру принциптері оның
қызметінің мақсаттарымен және міндеттерімен тығыз байланысты.
Корпорацияның қаржысын ұйымдастыру принициптеріне төмендегілерді
жатқызуға болады:
шаруашылық қызметті өзін-өзі реттеу;
өзін-өзі өтеушілік және өзін-өзі қаржыландыру;
айналым каражатын қалыптастыру көздерін меншік және карыз бойынша бөлу;
қаржы резервінің болуы. [11]
Өзін-өзі реттеу принципінде кәсіпорынға (корпорацияға) қолда бар
материалдық, еңбек және қаржы ресурсының негізінде өндірістік және ғылыми-
техникалық даму жөнінде шешім қабылдауға, сондай-ақ оны іске асыруға толық
дербестік беріледі.
Кәсіпорын (корпорация) өзінің қызметін тікелей жоспарлайды және шығарылатын
өнімге (қызметке ) сұранысты негізге ала отырып өзінің даму келешегін
белгілейді. Жедел және ағымдағы жоспарлар өнімді (қызметті) тұтынушылармен
және материалдық ресурсты жеткізушілермен жасалған шарттарға
(келісімшартарға) негізделеді. Қаржы жоспары өндірістік жоспарда (бизнес-
жоспарда) қарастырылған іс-шараларды ақша ресурсымен қамтамасыз ету, сондай-
ақ мемлекеттік бюджет жүйесінің мүддесіне кепілдік беруі тиіс. Айналым
қаражатын толықтыру негізінен меншік қаржылай ресурстың (таза пайданың), ал
қажет жағдайда - қарызға алынған және тартылған қаражат есебінен жүзеге
асырылады. Корпорация қосымша қаржы ресурсын тарту
үшін эмиссиялық бағалы қағаз (акция мен облигация) шығарады және қор
биржаларының жұмысына қатысады.
Кәсіпорынның өзін-өзі қаржыландыруы — нарықтық экономика жағдайында
кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің табысты болуының міндетті шарты. Бұл
қағидат өнім өндіру мен кәсіпорынның өндірістік-техникалық базасын ұлғайту
жөніндегі шығындардың толық өтелуіне негізделеді, ол әрбір кәсіпорын өзінің
ағымдағы және күрделі шығындарын меншікті көздері есебінен жауып
отыратындығын білдіреді. Қаражаттардың уақытша жетіспеушілігі кезінде оған
деген қажеттілік банктің қысқа мерзімді кредиттері мен коммерциялық несие
есебінен (ағымдағы шығындарға пайдаланылады) және ұзақ мерзімді кредиттер
есебінен (күрделі жұмсалымға пайдаланылады) қамтамасыз етілуі мүмкін, олар
кәсіпорынның қарамағында қалатын пайданың есебінен өтелінеді.
Нарықтық экономика мен жекешелендіру процестерінің дамуы жағдайында өзін-
өзі қаржыландыру қағидатын қамтамасыз етуге акционерлік капиталды, бағалы
қағаздар бойынша дивидендтер мен пайыздарды, қаржы операцияларынан алынған
табысты (пайданы) пайдалану арқылы қол жетеді.
Бюджеттік және салалық қаржы көздері өзінің маңызын жоғалтты және олар
негізінен экономиканың құрылымдық қайта құрылуын қаржыландыруға,
конверсияға қолданылады. [9]
Өзін-өзі қаржыландыру кәсіпорындардың толық қаржы дербестілігімен және
жауапкершілігімен тығыз байланысты. Оларға өздерінің меншікті ресурстарын
өз бетінше ұйымдастырып басқаруға, тартылатын және қарыз қаражаттарын
іздестіріп, айналымға салуға құқық берілген. Мемлекет кәсіпорындардың қаржы
ресурстарын қайта бөле алмайды. Қаржы қатынастарын мемлекет тарапынан
реттеу бюджетке салық алудың, амортизациялық қорды қалыптастырудың,
валюталық түсім-ақшаны бөлудің, бағалы қағаздарды өткізудің, шығындарды
өзіндік құнға жатқызудың және т.т. жүйесі мен тәртібін белгілеу ақылы
жүзеге асырылады.
Кәсіпорындардың қаржылық жауаптылығы бюджет, қорлар алдындағы міндетті
орындамағаны үшін заңнамада белгіленген қаржы санкцияларының жүйесімен
анықталған. Бұдан басқа, кәсіпорындар өздерінің міндеттемелері бойынша
меншікті мүлкімен жауапты болады.
Кәсіпорындардың қаржылық жауаптылығы кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру
жүйесімен және кәсіпорындардың қаржы ресурстарында сақтық компаниялардан
түсетін сақтық төлемдердің рөлінің артуымен күшейіп келеді.
Нарықтық экономика және меншіктің әр түрлі түрлеріне негізделген сан алуан
ұйымдық-құқықтық нысандар кәсіпорындардың қалыптасуын және дамуын, жаңа
меншік иесінің, жеке азаматтардың, сондай-ақ кәсіпорындар еңбек ұжымдарының
пайда болуын қажет етеді. Бұл — маңызды алғышарт және қаржы-шаруашылық
қызметінің нәтижелеріне мүдделіктің себебі. Бұл қағидатты іс жүзінде жүзеге
асыру кәсіпорындарға берілген және мемлекеттің қолдауынсыз өзінің
шығындарын қаржыландыру қажеттігіне ғана байланысты емес, сонымен қатар
салықтарды төлегеннен кейін кәсіпорын, ұйым, фирма қарамағында қалатын
пайданың (табыстың) үлесіне де байланысты.
Шаруашылық қызметінің нәтижелігіне мүдделік бірдей дәрежеде кәсіпорындар
мен ұйымдардың ұжымдарына, жеке қызметкерлерге және жалпы мемлекетке тән
нәрсе. Бұл қағидатты іске асыру лайықты еңбек ақы төлеумен, мемлекеттің
оңтайлы салық саясатымен, таза табысты (пайданы) тұтыну мен қорланымға
болуда экономикалық жағынан негізделген үйлесімдерді сақтаумен қамтамасыз
етілуі мүмкін; кәсіпорындардың ұжымдарын қаржылық ынталандырудың қуатты
тұтқасы олардың өздері тапқан қаражаттары есебінен әлеуметтік-мәдени
мақсаттарға жұмсалатын шығындар болып табылады.
Өзін-өзі өтеу принципі корпорацияны дамытуға салынған қаражат таза пайданың
және амортизациялық аударымның есебінен өтелуге негізделеді. Осы қаражат
кәсіпорынға (корпорацияға) тиесілі меншік капиталдың барынша төмен
шамадағы нормативтік экономикалық тиімділігін қам тамасыз етуге тиіс.
Кәсіпорын өзін-өзі өтеген жағдайда ол қарапайым ұдайы өндірісті өзінің
меншікті көзі есебінен каржыландырады, сонымен бірге бюджет жүйесіне салық
төлейді. Іс жүзінде осы принципті іске асыру үшін барлық кәсіпорындар
пайдалы жұмыс істеуі және залалды жоюы тиіс.
Өзін-өзі өтеумен салыстыра отырып өзін-өзі қаржыландыруда жұмыстың
пайдалылығы ғана емес, сонымен бірге жай шектеліп қалмай, керісінше, кең
салалы ұдайы өндірісті де қамтамасыз ететін қаржы ресурсын, сондай-ақ
бюджеттік жүйесінің кірісін де коммерциялык негізде қалыптастыра алады.
Өзін-өзі қаржыландыру принципінде кәсіпорынның (корпорацияның) шартты
міндеттемелерді, кредит-есеп айырысу және салық тәртібін сақтау үшін
материалдық жауапкершілігі күшейтіледі. Кәсіпорын шаруашылық шарттарды бұзу
үшін басқа ұйымдарға айыппұл санкциясын төлеп, сондай-ақ келтірілген
залалды өтеуде (тұтынушының келісімінсіз) өнім (жұмыс, қызмет) жеткізу
міндеттемелерін орындауға міндетті. [11]
Өзін-өзі қаржыландыру принципін жүзеге асыру үшін төмендегі бірқатар
талаптарды сақтау қажет, олар:
меншік капиталды ағымдағы ғана емес, инвестициялық қызмет бойынша шығынды
өтеуге жеткілікті мөлшерде жинақтау;
капитал салынатын ұтымды бағыт таңдау;
негізгі капиталды ұдайы жаңарту;
тауарлық және қаржы нарығының қажетіне икемдіден кою.
Осы талаптарға кеңірек тоқталсақ. Бірінші талапты орындау үшін ағымдағы
және инвестициялық қызмет үшін ақшалай қаражатты жеке бөлу қажет. Аталмыш
ақшалай қаражат шаруашылық жүргізуші субъектісінің есеп айырысу шотында
одан әрі бөлінгенге дейін жиналады. Қаржыны басқаруда қолма-қол ақшаны
кезеңдерге, яғни ол нақты айналымда болатын уақытты қысқа мерзімді және
ұзақ мерзімді ақшалай қаражатқа бөлуді жүзеге асырудың маңызы зор.
Екінші талапты орындау үшін кәсіпорын қаржысының жай-күйін нығайтуға,
сондай-ақ капиталды тауарлық және қаржы нарығында кәсіпорынның бәсекеге
қабілетін арттыру жолын анықтау қажет. Осы талапты сақтау өзін-өзі
қаржыландыру деңгейін бағалаумен, бағалаудың өлшемдерін әзірлеумен, сондай-
ақ кәсіпорынның қызмет түрлері бойынша капиталдың қозғалысын талдаумен
байланысты.
Өзін-өзі қаржыландырудың үшінші талабы негізгі капиталдың қалыпты жаңару
процесін қамтамасыз етуде болып отыр. Кәсіпорын дивиденд пен пайыз түрінде
ешқандай қосымша төлем төлемесе де, меншік капиталдың мөлшері ұлғаяды, сол
себептен негізгі құрал-жабдықты қайта бағалау нәтижесінде олардың құнының
артуы кәсіпорын үшін пайдалы болып табылады.
Кәсіпорын өзін-өзі қаржыландырудың төртінші талабын орындау үшін тауарлық
және қаржы нарығы қатаң бәсекелестік жағдайында қалыпты жұмыс істей алатын
қаржы саясатын жүзеге асыруы тиіс. Аталмыш саясат өндіріс пен айналыс
шығынын төмендетуге, сондай-ақ пай-даны арттыруға бағытталған. Жоғары
бағаға негізделген өзін-өзі қаржыландыру акша жиынының үлғаюына ықпал етеді
және халық шаруашылығында инфляциялық процесті қоздырады. Сондықтан
шаруашылық жүргізуші субъект өзін-өзі қаржыландыру деңгейін көтеру үшін
нарықтың тиісті тауарға (қызметке) қажетіне нақты ден қоюы тиіс. Нарық
қажетіне ден қою механизмінде өндірісті мамандандыру, әртараптандыру және
шоғырландыру қарастырылған. Осы механизмнің бағдары мемлекеттің салық, баға
және инвестициялық саясатымен үштасуға тиіс. Өзін-өзі қаржыландыру
принципін колдану шаруашылық жүргізуші субъектінің банкрот болуының алдын
алудың маңызды факторы болып табылады, сондай-ақ қаржы менеджментін тиімді
пайдалануға мүмкіндік береді.
Айналым қаражатын қалыптастыру көзін меншік және қарыз қаражатқа бөлу
шаруашылықтың жекелеген салаларында өндіріс технологиясымен және оны
ұйымдастыру ерекшеліктеріне байланысты. Өндірісі науқанды сипаттағы
салаларда (сауда, тамақ өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы және т.б.) айналым
қаражатын қалыптастыруда қарыз көздерінің үлесі артуда. Өндірісі науқандық
емес сипаттағы салаларда (ауыр өнеркәсіп, көлік, байланыс) айналым қаражаты
құрылатын көздер кұрамында көбінесе меншік айналым қаражаты басым.
Қаржы резервін КҰРУ нарық жағдаяты ықтимал ауытқитын, сонымен бірге өз
міндеттемелерін орындамау үшін әріптестер алдында материалдық жауапкершілік
артқан жағдайда кәсіпорынның (корпорацияның) тұрақты жұмыс істеуін
қамтамасыз ету үшін қажет. Акционерлік қоғамда қаржы резерві кәсіпорынның
жарғысына сәйкес таза пайдадан қалыптастырылады.
Іс жүзінде осы принциптер шаруашылық жүргізуші субъектінің каржы саясатын
әзірлеуде және қаржыны басқару жүйесін ұйымдастыру кезінде жүзеге асырылуы
тиіс.
Мұның өзінде:
қызмет саласын (коммерциялық және коммерциялық емес қызмет);
кызметтің түрін (бағытын) (өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, көлік, құрылыс,
сауда және т.б.);
кәсіпкерлік қызметтің ұйымдастыру – құқықтық нысанын ескеру қажет.
Практикада көрсетілген принциптерді сақтау кәсіпорын (корпорация)
қаржысының тұрақтылығын, оның төлем қабілеттілігін, кірістілігі мен
іскерлік белсенділігін қамтамасыз етеді. [1]
1.3 Кәсіпорын қаржыларын басқару жүйесі мен оның элементтері
Коммерциялық қызметтің мақсаты - пайда табу. Коммерциялық бағытта
материалды өндіріс саласы кәсіпорындарының көп бөлігі және материалды емес
саланың мекемелері мен ұйымдарыньщ басым бөлігі қызмет етеді.
Барлық кәсіпорындардың қаржыларын басқару бірдей қағидалар негізінде жүзеге
асады. Коммерциялық корпорациялардың қаржылары келесі қағидаларға
негізделеді:
коммерциялық есеп;
жоспарлылық;
барлық меншік түрлерінің теңдігі;
қаржылық резервтердің болуы.
Коммерциялық есеп кәсіпорындар мен ұйымдардың шаруашылық-қаржылық қызметін
жүргізудің негізгі қағидасы болып табылады. Мемлекеттік кәсіпорыңдар мен
ұйымдарға қатысты бүл шаруашылық есеп ретінде қолданылады. Кәсіпорынның
кызмет етуіне қажетті негізгі және айналым қорлары кәсіпорын меншігіне
тұрақты қолдануға беріледі. Шаруашылық қызметті жүргізу әдісінің бірі
ретінде коммерциялық есеп қағидасы шығыңдар мен кірістердің өлшемін және
кәсіпорынның пайдалы (рентабельді) жұмысын көрсетеді. Коммерциялық есеп
қағидасы кәсіпкерлік формасында жузеге асады. Коммерциялық есепті
анықтайтын негізгі қағидаларға өзін-өзі өтеу және өзін-өзі қаржыландыру
жатады. [15]
Өзін-өзі өтеу кәсіпорын кірісі есебінен өзінің өндіріс және өткізу
шығындарын толық жабуды білдіретін шаруашылық жүргізудің негізгі қағидасы
болып табылады. Өзін-өзі өтеудің төменгі шегі - зиянсыздық, яғни шығындар
мен кірістердің сандық тендігі. Шығындардьщ өтелуі - кәсіпорынның
шаруашылық қызметінің бастапқы кезеңіне тән, яғни бұл кезеңде кәсіпорын
нарықтық жүйеге үйреніп, өнімді өндіруге қалыптасуы. Нарықтық қатынастар
жүйесінде кәсіпорын міндетті түрде пайдалы қызмет етуге көшу керек, себебі
сыртқы қолдауға тек қоғамдық басымды немесе жақсы дамыған кәсіпорындар ғана
жете алады.
Өзін-өзі қаржыландыру өндіріс және өткізу шығындарын жабуды ғана емес,
сонымен қатар қызмет етіп жатқан өндірісті ұлғайту, оны техникалық
жетілдіруге, өңдірістік емес құрылысты, ұжымдардың әлеуметтік
қажеттіліктері мен еңбекақы қорларын қалыптастыру, ынталандыру, өнім
түрлерін (ассортиментін) өзгерту шығындарын жабатын табыс алуды білдіреді.
Өзін-өзі қаржыландыру кезінде барлық қаржылар кәсіпорын меншігінде болады
және алымға жатпайды. Екінші жағынан, кәсіпорындарға орталықтандырылған
көздерден қаржылар бөлінбейді, олар өздерінің дамуын тек меншікті немесе
қарыз қаржылар есебінен жүргізеді. Сондықтан кәсіпорын басшыларьі міндетті
түрде өзінің меншігінде бар құралдардың тиімді пайдалануын үнемі талдап
отыруы қажет.
Коммерциялық есептің құрылымдық белгісіне қаржылық дербестілік жатады.
Бұл кәсіпорынның өзінің негізгі және айналым құралдарымен ең көп табыс
алу мақсатында қалаған бағытында пайдалана алатындығын білдіреді.
Коммерциялық есептің құрамына сонымен бірге қаржылық жауапкершілік те
кіреді, яғни кәсіпорын өзінің жоспарлары, шарттары, тапсырмалары бойынша
міндеттемелеріне жауап береді, ал егер бұл міңдеттемелер өз уақытында
сапасына, көлеміне сәйкес орындалмайтын болса, онда ол тиісті айыппұлдарды,
тұрақсыздық төлемдерін, өсімдерді телеуге міндетті болады.
Қаржылық мүдделік коммерциялық есептің бір талабы болып табылады. Бұл
кәсіпорынның қаржылық ресурстарын, жұмысшыларды материалдық ынталандыруға,
өндірісті дамытып жетілдіруге, сол арқылы келешекте кәсіпорынның мүддесін
қорғауды көздейді.
Жоспарлылық қағидасы кәсіпорынның мақсатгарына және алдына қойған
міндеттеріне жету үшін қаржылық қызметінің мерзімдерін және тәртібін
белгілеуді білдіреді. Белгіленген қаржылық нормативтерді пайдаланып,
есептеулер нәтижесінде қаржылық көрсеткіштерді анықтайды. Бұл көрсеткіштер
арнайы құжаттарда, қаржылық жоспарда көрсетіледі. Нарықтық қатынастар
жүйесінде кейбір факторлардың анықталмауы мүмкін. Бұл жағдайда көбінесе
қаржылық болжау қолданылады.
Барлық меншік түрлерінің (формаларының) теңдігі қағидасы бұл меншіктің
әрбір жеке түрлерінің дамуына байланысты болады. Мүлік иесі өзінің
қарамағындағы барлық мүлкін өзінің шешіміне қарай пайдаланады.
Қаржылық резервтердің болуы кәсіпорын қаржыларын ұйымдастырудың қажетті
қағидасы болып табылады. Басқарудың кез келген сатысында корпорацияда
міндетті түрде резервтер құрылуы керек. Қаржылық резервтер әртүрлі
әдістермен қүрылуы мүмкін: мысалы, қорлардың келеміне байланысты пайыз,
табыстары бекітілген нормативтер бойынша аударымдар арқылы жүргізіледі.
Қаржылық резерв уақытша қаржылық қиыншылықтарды жоюға, қалыпты шаруашылық
қызметті қамтамасыз етуге, сонымен қатар қаржылық жоспарларда көзделмеген
өндірістік және әлеуметтік даму шығындарын қаржыландыруға арналған. [8]
Фирмаларда және компанияларда қаржыларды басқару жоғарыдағы келтірілген
қағидалар негізінде жүзеге асады.
Кәсіпорындардағы қаржылық жұмысты қаржылық бөлімдер жүргізеді. Шағын
фирмаларда қаржылық бөлімдер өткізу бөлімімен немесе бухгалтериямен қосылуы
мүмкін.
Қаржылық жүйенің бұл буынында рынок жағдайындағы басқару қаржылық
менеджмент деп аталады. Бұл шаруашылық субъектілердің кәсіпкерлік қызметі
арқылы, соның шегінде әлеуметгік-экономикалық процестерімен және ақша
ағымдарының қозғалысын басқаруды білдіреді. Кәсіпкерлік қызмет тәуекелді
болып табылады және өнім өндіруден, қызмет керсетуден, мүлікті пайдаланудан
пайда табуға бағытталған.
Қаржылық менеджменттің объектісі ретінде төменгі буындарда мыналар болады:
қозғалатын және қозғалмайтын мүліктер, меншік құқығы, жұмыстар және
қызметтер, ақпарат, интеллектуалды қызметтің нәтижелері, материалды емес
игіліктер.
Қаржылық менеджмент адамдардың немесе ұжымдардың қажеттіліктеріне сәйкес
тәртібін анықтайтын мақсаттарға жету әрекеттерінің мотивациясына
негізделеді. Мотивация іскерлік белсенділікті, өнімділікті, еңбек сапасын
ынталандыру процестерінде керінеді.
Шаруашылық субъектілердің (фирмалардың) қаржылық бөлімдері несиелік және
есептік операциялардьң жаңа формаларын (акциялар, вексельдер, факторинг
және т.б.) қолданып, оперативті қаржылық жоспарлау, қаржылық ресурстармен
тиісті жұмыстар жүргізеді.
Шаруашылық серіктестіктерінде қаржыларды басқаруды, басқа функциялармен
қоса, жоғары органдар - қатысушылардың жалпы жиналысы, акционерлік
қоғамдарда акционерлердің жалпы жиналысы жүзеге асырады. Басқарудың
атқарушы органы өзінің құрамына міндетті тұлғаларды, оның ішінде қаржыларды
басқару бойынша: қаржылар бойынша - вице-президент, ол серіктестіктің
сәйкес бөлімін жүргізеді - қаржылық бөлім, топ, сектор немесе оның қол
астында жеке қызметкерлер жұмыс істейді, яғни шаруашылық субъектінің
қаржылық қызметі бағытындағы қаржылық менеджер болып табылады. [16]
Жалпы қаржылық бөлімнің құрылымы келесі жұмыс бағыттарынан тұрады: болжамды
талдау, есептік, талап қою, оперативті қаржылық жұмыстар. Қаржылық-
бөлімінің типтік құрылымы:
жоспарлы-экономикалық бюро, құрамьшдағы топтармен: қаржы-несиелік
жоспарлау, оперативті жоспарлау және бақылау, экономикалық талдау; есептік
бюро, құрамындағы топтармен: сатып алушылармен есеп айырысу, мердігерлермен
есеп айырысу. Валюталық операцияларды жүргізетін кәсіпорындарда валюталық
топ құрылады.
Ірі кәсіпорындарда қаржылық қызметті экономика және қаржы бойынша
директордың орынбасары, қаржылық директор, вице-президент (әсіресе
акционерлік қоғамдарда), қаржылық менеджер жүргізеді. Бұл міндетті
тұлғаларға басқа экономикалық қызмет бөлімдері бағынуы мүмкін: жоспарлы-
экономикалық, бухгалтерия, экономикалық талдау секторы т.б.
Кесте 2
Кәсіпорынның қаржыларын басқару
Кәсіпорынның қаржылық бөлімі
Жоспарлы-экономикалық Банктік және кассалык Есеп айырысу бюросы
бюро операциялар бюросы
Топтар
Қаржылық Оперативті Экономика Сатып Мердігер Талап қою
-несиелік жоспарлау -лық алушылармен -лермен
жоспарлау және бақылауталдау есеп айырысу есеп
айырысу
Дерек көзі: Өсербайұлы С., Тұрлыбекова А.Ж. Корпоративтік қаржы. [2, 18бет
]
Қаржылық-өткізу бөлімдері келесі топтарға бөлінеді: сатып алушылармен,
мердігерлермен, бюджетпен, банктермен және қаржылық жоспарлау, талдау,
кассалық, жоғары ұжымдармен есеп айырысу т.б. Осындай функцияларды жеке
атқарушы-мамандар іске асыра алады.
Шаруашылық субъектілердің қаржылық қызмет бөлімдерінің маңызды қызметтері:
табысты көбейту және рентабельділікті арттыру жолдарын іздеу;
өндіріс бойынша тапсырмаларды қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету;
инвестиция тарту, жаңа техниканы енгізу жэне басқа
жоспарлы шығындарды анықтау;
мемлекеттік бюджет, банктер, мердігерлер, жоғары ұйымдар алдындағы қаржылық
міндеттемелерді орындау;
есеп айырысуды ұйымдастыру;
өндіріс қорларын және күрделі (капиталды) салымдарды тиімді пайдалануға
көмектесу;
қаржылық ресурстардың дұрыс пайдалануын бақылау жасау, айналым қорларының
үздіксіз айналымдылығын және сақталуын қамтамасыз ету.
Фирма, кәсіпорын қаржыларын оперативті басқаруда банктің мекемелері
қатысады. Екінші деңгейлі банктер есеп айырысу кассалық қызмет көрсетеді,
ақша қаражаттарының уақытша қажеттіліктерін несиелендіреді. [2, 19-20 бет]
Негізінен қаржылық менеджмент кәсіпорын қаржыларын ұйымдастыру қағидаларына
сүйенеді. Ол келесідей басқару элементтерінен тұрады: ақпарат, жоспарлау,
ұйымдастыру, реттеу, бақылау. Қаржылық менеджментті іске асырудың негізгі
шарты - рыноктық ортаның болуы, яғни еркін бағалар жүйесінде коммерциялық
есеп және кәсіпкерлікпен айналысу.
Қаржылық менеджментті кезекті тәртіппен ауысатын кезеңдер арқылы көрсетуге
болады:
ақша қаражаттарын пайдалану мақсатын анықтау;
ақша ағымдарының қозғалысымен басқарудың қаржылық әдістерін анықтау;
бизнес-жоспар түрінде немесе инвестициялау бойынша шешімінің басқа
рәсімделген түрде іс-эрекеттердің бағдарламасын құрастыру;
жобаны орындауды ұйымдастыру;
5) орындалу барысыи және қажетті түзетулерді енгізуді
бақылау;
6) қайта инвестициялау үшін жоба нәтижелерін талдау және
бағалау.
Қаржылық менеджментте шешімдерді қабылдау тәуекелмен бірігеді, яғни
болжамды нұсқамен салыстырғанда табыстардың бір бөлігін алмау немесе
зияндардың пайда болуы. Тәуекелді талдау оның көздерін және себептерін
анықтаудан, анықталған жоғалтулар деңгейінің ықтималды өлшемін бекіту, яғни
тәуекелдің кабылданатын дәрежесі. Көбінесе тәуекел жобаның ақпаратпен
қамтамасыз етілгендігімен анықталады. Тәуекел дәрежесі ақша салымдарының
табыстылығының артуымен өседі, ереже бойынша жоғары табысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 КӘСІПОРЫН ҚАРЖЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 7
1.1 Кәсіпорын қаржысының мәні кәсіпорын қаржы кызметінің
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Кәсіпорын қаржысын ұйымдастыру және оның
қағидалары ... ... ... ... ... ..17
1.3 Кәсіпорын қаржыларын басқару жүйесі мен оның
элементтері ... ... ... ... ..22
2 КӘСІПОРЫН ҚАРЖЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН БАСҚАРУЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
2.1Жантуева кәсіпорнының қаржысын ұйымдастыру мен басқару
... ... ... ...31
2.2 Жантуева кәсіпорнының қаржыландыру көздерінің құрамы мен құрылымын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..44
2.3 Компанияның қаржылық жағдайын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
3 КӘСІПОРЫН ҚАРЖЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН БАСҚАРУДЫҢ ДАМУ СТРАТЕГИЯСЫ МЕН
КЕЛЕШЕГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..77
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
КІРІСПЕ
Кәсіпорынның қызмет етуінің ең негізгі және маңызды мәселелерінің бірі оның
қаржысын ұйымдастыру және тиімді басқару болып табылады. Әрбір
кәсіпкер өзінің ісін бастау кезінде қаржылық, материалдық, еңбек және
интеллектуалдық ресурстарда қажеттілігін, оларды алу көздерін анықтау
керек, сонымен қатар, кәсіпорын жұмысы ағымында сол ресурстарды пайдалану
тиімділігін дәл есептеуі қажет.
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі қаржылық
тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі мен өзінің
қарыз міндеттемелерін уақытылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз
етілуін көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік,
коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және
пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-
қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады. Кәсіпорынның өз міндеттемелерін уақытылы өтеу мүмкіндігі оның
қаржылық жағдайының жақсылығын көрсетеді.
Диплом жұмысының өзектілігі. Кез-келген кәсіпорынның қаржылық қызметінің
қалыпты болуы, әсіресе, алдына қойылған мақсаттарына қол жеткізу үшін
қажетті жағдайларды туғызуда, оның қаржысын ұйымдастыру мен басқарудың
маңыздылығы өзекті мәселе болып табылады. Оның төлеу қабілеттілігінің
кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін және кәсіпорынның
қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз ету жолдарын қарастыру өте
маңызды.
Диплом жұмысының мақсаты. Кәсіпорын қаржысын ұйымдастыру мен басқарудың
теорилық негіздерін ашып көрсетіп, оның практикада қалай жұмыс істейтінің
белгілі компания мысалында талдап көрсету және оның даму болашағы мен
келешегіне болжам жасау, даму аспектілерін белгілеу болып табылады.
Алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін дипломдық жұмыстың келесі
міндеттері белгіленді:
Кәсіпорын қаржысын ұйымдастыру мен басқарудың теориялық негіздерін ашып
көрсету;
Кәсіпорын қаржысын ұйымдастыру мен басқаруды талдау;
Кәсіпорын қаржысын ұйымдастыру мен басқарудың даму стратегиясын болжау.
Дипломдық жұмыс 74 беттен, үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлім, корпорация
қаржысын ұйымдастыру мен басқарудың теориялық негіздерінен тұрады. Бұл
бөлімде корпорация қаржысының мәні, корпорацияның қаржы кызметінің
міндеттері, корпорация қаржысын ұйымдастыру және оның қағидалары, және
корпорация қаржыларын басқару жүйесі мен оның элементтері қарастырылған.
Екінші бөлім кәсіпорнының қаржысын ұйымдастыру мен басқаруды мысал
негізінде, кәсіпорнының қаржыландыру көздерінің құрамы мен құрылымын
талдау, компаниның қаржылық жағдайын талдауды қарастырады. Бұл бөлім
бірінші бөлімнің практикалық жағанын талдауы болып табылады.
Үшінші бөлім кәсіпорын қаржысын ұйымдастыру мен басқарудың даму стратегисы
мен келешегін болжаудан тұрады, оның негізінде дамыған елдердегі
корпорация қаржысын басқару тәжірибесі қарастырылған.
Қорытындыда жұмыстың нәтижелері келтірілген, корпорациялардың қаржы
ресурстарын ұйымдастыру мен басқару бойынша жасалған жұмыстардың нөтижелері
қорытындыланған, экономикалық механизмдері бойынша ұсыныстар мен нұсқаулар
беру негізделген.
Қазіргі кезде кәсіпорындардың жоғарғы қарқынмен дамуына байланысты олардың
қызмет етуінің ең негізгі және айырмас бөлігі, оның қаржысын ұйымдастыру
мен басқарудың, қаржысының қаржыландыру көзін дұрыс анықтау мен пайдалану
көсіпкерлердің алдына қоятын ең негізгі мақсаттарының бірі болып табылады.
Кәсіпорындар мен кәсіпорындардың каржысы олардың шаруашылық қызметінің
процесінде туындайтын және капиталды, кіріс пен ақша қорын қалыптастыру әрі
оны пайдалану үшін қажет ақша қатынастарының жүйесі болып табылады.
1 КӘСІПОРЫН ҚАРЖЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорын қаржысының мәні кәсіпорынның қаржы кызметінің міндеттері
Қаржы мемлекет түрлі қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыру үшін қаржы
ресурсының қорларын қалыптастыру мақсатында реттейтін ақша қатынастарының
жүйесі болып табылады.
Корпоративтік топ капиталды шоғырландыру әдістерін пайдалана отырып,
атқарушы билік органдарының атынан мемлекет пен кәсіпорынның, шағын және
ірі бизнестің, кәсіпорын мен өңірдің арасындағы әріптестік қатынастарды
құруға мүмкіндік беретін мекемелік құрылымдар.
Кәсіпорындар мен корпорациялардың каржысы олардың шаруашылық қызметінің
процесінде туындайтын және капиталды, кіріс пен ақша қорын қалыптастыру әрі
оны пайдалану үшін қажет ақша қатынастарының жүйесі болып табылады.
Капитал (баланстың пассиві) - активтің (айналымнан тыс және айналым) пайда
болатын көзі.
Кіріс тауар сатудан алынатын және өзге де операциялық және сатудан тыс
алынған түсімнің нысаны болып табылады.
Ақша қоры тұтыну, жинақтау және резерв қорына бөлінеді. Ақша қоры -
көзделген мақсатқа сәйкес және біршама дербес қолданылатын шаруашылық
жүргізуші субъектінің ақшалай каражатының жеке бөлігі. Ақша қоры кәсіпорын
айналымындағы ақшалай қаражаттың тек бөлігін ғана құрайды.
[1, 4-5бет]
Корпоративтік қаржының басты функциясы - шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қорларының жеке ауыспалы айналу процесінде ақша
қатынастарының пайда болуына себеп болады.
Нарықтық (тауарлық) шаруашылық жағдайында корпоративтік қаржының мына
үш функциясы заңды түрде танылған:
капитал, кіріс және ақша қорын калыптастыру;
капитал, кіріс және ақша қорын пайдалану;
бақылау функциясы.
Бірінші функция ұдайы өндіріс процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін
қажет. Тауар сатудан алынған түсімді бастапқы болу есебінен кәсіпорындар
мен корпорациялардың қаржы жоспарында (бюджетінде) көрсетілетін арнайы
қоры пайда болады.
Бухгалтерлік есеп жөніндегі нормативтік құжаттарға сәйкес бухгалтерлік
баланста құрылтайшылық құжаттар мен осыған орай пайда болған және есептік
саясаттың жыл бойы жұмыс нәтижелері бойынша таза (бөлінбеген) таза кірістің
есебінен қабылдаған тұтыну мен жинақтау қорының қалдығы жеке көрсетілмейді.
Таза пайданың пайдаланылуын сипаттайтын тиісті ажырату бухгалтерлік
балансқа және пайда мен залал жөніндегі есепке түсіндірмеде (атап айтқанда,
капитал өзгерісі жөніндегі есепте), сондай-ақ түсіндірме жазбада
келтіріледі.
Сатудан алынған түсімді қайта бөлу процесінде оның барлық элементтерінің
(с + v + m) есебінен мемлекеттің келесі кірісі қалыптастырылады:
өтеу қорының (с) есебінен өндіріс пен айналыс шығынына енгізілетін салық
төленеді;
еңбекақы төлеу қорынан (v) мемлекеттік бюджетке төленетін әлеуметтік салық
және Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына төленетін міндетті аударым
белгіленген тариф бойынша төленеді;
пайданың (т) есебінен бюджетке корпоративтік табыс салығы енгізіледі.
Сөйтіп, Капиталды, кірісті және ақша қорын қалыптастыру функциясы мына
шаруашылық операцияларын атқарады:
акционерлік қоғамдардың жарғылық және резервтегі капиталын құру және
толықтыру;
қор нарығынан даму мақсаттары үшін қаржыландыру көзін тарту;
несие капиталы нарығынан кредит пен қарызды жұмылдыру;
тауар сату түсімі құрамында пайда болатын ақша қорын шоғырландыру;
белінбеген пайданы қалыптастыру;
арнайы мақсатты қаражатты тарту;
капиталды, кірісті және ақша қорының есебін жүргізу мен талдау.
Нәтижесінде материалдық және ақша ресурстарының қозғалысы арасындағы
тепе-теңдікке қол жеткізіледі, сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субъект
өндірістік-коммерциялық қызметін үздіксіз жалғастыруды қамтамасыз ету және
мемлекет пен контрагенттері алдындағы өзінің міндеттемелерін орындау үшін
қажетті қаржы ресурстары қалыптастырылады.
Капиталды, кірісті және ақша қорын кәсіпорынның (корпорацияның) қаржы
жоспарында (бюджетте) қарастырылған мақсатқа пайдалану каржының екінші
функциясының экономикалық мәні болып табылады.
Кәсіпорын кірісті пайдалану процесінде, ол:
бөлінеді (бастапқыда с + v + m құрамдас элементтерге бөлу);
қайта бөлінеді - мемлекеттің бюджет жүйесіне КТС-ты төлегенде;
таза пайда есебінен пайда болған ақша қорын нақты жұмсау, ал сол кезде оған
тауарлық нысандағы құн қарсы қозғалыс жасайды (Д- Т және Т-Д)
Мысалы, күрделі салымға бағытталатын қаражат есебінен құрылыс салуға
арналған жобалау-сметалық құжаттама, материал мен жабдық сатып алу. Бұл
жерде қаржы ақшаның тауарға және кері айналуына ықпал етеді. (1-сурет)
Мемлекет алынған кіріс (салықтар мен жиын нысанындағы) есебінен осы
қаражатты мемлекеттік және жергілікті бюджетте қарастырылған мақсаттарға
пайдаланады. Аталмыш ақпарат кәсіпорын қаржысының тұрақтылығын,
кірістілігін, оның іскерлігі мен нарықтық белсенділігін сипаттайтын
талдамалы қаржы коэффициенттерін есептеуге арналған бастапқы база ретінде
пайдаланылады. Қаржы көрсеткіші шаруашылық қызметтің нәтижесін бағалауға,
анықталған келеңсіздіктерді жоюға бағытталған іс-шараларды қарастыруға
мүмкіндік береді.
Сурет 1. Жұмыс істейтін кәсіпорында (корпорацияда) ақша ағынының козғалысы.
Дерек көзі: Кадерова Н.Н. Корпоративтік қаржы [1, 7бет]
Мемлекет алынған кіріс (салықтар мен жиын нысанындағы) есебінен осы
қаражатты мемлекеттік және жергілікті бюджетте қарастырылған мақсаттарға
пайдаланады.
Капиталды, кірісті және ақша қорын пайдалану функциясы келесі
экономикалық процестерді атқарады:
капиталды (меншік және қарыз) айналымнан тыс және айналым активтеріне
салуды оңтайландыру;
салық төлемін қамтамасыз ету;
бос ақша қаражатын ең өтімді активке салу;
кірісті тұтыну, даму және резерв кұру мақсатына салу;
капиталды, кірісті және ақша қорын пайдаланудың есебін жүргізу және талдау.
Нәтижесінде кәсіпорын (корпорация) капиталының кұны барынша жоғары шамаға
жетеді.
Үшінші (бақылау) функция қаржы кәсіпорын мен мемлекетте кірістің пайда
болуына орай, пайдаланылған кезде оның құндық және материалдық-мүліктік
үйлесімінің сақталуын бақылау үшін қолданылады. Аталмыш функция, мысалы,
бюджет жүйесіне салық пен жиын төлегенде қаржы ресурсының қозғалысына
негізделеді. Ол мемлекетке шаруашылық жүргізуші субъекті қызметінің
түпкілікті қаржы нәтижесіне ықпал ету мүмкіндігін береді. Бухгалтерлік
есептегі қаржы ақпараты қаржының бақылау функциясын іске асыру кұралы болып
табылады.
Аталмыш ақпарат кәсіпорын қаржысының тұрақтылығын, кірістілігін, оның
іскерлігі мен нарықтық белсенділігін сипаттайтын талдамалы қаржы
коэффициенттерін есептеуге арналған бастапқы база ретінде пайдаланылады.
Қаржы көрсеткіші шаруашылық қызметтің нәтижесін бағалауға, анықталған
келеңсіздіктерді жоюға бағытталған іс-шараларды қарастыруға мүмкіндік
береді. Қаржының бақылау функциясы қаржы көрсеткіштерінің мөлшеріне
(тауарды сатудан алынған түсім, инвестиция, актив, меншік капитал, пайда
жэне т.б.) негізделуіне байланысты, қаржы ақпаратының сенімділігі жөніндегі
мәселе өткір қойылуда. Тек осындай талап қойылған жағдайда ғана негізделген
басқарушылық шешім қабылдауға болады.
Қаржыға объективті түрде тән бақылау функциясы іс жүзінде барынша толық
немесе одан аз-кем іске асырылуы мүмкін. Қаржының бақылау функциясы қалай
іске асырылатыны көп жағдайда халық шаруашылығының жай-күйіне байланысты
болады.
Халық шаруашылығында қаржыны бақылау төмендегідей жүзеге асырылады:
кәсіпорындардың (корпорациялардың) қаржы және бухгалтерлік қызметі
жеткізушілер материалдық құндылық пен жүктің шотын төлегенде өндіріс пен
айналыс және өнімді тиеу шығынын; дебиторлық берешектің өндірілуін және
кредиторлық берешектің өтелуін бақылайды және т.б.;
банкілер - өз клиентін кредиттеу процесінде және оның кассалық тәртіпті
сақтауын;
салық органы - заңды және жеке тұлға бюджет жүйесіне салық пен жиын
төлегенде және т.б. [1, 9бет]
Корпорацияның каржы қызметінің міндеттері
Корпорациядағы каржы жұмысын арнайы қаржы қызметі немесе бухгалтерия жүзеге
асырады. Қаржы қызметіне мына міндеттер жүктеледі:
өндірістік-коммерциялық қызметті ақша ресурсымен, яғни корпорацияның
тұрақты төлем қабілетінің және оның балансын өтімділікпен камтамасыз ету;
активтің (мүліктің), меншік капитал мен сатудың кірістілігінің өсуін
камтамасыз ету;
есеп айырысуды жүзеге асыру, сондай-ақ мемлекеттің және әріптестердің
(заңды және жеке тұлғалар) алдындағы қаржы
міндеттемесін орындау;
жедел (ағымдағы) және ұзақ мерзімді қаржы жоспарын (бюджеті) әзірлеу;
ақша ресурсының ұтымды қозғалысын (ақша ағындарын) бақылау.
Қаржы қызметінің басшысы корпорация қаржысының жай-күйі, қаржы
жұмысының барлық түрлерін басқару, сонымен бірге ақша ағынын реттеу
(ақшалай қаражаттың түсуі мен кетуі) үшін жауап береді. Қаржы қызметі
акционерлік компанияның жетекші өндірістік коммерциялық
бөлімшелерімен тығыз байланыста жұмыс істейді.
Корпорацияның қаржы кызметі келесі үш негізгі бағытта жүзеге асырылады:
Қаржыны жоспарлау (кірісті, шығын мен капиталды бюджеттенд іру).
Ақша айналымын басқару жөніндегі жедел (ағымдағы) қызмет.
Бақылау-талдау жұмысы.
Қаржыны жоспарлау деген каржы жоспарының (бюджеттің) сан алуан түрлерін
әзірлеу және олардың орындалуын талдау.
Бюджетті қүрылымдык бөлімшелер (жауапкершілік орталығы) бойынша және жалпы
кәсіпорын бойынша жасау ұсынылады. Бюджеттендіру жүйесін ұйымдастыру үшін
мынадай жауапкершілік орталықтарын құру ұсынылады:
кіріс бойынша, сонымен бірге коммерциялық және маркетингтік қызметті
басқару;
шығын бойынша, сонымен бірге өндірісті, негізгі құрал-жабдықпен жабдықтауды
және жөндеуді басқару;
пайда бойынша, сонымен бірге қаржы кызметін басқару;
инвестиция бойынша, оған техникалық даму мен кәсіпорын
қызметкерлерін басқару кіреді.
Жауапкершілік орталығының кұрамын айқын белгілеу қаржыны жоспарлау мен
болжау жүйесін қарқынды енгізуге мүмкіндік береді.
Бюджет операциялық және қаржылық бюджетке бөлінеді.
Операциялық бюджетінің құрамына мыналар кіреді:
сату бюджеті;
өндіріс бюджеті;
өндірістік запас бюджеті;
материал мен энергия шығынының бюджеті;
еңбекақы шығынының бюджеті;
амортизациялық аударым бюджеті
жалпы өндірістік шығын бюджеті;
коммерциялық шығын бюджеті;
басқарушылық шығын бюджеті.
Қаржы бюджеті:
кіріс пен шығыс бюджеті (пайда мен залал есебінің болжамы);
ақшалай қаражат қозғалысының бюджеті;
баланстық парақ бюджеті (актив пен пассивтің болжамды балансы);
айналым активі мен оны қаржыландыру көздерін қалыптастыру бюджеті;
күрделі қаржы (инвестициялық) бюджеті.
Бюджет сондай-ақ келесі белгілер бойынша жіктелуі мүмкш:
жасалу кезеңділігі бойынша - кезеңді және түрақты;
көрсеткішті есептеу тәсілі бойынша - өткен кезеңнің деректеріне
негізделетін жэне басынан бастап әзірленетін;
өзгерістің ықпалын есептеу бойынша – тіркелетін өзгеретін және көпнұсқалы.
Бюджетті әзірлеу үшін келесі ақпарат пайдаланылады:
өнімді (жұмысты, қызметі) сатудан алынатын түсім жөніндегі болжамды
деректер;
өндірістік шығынның ауыспалылары жөніндегі әр бір тауар тобы бойынша
деректер;
тұрақты ауыспалы жөніндегі қорытындыланған, жеке түрлерге бөлінген
деректер, бұлар жеке бұйымдардың табыстылығын негізді бағалауға мүмкіндік
береді;
өнім сатудан алынатын түсімнің жалпы мөлшеріндегі баспа-бас айырбастың,
өзара есепке жаткызудың өзіндік салмағы туралы болжамдық деректер;
салық төлеміне, мемлекеттік әлеуметтік бюджеттен тыс қорға жарнаға, банк
кредитіне және оларды өтеу мүмкіндіктеріне қатысты төленетін күрделі салым
мен оларды қаржыландыру көзі мөлшерінің болжамы;
кәсіпорынның өндірістік әлеуеті (негізгі құрал- жабдықтың құрамы
мен құрылымы, олардың ескіру мен тозу деңгейі, істен шығу мен жаңару, қор
қайтарымы мен табыстылығының бөлімшелер стратегиялық жоспарлау тобы
немесе қаржыны талдау мен жоспарлау тобы деп аталады.
Кәсіпорынның (корпорацияның) шоғырландырма (жиынтық) бюджетінің кұрамына
мыналар кіреді:
бастапқы болжамдық деректер (өндірістің және өнім сатудың, күрделі салым
және т.б. мөлшері);
кіріс пен шығын бойынша жиынтық бюджет. Шығын бюджетіне өндірістік,
коммерциялық, басқарушылық, сондай-ақ жалпы корпорация бойынша жалпы
шығынның (өнімнің, жұмыстың, қызметтің толық өзіндік кұны) жергілікті
бюджеті;
пайда мен залал жөніндегі есептің болжамы;
ақшалай қаражаттың қозғалысы жөніндегі есептің болжамы;
актив пен пассив балансының (ірілендірілген баптар номенклатурасы бойынша)
болжамы.
Шоғырландырма бюджеттің осы бөлімі өнім сату жоспарының және өзге көзден
түсетін ақша түсімі жоспарының негізінде болжанады. Сонымен бірге
корпорацияның баланс есебіндегі ақшалай қаражаттың кіріс қалдығын: кассаны,
есеп айырысу шотын, валюталык шотты, банкілердегі арнайы шоттарды, жолдағы
аударымдарды ескеру қажет.
Шоғырландырма бюджеттің шығыс бөлімі:
өндірістік бағдарламаға есептелген материалдық шығын бюджеттін;
электр энергиясы шығыны бюджетінің;
еңбекақы төлеу қорының бюджетінің;
салық төлемі жоспар-кестесінің;
мемлекетттік әлеуметтік бюджеттен тыс қорларға;
жарна енгізу жоспар-кестесінің;
кредит өтеу жоспар-кестесінің;
өзге шығын бюджетінің негізінде есептеледі.
Корпорацияның кіріс пен шығыс шоғырландырма (жиынтык) бюджетінің құрамы 1-
кестеде келтірілген.
Іс жүзінде жөнелтілген өнім үшін толем төлеу немесе қарама-қарсы төлемде
есепке жатқызу кешіктірілетін жағдайлар жиі кездеседі. Бұл жағдайда
шоғырландырма бюджеттің нақты кіріс бөлігі төмендетіледі. Сондықтан
тапшылықты жою үшін оның кіріс және шығыс баптарын дереу кайта қарау
(түзету) қажет. Бюджетті түзету корпорация басшылығының құзыретіне жатады.
коэффициенті);
айналым активінің кұрамы мен кұрылымының, олардың өсу және каржыландыру
көзінің мөлшерін айналымдылык жэне айналым активінің кірістілік
көрсеткішінің болжамы және т.б.
Бюджетті басқаруға көшу үшін бірінші кезекте орындалатын іс-әрекет:
Экономикалық әлеуетті (ресурс және қаржы) талдау.
Басқарушылық есеп пен есеп беруді енгізу.
Қызметкерлердің есебін жүргізу.
Қаржыны басқару жүйесін кұру, яғни қаржы есебі орталығын бөлу.
Операциялық және қаржы бюджетін, сондай-ақ олардың пайдалануын бақылауға
арналған тиісті есепті дайындау.
Бюджеттендіруді басқару бюджет бойынша директорды тағайындаудан басталады.
Бюджет жөніндегі директор болып әдетте қаржы директоры (акционерлік коғамда
экономика және қаржы жөніндегі вицепрезидент) тағайындалады. Ол штаттағы
сарапшы ретінде болады және кәсіпорынның бөлімдері мен қызметтерінің
жұмысын үйлестіреді. Бюджет жөніндегі директор кәсіпорынды басқаратын
жоғары буындағы мамандар қатарынан құрылатын бюджеттік комитеттің жұмысын
басқарады. Бюджет жөніндегі комитет тұрақты жұмыс істейтін орган, ол
стратегиялық және қаржы жоспарын тексерумен айналысады және бюджетті
әзірлеу мен бекіту процесінде туындайтын даулы мәселелерді шешеді. Батыс
корпорацияларында осындай құрылымдық
Кесте 1.
Кіріс пен шығыстың жиынтық бюджеті
1 2
Кіріс бөлім Шығыс бөлім
1. Жоспарланатын кезең басында Бюджет жйесіне салық төленетін төлемі
баланстык шоттағы акшалай қаражаттыңМемлекеттік әлеуметтік бюджеттен тыс
қалдығы қорларға төленетін жарна
2. Өнім (тауар, жұмыс, қызмет) Материалдық ресурс сатып алу
сатудан түсетін түсім (нетто)
1-ші кесте жалғасы
1 2
3. Өзге сатудан түсетін түсім 4. Электр энергиясын төлеу
Операциялык кіріс (шығысты Еңбекақы шығысы
шегергенде) Коммерциялык шығындар
5. Сатудан тыс түсетін кіріс (шығысыБасқарушылық шығындар
шегергенде) Күрделі салымдарды қаржыландыру
6. Төтснше кіріс (шығысты шығындары
шегергенде) Айналым қаражатын толықтыру
7. Кредит пен карыз Эмиссиялык бағалы қағаздар
8. Бюжеттік қаражат: бойынша пайыз бен дивиденд төлеу
8.1.Тегін каржы бөлу; Өзге шығыс пен каражат аудару
8.2.Бюджеттік кредиттер нысанында Барлық шығыс
9. Бюджеттен тыс қорлардан түскен Бюджет тапшылығы (егер шығыс
қаражат кірістен асса)
10. Өзге кіріс Бюджеттің профициті (егер кіріс
Барлық кіріс шығыстан асса)
Дерек көзі: Кадерова Н.Н. Корпорация қаржысы [1, 28 бет]
Корпорация жедел қаржы жұмысын мына әріптестерімен (контрагенттерімен)
ақшалай өзара тұрақты қарым-қатынастарды қамтамасыз етеді:
материалдық құндылық пен қызметті жеткізушілермен (сатып алуды төлеу,
өндірістік запасты басқару және т.б.);
даяр өнім мен қызметті сатып алушылармен (төлем алу және дебиторлық
берешекті басқару);
мемлекеттің бюджет жүйесімен;
қызметкерлермен (еңбекақы төлеу, әлеуметтік және дивиденд төлемі);
банкілермен, сақтандыру компанияларымен, инвестициялық қорлармен және т.б.;
талап туындаған жағдайда сотпен және т.б.
Корпорацияны қаржыландырудың ең тиімді тәсілдерін таңдау да жедел қаржы
жұмысының бөлігі болып табылады. Осы тәсілдерге төмендегілер жатады:
өзін-өзі қаржыландыру (негізінен меншік каражат есебінен - қалыпты қаржы
саясаты;
қысқа мерзімді банк кредиті есебінен каржыландыру (агрессияшыл қаржы
саясаты);
негізінен меншік қаражат және ұзак мерзімді кредит пен қарыз есебінен
қаржыландыру (сақтанымпаз - консервативтік саясат);
хеджерлеу (активті түрлі мерзімде өтелетін міндеттемелермен өтемақы төлеп
өтеу);
міндеттеме бойынша төлемді кешіктіру есебінен қаржыландыру (мысалы,
жеткізушілерге). Алайда заңнамада корпорация өзінің қаржы міндеттемесін
орындауды кешіктіре алатын шек белгіленген;
жоғарыда келтірілген тәсілдердің элементтері үйлесетін құрамдас (аралас)
қаржыландыру.
Жедел қаржы жұмысы процесінде дебиторлық және кредиторлық берешектің
көрсеткіштері осы көрсеткіштердің ұсынылатын мағыналары ескеріліп, жүйелі
түрде (тоқсандық есеп-қисаптың немесе Бас кітаптың, сондай-ақ дебиторлармен
және кредиторлармен есеп айырысу жөніндегі журнал-ордердің деректері
бойынша) талданады.
Қаржы қызметі кредит саясатын әзірлеу үшін баланстың пассив кұрылымын
талдайды, сондай-ақ қарыз және меншік қаражатының арақатынасының деңгейін,
яғни банк тұрғысынан оңтайлы мағынасы 0,67 (40% : 60%) құрайтын берешек
коэффициентін анықтайды. Корпорация осы деректердің негізінде ағымдағы және
инвестициялық қызметті қаржыландыруға меншік қаражаттың жеткіліктігі
жөніндегі мәселені шешеді. Кредиттің пайыздык ставкасымен салыстырғанда
қаражат салудан алынатын түсім айтарлықтай жоғары болуы мүмкін
болғандықтан, корпорацияға жекелеген жағдайларда және меншік қаражат
жеткілікті болса да кредит алған пайдалы.
Корпорацияның қаржыгерлері қарызға қаражат тарту жөнінде шешім қабылдағанда
оларды қайтару жоспарын әзірлеуге, сондай-ақ ол бойынша және капитал балама
салынатын жағдайы бойынша да қолайлы пайыздық ставканы анықтауы тиіс.
Корпорацияның даму келешегі, дивиденд төлеудің төмендегені немесе оны
төлемеу себептері, сондай-ақ таза пайданы қайта инвестициялау бағыттары
жөнінде нақты ақпарат болса, инвесторлар дивиденд төлемей-ақ акциялардың
құнын жоғары бағалауы мүмкін. Батыс қаржыгерлері түрақты жұмыс істейтін
корпорацияларда дивиденд төлемдерінің үлесі 30-40%-дан аспауда тиіс деп
санайды. Таза пайданың қалған бөлігі (70-60%-ы) корпорацияның даму
мақсаттарына бағытталуы тиіс. [3, 56 бет]
Бақылау-талдамалы жұмысына шоғырландырма және жергілікті бюджеттің
орындалуын, капиталдың құрылымын, сонымен бірге негізгі және айналым
қаражатының пайдалануын, сондай-ақ корпорацияның балансының төлеуге
қабілеттілігі мен өтімділігін бақылауды жүйелі бақылауды жүзеге асыру
жатады. Түрлі меншік нысанындағы кәсіпорындарда қаржы жұмысын қаржы
директоры немесе бас директор ұйымдастырады.
Бақылау жүйесі компания басшыларына төмендегі мәселелер бойынша
кемектеседі:
балама іс-әрекет арасынан таңдау жасау, белгіленген кезеңде орындалуға тиіс
іс-әрекеті жоспарлауда;
дәл болжам болса да іске асырылмайтын мақсат қойылған немесе
нақты маркетингтік, инвестициялық және өзге де шешімді іске асыру үшін
қолданылуға тиіс іс-әрекетті орындамаған нақты орындаушының қателіктерін
анықтауда;
қателерді түзеуде және табысқа жету мәселелерінде көмек көрсетуге.
Корпорация басшылығы нақты бухгалтерлік есеп-қисаптың жасалуын
қамтамасыз етуі тиіс, өйткені, ол:
жыл сайын жарияланатын есептің негізін қалыптастырады;
компанияның ағымдағы жағдайын бағалауға, сондай-ақ өткен кезеңдегі оның
қызметін егжей-тегжей зерделеуге мүмкіндік беретін күн сайын қабылданатын
шешім жөнінде мағұлмат береді;
болжам жасағанда көмектеседі;
іс жүзіндегі нәтижені жоспармен салыстыруға және ауытқудың себебін
анықтауға мүмкіндік береді.
Егер корпорацияның шетелде жергілікті басшылық дербес шешім кабылдайтын
филиалдары мен болімшелері болса, онда орталық дирекцияға жалпы қабылданған
шешімдердің нәтижелерін бағалау үшін барлық филиал жөнінде нақты ақпарат
қажет.
Компания бюджеттерінің қаржы көрсеткіштері
қаржыны бақылаудың маңызды объектісі болып табылады. Бюджеттің орындалуын
бақылауды жүзеге асыру үшін екі деңгейлі жүйені пайдалану ұсынылады.
Төменгі деңгей - компанияның құрылымдық бөлімше
бюджетінің орындалуын олардың басшылары жүзеге асырады.
Жоғарғы деңгей - компанияның құрылымдық бөлімше
бюджетінің орындалуын бақылау. Оны компанияның қаржы-экономикалық қызметі
мен бухгалтериясы жүргізеді.
Бақылау жүйесінің негізгі элементтері мыналар болып табылады:
бақылау объектісі - құрылымдық бөлімшенің бюджеті;
бақылау нысанасы - бюджеттің жекелеген көрсеткіштері (еңбекақы төлеу
қорының, шикізат, материал мен энергияны және т.б. лимитін сактау); .
бюджетті бақылау технологиясы - бюджеттің абсолютті сомадағы және
салыстырма түрдегі (пайызда) нақты корсеткіштерінің жоспарлыдан
ауытқуын анықтау үшін қажет тәртіптемелерді жүзеге асыру;
бақыланатын субъект - компанияның құрылымдық
бөлімшелері мен экономикалық қызметтері. [1]
Жиынтық бюджеттің кіріс бөлігінің орындалуын бақылау корпорацияның ағымдағы
және инвестициялық кызметін үздіксіз қаржыландыруды камтамасыз етуі тиіс.
Бақылауды қаржы қызметі жүзеге асырады. Шоғырландырма бюджеттің шығыс
бөлігінің сақталуын бақылау маңызды проблема болып табылады, аталмыш
проблема шешімін тапқан жағдайда компанияның қаржы-шаруашылық қызметі
тиімді болады.
Басқарушылық тәртіптеме жүргізудің бұлжымайтын тәртібін орнату ұсынылады,
осы тәртіп:
айдың, тоқсанның жоспарлық, функционалдык және жиынтық бюджеттен нақты
ауытқуды жедел талдауды;
өндірістік емес шығыс пен ысырапты, сондай-ак талдау барысында анықталған
қымбаттатын факторларды жою жөніндегі іс-шараларды әзірлеуді;
кіріс және шығыс бөлікті нақтылау мақсатында жиынтық және функционалдық
бюджетті орындау жөніндегі талдамалық материалды ресімдеуді және оларды
корпорацияның дирекциясына табыс етуді қамтамасыз етеді.
Бюджет шығынын қайта қарау әдісін қолдану қажет, аталмыш әдіс
корпорацияның ағымдағы шығынын қаржыландыру (төлеу) басымдықтарының
қабылданған жүйесіне негізделген.
Бюджет шығынының төмендегі шығындары басымды болып табылады:
кызметкерлерге өндірістік бағдарламаға сәйкес есептеп еңбекақы төлеу;
мемлекеттік және жергілікті бюджеттерге салық төлеу;
мемлекеттік элеуметтік бюджеттен тыс қорларға жарналар;
сатып алынған материалдық ресурстар мен энергияны төлеу.
Корпоративтік қаржыны басқару тиімділігін арттыру мақсатында әрбір
компанияда автоматтандырылған бюджеттік жоспарлау жүйесін (жергілікті
компьютерлік жүйе) құрып, енгізу орынды. Аталмыш жүйе бюджеттің орындалуы
жөнінде жедел (күнделікті) ақпарат алуға және кіріс және шығыс бөлікке дер
кезінде нақтылау енгізуге септігін тигізеді. [4]
1.2 Кәсіпорын қаржысын ұйымдастыру және оның қағидалары
Қазіргі нарықтық экономикада шаруашылық субъектілер арасынан кәсіпорындар
маңызды орынға ие болуда. Соңғы онжылдықта экономиканың корпоративті
секторы деген термин қазіргі заман бизнесінің экономикалық теориясы мен
тэжірибесіне кең түрде енуде. Экономиканың нақты секторындағы жетекші
орынды кәсіпорындар алады. Көптеген жағдайларда кәсіпорныдар акционерлік
қоғам нысанында ұйымдастырьшып, өздерін шаруашьшық субъектілердің өзіндік
және ерекше түрі ретінде көрсетеді. Корпорациялар акционерлік қоғам ретінде
келесідей ерекшеліктермен көрініс табады:
Біріншіден, компания иелерінің қолында бар, бөлінген акциялар нысанындағы
капиталдары бар ірі компаниялардың акциялары қор нарығында сатылады жэне
сатып алынады.
Екіншіден, акционерлік қоғамдардың ерекшеліктерінің қатарына олардың
өздерін өз бастамашылыгымен қызмет атқаратын заңды тұлға ретінде
көрсетуінде.
Үшіншіден, акционерлік қоғамдар өндірістік жэне коммер-циялық қызмет
мақсатында үйымдастырылады.
Төртіншіден, қазіргі заманның акционерлік қоғамдары өздерін бизнесті
ұйымдастырудың тиімді нысаны ретінде көрсетеді.
Олар едәуір қосылған құн жасайды, ірі капитал қорын жинақтайды, қарыздың
жоғары деңгейін болдырмауға тырысады, үлкен табысқа ие және жетекші
қаржылық технологияларды қолданады.
Ірі акционерлік қоғамдар экономиканың корпоративті секторын құрайды. Олар
нарықтық жағдайда бизнесті ұйымдастырудың әртүрлі және қазіргі заманның
талаптарына сай технологияларын қолданады. [2, 5бет]
Сонымен қатар ірі акционерлік коғамдардың қаржыларының жиынтығы түріндегі
корпоративті қаржылар компания мен экономиканың басқа да қатысушылары
арасындагы қаржылық нысанындағы әртүрлі ішкі және сыртқы қарым-қатынастарын
білдіреді. Олар компанияның табыстарын кұру, бөлу және пайдалану процесінде
пайда болады. Корпоративті қаржылар ақша қатынастарының ауқымдылығымен және
әртүрлілігімен ерекшелінеді.
Корпорация (латын сөзінен алынған) - тап немесе маманданған мудделерімен
біріккен қоғамдасты, қоғам, одақ, тұлғалар тобын білдіреді. Ол капиталистік
жүйеде кеңінен қолданылатын акционерлік қоғам формасы, қазіргі кезезде
монополиялық бірлестіктердің негізгі түрлеріне айналып отыр.
Ван Хори корпорацияға келесідей анықтама береді: Корпорация - бұл заңды
негізде құрылған кәсіпорын, оның мүлікті иемденуге және міндеттемелерді
алуға мүмкіндігі бар.
С. Росс бұл ұғымға келесідей түсініктеме береді: Корпорация -
күрылтайшылары бір немесе одан да көп жеке немесе занды тұлғалар болатын
дербес жеке тұлға ретінде құрылған бизнес түрі.
Басқа бизнес ұйымдарымен салыстырғанда корпорациялардың айрықша белгілері -
олар меншік иелеріне тәуелсіз қызмет етеді, сонымен қатар жауапкершілігі
шектеулі серіктестікпен немесе жеке кәсіпкерлікпен салыстырғанда маңызды
артықшылықтары бар. Корпорация меншік иелеріне шектеулі емес
жауапкершіліксіз өз атынан ақшалай нысанда капитал тарту құқығына ие.
Сондай-ақ корпорацияға қатысты кемшіліктерді қанағаттандыру үшін
акционерлердің жеке мүлкін тәркілеу мүмкін емес. Корпорация меншігінің бір
бөлігіне құкығы акционерлік капиталдағы үлесімен расталады, мұндағы әр
акция иеленушіге акцияның жалпы мөлшеріне сәйкес мүлік бөлігі тиесілі.
Келесі бір артықшылығы бұл акцияларды өзге тұлғаларға беруте болады.
Сонымен қатар акция иелері өз акция пакетін басқа инвесторларға сатып,
корпорациядан шықканымен корпорация өз қызметін тоқтатпайды.
Сонымен бизнесті ұйымдастыру нысаны ретінде корпорацияның негізгі
артықшылықтары болып келесілер табылады: меншік құқығын иелену және жаңа
акция пакеттерін эмиссиялау көмегімен салыстырмалы түрде аз уақытта қосымша
ақша ресурстарын алу. Бұл екі артықшылық индустриалды дамыған елдерде
корпоративтік қаржыландыруда маңызды рөл атқаратын қаржы нарығында нақтылы
іске асырылады. [2, 6-7бет]
Кәсіпорын мен корпорацияның қаржысын ұйымдастыру принциптері оның
қызметінің мақсаттарымен және міндеттерімен тығыз байланысты.
Корпорацияның қаржысын ұйымдастыру принициптеріне төмендегілерді
жатқызуға болады:
шаруашылық қызметті өзін-өзі реттеу;
өзін-өзі өтеушілік және өзін-өзі қаржыландыру;
айналым каражатын қалыптастыру көздерін меншік және карыз бойынша бөлу;
қаржы резервінің болуы. [11]
Өзін-өзі реттеу принципінде кәсіпорынға (корпорацияға) қолда бар
материалдық, еңбек және қаржы ресурсының негізінде өндірістік және ғылыми-
техникалық даму жөнінде шешім қабылдауға, сондай-ақ оны іске асыруға толық
дербестік беріледі.
Кәсіпорын (корпорация) өзінің қызметін тікелей жоспарлайды және шығарылатын
өнімге (қызметке ) сұранысты негізге ала отырып өзінің даму келешегін
белгілейді. Жедел және ағымдағы жоспарлар өнімді (қызметті) тұтынушылармен
және материалдық ресурсты жеткізушілермен жасалған шарттарға
(келісімшартарға) негізделеді. Қаржы жоспары өндірістік жоспарда (бизнес-
жоспарда) қарастырылған іс-шараларды ақша ресурсымен қамтамасыз ету, сондай-
ақ мемлекеттік бюджет жүйесінің мүддесіне кепілдік беруі тиіс. Айналым
қаражатын толықтыру негізінен меншік қаржылай ресурстың (таза пайданың), ал
қажет жағдайда - қарызға алынған және тартылған қаражат есебінен жүзеге
асырылады. Корпорация қосымша қаржы ресурсын тарту
үшін эмиссиялық бағалы қағаз (акция мен облигация) шығарады және қор
биржаларының жұмысына қатысады.
Кәсіпорынның өзін-өзі қаржыландыруы — нарықтық экономика жағдайында
кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің табысты болуының міндетті шарты. Бұл
қағидат өнім өндіру мен кәсіпорынның өндірістік-техникалық базасын ұлғайту
жөніндегі шығындардың толық өтелуіне негізделеді, ол әрбір кәсіпорын өзінің
ағымдағы және күрделі шығындарын меншікті көздері есебінен жауып
отыратындығын білдіреді. Қаражаттардың уақытша жетіспеушілігі кезінде оған
деген қажеттілік банктің қысқа мерзімді кредиттері мен коммерциялық несие
есебінен (ағымдағы шығындарға пайдаланылады) және ұзақ мерзімді кредиттер
есебінен (күрделі жұмсалымға пайдаланылады) қамтамасыз етілуі мүмкін, олар
кәсіпорынның қарамағында қалатын пайданың есебінен өтелінеді.
Нарықтық экономика мен жекешелендіру процестерінің дамуы жағдайында өзін-
өзі қаржыландыру қағидатын қамтамасыз етуге акционерлік капиталды, бағалы
қағаздар бойынша дивидендтер мен пайыздарды, қаржы операцияларынан алынған
табысты (пайданы) пайдалану арқылы қол жетеді.
Бюджеттік және салалық қаржы көздері өзінің маңызын жоғалтты және олар
негізінен экономиканың құрылымдық қайта құрылуын қаржыландыруға,
конверсияға қолданылады. [9]
Өзін-өзі қаржыландыру кәсіпорындардың толық қаржы дербестілігімен және
жауапкершілігімен тығыз байланысты. Оларға өздерінің меншікті ресурстарын
өз бетінше ұйымдастырып басқаруға, тартылатын және қарыз қаражаттарын
іздестіріп, айналымға салуға құқық берілген. Мемлекет кәсіпорындардың қаржы
ресурстарын қайта бөле алмайды. Қаржы қатынастарын мемлекет тарапынан
реттеу бюджетке салық алудың, амортизациялық қорды қалыптастырудың,
валюталық түсім-ақшаны бөлудің, бағалы қағаздарды өткізудің, шығындарды
өзіндік құнға жатқызудың және т.т. жүйесі мен тәртібін белгілеу ақылы
жүзеге асырылады.
Кәсіпорындардың қаржылық жауаптылығы бюджет, қорлар алдындағы міндетті
орындамағаны үшін заңнамада белгіленген қаржы санкцияларының жүйесімен
анықталған. Бұдан басқа, кәсіпорындар өздерінің міндеттемелері бойынша
меншікті мүлкімен жауапты болады.
Кәсіпорындардың қаржылық жауаптылығы кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру
жүйесімен және кәсіпорындардың қаржы ресурстарында сақтық компаниялардан
түсетін сақтық төлемдердің рөлінің артуымен күшейіп келеді.
Нарықтық экономика және меншіктің әр түрлі түрлеріне негізделген сан алуан
ұйымдық-құқықтық нысандар кәсіпорындардың қалыптасуын және дамуын, жаңа
меншік иесінің, жеке азаматтардың, сондай-ақ кәсіпорындар еңбек ұжымдарының
пайда болуын қажет етеді. Бұл — маңызды алғышарт және қаржы-шаруашылық
қызметінің нәтижелеріне мүдделіктің себебі. Бұл қағидатты іс жүзінде жүзеге
асыру кәсіпорындарға берілген және мемлекеттің қолдауынсыз өзінің
шығындарын қаржыландыру қажеттігіне ғана байланысты емес, сонымен қатар
салықтарды төлегеннен кейін кәсіпорын, ұйым, фирма қарамағында қалатын
пайданың (табыстың) үлесіне де байланысты.
Шаруашылық қызметінің нәтижелігіне мүдделік бірдей дәрежеде кәсіпорындар
мен ұйымдардың ұжымдарына, жеке қызметкерлерге және жалпы мемлекетке тән
нәрсе. Бұл қағидатты іске асыру лайықты еңбек ақы төлеумен, мемлекеттің
оңтайлы салық саясатымен, таза табысты (пайданы) тұтыну мен қорланымға
болуда экономикалық жағынан негізделген үйлесімдерді сақтаумен қамтамасыз
етілуі мүмкін; кәсіпорындардың ұжымдарын қаржылық ынталандырудың қуатты
тұтқасы олардың өздері тапқан қаражаттары есебінен әлеуметтік-мәдени
мақсаттарға жұмсалатын шығындар болып табылады.
Өзін-өзі өтеу принципі корпорацияны дамытуға салынған қаражат таза пайданың
және амортизациялық аударымның есебінен өтелуге негізделеді. Осы қаражат
кәсіпорынға (корпорацияға) тиесілі меншік капиталдың барынша төмен
шамадағы нормативтік экономикалық тиімділігін қам тамасыз етуге тиіс.
Кәсіпорын өзін-өзі өтеген жағдайда ол қарапайым ұдайы өндірісті өзінің
меншікті көзі есебінен каржыландырады, сонымен бірге бюджет жүйесіне салық
төлейді. Іс жүзінде осы принципті іске асыру үшін барлық кәсіпорындар
пайдалы жұмыс істеуі және залалды жоюы тиіс.
Өзін-өзі өтеумен салыстыра отырып өзін-өзі қаржыландыруда жұмыстың
пайдалылығы ғана емес, сонымен бірге жай шектеліп қалмай, керісінше, кең
салалы ұдайы өндірісті де қамтамасыз ететін қаржы ресурсын, сондай-ақ
бюджеттік жүйесінің кірісін де коммерциялык негізде қалыптастыра алады.
Өзін-өзі қаржыландыру принципінде кәсіпорынның (корпорацияның) шартты
міндеттемелерді, кредит-есеп айырысу және салық тәртібін сақтау үшін
материалдық жауапкершілігі күшейтіледі. Кәсіпорын шаруашылық шарттарды бұзу
үшін басқа ұйымдарға айыппұл санкциясын төлеп, сондай-ақ келтірілген
залалды өтеуде (тұтынушының келісімінсіз) өнім (жұмыс, қызмет) жеткізу
міндеттемелерін орындауға міндетті. [11]
Өзін-өзі қаржыландыру принципін жүзеге асыру үшін төмендегі бірқатар
талаптарды сақтау қажет, олар:
меншік капиталды ағымдағы ғана емес, инвестициялық қызмет бойынша шығынды
өтеуге жеткілікті мөлшерде жинақтау;
капитал салынатын ұтымды бағыт таңдау;
негізгі капиталды ұдайы жаңарту;
тауарлық және қаржы нарығының қажетіне икемдіден кою.
Осы талаптарға кеңірек тоқталсақ. Бірінші талапты орындау үшін ағымдағы
және инвестициялық қызмет үшін ақшалай қаражатты жеке бөлу қажет. Аталмыш
ақшалай қаражат шаруашылық жүргізуші субъектісінің есеп айырысу шотында
одан әрі бөлінгенге дейін жиналады. Қаржыны басқаруда қолма-қол ақшаны
кезеңдерге, яғни ол нақты айналымда болатын уақытты қысқа мерзімді және
ұзақ мерзімді ақшалай қаражатқа бөлуді жүзеге асырудың маңызы зор.
Екінші талапты орындау үшін кәсіпорын қаржысының жай-күйін нығайтуға,
сондай-ақ капиталды тауарлық және қаржы нарығында кәсіпорынның бәсекеге
қабілетін арттыру жолын анықтау қажет. Осы талапты сақтау өзін-өзі
қаржыландыру деңгейін бағалаумен, бағалаудың өлшемдерін әзірлеумен, сондай-
ақ кәсіпорынның қызмет түрлері бойынша капиталдың қозғалысын талдаумен
байланысты.
Өзін-өзі қаржыландырудың үшінші талабы негізгі капиталдың қалыпты жаңару
процесін қамтамасыз етуде болып отыр. Кәсіпорын дивиденд пен пайыз түрінде
ешқандай қосымша төлем төлемесе де, меншік капиталдың мөлшері ұлғаяды, сол
себептен негізгі құрал-жабдықты қайта бағалау нәтижесінде олардың құнының
артуы кәсіпорын үшін пайдалы болып табылады.
Кәсіпорын өзін-өзі қаржыландырудың төртінші талабын орындау үшін тауарлық
және қаржы нарығы қатаң бәсекелестік жағдайында қалыпты жұмыс істей алатын
қаржы саясатын жүзеге асыруы тиіс. Аталмыш саясат өндіріс пен айналыс
шығынын төмендетуге, сондай-ақ пай-даны арттыруға бағытталған. Жоғары
бағаға негізделген өзін-өзі қаржыландыру акша жиынының үлғаюына ықпал етеді
және халық шаруашылығында инфляциялық процесті қоздырады. Сондықтан
шаруашылық жүргізуші субъект өзін-өзі қаржыландыру деңгейін көтеру үшін
нарықтың тиісті тауарға (қызметке) қажетіне нақты ден қоюы тиіс. Нарық
қажетіне ден қою механизмінде өндірісті мамандандыру, әртараптандыру және
шоғырландыру қарастырылған. Осы механизмнің бағдары мемлекеттің салық, баға
және инвестициялық саясатымен үштасуға тиіс. Өзін-өзі қаржыландыру
принципін колдану шаруашылық жүргізуші субъектінің банкрот болуының алдын
алудың маңызды факторы болып табылады, сондай-ақ қаржы менеджментін тиімді
пайдалануға мүмкіндік береді.
Айналым қаражатын қалыптастыру көзін меншік және қарыз қаражатқа бөлу
шаруашылықтың жекелеген салаларында өндіріс технологиясымен және оны
ұйымдастыру ерекшеліктеріне байланысты. Өндірісі науқанды сипаттағы
салаларда (сауда, тамақ өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы және т.б.) айналым
қаражатын қалыптастыруда қарыз көздерінің үлесі артуда. Өндірісі науқандық
емес сипаттағы салаларда (ауыр өнеркәсіп, көлік, байланыс) айналым қаражаты
құрылатын көздер кұрамында көбінесе меншік айналым қаражаты басым.
Қаржы резервін КҰРУ нарық жағдаяты ықтимал ауытқитын, сонымен бірге өз
міндеттемелерін орындамау үшін әріптестер алдында материалдық жауапкершілік
артқан жағдайда кәсіпорынның (корпорацияның) тұрақты жұмыс істеуін
қамтамасыз ету үшін қажет. Акционерлік қоғамда қаржы резерві кәсіпорынның
жарғысына сәйкес таза пайдадан қалыптастырылады.
Іс жүзінде осы принциптер шаруашылық жүргізуші субъектінің каржы саясатын
әзірлеуде және қаржыны басқару жүйесін ұйымдастыру кезінде жүзеге асырылуы
тиіс.
Мұның өзінде:
қызмет саласын (коммерциялық және коммерциялық емес қызмет);
кызметтің түрін (бағытын) (өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, көлік, құрылыс,
сауда және т.б.);
кәсіпкерлік қызметтің ұйымдастыру – құқықтық нысанын ескеру қажет.
Практикада көрсетілген принциптерді сақтау кәсіпорын (корпорация)
қаржысының тұрақтылығын, оның төлем қабілеттілігін, кірістілігі мен
іскерлік белсенділігін қамтамасыз етеді. [1]
1.3 Кәсіпорын қаржыларын басқару жүйесі мен оның элементтері
Коммерциялық қызметтің мақсаты - пайда табу. Коммерциялық бағытта
материалды өндіріс саласы кәсіпорындарының көп бөлігі және материалды емес
саланың мекемелері мен ұйымдарыньщ басым бөлігі қызмет етеді.
Барлық кәсіпорындардың қаржыларын басқару бірдей қағидалар негізінде жүзеге
асады. Коммерциялық корпорациялардың қаржылары келесі қағидаларға
негізделеді:
коммерциялық есеп;
жоспарлылық;
барлық меншік түрлерінің теңдігі;
қаржылық резервтердің болуы.
Коммерциялық есеп кәсіпорындар мен ұйымдардың шаруашылық-қаржылық қызметін
жүргізудің негізгі қағидасы болып табылады. Мемлекеттік кәсіпорыңдар мен
ұйымдарға қатысты бүл шаруашылық есеп ретінде қолданылады. Кәсіпорынның
кызмет етуіне қажетті негізгі және айналым қорлары кәсіпорын меншігіне
тұрақты қолдануға беріледі. Шаруашылық қызметті жүргізу әдісінің бірі
ретінде коммерциялық есеп қағидасы шығыңдар мен кірістердің өлшемін және
кәсіпорынның пайдалы (рентабельді) жұмысын көрсетеді. Коммерциялық есеп
қағидасы кәсіпкерлік формасында жузеге асады. Коммерциялық есепті
анықтайтын негізгі қағидаларға өзін-өзі өтеу және өзін-өзі қаржыландыру
жатады. [15]
Өзін-өзі өтеу кәсіпорын кірісі есебінен өзінің өндіріс және өткізу
шығындарын толық жабуды білдіретін шаруашылық жүргізудің негізгі қағидасы
болып табылады. Өзін-өзі өтеудің төменгі шегі - зиянсыздық, яғни шығындар
мен кірістердің сандық тендігі. Шығындардьщ өтелуі - кәсіпорынның
шаруашылық қызметінің бастапқы кезеңіне тән, яғни бұл кезеңде кәсіпорын
нарықтық жүйеге үйреніп, өнімді өндіруге қалыптасуы. Нарықтық қатынастар
жүйесінде кәсіпорын міндетті түрде пайдалы қызмет етуге көшу керек, себебі
сыртқы қолдауға тек қоғамдық басымды немесе жақсы дамыған кәсіпорындар ғана
жете алады.
Өзін-өзі қаржыландыру өндіріс және өткізу шығындарын жабуды ғана емес,
сонымен қатар қызмет етіп жатқан өндірісті ұлғайту, оны техникалық
жетілдіруге, өңдірістік емес құрылысты, ұжымдардың әлеуметтік
қажеттіліктері мен еңбекақы қорларын қалыптастыру, ынталандыру, өнім
түрлерін (ассортиментін) өзгерту шығындарын жабатын табыс алуды білдіреді.
Өзін-өзі қаржыландыру кезінде барлық қаржылар кәсіпорын меншігінде болады
және алымға жатпайды. Екінші жағынан, кәсіпорындарға орталықтандырылған
көздерден қаржылар бөлінбейді, олар өздерінің дамуын тек меншікті немесе
қарыз қаржылар есебінен жүргізеді. Сондықтан кәсіпорын басшыларьі міндетті
түрде өзінің меншігінде бар құралдардың тиімді пайдалануын үнемі талдап
отыруы қажет.
Коммерциялық есептің құрылымдық белгісіне қаржылық дербестілік жатады.
Бұл кәсіпорынның өзінің негізгі және айналым құралдарымен ең көп табыс
алу мақсатында қалаған бағытында пайдалана алатындығын білдіреді.
Коммерциялық есептің құрамына сонымен бірге қаржылық жауапкершілік те
кіреді, яғни кәсіпорын өзінің жоспарлары, шарттары, тапсырмалары бойынша
міндеттемелеріне жауап береді, ал егер бұл міңдеттемелер өз уақытында
сапасына, көлеміне сәйкес орындалмайтын болса, онда ол тиісті айыппұлдарды,
тұрақсыздық төлемдерін, өсімдерді телеуге міндетті болады.
Қаржылық мүдделік коммерциялық есептің бір талабы болып табылады. Бұл
кәсіпорынның қаржылық ресурстарын, жұмысшыларды материалдық ынталандыруға,
өндірісті дамытып жетілдіруге, сол арқылы келешекте кәсіпорынның мүддесін
қорғауды көздейді.
Жоспарлылық қағидасы кәсіпорынның мақсатгарына және алдына қойған
міндеттеріне жету үшін қаржылық қызметінің мерзімдерін және тәртібін
белгілеуді білдіреді. Белгіленген қаржылық нормативтерді пайдаланып,
есептеулер нәтижесінде қаржылық көрсеткіштерді анықтайды. Бұл көрсеткіштер
арнайы құжаттарда, қаржылық жоспарда көрсетіледі. Нарықтық қатынастар
жүйесінде кейбір факторлардың анықталмауы мүмкін. Бұл жағдайда көбінесе
қаржылық болжау қолданылады.
Барлық меншік түрлерінің (формаларының) теңдігі қағидасы бұл меншіктің
әрбір жеке түрлерінің дамуына байланысты болады. Мүлік иесі өзінің
қарамағындағы барлық мүлкін өзінің шешіміне қарай пайдаланады.
Қаржылық резервтердің болуы кәсіпорын қаржыларын ұйымдастырудың қажетті
қағидасы болып табылады. Басқарудың кез келген сатысында корпорацияда
міндетті түрде резервтер құрылуы керек. Қаржылық резервтер әртүрлі
әдістермен қүрылуы мүмкін: мысалы, қорлардың келеміне байланысты пайыз,
табыстары бекітілген нормативтер бойынша аударымдар арқылы жүргізіледі.
Қаржылық резерв уақытша қаржылық қиыншылықтарды жоюға, қалыпты шаруашылық
қызметті қамтамасыз етуге, сонымен қатар қаржылық жоспарларда көзделмеген
өндірістік және әлеуметтік даму шығындарын қаржыландыруға арналған. [8]
Фирмаларда және компанияларда қаржыларды басқару жоғарыдағы келтірілген
қағидалар негізінде жүзеге асады.
Кәсіпорындардағы қаржылық жұмысты қаржылық бөлімдер жүргізеді. Шағын
фирмаларда қаржылық бөлімдер өткізу бөлімімен немесе бухгалтериямен қосылуы
мүмкін.
Қаржылық жүйенің бұл буынында рынок жағдайындағы басқару қаржылық
менеджмент деп аталады. Бұл шаруашылық субъектілердің кәсіпкерлік қызметі
арқылы, соның шегінде әлеуметгік-экономикалық процестерімен және ақша
ағымдарының қозғалысын басқаруды білдіреді. Кәсіпкерлік қызмет тәуекелді
болып табылады және өнім өндіруден, қызмет керсетуден, мүлікті пайдаланудан
пайда табуға бағытталған.
Қаржылық менеджменттің объектісі ретінде төменгі буындарда мыналар болады:
қозғалатын және қозғалмайтын мүліктер, меншік құқығы, жұмыстар және
қызметтер, ақпарат, интеллектуалды қызметтің нәтижелері, материалды емес
игіліктер.
Қаржылық менеджмент адамдардың немесе ұжымдардың қажеттіліктеріне сәйкес
тәртібін анықтайтын мақсаттарға жету әрекеттерінің мотивациясына
негізделеді. Мотивация іскерлік белсенділікті, өнімділікті, еңбек сапасын
ынталандыру процестерінде керінеді.
Шаруашылық субъектілердің (фирмалардың) қаржылық бөлімдері несиелік және
есептік операциялардьң жаңа формаларын (акциялар, вексельдер, факторинг
және т.б.) қолданып, оперативті қаржылық жоспарлау, қаржылық ресурстармен
тиісті жұмыстар жүргізеді.
Шаруашылық серіктестіктерінде қаржыларды басқаруды, басқа функциялармен
қоса, жоғары органдар - қатысушылардың жалпы жиналысы, акционерлік
қоғамдарда акционерлердің жалпы жиналысы жүзеге асырады. Басқарудың
атқарушы органы өзінің құрамына міндетті тұлғаларды, оның ішінде қаржыларды
басқару бойынша: қаржылар бойынша - вице-президент, ол серіктестіктің
сәйкес бөлімін жүргізеді - қаржылық бөлім, топ, сектор немесе оның қол
астында жеке қызметкерлер жұмыс істейді, яғни шаруашылық субъектінің
қаржылық қызметі бағытындағы қаржылық менеджер болып табылады. [16]
Жалпы қаржылық бөлімнің құрылымы келесі жұмыс бағыттарынан тұрады: болжамды
талдау, есептік, талап қою, оперативті қаржылық жұмыстар. Қаржылық-
бөлімінің типтік құрылымы:
жоспарлы-экономикалық бюро, құрамьшдағы топтармен: қаржы-несиелік
жоспарлау, оперативті жоспарлау және бақылау, экономикалық талдау; есептік
бюро, құрамындағы топтармен: сатып алушылармен есеп айырысу, мердігерлермен
есеп айырысу. Валюталық операцияларды жүргізетін кәсіпорындарда валюталық
топ құрылады.
Ірі кәсіпорындарда қаржылық қызметті экономика және қаржы бойынша
директордың орынбасары, қаржылық директор, вице-президент (әсіресе
акционерлік қоғамдарда), қаржылық менеджер жүргізеді. Бұл міндетті
тұлғаларға басқа экономикалық қызмет бөлімдері бағынуы мүмкін: жоспарлы-
экономикалық, бухгалтерия, экономикалық талдау секторы т.б.
Кесте 2
Кәсіпорынның қаржыларын басқару
Кәсіпорынның қаржылық бөлімі
Жоспарлы-экономикалық Банктік және кассалык Есеп айырысу бюросы
бюро операциялар бюросы
Топтар
Қаржылық Оперативті Экономика Сатып Мердігер Талап қою
-несиелік жоспарлау -лық алушылармен -лермен
жоспарлау және бақылауталдау есеп айырысу есеп
айырысу
Дерек көзі: Өсербайұлы С., Тұрлыбекова А.Ж. Корпоративтік қаржы. [2, 18бет
]
Қаржылық-өткізу бөлімдері келесі топтарға бөлінеді: сатып алушылармен,
мердігерлермен, бюджетпен, банктермен және қаржылық жоспарлау, талдау,
кассалық, жоғары ұжымдармен есеп айырысу т.б. Осындай функцияларды жеке
атқарушы-мамандар іске асыра алады.
Шаруашылық субъектілердің қаржылық қызмет бөлімдерінің маңызды қызметтері:
табысты көбейту және рентабельділікті арттыру жолдарын іздеу;
өндіріс бойынша тапсырмаларды қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету;
инвестиция тарту, жаңа техниканы енгізу жэне басқа
жоспарлы шығындарды анықтау;
мемлекеттік бюджет, банктер, мердігерлер, жоғары ұйымдар алдындағы қаржылық
міндеттемелерді орындау;
есеп айырысуды ұйымдастыру;
өндіріс қорларын және күрделі (капиталды) салымдарды тиімді пайдалануға
көмектесу;
қаржылық ресурстардың дұрыс пайдалануын бақылау жасау, айналым қорларының
үздіксіз айналымдылығын және сақталуын қамтамасыз ету.
Фирма, кәсіпорын қаржыларын оперативті басқаруда банктің мекемелері
қатысады. Екінші деңгейлі банктер есеп айырысу кассалық қызмет көрсетеді,
ақша қаражаттарының уақытша қажеттіліктерін несиелендіреді. [2, 19-20 бет]
Негізінен қаржылық менеджмент кәсіпорын қаржыларын ұйымдастыру қағидаларына
сүйенеді. Ол келесідей басқару элементтерінен тұрады: ақпарат, жоспарлау,
ұйымдастыру, реттеу, бақылау. Қаржылық менеджментті іске асырудың негізгі
шарты - рыноктық ортаның болуы, яғни еркін бағалар жүйесінде коммерциялық
есеп және кәсіпкерлікпен айналысу.
Қаржылық менеджментті кезекті тәртіппен ауысатын кезеңдер арқылы көрсетуге
болады:
ақша қаражаттарын пайдалану мақсатын анықтау;
ақша ағымдарының қозғалысымен басқарудың қаржылық әдістерін анықтау;
бизнес-жоспар түрінде немесе инвестициялау бойынша шешімінің басқа
рәсімделген түрде іс-эрекеттердің бағдарламасын құрастыру;
жобаны орындауды ұйымдастыру;
5) орындалу барысыи және қажетті түзетулерді енгізуді
бақылау;
6) қайта инвестициялау үшін жоба нәтижелерін талдау және
бағалау.
Қаржылық менеджментте шешімдерді қабылдау тәуекелмен бірігеді, яғни
болжамды нұсқамен салыстырғанда табыстардың бір бөлігін алмау немесе
зияндардың пайда болуы. Тәуекелді талдау оның көздерін және себептерін
анықтаудан, анықталған жоғалтулар деңгейінің ықтималды өлшемін бекіту, яғни
тәуекелдің кабылданатын дәрежесі. Көбінесе тәуекел жобаның ақпаратпен
қамтамасыз етілгендігімен анықталады. Тәуекел дәрежесі ақша салымдарының
табыстылығының артуымен өседі, ереже бойынша жоғары табысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz