Ж.Аймауытовтың аудармашылық шеберлігі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Негізгі бөлім
1.тарау Ж.Аймауытов және қазақ аудармасы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 ХХ ғасыр басындағы қазақ аудармасының дамуы. ... ... ... ... ... ... ..12
1.2 Ж. Аймауытовтың аударма саласындағы алғашқы қадамдары ... ... 22
2.тарау Ж. Аймауытовтың аудармашылық шеберлігінің қалыптасуы.34
2.1. Көркем проза аудармасының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.2. Джек Лондонның «Күштілердің күші» және «Теңсіз телегей
аттаныс» шығармалары Ж. Аймауытовтың аудармасында ... ... ... ... ... 41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..79
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 82
Негізгі бөлім
1.тарау Ж.Аймауытов және қазақ аудармасы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 ХХ ғасыр басындағы қазақ аудармасының дамуы. ... ... ... ... ... ... ..12
1.2 Ж. Аймауытовтың аударма саласындағы алғашқы қадамдары ... ... 22
2.тарау Ж. Аймауытовтың аудармашылық шеберлігінің қалыптасуы.34
2.1. Көркем проза аудармасының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.2. Джек Лондонның «Күштілердің күші» және «Теңсіз телегей
аттаныс» шығармалары Ж. Аймауытовтың аудармасында ... ... ... ... ... 41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..79
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 82
Диссертациялық жұмыстың тақырыбы қазақтың көрнекті жазушысы Жүсіпбек Аймауытовтың аудармашылық шеберлігіне арналады.
Ж. Аймауытов - Джек Лондонның шығармаларын қазақ тіліне тәржімалаған алғашқы аудармашы. Жүсіпбек Аймауытұлы аудармашы есебінде қазақ әдебиеті мен орыстың және дүниежүзілік классикалық әдебиеттің шығармашылық байланысын ұлғайтуға көп күш жұмсады. Қазір оның аударуымен басылған Н.В.Гогольдің «Бақылаушы», А.С.Пушкиннің «Тас мейман», «Сараң сері», А.Дюманың «Дәмелі», К.Берковичтің «Өрбике», С.Чуйковтың «Тау еліндегі оқиға» атты шығармалар басылған. Сонымен бірге Ги де Мопассаннан, Р.Тагордан, М.Горькийден аударған шығармаларын ол кезінде баспасөзде жариялаған. Бұлардан басқа Жүсіпбек Аймауытұлы бірқатар саяси, тарихи еңбектерді, оқулықтарды қазақшаға аударуға қатысқан. Оның аударуымен Н.И.Бухарин мен Е.А.Покровскийдің «Коммунизм әліппесі», М.И.Покровскийдің «Ресейдің ХІХ-ХХ ғасырлардағы төңкеріс қозғалыстары тарихынан», «Орыс тарихы», Богдановтың «Саяси экономияның қысқаша курсы», П.И.Стучкийдің «РСФСР конституциясы» атты кітаптары басылған (17, 29). Бұлар Жүсіпбек Аймауытұлын өз заманының жан-жақты білімді, ағартушы, педагог, ғалымы ретінде тұлғаландыра түседі.
Ж. Аймауытовтың өз дәуірін жан-жақты бейнелеп, қорықпай суреттеген шығармашы екені баршаға мәлім. Ол өзі өмір сүрген заманның әлеуметтік, қоғамдық мәселелерімен, кейбір мән беріле бермейтін қырларына дейін суреттей отырып бұрын-сонды айтылмай келген жаңалықтарды ашқан талантты тұлға деп айта аламыз.
Жүсіпбектің қоғамдық, әдеби көзқарасы ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде іске асқан Россиядағы саяси-әлеуметтік өзгерістердің әсерімен қалыптасты. Алғашқы орыс революциясының демократтық бағыттағы табыстары қазақ жерінде де азаттық үшін күрес идеясының тарауына жол ашты.
Ж. Аймауытовтың революцияның от жалынында туып, халқына азаттық, теңдік идеясын таратқан туындылары, әр жанрдағы ізденістері жаңа әдебиеттің негізін қалады.
Жазушы шығармаларының сюжеті бай, композициясы шебер, адам кескінін бейнелеуде психологизм принциптерін еркін пайдалана білген. Ж. Аймауытов шығарамаларының негізгі идеясы – қазақ халқын, қазақ жастарын жаңа заман ағымына баули, біліміне құштарлығын арттыру.
Сөз өнерінің барлық саласында жемісті еңбек еткен жан-жақты дарын иесі Ж.Аймауытов көркем шығарамашылықпен бірге өз заманындағы әдеби өмірдің зәру мәселелері төңірегіндегі пікір алысуларға да батыл араласып, жазу өнері жайлы ойларын үнемі білдіріп отырған.
Бауыржан Момышұлы: “ Менің ұстаздарым көп. Солардың бірі – Жүсекең. Ол кісі “ Интернационалды” қазақшаға тұңғыш аударған кісі. Тағы қалай аударған десеңізші? “ Бізге теңдікті әпермес бай да, патша да”, дей келіп, “құдай да” сөзін “батыр да” деген сөзбен алмастырып аударған. Ондағы ойы – қазақ халқы әлі дінге сенеді, “ құдайды” айтып шошытып алмайық дегені, қандай психолог.
Орыс сөйлемінің жүйесі сол қалпында аударғанда, қисынсыз келетін болса, көңілге, қиялға әсер бермей, ақыл ойға әсер беретін сөздер болса, мұндай жерде жалпы ұғым беруге тырысу керек, бұлжытпай аударудан қашу керек. Әсіресе, “ Сорпа жедім”, “Роль ойнадым” сыќылды күлкі болып шығуы мүмкін”, - деген пікір айтады.
Ж. Аймауытов - Джек Лондонның шығармаларын қазақ тіліне тәржімалаған алғашқы аудармашы. Жүсіпбек Аймауытұлы аудармашы есебінде қазақ әдебиеті мен орыстың және дүниежүзілік классикалық әдебиеттің шығармашылық байланысын ұлғайтуға көп күш жұмсады. Қазір оның аударуымен басылған Н.В.Гогольдің «Бақылаушы», А.С.Пушкиннің «Тас мейман», «Сараң сері», А.Дюманың «Дәмелі», К.Берковичтің «Өрбике», С.Чуйковтың «Тау еліндегі оқиға» атты шығармалар басылған. Сонымен бірге Ги де Мопассаннан, Р.Тагордан, М.Горькийден аударған шығармаларын ол кезінде баспасөзде жариялаған. Бұлардан басқа Жүсіпбек Аймауытұлы бірқатар саяси, тарихи еңбектерді, оқулықтарды қазақшаға аударуға қатысқан. Оның аударуымен Н.И.Бухарин мен Е.А.Покровскийдің «Коммунизм әліппесі», М.И.Покровскийдің «Ресейдің ХІХ-ХХ ғасырлардағы төңкеріс қозғалыстары тарихынан», «Орыс тарихы», Богдановтың «Саяси экономияның қысқаша курсы», П.И.Стучкийдің «РСФСР конституциясы» атты кітаптары басылған (17, 29). Бұлар Жүсіпбек Аймауытұлын өз заманының жан-жақты білімді, ағартушы, педагог, ғалымы ретінде тұлғаландыра түседі.
Ж. Аймауытовтың өз дәуірін жан-жақты бейнелеп, қорықпай суреттеген шығармашы екені баршаға мәлім. Ол өзі өмір сүрген заманның әлеуметтік, қоғамдық мәселелерімен, кейбір мән беріле бермейтін қырларына дейін суреттей отырып бұрын-сонды айтылмай келген жаңалықтарды ашқан талантты тұлға деп айта аламыз.
Жүсіпбектің қоғамдық, әдеби көзқарасы ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде іске асқан Россиядағы саяси-әлеуметтік өзгерістердің әсерімен қалыптасты. Алғашқы орыс революциясының демократтық бағыттағы табыстары қазақ жерінде де азаттық үшін күрес идеясының тарауына жол ашты.
Ж. Аймауытовтың революцияның от жалынында туып, халқына азаттық, теңдік идеясын таратқан туындылары, әр жанрдағы ізденістері жаңа әдебиеттің негізін қалады.
Жазушы шығармаларының сюжеті бай, композициясы шебер, адам кескінін бейнелеуде психологизм принциптерін еркін пайдалана білген. Ж. Аймауытов шығарамаларының негізгі идеясы – қазақ халқын, қазақ жастарын жаңа заман ағымына баули, біліміне құштарлығын арттыру.
Сөз өнерінің барлық саласында жемісті еңбек еткен жан-жақты дарын иесі Ж.Аймауытов көркем шығарамашылықпен бірге өз заманындағы әдеби өмірдің зәру мәселелері төңірегіндегі пікір алысуларға да батыл араласып, жазу өнері жайлы ойларын үнемі білдіріп отырған.
Бауыржан Момышұлы: “ Менің ұстаздарым көп. Солардың бірі – Жүсекең. Ол кісі “ Интернационалды” қазақшаға тұңғыш аударған кісі. Тағы қалай аударған десеңізші? “ Бізге теңдікті әпермес бай да, патша да”, дей келіп, “құдай да” сөзін “батыр да” деген сөзбен алмастырып аударған. Ондағы ойы – қазақ халқы әлі дінге сенеді, “ құдайды” айтып шошытып алмайық дегені, қандай психолог.
Орыс сөйлемінің жүйесі сол қалпында аударғанда, қисынсыз келетін болса, көңілге, қиялға әсер бермей, ақыл ойға әсер беретін сөздер болса, мұндай жерде жалпы ұғым беруге тырысу керек, бұлжытпай аударудан қашу керек. Әсіресе, “ Сорпа жедім”, “Роль ойнадым” сыќылды күлкі болып шығуы мүмкін”, - деген пікір айтады.
1 Ж. Аймауытов II том Алматы
2 Аннинский. М Художественный перевод Москва 1986
3 Алпысбаев Қ.Қ қазақ аудармасының теориясы мен тәжірибесі.
4 Ахманова Англо-Русский словарь.
5 Алексеева И.С Профессиональный тренинг переводчика.
6 Әбдиманұлы. А ХХ ғ. Бас кезіндегі қазақ әдебиеті Алматы 1997
Бархударов Язык и перевод М. 1967
7 Бельгер. Г Ода переводу. Алматы Білім 1991
8 Гачечиладзе. Г Художественный перевод и литературные взаимосвязи
Москва 1972
9 Гачечиладзе Г.Р Введение в теорию художественного перевода Тбилиси
1970
10 Гачечиладзе Вопросы теории художественного перевода Москва 1975
11 Дәуренбекова. Л Сөз қазынасының кеншісі Астана 2007
12 Жетісу 1989 11 қаңтар
13 Жұлдыз 2007 ,2 149 бет
14 Ипмағанбетов « Көркем аударманың кеейбір мәселелері. Аударма
теориясының өзекті мәселелеріне арналған жинақ. Алматы 2004
15 Исмакова. А. Казахская художественная проза. Алматы Ғылым 1998
16 Комиссаров. Прфессия переводчика. М. 1974
17 Қирабаев.С Жүсіпбек Аймауытов Алматы
18 Қазыбек. Г Аударма тәжірибесі Қазақ Ұлттық университеті 2006
19 Қазақстан мұғалімі 2000, 9 ақпан
20 Қазыбек.Ғ Аударматануға кіріспе Алматы Қазақ университеті 2004
21 Құрманалиев.Т А.Дойл шығармаларын аударудағы әдіс-тәсілдер.
Республикалық ғылыми теориялық конференция материалдары. Алматы
Қазақ Ұлттық университеті.
22 Мұсабаев Орысша-қазақша сөздік Алматы 19814
23Сағындықова Основы Художественного перевода. Алматы 1997
24 Сатыбалдиев. А Рухани қазына Алматы 1987
25 London Jack Short stories Moscow Foreign language publishing house 1950
26 London Jack Holding herdown http sunsite Berkeley, education.
27 London Jack www informica ru-project Gutenberg Catolog by Author
28 Левый. И. Искусства перевода. М. Прогресс 1974
29 Талжанов. С Аударма теориясы Алматы 1974
30 Тарақ. Ә. Аударма психологиясы
31 Тарақ. Ә. Аударма әлемі Қазақ Ұлттық университеті 2007
32 Тұрысбек. Р Ж. Аймауытұлының әсемдік әлемі Алматы 1992
33 Тюленев. С. В Теория перевода. М 1979
34 Рецкер. Я.И Пособие по переводу английского языка на русский
35 Ленинград «Просвещение» 1973
36 Федоров. А Введение в теорию перевода. М.1983
37 Федоров. А Искусство перевода и жизнь литературы Ленинград 1983
38 Швейцер теория пеевода М. Наука 1968
39 Чавчавадзе. И Теория перевода Ереван 1973
2 Аннинский. М Художественный перевод Москва 1986
3 Алпысбаев Қ.Қ қазақ аудармасының теориясы мен тәжірибесі.
4 Ахманова Англо-Русский словарь.
5 Алексеева И.С Профессиональный тренинг переводчика.
6 Әбдиманұлы. А ХХ ғ. Бас кезіндегі қазақ әдебиеті Алматы 1997
Бархударов Язык и перевод М. 1967
7 Бельгер. Г Ода переводу. Алматы Білім 1991
8 Гачечиладзе. Г Художественный перевод и литературные взаимосвязи
Москва 1972
9 Гачечиладзе Г.Р Введение в теорию художественного перевода Тбилиси
1970
10 Гачечиладзе Вопросы теории художественного перевода Москва 1975
11 Дәуренбекова. Л Сөз қазынасының кеншісі Астана 2007
12 Жетісу 1989 11 қаңтар
13 Жұлдыз 2007 ,2 149 бет
14 Ипмағанбетов « Көркем аударманың кеейбір мәселелері. Аударма
теориясының өзекті мәселелеріне арналған жинақ. Алматы 2004
15 Исмакова. А. Казахская художественная проза. Алматы Ғылым 1998
16 Комиссаров. Прфессия переводчика. М. 1974
17 Қирабаев.С Жүсіпбек Аймауытов Алматы
18 Қазыбек. Г Аударма тәжірибесі Қазақ Ұлттық университеті 2006
19 Қазақстан мұғалімі 2000, 9 ақпан
20 Қазыбек.Ғ Аударматануға кіріспе Алматы Қазақ университеті 2004
21 Құрманалиев.Т А.Дойл шығармаларын аударудағы әдіс-тәсілдер.
Республикалық ғылыми теориялық конференция материалдары. Алматы
Қазақ Ұлттық университеті.
22 Мұсабаев Орысша-қазақша сөздік Алматы 19814
23Сағындықова Основы Художественного перевода. Алматы 1997
24 Сатыбалдиев. А Рухани қазына Алматы 1987
25 London Jack Short stories Moscow Foreign language publishing house 1950
26 London Jack Holding herdown http sunsite Berkeley, education.
27 London Jack www informica ru-project Gutenberg Catolog by Author
28 Левый. И. Искусства перевода. М. Прогресс 1974
29 Талжанов. С Аударма теориясы Алматы 1974
30 Тарақ. Ә. Аударма психологиясы
31 Тарақ. Ә. Аударма әлемі Қазақ Ұлттық университеті 2007
32 Тұрысбек. Р Ж. Аймауытұлының әсемдік әлемі Алматы 1992
33 Тюленев. С. В Теория перевода. М 1979
34 Рецкер. Я.И Пособие по переводу английского языка на русский
35 Ленинград «Просвещение» 1973
36 Федоров. А Введение в теорию перевода. М.1983
37 Федоров. А Искусство перевода и жизнь литературы Ленинград 1983
38 Швейцер теория пеевода М. Наука 1968
39 Чавчавадзе. И Теория перевода Ереван 1973
Жоспар
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3
Негізгі бөлім
1-тарау Ж.Аймауытов және қазақ аудармасы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 ХХ ғасыр басындағы қазақ аудармасының дамуы.
... ... ... ... ... ... ..12
1.2 Ж. Аймауытовтың аударма саласындағы алғашқы қадамдары ... ... 22
2-тарау Ж. Аймауытовтың аудармашылық шеберлігінің қалыптасуы.34
2.1. Көркем проза аудармасының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... .. 36
2.2. Джек Лондонның Күштілердің күші және Теңсіз телегей
аттаныс шығармалары Ж. Аймауытовтың
аудармасында ... ... ... ... ... 41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .79
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 82
ӘЛ -ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Ф и л о л о г и я ф а к у л ь т е т і
Әдеби шығармашылық және көркем аударма теориясы кафедрасы
М А Г И С Т Р Л І К Д И С С Е Р Т А Ц И Я
Ж. Аймауытовтың аудармашылық шеберлігі
Орындаған:
___ ____________2008ж ___________________________М. Т. Кожаканова
Ғылыми жетекші:
Филология ғ.к. доцент
___ ____________2008ж ___________________________ Л. Ж. Мұсалы
Қорғауға жіберілді
___ ____________2008ж
Кафедра меңгерушісі:
ф.ғ.д. профессор__________________________ __________Ж. Д. Дәдебаев
Алматы 2008
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Ж.Аймауытовтың аудармашылық шеберлігі.
Жұмыстың көлемі: 83 бет.
Жұмыстың құрылысы:
Кіріспе
Негізгі бөлім
1-тарау Ж.Аймауытов және қазақ аудармасы.
1.1 ХХ ғасыр басындағы қазақ аудармасының дамуы.
1.2 Ж. Аймауытовтың аударма саласындағы алғашқы қадамдары
2-тарау Ж. Аймауытовтың аудармашылық шеберлігінің қалыптасуы.
2.1. Көркем проза аудармасының ерекшеліктері..
2.2. Джек Лондонның Күштілердің күші және Теңсіз телегей
аттаныс шығармалары Ж. Аймауытовтың аудармасында.
Қорытынды:
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Жұмыстың мақсаты: Ж.Аймауытовтың аудармашылық шығармашылығын жан-жақты
зерттеп, саралау. Шет ел жазушыларынан аударған еңбектерін талдап,
аударманың сапасына, құрылымына мазмұнына баға беру, осылайша қаламгердің
аудармашылық шеберлігін айқындау.
Жұмыста қолданылған әдістер: салыстырмалы-салғастырмалы, мәтін талдау,
лингвопоэтикалық әдіс, тарихи зерттеу.
Кіріспе
Диссертациялық жұмыстың тақырыбы қазақтың көрнекті жазушысы Жүсіпбек
Аймауытовтың аудармашылық шеберлігіне арналады.
Ж. Аймауытов - Джек Лондонның шығармаларын қазақ тіліне тәржімалаған
алғашқы аудармашы. Жүсіпбек Аймауытұлы аудармашы есебінде қазақ әдебиеті
мен орыстың және дүниежүзілік классикалық әдебиеттің шығармашылық
байланысын ұлғайтуға көп күш жұмсады. Қазір оның аударуымен басылған
Н.В.Гогольдің Бақылаушы, А.С.Пушкиннің Тас мейман, Сараң сері,
А.Дюманың Дәмелі, К.Берковичтің Өрбике, С.Чуйковтың Тау еліндегі
оқиға атты шығармалар басылған. Сонымен бірге Ги де Мопассаннан,
Р.Тагордан, М.Горькийден аударған шығармаларын ол кезінде баспасөзде
жариялаған. Бұлардан басқа Жүсіпбек Аймауытұлы бірқатар саяси, тарихи
еңбектерді, оқулықтарды қазақшаға аударуға қатысқан. Оның аударуымен
Н.И.Бухарин мен Е.А.Покровскийдің Коммунизм әліппесі, М.И.Покровскийдің
Ресейдің ХІХ-ХХ ғасырлардағы төңкеріс қозғалыстары тарихынан, Орыс
тарихы, Богдановтың Саяси экономияның қысқаша курсы, П.И.Стучкийдің
РСФСР конституциясы атты кітаптары басылған (17, 29). Бұлар Жүсіпбек
Аймауытұлын өз заманының жан-жақты білімді, ағартушы, педагог, ғалымы
ретінде тұлғаландыра түседі.
Ж. Аймауытовтың өз дәуірін жан-жақты бейнелеп, қорықпай суреттеген
шығармашы екені баршаға мәлім. Ол өзі өмір сүрген заманның әлеуметтік,
қоғамдық мәселелерімен, кейбір мән беріле бермейтін қырларына дейін
суреттей отырып бұрын-сонды айтылмай келген жаңалықтарды ашқан талантты
тұлға деп айта аламыз.
Жүсіпбектің қоғамдық, әдеби көзқарасы ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде
іске асқан Россиядағы саяси-әлеуметтік өзгерістердің әсерімен қалыптасты.
Алғашқы орыс революциясының демократтық бағыттағы табыстары қазақ жерінде
де азаттық үшін күрес идеясының тарауына жол ашты.
Ж. Аймауытовтың революцияның от жалынында туып, халқына азаттық, теңдік
идеясын таратқан туындылары, әр жанрдағы ізденістері жаңа әдебиеттің
негізін қалады.
Жазушы шығармаларының сюжеті бай, композициясы шебер, адам кескінін
бейнелеуде психологизм принциптерін еркін пайдалана білген. Ж. Аймауытов
шығарамаларының негізгі идеясы – қазақ халқын, қазақ жастарын жаңа заман
ағымына баули, біліміне құштарлығын арттыру.
Сөз өнерінің барлық саласында жемісті еңбек еткен жан-жақты дарын иесі
Ж.Аймауытов көркем шығарамашылықпен бірге өз заманындағы әдеби өмірдің зәру
мәселелері төңірегіндегі пікір алысуларға да батыл араласып, жазу өнері
жайлы ойларын үнемі білдіріп отырған.
Бауыржан Момышұлы: “ Менің ұстаздарым көп. Солардың бірі – Жүсекең. Ол
кісі “ Интернационалды” қазақшаға тұңғыш аударған кісі. Тағы қалай аударған
десеңізші? “ Бізге теңдікті әпермес бай да, патша да”, дей келіп, “құдай
да” сөзін “батыр да” деген сөзбен алмастырып аударған. Ондағы ойы – қазақ
халқы әлі дінге сенеді, “ құдайды” айтып шошытып алмайық дегені, қандай
психолог.
Орыс сөйлемінің жүйесі сол қалпында аударғанда, қисынсыз келетін
болса, көңілге, қиялға әсер бермей, ақыл ойға әсер беретін сөздер болса,
мұндай жерде жалпы ұғым беруге тырысу керек, бұлжытпай аударудан қашу
керек. Әсіресе, “ Сорпа жедім”, “Роль ойнадым” сыќылды күлкі болып шығуы
мүмкін”, - деген пікір айтады.
Осыған орай Жүсіпбек аударма кітапқа бәленшеден аударма, еркін
аударма, бәленшенің саранымен дегендей ескертулер жасауды мақұл көреді.
Бұл ескертулер арқылы ол аударманың сипатын байқатуды тілейді. Өзінің осы
принципін Жүсіпбек өз аудармаларында жиі қолданған.
Ж. Аймауытов творчествосының үлкен бір саласы, ұлттық топырақта
бұрын – соңды болмаған театр өнерінің негізін қалап, оның дамуына өзіндік
үлес қосу – халқымыздың мәдени тарихындағы елеуші құбылыс.
Алғашқы қадамын поэзиядан бастаған Ж. Аймауытов 13 жасында тұңғыш
күлдіргі өлеңдерін жазып, қаламы төселе келе өзі қатарлы оқыған
замандастарымен айтысқа да түскен, оның жазушы ретінде алғашқы баспа бетін
көруі – 1913 ж бір болымсыз біреудің болыс болам деп арам терге түсуі мен
босқа шығынданғанын баяндайтын шағын әңгімеден басталған, осындай
тәжірибелерден кейін–ақ ол ел ішіндегі әлеуметтік құбылыстарды суреттейтін
шығармалар жазуды ойластырып, оның бейнелеу үлгісіне драматургия жанрын
лайық көрген. Рәбиға, Жебір болыс Қанапия – Шәрбану пьесаларының 1916-
1917 жылдары жазылуы–Ж. Аймауытовтың күрделі жанрды меңгеруді
творчествосының алғашқы кезеңінде–ақ қолға алғанын көрсетеді.
Мұнан соң ол А. Пушкиннің Сараң сері, Тас мейман сынды шағын
трагедиялары мен Н.В. Гогольдің Ревизорын қазақшаға Бақылаушы деген атпен
аударған. Соңғысының қолжазбасынан әзірге ешқандай ізі жоқ. Алдыңғы екеуін
1927 ж Жумат Шанин қазақ театрының сахнасында қоюға талпыныс жасаған. Бірақ
ол уақыттағы актерлер шеберлігінің тапшылығынан бұл талпыныс бас
репетициядан тоқтатылған. Ендігі бір ол аударған Октябрь пьесасы, әзірге
қолжазбасы табылмағандықтан, қай драматургтің дүниесі екені белгісіз.
Бәлкім, қазақшаға аударылғаннан кейін пьесаның түп нұсқадағы аты өзгеріп те
кетуі ықтимал. Мұндай құбылыс пьеса сахнаға тұңғыш шыққында жиі кездеседі.
Пьесаларының бәрі де Семейдегі губерниялық, кейін Ес Айман деп аталатын
трулладан бастап, Қазақстанның көптеген қалаларында, Ташкентте, сосын
Қызылорда кезеңіндегі қазақтың тұңғыш мемлекеттік ұлт театрының сахнасына
қойылды.
Көркем аударма жасаудың көркем мәтінді аудару шеберлігін
жетілдірудің өзектілігі мен қажеттілігі әсіресе қазіргі кезеңде күшейіп
отырғаны мәлім. Осындай жауапты кезеңде мәдени мұра бағдарламасы бойынша
дүниежүзілік әдебиеттің үздік туындыларын аудару қажеттілігі туған кезде,
біздің көркем аудармашылар үшін сөз зергері, көрнекті жазушы Ж.
Аймауытұлының аудармашылық тәжірибесі сөз қолданысы, прагматикалық
бейімдеуі үлгі нұсқа бола алады деп санаймыз. Осы уақытқа дейін Ж.
Аймауытовтың аударма жасаудағы шеберлігіне ғылыми жұмыстар жазылмаған. Ж.
Аймауытов әр түрлі жанрдағы шығармаларды аударған соның ішінде ертегі,
әңгіме, повесть, публицистикалық мақалалар
Ж. Аймауытовтың аудармаларын зерттей келе жазушының сөздік қорының
молдығын, ұлттық ұғымдағы сөздерді кеңінен пайдаланатындығын, жалпы аудару
үрдісінде өзіндік бағыты, әдіс-тәсілдері болғанын байқадық.
Демек біздің тақырыбымыз болашақ аудармашылар мен аударма танушылардың
іс тәжірибесі үшін практикалық тұрғыда және көркем аударманың өзіндік
ерекшелігін сыр-сипатын анықтайтын теориялық тұрғыда да өзекті деп білеміз.
Жұмыстың мақсаты: Ж.Аймауытовтың аудармашылық шығармашылығын жан-
жақты зерттеп, саралау. Шет ел жазушыларынан аударған еңбектерін талдап,
аударманың сапасына, құрылымына мазмұнына баға беру, осылайша қаламгердің
аудармашылық шеберлігін айқындау.
Бұл мақсаттан көптеген міндеттер туындайды.
-Ж. Аймауытовтың аударма мұрасын жинақтау
-Аудару тәжірибесін талдап, өзіндік аудару машығын тану.
-Аудармаларын теориялық тұрғыда қарастырып аудармашының бейімдеп аудару
ұстанымын анықтау.
-Кейбір жеке көркемдік тәсілдерді, аудармаларын бөлек зерттеу.
-Джек Лондонның Күштілердің күші, Теңсіз телегей аттаныс шығармалары
Ж. Аймауытовтың аудармасында.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері: салыстырмалы-салғастырмалы, мәтін талдау,
лингвопоэтикалық әдіс, тарихи зерттеу
Магистрлік диссертацияның басты жаңалығы: Диссертацияның жаңалығы оның
өзектілігінен туындайды. Зерттеу жұмысында алғаш рет Ж. Аймауытовтың
аудармашылық шеберлігі қарастырылып, оның шеберлік жолындағы ізденістері
айқындалды.
Зерттеу нысаны ретінде түпнұсқа мәтін мен аударма мәтіндер алынды.
Әр жылдары жарық көрген аударма шығармалары мен зерттеу еңбектері, Джек
Лондонның шығармалары алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негіздерін салыстырмалы
әдебиеттану ғылымдарының жетекші өкілдерінің сын, зерттеу еңбектеріндегі ой
пікірі, тұжырымдары құрайды.
Зерттелу деңгейі: Көтерілген мәселелердің шешімін іздерде көрнекті
ғалымдардың ғылыми еңбектері басшылыққа алынды. Атап айтсақ: А. Бархударов,
В.И Комиссаров, Г.Р Гачечиладзе, Тюленев, И. Левый.
Жұмыстың құрылымы: Магистрлік жұмыс кіріспеден, екі тарау және
тараушалардан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-тарау
Ж. Аймауытов және қазақ аудармасы.
ХХ ғасырдың басында алмасқан қоғамдық құрылыстар жіктеген екі дәуірдің
шекарасында өмір сүріп, сол заманның аласапыран шындығын әдебиет әлемінде
үлкен суреткерлікпен бейнелеген қаламгердің бірі Жүсіпбек Аймауытов еді. Ол
қазақ халқының отаршылдық езгіге қарсы және ұлттық тәуелсіздік үшін күресі
идеясымен сусындап, әдеби шығармашылығын революция қарсаңында бастады да,
оны Кеңес өкіметі орнаған тұста айрықша дамытып жетілдірді. Ақын,
драматург, публицист, прозашы, сыншы, аудармашы Жүсіпбек бұл кезде
әдебиеттің көптеген жанрларында өнімді қызмет істей отырып, осы жанрлардың
ұлттық әдебиетімізде орнығуына ерекше еңбек сіңірді, сөйтіп азаттық
бостандық ұраны астында туған жаңа әдебиеттің негізін қаласқан талантты
топтың алдыңғы легінде болды.
Жүсіпбектің қоғамдық, әдеби көзқарасы ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде
іске асқан Россиядағы саяси-әлеуметтік өзгерістердің әсерімен қалыптасты.
Алғашқы орыс революциясының демократтық бағыттағы табыстары қазақ жерінде
де азаттық үшін күрес идеясының тарауына жол ашты.
Ж. Аймауытовтың революцияның от жалынында туып, халқына азаттық, теңдік
идеясын таратқан туындылары, әр жанрдағы ізденістері жаңа әдебиеттің
негізін қалады.
Жазушы шығармаларының сюжеті бай, композициясы шебер, адам кескінін
бейнелеуде психологизм принциптерін еркін пайдалана білген. Ж.Аймауытов
шығарамаларының негізгі идеясы – қазақ халқын, қазақ жастарын жаңа заман
ағымына баули, біліміне құштарлығын арттыру.
Сөз өнерінің барлық саласында жемісті еңбек еткен жан-жақты дарын иесі
Ж.Аймауытов көркем шығарамашылықпен бірге өз заманындағы әдеби өмірдің зәру
мәселелері төңірегіндегі пікір алысуларға да батыл араласып, жазу өнері
жайлы ойларын үнемі білдіріп отырған. Оның қазақ әдебиетінің өзекті
жақтарын қозғаған мақалаларының жалпы саны жиырмадан асады.
Ж.Аймауытов әдебиет-өнер деп біледі. Сондықтан да Өнер азды-көпті
еркіндік тілейді. Қазақ әдебиеті көгерсін, гүлденсін десек, жалаң тап
көзімен, не саясат көзімен қарап, сыңаржақ кетпеу керек. Бұл жолдарды
Жүсіпбектің әдеби ойларының негізгі түп қазығы жатыр. Осы ойын ол тағы
бірде таратыңқырап әдебиеттің күшеюіне, қаламшыларға азды – көпті еркіндік
керек деп түсіндіреді. Демек әдебиет сөз өнері, өнер істеп үйрететін-
шеберлік Оған таптық тұрғыдан қысым жасауға болмайды. Осы негізгі ой оның
әдебиет жайлы білдірген пікірлерінің орталық өзегіне айналып, өн бойынан
байқалып отырады.
Ж. Аймауытовтың өз дәуірін жан-жақты бейнелеп, қорықпай суреттеген
шығармашы екені баршаға мәлім. Ол өзі өмір сүрген заманның әлеуметтік,
қоғамдық мәселелерімен, кейбір мән беріле бермейтін қырларына дейін
суреттей отырып бұрын-сонды айтылмай келген жаңалықтарды ашқан талантты
тұлға деп айта аламыз.
Стиль – қаламгердің ерекшелігі мен даралығы деп айтатын болсақ,
Ж.Аймауытов шығармаларын зерттеушілердің зер сала қарастыруы да сол
себептен. Жазушының туындыларын тұтастай алып қарағанда кейбірінің басқа
шығармасына ұқсас сияқты көрінгенмен әрқайсысының қайталанбас өзіндік
жекелік ерекшеліктері бар.
Аударма біздің ана тіліміздің өткірлігін, икемділігін, үйлесімділігін,
бейнелеу қабілетін арттырады. Аударма біздің сөздік қорымызды байытты,
дүниетану өрісімізді ұлғайтты.
Аудару үстінде жеке сөздерге балама іздеу арқылы әрдайым ана тілінің
бүкіл қазынасы аударылып, төңкеріліп отырады. Соның арқасында тіл
қазынасының қалтарыстарындағы не бір байырғы сөздер, кейде тіпті ұмытылып
бара жатқан атаулар да жазу, сөйлеу қызметіне жегіледі де, әдеби тілдің
тұлғасы болып шыға келеді.
Аудару үстінде жеке сөздерге балама іздеу арқылы тілдік қорымыздағы
бар сөздер мағына жағынан сараланып, ұғымдық шектері айырыла түседі.
Аудару үстінде жеке сөздерге балама іздеу арқылы архаизм деп аталатын,
яғни ескіріп бара жатқан көне сөздер жаңғырып, қазіргі жанды әдеби
тіліміздің қатарына қосылып жатады. Олардың көбі бірте-бірте бұрынғы мәнін
өзгертіп, жаңа мағынада қолданылады.
Аударма қызметінің тілімізге келтіріп жатқан зор пайдаларының бірі-
көптеген орыс сөздері мен шетел сөздерінің енуіне тікелей себепші
болатындығы. Бұрын қазақша баламасы болмаған шетелдік сөздер, әсіресе,
терминдік атаулар аудармада сол күйінде еркін қолданылып келді. Соның
нәтижесінде тіліміз толып жатқан жаңа сөздермен байыды.
Аударманың арқасында бізде неологизмдер де көбейді. Аударма қызметі
ондай сөздерді жаңадан туғызып қана қоймай, күн сайын аударылып жатқан
сансыз көп материалдарда белгіленген орнын бұлжытпай қолдану арқылы
тұрақтандыруға, халықтың ойы мен тілін үйретіп, сол сөздің ұғымдық шегін
қалыптастыруға себепші болып отырады.
Аударма деген біздің жағдайымызда тіл ұстартудың нағыз лабораториясы.
Қазақтың бар сөзі сол лабораторияның сарабынан өтіп жатыр. Күн сайын
соншалық көп істелетін аударма процесінде бір сөз әр мақамда қолданылып сан
рет салыстырылады. Кейде оғаш та қолданылып жүріп бірте-бірте орнын табады.
Аударма арқылы біздің тілімізге жаңа формалы, жаңа мазмұнды
фразеологиялық тіркестер, мақал- мәтелдер, афоризмдер енді.
Аударма жасау арқылы біздің тілімізге сөз құраудың, ойды бейнелеудің
неше алуан жаңа тәсілдері туды, жазу шеберлігі артты. Аударма арқылы
тіліміздің синтаксистік құрылысына да көптеген жаңалықтар енді. Ойды
ықшамдап, нақтылап айту, сөйлемді жинақы құру, шұбалаң қылыққа соқтыратын
көп сөзділіктен, орынсыз орағытудан қашу сияқты жазу мәдениетінің өсуін
бейнелейтін тәсілдердің дамуына аударманың да әсері тимей жүрген жоқ.
Ақындарды ортақ тақырыпқа қалам сілтеткен бар тілге түсінікті, "Көзбен
көріп, ішпен білетін" Махаббат әлемі. Мағжан өлеңдеріне тән сезім мен
тылсым сырлардың бейнелі де бедерлі суреттері, сезім бұлқынысының сәттік
құбылыстары өлеңнің өн бойынан нұр шашып тұр. Тақырып атауы болмаса
Мағжанның өз өлеңі деп қабылдауға әбден болғандай.
Блок, Фет творчестволарымен таныса, тәржіма жасай отырып, солардың рухында
өлең жазған Мағжан ақын қазақ поэзиясына соны сипат, европалық үлгімен
астасқан өзгеше өрнек әкелді.
Жүсіпбек Аймауытов әйгілі "Мағжанның ақындығы туралы" мақаласында:
"Мағжан еліктегіш ақын, еліктеу — ақынға мін емес, қандай көрнекті ақындар
да алдыңғы ақындарға еліктемей жаза алмаған. Романтик Мағжан символистерге,
кейде сентименталистерге, орыс ақындарына еліктеп жазса, бұл алданғандық,
не адасқандық емес, іздену соқпағына өзін-өзі салып, сан түрлі сырлы
саздарды қазақ поэзиясына әкелу әрекеттерінің басы еді. Орыс поэзиясындағы
сол кездегі әр түрлі ағымдар бағытын Мағжан жақсы бағдарлап, қазақ
поэзиясына енгізген..." деп жазады. Мағжан аудармалары өлеңмен ғана
шектеліп қалмайды. Ол М.Горькийдің "Сұңқар жыры", "Жұртын сүйген жүрек",
"Ана", "Темірді жұмсартқан ана", "Хан мен ұлы" әңгімелерінде қазақша
тәржімалады.
Мағжан романтизмінің түп төркіні Батыстағы Байрон, Гейне, Ресейдегі Пушкин,
Лермонтов, Баратынский, А.Блок,' М.Горькийден келіп шығады деген Жүсіпбек
пікірі шындыққа жанасымды екенін Мағжан шығармашылығы дәлелдеп отыр.
Романтизм демекші, XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінде сыншыл
реализммен қабаттаса осы әдісте, өзіндік деңгейде көрініс тапты. Кейінгі
кезде біз бұл әдісті тек Мағжан шығармашылығына қатысты сөз қылып
жүргенімізбен, ол көптеген творчесвалық тұлғалардың шығармашылығынан берік
орын тепті.
XX ғасыр басындағы әдебиетіміздің дүниежүзілік әдебиетпен байланысын
айтқанда, Мағжан поэзиясындағы сентиментализм, символизм сарындарының сол
байланыс арқылы енгенін атауымыз қажет. Аударма жасау барысында Мағжан орыс
символистерінен өзіне жаңа өрнек, үлгі іздеген. Жаңашылдыққа, әсемдікке
жаны құмар ақын өзі аударған шығармалардан қазақ құлағына тосын естілетін
жаңа тараптарды, сөз тіркестерін, ішкі мағынаны іздеп табады. Оны әрлеп,
жаңғыртып, жандандырып оқырманына жатсынбастай етіп ұсынады.
"Қазақ әдебиетіне Мағжанның кіргізген жаңалығы аз емес, орыстың символизмін
(бейнешілдігін) қазаққа аударды, өлеңді күйге (музыкаға) айналдырды,
дыбыстан сурет туғызды, жаңа өлшеулер шығарды. Романтизмді күшейтті, тіпті
ұстартты" — деп, Жүсіпбек Аймауытов бағалағандай, Мағжанның төл
шығармалары, аудармалары қазақта бұрыннан бар әдістер мен тәсілдерге
символизм, сентиментализм ағымдарының элементтерін енгізіп, европалық
әшекейімен безендіре түсті.
ХХ ғ басында қазақ ақын жазушылар томаға –тұйық күйде қалмай, жазба
әдебиетті – биікке көтерілген алдыңғы қатарлы елдердің тәжірибесіне көз
салып, әдеби байланысқа түсе бастады. Әсіресе, орыс әдебиетінен үйрену кең
етек жайғанын жоққа шығара алмаймыз. Оның ең бір жанды көрінісі аударма
шығармалардың көптеп пайда бола бастауы болатын. Ендеше белгілі бір кезең
әдебиетін қарастырғанда көркем аударманың өрісін көз жібермей өту мүмкін
емес. Өйткені аударма жазба әдебиеттің өскелеңдігінің белгісі. Ол
әдебиеттің биік деңгейде дамуына әсер етіп, оған өзінің игі ықпалын тигізіп
отырады. Аударма төл әдебиетпен қатар өседі, әрқашан да бірінің жетістігі
мен кемшілігіне екіншісі ортақ, екеуінің тағдыры үнемі тығыз байланыста
болып келеді.
Орысшадан қазақ тіліне аудару өнерін ілгері бастыруда ХIХ ғасырдың соңғы
ширегінде қазақша мерзімді баспасөздің дүниге келуі үлкен рөл атқарды.
ХХ ғасырдың бас кезінде қазақтың төл әдебиеті де, аударма әдебиеті де
едәуір дамыды.
Аударма көне де, жаңа да өнер. Өнер болғанда, ол сөз, әдебиет,
публицистика ғылымдарының ажырамас бір саласы. Аударма адамдардың көп
замандарға созылған ұзақ тарихында тілі өзге басқа адамдар қауымын
түсінудің құралы, олармен қарым-қатынас жасаудың делдалы, дәнекері болған.
Аударма жасау арқылы тілімізде сөз құраудың, ойды бейнелеудің жаңа
тәсілдері туды, шеберлігі артты. Ол халықты рухани жағынан дамытудың күшті
құралы, бүкіл адамзат мәдениетінің қазыналы қақпасын ашатын кілт, ғылым мен
білімнің қайнар бұлағы, тіл ұстартудың мектебі.
ХIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасыр басындағы Қазақстандағы аударма ісінің
жағдайын біз тек сол жылдардағы дүниеге келген шығармалардан байқай аламыз.
Мысалы Субханбердиннің Дала уалаятының газеті.
20-30 жылдары қазақ баспасынан шығарылатын басылымдардың 70-80 пайызы
аударма әдебиетін құрады. Осы жылдардағы әдебиет өздеріне белгіленген жүйе
бойынша дамып отырды. Бұл жүйені жоғарғы билік органдарында отырған адамдар
жүргізді. Сондықтан да болар қазіргі ғалымдардың айтуы бойынша сол кездегі
аударманың сапасы төмен болатын. Себебі жазушылар халық жауы аталуына
қорқып, аудармамен еркін және терең айналысуларына мүмкіндік болған жоқ.
Қазақ әдебиетінде аударма мәселесінің шыңдап қолға алынуы 19 ғасырдың
аяғы мен 20 ғ. басына сәйкес келеді. Арнайы аударма мәселесіне қатысты
зерттеулер де бар. Олардың қатарына М. Әуезов, Ахметов, Талжанов,
Сатыбалдиев, Тұрарбеков, Сағындықов сынды ғалымдардың еңбектерін атауға
болады.
Төл әдебиетіміздің туын жоғары ұстаған аудармашылар дүние жүзілік
әдебиеттің мәңгі тот шалмас асыл қазыналарын, тамаша туындыларын туған
халқына жеткізуге ұмтылды. Олар әлемдік әдебиет пен мәдениеттің озық
үлгілерін қазақ сахарасына асқан шеберлікпен таратты. А.Пушкин "Әдебиеттің
ең бір ауыры, ең бір жақсы атақ әпермейтін түрі" деп бағалаған аударма
саласында Ахмет Байтұрсынов, Шәкәрім Құдайбердиев, Мағжан Жұмабаев, Сәбит
Дөнентаев, Спандияр Көбеев, Бекет Өтетілеуов сынды шеберлер еселі еңбек
етті. Бұл ретте осы сөз зергерлері тәржімалап шығарған "Қырық мысал"
(1909), "Үлгілі тәржіме" (1910), "Үлгі бала" (1912), "Жиған-терген" (1914),
"Дубровский әңгімесі", "Боран", сияқты кітаптар мен шығармалар
әдебиетіміздің асыл қорына қосылған асыл інжу-маржандар екенін айтуға
тиістіміз.
Әдебиетшілер аудармаға неге көп қалам тартты дегенде, М.О.Әуезовтің Абайдың
аудармашылығы жайлы айта келіп: "Барлығын да өз жүрегіне түсінікті, өз
халқына жанасатын, өзінің әлеуметтік мұң-арманына тап келетін, қиялына
үйлесетін ерекше бір жақындығы болғандықтан аударды. Аудармалар ақынның өз
жүрегінен толқып шыққан қайғылы шердің айнасы, толас-тынысы сияқты болады",
— деген сөздері жауап болып табылады. Шәкәрім, Ахмет, Бекет, Спандияр
тәрізді озық ойлы әдебиетшілерді толғандырған заманының залалды мәселелері
әлемдік әдебиет қайраткерлерінің де мұң-арманымен астасып жатты.
Сондықтанда олар әлемдік әдебиеттегі озық үлгілі шығармаларға назар салып,
өз көкейіндегі көп сұраққа жауапты сол шығармалардан тапты. Сол биік
көркемдікпен, терең оймен, асқан шеберлікпен жазылған шығармалардағы
азатшыл ойды, күрескерлік қабілетті, рухани жан тазалығын өз оқырманына
жеткізу үшін қолына қалам алды. Сөйтіп әлемдік әдебиет пен қазақ
әдебиетінің арасына алтын көпір салды.
XX ғасырдың басында "Оян, қазақ!" деп жар сала келген жазба
әдебиетімізге өз мақсатын жүзеге асыру үшін жаңа түрлер, жанрлар қажет еді.
Оларды бірден игеріп кету, әрине, қиын болатын. Сондықтан бұрыннан дәстүрі
қалыптасқан биік межедегі өзге әдебиетке еліктеу қажеттілігі өзінен-өзі
келіп туды. Бірақ бұл құрғақ еліктеу емес, үйрене отырып, өзіндік жол
табуға ұмтылған ізденісті еліктеу еді. Өзге шығармаларды аудара отырып,
әлемдік әдебиетте қалыптасқан көркемдік әдіс-тәсілдерді игерді, төл
әдебиетімізді жаңа жанр, соны түрлермен молықтырды.
Аударма жұмысы қазір біздің өмірімізден үлкен орын алады. Аударма— зор
тынысымыз. Біз көбінесе орыс тілі аркылы бүкіл дүние жүзінің әдебиеті мен
мәдениетіне қол ұсынамыз. Аударма жанры арқасында қазақ оқырмандары әлем
әдебиеті классиктерінің сарқылмас рухани казынасына кенелді. Сонымен қатар
ғылымның барлык саласынан дерлік оқулыктар, күрделі еңбектер, көркем
әдебиеттер аударылуда. Демек, біздің елімізде аударма жұмысы рухани ризықты
ортақтастырудың күшті құралы болып табылады. Тіл дамуындағы үрдістің
барысында аударма қызметінің атқарған және атқаратын рөлі орасан зор.
Қазақстанның рухани өмірінде күн сайын сан алуан материалдар орысшадан
қазақшаға аударылып жатады. Олар түр жағынан да, мазмұн жағынан да әр алуан
және ғылымның барлық саласын, бүгінгі адам баласының күллі ой-өрісін мол
қамтиды. Олар жанр жағынан да, стиль жағынан да қилы-қилы. Оларда бұрын
айтылмаған тың ойлар аударылмаған соны сөздер келеді. Соның бәрін,
мүмкіндігі болғанынша, айнытпай жеткізу — аударманың негізгі міндеті болды.
Қазір бүкіл идеология майданында аудармасыз күн жоқ деп айта аламыз.
Қазақ тілінде шығатын газеттердің көбі, негізінен, аударма
материалдарына сүйенеді. Сол себепті, саяси-әлеуметтік және саяси-
шаруашылық журналдар, радио хабарлары көп материалдарды аударып беріп
отырады. Үгітшілер мен насихатшылардың да көбіне сүйенетіні — аударма
материалдар. Бұл жағдай бізде аударма мәдениетін көтеріп, қазақ тілінің бар
мүмкіншілігін жұмылдыруға себепші болып келеді.
Аударма кызметінің тілімізге келтіріп жаткан зор пайдаларының бірі —
көптеген орыс жөне шетел сөздерінің енуіне тікелей себепші болатындығы.
Бұрын қазақша баламасы болмаған шетел сөздері, әсіресе терминдік атаулар
аудармада сол күйінде еркін қолданылып келді. Соның нәтижесінде, тіліміз
толып жатқан жаңа сөздермен байыды. Аударманың арқасында біздің тілімізде
неологизм сөздер де көбейді. Аударма қызметі ондай сөздерді жаңадан туғызып
қана коймай, күн сайын аударылып жаткан сансыз көп материалдарда
белгіленген орнына қолдану аркылы тұрақтандыруға, халыктың ойы мен тілін
үйретіп, сол сөздің ұғымдык шегін калыптастыруға себепші болып отырады.
Аударма қазіргі таңда жалпы көпшіліктің ісіне айналып отыр. Баспа
орындарында немесе мәдениет мекемелерінде ғана емес, барлық жерде, тіпті
өндіріс алаңдарында да орысша сөздер қазақшаға аударылмай тұрмайды. Аударма
арқылы біздің тілімізге орыс тілінің көптеген сөз саптау әдістері еніп
жатыр. Атап айтқанда, аударма қазақ тілін тек лексикалық тұрғыдан байытып
қана қоймай, сонымен бірге синтаксистік түрғысынан да, жазу, сөйлеу
мәдениетін көтеру деңгейіне де көп әсер етіп келеді.(33,69)
Аударма арқылы біздің тілімізге жаңа формалы, жаңа мазмұнды
фразеологиялық тіркестер, мақал-мәтелдер, афоризмдер енді. Аударма жасау
арқылы тілімізде сөз кұраудың, ойды бейнелеудің неше алуан жаңа тәсілдері
туды, жазу шеберлігі артты. Қазақ тілінде жазылған қандай да бір шығармаға,
шындап үңілер болсақ, орыс мәдениетінің ықпалын таппау мүмкін емес. Мұны
айрықша жазу стилі оңай анықтауға болады. Айтайын деген ойды белгілі бір
қанатты сөздермен өткірлей түсу, сөйлем арасына бөгде бір ойды анықтау,
мысқылдау не қарату ретінде қыстыра кету сияқты әдістер қолданылып отырады.
Мұндай тәсілдердің көбі аударма әдебиетінің әсерімен келіп жатқандығы
белгілі.
Күрделі ойды күрделі сөйлеммен беру жағынан аударманың әкелген
жаңалықтары өте көп. Демек, аударма арқылы тіліміздің синтаксистік
кұрылысына да көптеген өзгерістер енді. Ойды ықшамдап, нақтылап айту,
сөйлемді жинақы құру, шұбалаң қылыққа соқтыратын көп сөзділіктен, орынсыз
орағытудан қашу сияқты жазу мәдениетінің өсуін бейнелейтін тәсілдердің
дамуына аударманың да әсері тимей жүрген жоқ.
Аудармашылық нағыз творчестволық өнер. Аудармашы екі тілді де жетік
білумен қатар, әрі жазушы, әрі ғалым болуға тиіс. Аударма саласы оның
талантына, біліміне, жалпы мәдени дәрежесіне және тәжірибиесіне байланысты.
Көркем аударма туындылары қазақ әдебиетінің өз мүлкі, өз табысы. Сол
себепті де жұртшылық әрқашан оның жақсысына сүйсініп, жаманына күйініп
отырады. Нағыз творчестволық көркем аударма дегеніміз түпнұсқаның стильдік,
тілдік ерекшеліктерін түгел ескере отырып, оның көркемдік, идеялық
қасиеттерін толық жеткізу, әрі қазақша биязы да жарық етіп шығару. Осы
екеуі ұштасқанда ғана аударма көркем болады.
Көркем аударма сол елдің төл әдебиетінің асыл қазынасы. Сондықтан
көркем шығарманың аудармасы да көркем болуы керек.
Көркем аударма дәл болу керек, сонымен қатар оның белгілі дәрежеде
еркіндікке де правосы бар. Бірақ сол еркіндіктіктің өзі түпнұсқада
бейнеленген мазмұн мен түрді, яғни нақтылы өмір көріністерін дәл суреттеу
мақсатынан туып жатуға тиіс. Сонда ол еркіндік дегеніміздің өзі тек
дәлдікке жетудің жолы болып қалады. Аудармашы түпнұсқаны тастап ешуақытта
ауа жайылып еркін кете алмайды. Олай ету деген сөз – түпнұсқаны ғана емес,
сол түпнұсқада бейнеленген өмір шындығының өзін өрескел бұрмалауға апарып
соқтырады.
Аударма – сөз өнерінде өзіндік орны бар үлкен бір сала. Аударманың
ұлттық әдебиеттен алар орны жөнінде ғалым Ө. Күмісбаевтың пікірі көңілге
қонымды: көркем аударманың бүгінгі әдеби процесте алатын орны үлкен.
Аударма әдебиеттің кең арналы, мол салаларының бірі. Аударманың сөз
дамытудағы мәні де айрықша зор. Өйткені аударма арқылы бір халықтың
таңдаулы әдеби шығармаларынан басқа халықтың өкілдері сусындай алады.
Көркем аударманың ең негізгі атқарар қызметі – сол әдеби байланыс,
яғни рухани үндестікке көпір болуы.
1.1. ХХ ғасыр басындағы қазақ аудармасының дамуы
ХIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғ. басындағы Қазақстандағы аударма ісінің
жағдайын біз тек сол жылдардағы дүниеге келген шығармалардан байқай аламыз.
Мысалы Субханбердиннің Дала уалаятының газеті.
20-30 жылдары қазақ баспасынан шығарылатын басылымдардың 70-80 пайызы
аударма әдебиетін құрады. Осы жылдардағы әдебиет өздеріне белгіленген жүйе
бойынша дамып отырды. Бұл жүйені жоғарғы билік органдарында отырған адамдар
жүргізді. Сондықтан да болар қазіргі ғалымдардың айтуы бойынша сол кездегі
аударманың сапасы төмен болатын. Себебі жазушылар халық жауы аталуына
қорқып, аудармамен еркін және терең айналысуларына мүмкіндік болған жоқ.
Қазақ әдебиетінде аударма мәселесінің шыңдап қолға алынуы 19 ғасырдың
аяғы мен 20 ғ. басына сәйкес келеді. Арнайы аударма мәселесіне қатысты
зерттеулер де бар. Олардың қатарына М. Әуезов, Ахметов, Талжанов,
Сатыбалдиев, Тұрарбеков, Сағындықов сынды ғалымдардың еңбектерін атауға
болады.
Сонымен тәржімалар арқылы әдебиетшілеріміз орыс жене әлем әдебиетінің
озық үлгілерімен қазақ оқырманын таныстыра отырып, қазақ тілінің мол
мүмкіндіктерін де ашуға тырысты. XX ғасыр басында жасалған тәржімалар
әдебиетті кең өріске шығарып, өз бетімен ізденуге жол ашты. Прозадағы сан-
салалық тереңдік, суреткерлікке баса мән беріліп, өлеңдегі әуезділік,
ырғақ, ұйқас, айшықтау, құбылту, бейнелеу тәрізді поэзияның көркемдік
құралдары жетілдіріліп, поэзия құдіретін айқындайтын әдіс-тәсілдердің әлем
әдебиеті жеткен өресіне бағыт ұстау қазақ әдебиетін жаңа бір белеске
шығарғандай еді.
М.Әуезов аударманы сөз өнерінің бір түрі деп қарап, оны әдебиеттану
тұрғысынан зерттеуді бірінші кезекке қою керек деген пікірді қолдады. Атап
айтар бір жағдай қазақ аудармашылары көбіне мысал жанрын аударуға ден
қойды. Мысалды өлеңмен аударушылар да (А.Байтұрсынов, Б.Өтетілеуов т.б.),
қара сөзбен баяндаушылар да (Ә.Бөкейханов, С.Көбеев, С.Дөнентаев) болған.
Өлеңмен аударудың хас шебері — Ахмет Байтұрсынов. Ол И.А.Крыловтың
мысалдарын аударып, 1909 жылы Петербургте "Қырық мысал" деген атпен
бастырып шығарды.
И.А.Крыловтан Абайдың да аударғаны белгілі. Абай орыс ақынының мысалдарын
көркемдігі мен поэтикалық қуатына қарай талғай да таңдай отырып аударса,
және дәлме-дәл аударуға тырысып, ақындық жарысқа түссе, Ахмет өзгеше бағыт
ұстанған. Ол көбіне мысалдың ішкі мағына-мәніне назар аударып, өз ұлтының
тұрмыс-тіршілігіне жақын, ұлтының санасын оятудың өзекті мәселелерін
көтеруге жарайтын мысалдарды іріктей отырып таңдады, Сондықтан ол тәржіма
жасаған мысалдар төл туындыдай қабылданып, ел азаматтарының алдына
салауатты сауалдар қойып, көкейдегі көп сұраққа жауап та берді. Ахмет үшін
мысал күрескерлік жолындағы ең бір өтімді қару ретінде пайдаланылды.
Өйткені оңдағы айтылар ой, тұжырымдалған түйін қабылдауға жеңіл, әрі
қызғылықты сюжет арқылы тез оқылып, есте ұзақ сақталады. Ахаң аудармасында
Крылов жасаған түйіннен алшақтап кетіп отыратын, кейде Крыловта берілмеген
тұжырымды өз жанынан қосып, өзгеше бір қорытынды жасайтын тұстар жетерлік.
Мұның себебі қалайда ұлтын азатшылдыққа үндеген үнін жеткізуге деген
ұмтылыс. М.О.Әуезов "Қырық мысалды" "қалың қазақ жұртшылығының алғашқы
естіген төңкеріс рухындағы сөзі", - деп бағалаған. Ұлы жазушы Ахмет
Байтұрсыновтың И.А.Крылов мысалдарын аударғанда азаттықты, бостандықты
насихаттауды көздегенін және ол осы мақсат үрдісінен шыға білгенін тап
басып таныған. (20,114)
Ахмет Байтурсынов көбіне мазмұн қуып, көркемдік, эстетикалық мақсаттарды
сырт қалдырды деуге болмайды. Ахаң мысалдың тілдік сапасына, өлең өрнегіне
қатты көңіл бөліп, көркемдік бейнелегіш құралдарын әсте естен шығармаған.
Аударма төл әдебиетпен қатар өседі, әрқашан да бірінің жетістігі мен
кемшілігіне екіншісі ортақ, екеуінің тағдыры үнемі тығыз байланыста болып
келеді.
Орысшадан қазақ тіліне аудару өнерін ілгері бастыруда ХIХ ғасырдың соңғы
ширегінде қазақша мерзімді баспасөздің дүниеге келуі үлкен рөл атқарды.
ХХ ғасырдың бас кезінде қазақтың төл әдебиеті де, аударма әдебиеті де
едәуір дамыды.
Аударма біздің ана тіліміздің өткірлігін, икемділігін, үйлесімділігін,
бейнелеу қабілетін арттырады. Аударма біздің сөздік қорымызды байытты,
дүниетану өрісімізді ұлғайтты.
Аударма қызметінің тілімізге келтіріп жатқан зор пайдаларының бірі-
көптеген орыс сөздері мен шетел сөздерінің енуіне тікелей себепші
болатындығы. Бұрын қазақша баламасы болмаған шетелдік сөздер әсіресе
терминдік атаулар аудармада сол күйінде еркін қолданылып келді. Соның
нәтижесінде тіліміз толып жатқан жаңа сөздермен байыды.
Аударманың арқасында бізде неологизмдік сөздер де көбейді. Аударма
қазақ халқының ұлы ағартушылары—Ыбырай Алтынсарин мен Абай Құнанбаев,
өздерінің жазушылық және ағартушылык қызметтерімен өткен ғасырдың
жетпісінші жылдарында орыс мәдениетіне жол ашты. Ұлы Абайдың ақындық,
аудармашылық қайраткерлігінің құдіретімен "орыстың данасы Пушкин өзінің
сүйікті Татьянасын қолынан жетектеп кеп, кең қазақ сахарасына алғаш рет
қадам басты" (М.Әуезов). Ал Ыбырай Алтынсариннің жазушылық, педагогтік
қызметінің арқасында өзінің дана сөздерімен орыстың алып жазушысы Лев
Николаевич Толстой келді.
Әрқайсысы орыс мәдениетінің асқары, орыс тарихының дәуірі болып табылатын
бұл екі адамның, қазақ тарихының белгілі бір кезеңінде жарқ етіп бой
көрсетуі кездейсоқ нәрсе емес еді. Бұл ғасырлар бойы қараңғылықта қамалып,
тоқырау шегіне жеткен, бақытқа бастайтын жарық сәулені көксеп, шарқ ұрған
халық көшінің тарихи бетбұрысы болатын.
Қазақтың ұлы ағартушылары оз халқының даму тағдырын орыс мәдениетімен
байланыстырды. Олар қазақ үшін өсіп, өркендеудің бірден-бір дұрыс жолы —
орыс халқының демократияшыл мәдениетінен үлгі алып, орыс халқымен достасып,
ынтымақтаса білу деп білді. Олардың өздері де тарих әлеміне сол мәдениеттен
үлгі алу нәтижесінде келген болатын. Сондықтан да олар бұл мәдениеттің
қадірін білумен қатар, оны қазақ жұртшылығы арасында насихаттауға,
қазақтардың бойына орыс мәдениетінің ұрығын егуге бар күштерін жұмсады.
Осы идеяны жүзеге асыруда, Ыбырай Алтынсариннің де, Абай Құнанбаевтың
да, сондай-ақ олардан кейін тарих әлеміне келген қазақтың барлық
демократияшыл қайраткерлерінің де туған халқының мәдениетін көтеру жолында
қолданған ең күшті құралы — аударма жұмысы болды. Олар аударма арқылы өз
жұртының рухани көңілін ашуды, санасын оятып, орыстың күллі бай мәдениеті
мен әдебиетіне, ғылымына кенелдіруді арман етті. Абайдың да, Ыбырайдың да
шығармашылық еңбектерінде аударма үлкен орын алады. Олар өз шығармашылығын
дамыту үшін орыстың ұлы адамдарының еңбектерін аудара отырып, солардан
үйренуді, үлгі алуды, сөйтіп, көркем сөзбен халқына қызмет етуді мақсат
тұтты. Олардың аудармаларындағы үлкен ерекшелік — олар аударманы тек аудару
үшін ғана емес, өздерінің көкейтесті армандарын, бойын кернеп, жүрегін
тулатқан сезімдерін орыс данышпандарының сөздерімен, солардың шеберлігін
пайдалана отырып жеткізу үшін аударды. Олардың шығармаларында аударма еңбек
пен өздерінің төл туындыларының бір-бірінен айырғысыз болып кеткен себебі
де содан. Осы уақытқа дейін Абай мен Ыбырайдың кейбір шығармаларының
аударма не аударма емес екендігі жайындағы таластардың да себебі содан.
Олар аударманы ешкімнің тапсырысымен емес, көңілдерінің қалауынша,
толғайтын ойының, сезімінің, алдына қойған мақсатының үндестігіне қарай
таңдаған. Негізінен, аударма жұмысында таңдау мәселесі елеулі орын алады.
Әрбір жазушы өзінің даралығына карай аударатын шығармасын таңдап ала білсе,
оның нәтижесі де сәтті болатыны даусыз.(17, 56)
Қазақ өмірінде көркем аударма (орысшадан қазақшаға аудару) тарихының
алғашқы бетін Ы.Алтынсарин ашты. Оның аударған еңбектері бұрын қолжазба
ретінде өзі ұйымдастырған мектептерде оқытылып, белгілі бір аймақтарда
ауыздан-ауызға тарап келгенін есептемегенде, 1879 жылы шыққан "Киргизская
хрестоматиясында" алғаш рет баспаға басылды. Ол аударманы өзінің
ағартушылық мақсатын жүзеге асырудың үлкен кұралы деп білді және оны жүзеге
асыра алды.
Осы мақсатпен ол өз заманындағы мәдени дәрежесі төмен, дүниетану өрісі тар
қазақ оқушыларының жағдайын ескере отырып, солардың игеріп кетуіне лайықты
нәрселерді теріп алды. Ол солай ете отырып, өз жұртының қабілеттілігіне,
орыстың тілі мен мәдениетін және барлық ғылымды тез меңгеріп кете
алатынына, яғни бүкіл болашағына қатты сенді. Сол сенім оны әрдайым
жаңалықтарды батыл енгізуге шабыттандырып отырды. "қазақ халқы азбаған
халық, оның талабы біреу салып берген тар шеңбердің қыспағына сыя алмайды;
оның ой-пікірі еркін, оның келешегі үшін оған тек сана-сезім жағынан жалпы
білім мен пайдалы өнерді үйрену керек болып отыр", — деді ол 1879 жылы
шыққан қазақ тіліндегі тұңғыш оқулықтың алғы сөзінде. Ол жалпы білім мен
пайдалы өнерге жету жолы — орыстың тілін біліп, мәдениетін игеруде деп
түсінді. Сол себепті, өз халқына орыс тілін оқытып, ғылым үйретуге кірісті.
Орыс әдебиетінің туындыларын аударып, оларды өз халқының мүлкіне айналдыру
Алтынсарин үшін үлкен мәні бар мәселе еді.
Алтынсариннің аудармада түпнұсқаның сөзбе-сөз жолдарын қумай, еркін
аударғандығы дұрыс деп тапты. Кейде ол бір шығарманың өзіне ұнаған белгілі
бір жерлерін ғана алады да, басқасын тастап та жүре береді.
М.Әуезов: "Тек дәл аудару ғана үлкен жазушының тіл, стиль, сөйлем
ерекшеліктерін бере алатын болады", — деп ашып айтты. Ал дәл аудару —
көшірме жасау емес. Әңгіме керкемдік тұрғыдағы дәлдікте болып отыр. Оған
үлкен шығармашылык шеберлікпен ғана жетеді.
Тегінде мәселенің осы жағы біздегі көркем аударма теориясының әлі аша алмай
жатқан бір ол қылығы болса керек. Көркем аударма жайында азды-көпті еңбек
жазылымның қай-қайсысы болса да, әзірше, "автордың стилін сақтап,
түпнұсқаның мазмұны мен формасын бұрмаламай, аударма қазақша болсын" деген
сияқты жалпыға белгілі қағидаларды тізеді де, бұл айтқандарын
В.Белинскийдің "аудармада шығарманың әрпін емес, рухын беру керек" деген
сөзімен қорытып өте шығады Аударма өнерінің тәжірибеде дәлелденген, ғылыми
негізде қорытылған нағыз методологиялық тәсілдері кандай?" деген сұрақтарға
дәл жауап айтатын еңбек бізде әлі туа қойған жоқ.
Қазақ әдебиетінің жағдайында көркем аударманың таласқа көп түсіп жүрген аса
даулы мәселесі —ұзақ күрделі кұрмалас сөйлемдердің аударылуы. Бұл, әсіресе
түпнұсқаның стилін сақтау мәселесіне байланысты қойылып жүр.
Аудармашылардың іс жүзінде қиналатын жері де, құлайтын жері де — осы
кұрмалас сөйлемнің төңірегі. Шеберлігі мен білімі кем соғатын
аудармашылардың қай-қайсысы болса да, көп сатылы ұзақ кұрмалас сөйлемдерді
қазақшалауға келгенде, түпнұсқаны бұзбаймын десе, қазақша жатық етіп құра
алмай сірестіріп қояды, ал қазақша жатық етіп шығарамын десе, сөйлемді
кажетсіз бөліп өз жанынан басы артық сөздер косады да, орынсыз қара
дүрсіндікке, тұрпайылыққа ұрынады. Аударманың негізгі мақсаты — түпнұсқаның
стилін толық жеткізу, оның окушыға беретінін түгел беру. Түпнұсқаның стилін
толық жеткізу дегенді дұрыс түсінбей, одан қазақ тілінің заңды жүйесіне
нұқсан келтіру, сөйлемді теріс құрып сірестіріп қою деп қорытынды жасауға
болмайды. Мәселе автордың стилін толық сақтай отырып, әрі қазақша жатық
етіп шығара білуде. Бұл өте қиын нәрсе. Ол шығармашылық толғануды, асқан
шеберлікті, тәжірибені және білімді керек етеді.
Аудармашы өмір шындығын көргенде, оған түпнұсқа арқылы автордың көзімен
қарайды. Сондықтан автордың өзі үшін нақтылы өмір көрінісі каңдай рөл
атқаратын болса, аудармашы үшін түпнұсқа да дәл сондай рөл атқарады. Осыдан
келіп аудармашының алдына қойылатын үш түрлі талап бар. Біріншіден, ол
шығармада бейнеленіп отырған өмір шындығын дәл беруі керек. Екіншіден,
түпнұсқаның өзін айнытпай жеткізуге тиіс. Үшіншіден, ана тілінің заңды
жүйесіне ешқандай нұқсан келтірмеуі керек. Басқа мәселелердің бәрі осы үш
мақсаттың төңірегінде шешіледі.
Әрине, осылардың бәрін істегенде, шығармада аудармашының өзінен ешқандай із
қалмауы, яғни оның тек өзіне тән шығармашылық даралығы сезілмеуі мүмкін
емес. Аудармашылық дегеніміз әдеби-шығармашылық өнер болғандықтан да, ол
өнер иесінің тек қана өзіне тән өрнегі әрқашан аңғарылып тұрады
Қазір біздегі көркем аударманың белгілі дәрежеде қалыптасқан дәстүрі, небір
тамаша үлгілері бар. Аударма мәдениеті барған сайын өсіп, шеберлігі артып
келеді. Біз оны бұдан былай да жетілдіре беруге тиістіміз. Ол үшін аударма
тәжірибесінің өткендегісін таразылап, болашағын бағдарлап отыруымыз керек.
Аударма — біздің ұлттық мәдениетіміздің үлкен тұлғасы әдебиетіміз бен әдеби
тіліміздің дамуына себепші болып келе жатқан қозғаушы күштердің бірі.
Мәдениет атаулының бәрі басқа халықтармен қарым-қатынас жасап, өзара
байланысу арқылы өркендейтін болса, сол байланыстар, негізінен аудармаға
сүйенеді.
Қазақ халқы сонау көне заманнан бері жер жүзін мекендеген әр алуан
елдердің мәдени мұраларынан нәр алып, ауыс-түйіс жасап отырғаны мәлім.
Түптеп келгенде, солардың бәрін ғылыми аудармаға саяды. Әрине, ол
аудармалар әр кезде әр түрлі әдістермен жасалып, әр түрлі жолдармен келіп
отырды.
Аударма қызметі ондай сөздерді жаңадан туғызып қана қоймай, күн сайын
аударылып жатқан сансыз көп материалдарда белгіленген орнына бұлжытпай
қолдану арқылы тұрақтандыруға, халықтың ойы мен тілін үйретіп, сол сөздің
ұғымдық шегін қалыптастыруға себепші болып отырады.
Көркем аударма — көркем әдебиет жанрын басқа тілде баяндайтын аударма
түрі. Әлемді мәдени түрде меңгерудің көркемдік құралы. Адамзаттың ой-
санасының, білім-танымының дамуындағы мәдениеттер байланысының
өркендеуіндегі қызметі өлшеусіз. Оның теориялық негізі тарихи, әдеби
міндеттерді шешуге бағытталған аударматану мен әдебиеттану теориясына
негізделген. Көркем шығарма аудармасы дегеніміз - түпнұсқалық шығарманың
көркемдік рухын басқа тілде дәл, cәйкec, шынайы, сапалы жасап шығу. Оны
аударылатын ұлт тілінде жазылған туындыдай, соның көркемдік ой дәрежесіндей
жеткізе білу керек.
Әрбір аударма оқырмандарына түпнұсқаның құндылығына сай әсер дарытуы
тиіс. Керкем аудармада мүмкіндігінше сөздерді, тіркестерді, сөйлемдерді
қалдырып кету немесе қосу, аудармашы тарапынан өзгертуге болмайды. Егерде
шығармада кемшілік, түрлендіру кездессе, оларды дәл сол қалпында аударып
көрсеткен дұрыс. Көркем шығарма аудармашысының тәжірибесі, еңбек
сүйгіштігі, қабілеттілігі мейлінше төмен деңгейде болса, аударма да
соншалықты қарабайыр, жалған түрде жасалады, толық көркемдік құндылыққа,
жоғары сапалылық дәрежесіне жете алмайды. Тәжірибелі аудармашы өзінің
шығармашылық таланты мен шеберлігін, алғырлығы мен адалдығын түпнұсқаның
дәлдігін, шынайылығын сақтап жеткізу мүмкіндігінде көрсете алады.
Қабілетсіз, тәжірибесіз аудармашы өзінің ыңғайына бейімдейді, өйткені ол
аударманың кадір-қасиетін, мән-мағынасын түсінбейді. Жақсы аудармашы автор
шығармасының бар құндылығын жеткізуді кездейді. Көркем әдебиет
шығармаларының аудармасында түпнұсқаның дербес өзіндік бітім-болмысын,
ерекшелігін жасау кезінде оны эстетикалық қабылдау мәні ерекше. Аудармашы
шығарманың көркем мазмұнының бар ерекшелігін сақтаумен бірге, образдық
жүйесін, семантикалық, стилистикалық баяндау мәнері және бейнелеу сипаттары
мен мүмкіндіктерін ана тілдегідей аударма тілінде де жеткізуге ұмтылады.
Көркем аударма — коммуникативтік қызметтің айрықша түрі. Көркем мәтін
аудармасын жүзеге асыру кезінде аудармашы тек бір жақты аударма ауқымында
қалып қоймауы тиіс. Ұлттық рухани мұра аясында мәде-ниетаралық, мәдени-
этникалық және көркемдік коммуникациясының айрықша түрі ретінде
қарастырылуы жөн. Осы түрғыдан келгенде теңдессіз құндылығы, мағыналық
сипаты және көркемдік бейнелеу мен қабылдаудың заты ретінде мәтіннің рөлі
айқын. (9, 75)
Көркем аударма мақсаты - шет тілін білмейтін оқырманды басқа халықтың
шығармаларымен, әлем әдебиетінің озық үлгілерімен, классикалық туындылармен
таныстыру. Шығарманың көркемдік ерекшелігін, дербес құрылымдық сипатын,
үлттық, колоритін сақтау - аудармашының табысқа жетуінің басты кепілі.
Мүндай жетістікке жету үшін аудармашы бірінші кезекте түпнұсқаның көркемдік
мазмүнымен бірге, рухын терең сезінуі тиіс, бұл үшін талантты аудармашы
болу аз, нағыз әдебиетші, энциклопедияшы, ғалым болуы қажет. Мысалы, грузин
аударма теоретигі, аударма ғылымының докторы, профессор Г.Р. Гачечиладзе —
үлкен әдебиетші ғалым әрі талантты аудармашы да. Классик суреткер М. Әуезов
-сөз өнерінің асқан шебері, фольклор, публицистика, поэзия, драматургия,
әдеби жанрлардың барлық түріне терең талдаулар, зерттеулер жасай отырып,
үлттық аударма өнерін дамытуға, шет елдер әдебиетімен байытуға баға
жеткізгісіз үлес қосқан сан қырлы талант,М. Әуезовтың аударма туралы
пайымдаулары әлемдік аударма ғылымында лайықты орын алады.
Тәжірибелі, талантты проза аудармашылары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3
Негізгі бөлім
1-тарау Ж.Аймауытов және қазақ аудармасы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 ХХ ғасыр басындағы қазақ аудармасының дамуы.
... ... ... ... ... ... ..12
1.2 Ж. Аймауытовтың аударма саласындағы алғашқы қадамдары ... ... 22
2-тарау Ж. Аймауытовтың аудармашылық шеберлігінің қалыптасуы.34
2.1. Көркем проза аудармасының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... .. 36
2.2. Джек Лондонның Күштілердің күші және Теңсіз телегей
аттаныс шығармалары Ж. Аймауытовтың
аудармасында ... ... ... ... ... 41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .79
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 82
ӘЛ -ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Ф и л о л о г и я ф а к у л ь т е т і
Әдеби шығармашылық және көркем аударма теориясы кафедрасы
М А Г И С Т Р Л І К Д И С С Е Р Т А Ц И Я
Ж. Аймауытовтың аудармашылық шеберлігі
Орындаған:
___ ____________2008ж ___________________________М. Т. Кожаканова
Ғылыми жетекші:
Филология ғ.к. доцент
___ ____________2008ж ___________________________ Л. Ж. Мұсалы
Қорғауға жіберілді
___ ____________2008ж
Кафедра меңгерушісі:
ф.ғ.д. профессор__________________________ __________Ж. Д. Дәдебаев
Алматы 2008
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Ж.Аймауытовтың аудармашылық шеберлігі.
Жұмыстың көлемі: 83 бет.
Жұмыстың құрылысы:
Кіріспе
Негізгі бөлім
1-тарау Ж.Аймауытов және қазақ аудармасы.
1.1 ХХ ғасыр басындағы қазақ аудармасының дамуы.
1.2 Ж. Аймауытовтың аударма саласындағы алғашқы қадамдары
2-тарау Ж. Аймауытовтың аудармашылық шеберлігінің қалыптасуы.
2.1. Көркем проза аудармасының ерекшеліктері..
2.2. Джек Лондонның Күштілердің күші және Теңсіз телегей
аттаныс шығармалары Ж. Аймауытовтың аудармасында.
Қорытынды:
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Жұмыстың мақсаты: Ж.Аймауытовтың аудармашылық шығармашылығын жан-жақты
зерттеп, саралау. Шет ел жазушыларынан аударған еңбектерін талдап,
аударманың сапасына, құрылымына мазмұнына баға беру, осылайша қаламгердің
аудармашылық шеберлігін айқындау.
Жұмыста қолданылған әдістер: салыстырмалы-салғастырмалы, мәтін талдау,
лингвопоэтикалық әдіс, тарихи зерттеу.
Кіріспе
Диссертациялық жұмыстың тақырыбы қазақтың көрнекті жазушысы Жүсіпбек
Аймауытовтың аудармашылық шеберлігіне арналады.
Ж. Аймауытов - Джек Лондонның шығармаларын қазақ тіліне тәржімалаған
алғашқы аудармашы. Жүсіпбек Аймауытұлы аудармашы есебінде қазақ әдебиеті
мен орыстың және дүниежүзілік классикалық әдебиеттің шығармашылық
байланысын ұлғайтуға көп күш жұмсады. Қазір оның аударуымен басылған
Н.В.Гогольдің Бақылаушы, А.С.Пушкиннің Тас мейман, Сараң сері,
А.Дюманың Дәмелі, К.Берковичтің Өрбике, С.Чуйковтың Тау еліндегі
оқиға атты шығармалар басылған. Сонымен бірге Ги де Мопассаннан,
Р.Тагордан, М.Горькийден аударған шығармаларын ол кезінде баспасөзде
жариялаған. Бұлардан басқа Жүсіпбек Аймауытұлы бірқатар саяси, тарихи
еңбектерді, оқулықтарды қазақшаға аударуға қатысқан. Оның аударуымен
Н.И.Бухарин мен Е.А.Покровскийдің Коммунизм әліппесі, М.И.Покровскийдің
Ресейдің ХІХ-ХХ ғасырлардағы төңкеріс қозғалыстары тарихынан, Орыс
тарихы, Богдановтың Саяси экономияның қысқаша курсы, П.И.Стучкийдің
РСФСР конституциясы атты кітаптары басылған (17, 29). Бұлар Жүсіпбек
Аймауытұлын өз заманының жан-жақты білімді, ағартушы, педагог, ғалымы
ретінде тұлғаландыра түседі.
Ж. Аймауытовтың өз дәуірін жан-жақты бейнелеп, қорықпай суреттеген
шығармашы екені баршаға мәлім. Ол өзі өмір сүрген заманның әлеуметтік,
қоғамдық мәселелерімен, кейбір мән беріле бермейтін қырларына дейін
суреттей отырып бұрын-сонды айтылмай келген жаңалықтарды ашқан талантты
тұлға деп айта аламыз.
Жүсіпбектің қоғамдық, әдеби көзқарасы ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде
іске асқан Россиядағы саяси-әлеуметтік өзгерістердің әсерімен қалыптасты.
Алғашқы орыс революциясының демократтық бағыттағы табыстары қазақ жерінде
де азаттық үшін күрес идеясының тарауына жол ашты.
Ж. Аймауытовтың революцияның от жалынында туып, халқына азаттық, теңдік
идеясын таратқан туындылары, әр жанрдағы ізденістері жаңа әдебиеттің
негізін қалады.
Жазушы шығармаларының сюжеті бай, композициясы шебер, адам кескінін
бейнелеуде психологизм принциптерін еркін пайдалана білген. Ж. Аймауытов
шығарамаларының негізгі идеясы – қазақ халқын, қазақ жастарын жаңа заман
ағымына баули, біліміне құштарлығын арттыру.
Сөз өнерінің барлық саласында жемісті еңбек еткен жан-жақты дарын иесі
Ж.Аймауытов көркем шығарамашылықпен бірге өз заманындағы әдеби өмірдің зәру
мәселелері төңірегіндегі пікір алысуларға да батыл араласып, жазу өнері
жайлы ойларын үнемі білдіріп отырған.
Бауыржан Момышұлы: “ Менің ұстаздарым көп. Солардың бірі – Жүсекең. Ол
кісі “ Интернационалды” қазақшаға тұңғыш аударған кісі. Тағы қалай аударған
десеңізші? “ Бізге теңдікті әпермес бай да, патша да”, дей келіп, “құдай
да” сөзін “батыр да” деген сөзбен алмастырып аударған. Ондағы ойы – қазақ
халқы әлі дінге сенеді, “ құдайды” айтып шошытып алмайық дегені, қандай
психолог.
Орыс сөйлемінің жүйесі сол қалпында аударғанда, қисынсыз келетін
болса, көңілге, қиялға әсер бермей, ақыл ойға әсер беретін сөздер болса,
мұндай жерде жалпы ұғым беруге тырысу керек, бұлжытпай аударудан қашу
керек. Әсіресе, “ Сорпа жедім”, “Роль ойнадым” сыќылды күлкі болып шығуы
мүмкін”, - деген пікір айтады.
Осыған орай Жүсіпбек аударма кітапқа бәленшеден аударма, еркін
аударма, бәленшенің саранымен дегендей ескертулер жасауды мақұл көреді.
Бұл ескертулер арқылы ол аударманың сипатын байқатуды тілейді. Өзінің осы
принципін Жүсіпбек өз аудармаларында жиі қолданған.
Ж. Аймауытов творчествосының үлкен бір саласы, ұлттық топырақта
бұрын – соңды болмаған театр өнерінің негізін қалап, оның дамуына өзіндік
үлес қосу – халқымыздың мәдени тарихындағы елеуші құбылыс.
Алғашқы қадамын поэзиядан бастаған Ж. Аймауытов 13 жасында тұңғыш
күлдіргі өлеңдерін жазып, қаламы төселе келе өзі қатарлы оқыған
замандастарымен айтысқа да түскен, оның жазушы ретінде алғашқы баспа бетін
көруі – 1913 ж бір болымсыз біреудің болыс болам деп арам терге түсуі мен
босқа шығынданғанын баяндайтын шағын әңгімеден басталған, осындай
тәжірибелерден кейін–ақ ол ел ішіндегі әлеуметтік құбылыстарды суреттейтін
шығармалар жазуды ойластырып, оның бейнелеу үлгісіне драматургия жанрын
лайық көрген. Рәбиға, Жебір болыс Қанапия – Шәрбану пьесаларының 1916-
1917 жылдары жазылуы–Ж. Аймауытовтың күрделі жанрды меңгеруді
творчествосының алғашқы кезеңінде–ақ қолға алғанын көрсетеді.
Мұнан соң ол А. Пушкиннің Сараң сері, Тас мейман сынды шағын
трагедиялары мен Н.В. Гогольдің Ревизорын қазақшаға Бақылаушы деген атпен
аударған. Соңғысының қолжазбасынан әзірге ешқандай ізі жоқ. Алдыңғы екеуін
1927 ж Жумат Шанин қазақ театрының сахнасында қоюға талпыныс жасаған. Бірақ
ол уақыттағы актерлер шеберлігінің тапшылығынан бұл талпыныс бас
репетициядан тоқтатылған. Ендігі бір ол аударған Октябрь пьесасы, әзірге
қолжазбасы табылмағандықтан, қай драматургтің дүниесі екені белгісіз.
Бәлкім, қазақшаға аударылғаннан кейін пьесаның түп нұсқадағы аты өзгеріп те
кетуі ықтимал. Мұндай құбылыс пьеса сахнаға тұңғыш шыққында жиі кездеседі.
Пьесаларының бәрі де Семейдегі губерниялық, кейін Ес Айман деп аталатын
трулладан бастап, Қазақстанның көптеген қалаларында, Ташкентте, сосын
Қызылорда кезеңіндегі қазақтың тұңғыш мемлекеттік ұлт театрының сахнасына
қойылды.
Көркем аударма жасаудың көркем мәтінді аудару шеберлігін
жетілдірудің өзектілігі мен қажеттілігі әсіресе қазіргі кезеңде күшейіп
отырғаны мәлім. Осындай жауапты кезеңде мәдени мұра бағдарламасы бойынша
дүниежүзілік әдебиеттің үздік туындыларын аудару қажеттілігі туған кезде,
біздің көркем аудармашылар үшін сөз зергері, көрнекті жазушы Ж.
Аймауытұлының аудармашылық тәжірибесі сөз қолданысы, прагматикалық
бейімдеуі үлгі нұсқа бола алады деп санаймыз. Осы уақытқа дейін Ж.
Аймауытовтың аударма жасаудағы шеберлігіне ғылыми жұмыстар жазылмаған. Ж.
Аймауытов әр түрлі жанрдағы шығармаларды аударған соның ішінде ертегі,
әңгіме, повесть, публицистикалық мақалалар
Ж. Аймауытовтың аудармаларын зерттей келе жазушының сөздік қорының
молдығын, ұлттық ұғымдағы сөздерді кеңінен пайдаланатындығын, жалпы аудару
үрдісінде өзіндік бағыты, әдіс-тәсілдері болғанын байқадық.
Демек біздің тақырыбымыз болашақ аудармашылар мен аударма танушылардың
іс тәжірибесі үшін практикалық тұрғыда және көркем аударманың өзіндік
ерекшелігін сыр-сипатын анықтайтын теориялық тұрғыда да өзекті деп білеміз.
Жұмыстың мақсаты: Ж.Аймауытовтың аудармашылық шығармашылығын жан-
жақты зерттеп, саралау. Шет ел жазушыларынан аударған еңбектерін талдап,
аударманың сапасына, құрылымына мазмұнына баға беру, осылайша қаламгердің
аудармашылық шеберлігін айқындау.
Бұл мақсаттан көптеген міндеттер туындайды.
-Ж. Аймауытовтың аударма мұрасын жинақтау
-Аудару тәжірибесін талдап, өзіндік аудару машығын тану.
-Аудармаларын теориялық тұрғыда қарастырып аудармашының бейімдеп аудару
ұстанымын анықтау.
-Кейбір жеке көркемдік тәсілдерді, аудармаларын бөлек зерттеу.
-Джек Лондонның Күштілердің күші, Теңсіз телегей аттаныс шығармалары
Ж. Аймауытовтың аудармасында.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері: салыстырмалы-салғастырмалы, мәтін талдау,
лингвопоэтикалық әдіс, тарихи зерттеу
Магистрлік диссертацияның басты жаңалығы: Диссертацияның жаңалығы оның
өзектілігінен туындайды. Зерттеу жұмысында алғаш рет Ж. Аймауытовтың
аудармашылық шеберлігі қарастырылып, оның шеберлік жолындағы ізденістері
айқындалды.
Зерттеу нысаны ретінде түпнұсқа мәтін мен аударма мәтіндер алынды.
Әр жылдары жарық көрген аударма шығармалары мен зерттеу еңбектері, Джек
Лондонның шығармалары алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негіздерін салыстырмалы
әдебиеттану ғылымдарының жетекші өкілдерінің сын, зерттеу еңбектеріндегі ой
пікірі, тұжырымдары құрайды.
Зерттелу деңгейі: Көтерілген мәселелердің шешімін іздерде көрнекті
ғалымдардың ғылыми еңбектері басшылыққа алынды. Атап айтсақ: А. Бархударов,
В.И Комиссаров, Г.Р Гачечиладзе, Тюленев, И. Левый.
Жұмыстың құрылымы: Магистрлік жұмыс кіріспеден, екі тарау және
тараушалардан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-тарау
Ж. Аймауытов және қазақ аудармасы.
ХХ ғасырдың басында алмасқан қоғамдық құрылыстар жіктеген екі дәуірдің
шекарасында өмір сүріп, сол заманның аласапыран шындығын әдебиет әлемінде
үлкен суреткерлікпен бейнелеген қаламгердің бірі Жүсіпбек Аймауытов еді. Ол
қазақ халқының отаршылдық езгіге қарсы және ұлттық тәуелсіздік үшін күресі
идеясымен сусындап, әдеби шығармашылығын революция қарсаңында бастады да,
оны Кеңес өкіметі орнаған тұста айрықша дамытып жетілдірді. Ақын,
драматург, публицист, прозашы, сыншы, аудармашы Жүсіпбек бұл кезде
әдебиеттің көптеген жанрларында өнімді қызмет істей отырып, осы жанрлардың
ұлттық әдебиетімізде орнығуына ерекше еңбек сіңірді, сөйтіп азаттық
бостандық ұраны астында туған жаңа әдебиеттің негізін қаласқан талантты
топтың алдыңғы легінде болды.
Жүсіпбектің қоғамдық, әдеби көзқарасы ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде
іске асқан Россиядағы саяси-әлеуметтік өзгерістердің әсерімен қалыптасты.
Алғашқы орыс революциясының демократтық бағыттағы табыстары қазақ жерінде
де азаттық үшін күрес идеясының тарауына жол ашты.
Ж. Аймауытовтың революцияның от жалынында туып, халқына азаттық, теңдік
идеясын таратқан туындылары, әр жанрдағы ізденістері жаңа әдебиеттің
негізін қалады.
Жазушы шығармаларының сюжеті бай, композициясы шебер, адам кескінін
бейнелеуде психологизм принциптерін еркін пайдалана білген. Ж.Аймауытов
шығарамаларының негізгі идеясы – қазақ халқын, қазақ жастарын жаңа заман
ағымына баули, біліміне құштарлығын арттыру.
Сөз өнерінің барлық саласында жемісті еңбек еткен жан-жақты дарын иесі
Ж.Аймауытов көркем шығарамашылықпен бірге өз заманындағы әдеби өмірдің зәру
мәселелері төңірегіндегі пікір алысуларға да батыл араласып, жазу өнері
жайлы ойларын үнемі білдіріп отырған. Оның қазақ әдебиетінің өзекті
жақтарын қозғаған мақалаларының жалпы саны жиырмадан асады.
Ж.Аймауытов әдебиет-өнер деп біледі. Сондықтан да Өнер азды-көпті
еркіндік тілейді. Қазақ әдебиеті көгерсін, гүлденсін десек, жалаң тап
көзімен, не саясат көзімен қарап, сыңаржақ кетпеу керек. Бұл жолдарды
Жүсіпбектің әдеби ойларының негізгі түп қазығы жатыр. Осы ойын ол тағы
бірде таратыңқырап әдебиеттің күшеюіне, қаламшыларға азды – көпті еркіндік
керек деп түсіндіреді. Демек әдебиет сөз өнері, өнер істеп үйрететін-
шеберлік Оған таптық тұрғыдан қысым жасауға болмайды. Осы негізгі ой оның
әдебиет жайлы білдірген пікірлерінің орталық өзегіне айналып, өн бойынан
байқалып отырады.
Ж. Аймауытовтың өз дәуірін жан-жақты бейнелеп, қорықпай суреттеген
шығармашы екені баршаға мәлім. Ол өзі өмір сүрген заманның әлеуметтік,
қоғамдық мәселелерімен, кейбір мән беріле бермейтін қырларына дейін
суреттей отырып бұрын-сонды айтылмай келген жаңалықтарды ашқан талантты
тұлға деп айта аламыз.
Стиль – қаламгердің ерекшелігі мен даралығы деп айтатын болсақ,
Ж.Аймауытов шығармаларын зерттеушілердің зер сала қарастыруы да сол
себептен. Жазушының туындыларын тұтастай алып қарағанда кейбірінің басқа
шығармасына ұқсас сияқты көрінгенмен әрқайсысының қайталанбас өзіндік
жекелік ерекшеліктері бар.
Аударма біздің ана тіліміздің өткірлігін, икемділігін, үйлесімділігін,
бейнелеу қабілетін арттырады. Аударма біздің сөздік қорымызды байытты,
дүниетану өрісімізді ұлғайтты.
Аудару үстінде жеке сөздерге балама іздеу арқылы әрдайым ана тілінің
бүкіл қазынасы аударылып, төңкеріліп отырады. Соның арқасында тіл
қазынасының қалтарыстарындағы не бір байырғы сөздер, кейде тіпті ұмытылып
бара жатқан атаулар да жазу, сөйлеу қызметіне жегіледі де, әдеби тілдің
тұлғасы болып шыға келеді.
Аудару үстінде жеке сөздерге балама іздеу арқылы тілдік қорымыздағы
бар сөздер мағына жағынан сараланып, ұғымдық шектері айырыла түседі.
Аудару үстінде жеке сөздерге балама іздеу арқылы архаизм деп аталатын,
яғни ескіріп бара жатқан көне сөздер жаңғырып, қазіргі жанды әдеби
тіліміздің қатарына қосылып жатады. Олардың көбі бірте-бірте бұрынғы мәнін
өзгертіп, жаңа мағынада қолданылады.
Аударма қызметінің тілімізге келтіріп жатқан зор пайдаларының бірі-
көптеген орыс сөздері мен шетел сөздерінің енуіне тікелей себепші
болатындығы. Бұрын қазақша баламасы болмаған шетелдік сөздер, әсіресе,
терминдік атаулар аудармада сол күйінде еркін қолданылып келді. Соның
нәтижесінде тіліміз толып жатқан жаңа сөздермен байыды.
Аударманың арқасында бізде неологизмдер де көбейді. Аударма қызметі
ондай сөздерді жаңадан туғызып қана қоймай, күн сайын аударылып жатқан
сансыз көп материалдарда белгіленген орнын бұлжытпай қолдану арқылы
тұрақтандыруға, халықтың ойы мен тілін үйретіп, сол сөздің ұғымдық шегін
қалыптастыруға себепші болып отырады.
Аударма деген біздің жағдайымызда тіл ұстартудың нағыз лабораториясы.
Қазақтың бар сөзі сол лабораторияның сарабынан өтіп жатыр. Күн сайын
соншалық көп істелетін аударма процесінде бір сөз әр мақамда қолданылып сан
рет салыстырылады. Кейде оғаш та қолданылып жүріп бірте-бірте орнын табады.
Аударма арқылы біздің тілімізге жаңа формалы, жаңа мазмұнды
фразеологиялық тіркестер, мақал- мәтелдер, афоризмдер енді.
Аударма жасау арқылы біздің тілімізге сөз құраудың, ойды бейнелеудің
неше алуан жаңа тәсілдері туды, жазу шеберлігі артты. Аударма арқылы
тіліміздің синтаксистік құрылысына да көптеген жаңалықтар енді. Ойды
ықшамдап, нақтылап айту, сөйлемді жинақы құру, шұбалаң қылыққа соқтыратын
көп сөзділіктен, орынсыз орағытудан қашу сияқты жазу мәдениетінің өсуін
бейнелейтін тәсілдердің дамуына аударманың да әсері тимей жүрген жоқ.
Ақындарды ортақ тақырыпқа қалам сілтеткен бар тілге түсінікті, "Көзбен
көріп, ішпен білетін" Махаббат әлемі. Мағжан өлеңдеріне тән сезім мен
тылсым сырлардың бейнелі де бедерлі суреттері, сезім бұлқынысының сәттік
құбылыстары өлеңнің өн бойынан нұр шашып тұр. Тақырып атауы болмаса
Мағжанның өз өлеңі деп қабылдауға әбден болғандай.
Блок, Фет творчестволарымен таныса, тәржіма жасай отырып, солардың рухында
өлең жазған Мағжан ақын қазақ поэзиясына соны сипат, европалық үлгімен
астасқан өзгеше өрнек әкелді.
Жүсіпбек Аймауытов әйгілі "Мағжанның ақындығы туралы" мақаласында:
"Мағжан еліктегіш ақын, еліктеу — ақынға мін емес, қандай көрнекті ақындар
да алдыңғы ақындарға еліктемей жаза алмаған. Романтик Мағжан символистерге,
кейде сентименталистерге, орыс ақындарына еліктеп жазса, бұл алданғандық,
не адасқандық емес, іздену соқпағына өзін-өзі салып, сан түрлі сырлы
саздарды қазақ поэзиясына әкелу әрекеттерінің басы еді. Орыс поэзиясындағы
сол кездегі әр түрлі ағымдар бағытын Мағжан жақсы бағдарлап, қазақ
поэзиясына енгізген..." деп жазады. Мағжан аудармалары өлеңмен ғана
шектеліп қалмайды. Ол М.Горькийдің "Сұңқар жыры", "Жұртын сүйген жүрек",
"Ана", "Темірді жұмсартқан ана", "Хан мен ұлы" әңгімелерінде қазақша
тәржімалады.
Мағжан романтизмінің түп төркіні Батыстағы Байрон, Гейне, Ресейдегі Пушкин,
Лермонтов, Баратынский, А.Блок,' М.Горькийден келіп шығады деген Жүсіпбек
пікірі шындыққа жанасымды екенін Мағжан шығармашылығы дәлелдеп отыр.
Романтизм демекші, XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінде сыншыл
реализммен қабаттаса осы әдісте, өзіндік деңгейде көрініс тапты. Кейінгі
кезде біз бұл әдісті тек Мағжан шығармашылығына қатысты сөз қылып
жүргенімізбен, ол көптеген творчесвалық тұлғалардың шығармашылығынан берік
орын тепті.
XX ғасыр басындағы әдебиетіміздің дүниежүзілік әдебиетпен байланысын
айтқанда, Мағжан поэзиясындағы сентиментализм, символизм сарындарының сол
байланыс арқылы енгенін атауымыз қажет. Аударма жасау барысында Мағжан орыс
символистерінен өзіне жаңа өрнек, үлгі іздеген. Жаңашылдыққа, әсемдікке
жаны құмар ақын өзі аударған шығармалардан қазақ құлағына тосын естілетін
жаңа тараптарды, сөз тіркестерін, ішкі мағынаны іздеп табады. Оны әрлеп,
жаңғыртып, жандандырып оқырманына жатсынбастай етіп ұсынады.
"Қазақ әдебиетіне Мағжанның кіргізген жаңалығы аз емес, орыстың символизмін
(бейнешілдігін) қазаққа аударды, өлеңді күйге (музыкаға) айналдырды,
дыбыстан сурет туғызды, жаңа өлшеулер шығарды. Романтизмді күшейтті, тіпті
ұстартты" — деп, Жүсіпбек Аймауытов бағалағандай, Мағжанның төл
шығармалары, аудармалары қазақта бұрыннан бар әдістер мен тәсілдерге
символизм, сентиментализм ағымдарының элементтерін енгізіп, европалық
әшекейімен безендіре түсті.
ХХ ғ басында қазақ ақын жазушылар томаға –тұйық күйде қалмай, жазба
әдебиетті – биікке көтерілген алдыңғы қатарлы елдердің тәжірибесіне көз
салып, әдеби байланысқа түсе бастады. Әсіресе, орыс әдебиетінен үйрену кең
етек жайғанын жоққа шығара алмаймыз. Оның ең бір жанды көрінісі аударма
шығармалардың көптеп пайда бола бастауы болатын. Ендеше белгілі бір кезең
әдебиетін қарастырғанда көркем аударманың өрісін көз жібермей өту мүмкін
емес. Өйткені аударма жазба әдебиеттің өскелеңдігінің белгісі. Ол
әдебиеттің биік деңгейде дамуына әсер етіп, оған өзінің игі ықпалын тигізіп
отырады. Аударма төл әдебиетпен қатар өседі, әрқашан да бірінің жетістігі
мен кемшілігіне екіншісі ортақ, екеуінің тағдыры үнемі тығыз байланыста
болып келеді.
Орысшадан қазақ тіліне аудару өнерін ілгері бастыруда ХIХ ғасырдың соңғы
ширегінде қазақша мерзімді баспасөздің дүниге келуі үлкен рөл атқарды.
ХХ ғасырдың бас кезінде қазақтың төл әдебиеті де, аударма әдебиеті де
едәуір дамыды.
Аударма көне де, жаңа да өнер. Өнер болғанда, ол сөз, әдебиет,
публицистика ғылымдарының ажырамас бір саласы. Аударма адамдардың көп
замандарға созылған ұзақ тарихында тілі өзге басқа адамдар қауымын
түсінудің құралы, олармен қарым-қатынас жасаудың делдалы, дәнекері болған.
Аударма жасау арқылы тілімізде сөз құраудың, ойды бейнелеудің жаңа
тәсілдері туды, шеберлігі артты. Ол халықты рухани жағынан дамытудың күшті
құралы, бүкіл адамзат мәдениетінің қазыналы қақпасын ашатын кілт, ғылым мен
білімнің қайнар бұлағы, тіл ұстартудың мектебі.
ХIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасыр басындағы Қазақстандағы аударма ісінің
жағдайын біз тек сол жылдардағы дүниеге келген шығармалардан байқай аламыз.
Мысалы Субханбердиннің Дала уалаятының газеті.
20-30 жылдары қазақ баспасынан шығарылатын басылымдардың 70-80 пайызы
аударма әдебиетін құрады. Осы жылдардағы әдебиет өздеріне белгіленген жүйе
бойынша дамып отырды. Бұл жүйені жоғарғы билік органдарында отырған адамдар
жүргізді. Сондықтан да болар қазіргі ғалымдардың айтуы бойынша сол кездегі
аударманың сапасы төмен болатын. Себебі жазушылар халық жауы аталуына
қорқып, аудармамен еркін және терең айналысуларына мүмкіндік болған жоқ.
Қазақ әдебиетінде аударма мәселесінің шыңдап қолға алынуы 19 ғасырдың
аяғы мен 20 ғ. басына сәйкес келеді. Арнайы аударма мәселесіне қатысты
зерттеулер де бар. Олардың қатарына М. Әуезов, Ахметов, Талжанов,
Сатыбалдиев, Тұрарбеков, Сағындықов сынды ғалымдардың еңбектерін атауға
болады.
Төл әдебиетіміздің туын жоғары ұстаған аудармашылар дүние жүзілік
әдебиеттің мәңгі тот шалмас асыл қазыналарын, тамаша туындыларын туған
халқына жеткізуге ұмтылды. Олар әлемдік әдебиет пен мәдениеттің озық
үлгілерін қазақ сахарасына асқан шеберлікпен таратты. А.Пушкин "Әдебиеттің
ең бір ауыры, ең бір жақсы атақ әпермейтін түрі" деп бағалаған аударма
саласында Ахмет Байтұрсынов, Шәкәрім Құдайбердиев, Мағжан Жұмабаев, Сәбит
Дөнентаев, Спандияр Көбеев, Бекет Өтетілеуов сынды шеберлер еселі еңбек
етті. Бұл ретте осы сөз зергерлері тәржімалап шығарған "Қырық мысал"
(1909), "Үлгілі тәржіме" (1910), "Үлгі бала" (1912), "Жиған-терген" (1914),
"Дубровский әңгімесі", "Боран", сияқты кітаптар мен шығармалар
әдебиетіміздің асыл қорына қосылған асыл інжу-маржандар екенін айтуға
тиістіміз.
Әдебиетшілер аудармаға неге көп қалам тартты дегенде, М.О.Әуезовтің Абайдың
аудармашылығы жайлы айта келіп: "Барлығын да өз жүрегіне түсінікті, өз
халқына жанасатын, өзінің әлеуметтік мұң-арманына тап келетін, қиялына
үйлесетін ерекше бір жақындығы болғандықтан аударды. Аудармалар ақынның өз
жүрегінен толқып шыққан қайғылы шердің айнасы, толас-тынысы сияқты болады",
— деген сөздері жауап болып табылады. Шәкәрім, Ахмет, Бекет, Спандияр
тәрізді озық ойлы әдебиетшілерді толғандырған заманының залалды мәселелері
әлемдік әдебиет қайраткерлерінің де мұң-арманымен астасып жатты.
Сондықтанда олар әлемдік әдебиеттегі озық үлгілі шығармаларға назар салып,
өз көкейіндегі көп сұраққа жауапты сол шығармалардан тапты. Сол биік
көркемдікпен, терең оймен, асқан шеберлікпен жазылған шығармалардағы
азатшыл ойды, күрескерлік қабілетті, рухани жан тазалығын өз оқырманына
жеткізу үшін қолына қалам алды. Сөйтіп әлемдік әдебиет пен қазақ
әдебиетінің арасына алтын көпір салды.
XX ғасырдың басында "Оян, қазақ!" деп жар сала келген жазба
әдебиетімізге өз мақсатын жүзеге асыру үшін жаңа түрлер, жанрлар қажет еді.
Оларды бірден игеріп кету, әрине, қиын болатын. Сондықтан бұрыннан дәстүрі
қалыптасқан биік межедегі өзге әдебиетке еліктеу қажеттілігі өзінен-өзі
келіп туды. Бірақ бұл құрғақ еліктеу емес, үйрене отырып, өзіндік жол
табуға ұмтылған ізденісті еліктеу еді. Өзге шығармаларды аудара отырып,
әлемдік әдебиетте қалыптасқан көркемдік әдіс-тәсілдерді игерді, төл
әдебиетімізді жаңа жанр, соны түрлермен молықтырды.
Аударма жұмысы қазір біздің өмірімізден үлкен орын алады. Аударма— зор
тынысымыз. Біз көбінесе орыс тілі аркылы бүкіл дүние жүзінің әдебиеті мен
мәдениетіне қол ұсынамыз. Аударма жанры арқасында қазақ оқырмандары әлем
әдебиеті классиктерінің сарқылмас рухани казынасына кенелді. Сонымен қатар
ғылымның барлык саласынан дерлік оқулыктар, күрделі еңбектер, көркем
әдебиеттер аударылуда. Демек, біздің елімізде аударма жұмысы рухани ризықты
ортақтастырудың күшті құралы болып табылады. Тіл дамуындағы үрдістің
барысында аударма қызметінің атқарған және атқаратын рөлі орасан зор.
Қазақстанның рухани өмірінде күн сайын сан алуан материалдар орысшадан
қазақшаға аударылып жатады. Олар түр жағынан да, мазмұн жағынан да әр алуан
және ғылымның барлық саласын, бүгінгі адам баласының күллі ой-өрісін мол
қамтиды. Олар жанр жағынан да, стиль жағынан да қилы-қилы. Оларда бұрын
айтылмаған тың ойлар аударылмаған соны сөздер келеді. Соның бәрін,
мүмкіндігі болғанынша, айнытпай жеткізу — аударманың негізгі міндеті болды.
Қазір бүкіл идеология майданында аудармасыз күн жоқ деп айта аламыз.
Қазақ тілінде шығатын газеттердің көбі, негізінен, аударма
материалдарына сүйенеді. Сол себепті, саяси-әлеуметтік және саяси-
шаруашылық журналдар, радио хабарлары көп материалдарды аударып беріп
отырады. Үгітшілер мен насихатшылардың да көбіне сүйенетіні — аударма
материалдар. Бұл жағдай бізде аударма мәдениетін көтеріп, қазақ тілінің бар
мүмкіншілігін жұмылдыруға себепші болып келеді.
Аударма кызметінің тілімізге келтіріп жаткан зор пайдаларының бірі —
көптеген орыс жөне шетел сөздерінің енуіне тікелей себепші болатындығы.
Бұрын қазақша баламасы болмаған шетел сөздері, әсіресе терминдік атаулар
аудармада сол күйінде еркін қолданылып келді. Соның нәтижесінде, тіліміз
толып жатқан жаңа сөздермен байыды. Аударманың арқасында біздің тілімізде
неологизм сөздер де көбейді. Аударма қызметі ондай сөздерді жаңадан туғызып
қана коймай, күн сайын аударылып жаткан сансыз көп материалдарда
белгіленген орнына қолдану аркылы тұрақтандыруға, халыктың ойы мен тілін
үйретіп, сол сөздің ұғымдык шегін калыптастыруға себепші болып отырады.
Аударма қазіргі таңда жалпы көпшіліктің ісіне айналып отыр. Баспа
орындарында немесе мәдениет мекемелерінде ғана емес, барлық жерде, тіпті
өндіріс алаңдарында да орысша сөздер қазақшаға аударылмай тұрмайды. Аударма
арқылы біздің тілімізге орыс тілінің көптеген сөз саптау әдістері еніп
жатыр. Атап айтқанда, аударма қазақ тілін тек лексикалық тұрғыдан байытып
қана қоймай, сонымен бірге синтаксистік түрғысынан да, жазу, сөйлеу
мәдениетін көтеру деңгейіне де көп әсер етіп келеді.(33,69)
Аударма арқылы біздің тілімізге жаңа формалы, жаңа мазмұнды
фразеологиялық тіркестер, мақал-мәтелдер, афоризмдер енді. Аударма жасау
арқылы тілімізде сөз кұраудың, ойды бейнелеудің неше алуан жаңа тәсілдері
туды, жазу шеберлігі артты. Қазақ тілінде жазылған қандай да бір шығармаға,
шындап үңілер болсақ, орыс мәдениетінің ықпалын таппау мүмкін емес. Мұны
айрықша жазу стилі оңай анықтауға болады. Айтайын деген ойды белгілі бір
қанатты сөздермен өткірлей түсу, сөйлем арасына бөгде бір ойды анықтау,
мысқылдау не қарату ретінде қыстыра кету сияқты әдістер қолданылып отырады.
Мұндай тәсілдердің көбі аударма әдебиетінің әсерімен келіп жатқандығы
белгілі.
Күрделі ойды күрделі сөйлеммен беру жағынан аударманың әкелген
жаңалықтары өте көп. Демек, аударма арқылы тіліміздің синтаксистік
кұрылысына да көптеген өзгерістер енді. Ойды ықшамдап, нақтылап айту,
сөйлемді жинақы құру, шұбалаң қылыққа соқтыратын көп сөзділіктен, орынсыз
орағытудан қашу сияқты жазу мәдениетінің өсуін бейнелейтін тәсілдердің
дамуына аударманың да әсері тимей жүрген жоқ.
Аудармашылық нағыз творчестволық өнер. Аудармашы екі тілді де жетік
білумен қатар, әрі жазушы, әрі ғалым болуға тиіс. Аударма саласы оның
талантына, біліміне, жалпы мәдени дәрежесіне және тәжірибиесіне байланысты.
Көркем аударма туындылары қазақ әдебиетінің өз мүлкі, өз табысы. Сол
себепті де жұртшылық әрқашан оның жақсысына сүйсініп, жаманына күйініп
отырады. Нағыз творчестволық көркем аударма дегеніміз түпнұсқаның стильдік,
тілдік ерекшеліктерін түгел ескере отырып, оның көркемдік, идеялық
қасиеттерін толық жеткізу, әрі қазақша биязы да жарық етіп шығару. Осы
екеуі ұштасқанда ғана аударма көркем болады.
Көркем аударма сол елдің төл әдебиетінің асыл қазынасы. Сондықтан
көркем шығарманың аудармасы да көркем болуы керек.
Көркем аударма дәл болу керек, сонымен қатар оның белгілі дәрежеде
еркіндікке де правосы бар. Бірақ сол еркіндіктіктің өзі түпнұсқада
бейнеленген мазмұн мен түрді, яғни нақтылы өмір көріністерін дәл суреттеу
мақсатынан туып жатуға тиіс. Сонда ол еркіндік дегеніміздің өзі тек
дәлдікке жетудің жолы болып қалады. Аудармашы түпнұсқаны тастап ешуақытта
ауа жайылып еркін кете алмайды. Олай ету деген сөз – түпнұсқаны ғана емес,
сол түпнұсқада бейнеленген өмір шындығының өзін өрескел бұрмалауға апарып
соқтырады.
Аударма – сөз өнерінде өзіндік орны бар үлкен бір сала. Аударманың
ұлттық әдебиеттен алар орны жөнінде ғалым Ө. Күмісбаевтың пікірі көңілге
қонымды: көркем аударманың бүгінгі әдеби процесте алатын орны үлкен.
Аударма әдебиеттің кең арналы, мол салаларының бірі. Аударманың сөз
дамытудағы мәні де айрықша зор. Өйткені аударма арқылы бір халықтың
таңдаулы әдеби шығармаларынан басқа халықтың өкілдері сусындай алады.
Көркем аударманың ең негізгі атқарар қызметі – сол әдеби байланыс,
яғни рухани үндестікке көпір болуы.
1.1. ХХ ғасыр басындағы қазақ аудармасының дамуы
ХIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғ. басындағы Қазақстандағы аударма ісінің
жағдайын біз тек сол жылдардағы дүниеге келген шығармалардан байқай аламыз.
Мысалы Субханбердиннің Дала уалаятының газеті.
20-30 жылдары қазақ баспасынан шығарылатын басылымдардың 70-80 пайызы
аударма әдебиетін құрады. Осы жылдардағы әдебиет өздеріне белгіленген жүйе
бойынша дамып отырды. Бұл жүйені жоғарғы билік органдарында отырған адамдар
жүргізді. Сондықтан да болар қазіргі ғалымдардың айтуы бойынша сол кездегі
аударманың сапасы төмен болатын. Себебі жазушылар халық жауы аталуына
қорқып, аудармамен еркін және терең айналысуларына мүмкіндік болған жоқ.
Қазақ әдебиетінде аударма мәселесінің шыңдап қолға алынуы 19 ғасырдың
аяғы мен 20 ғ. басына сәйкес келеді. Арнайы аударма мәселесіне қатысты
зерттеулер де бар. Олардың қатарына М. Әуезов, Ахметов, Талжанов,
Сатыбалдиев, Тұрарбеков, Сағындықов сынды ғалымдардың еңбектерін атауға
болады.
Сонымен тәржімалар арқылы әдебиетшілеріміз орыс жене әлем әдебиетінің
озық үлгілерімен қазақ оқырманын таныстыра отырып, қазақ тілінің мол
мүмкіндіктерін де ашуға тырысты. XX ғасыр басында жасалған тәржімалар
әдебиетті кең өріске шығарып, өз бетімен ізденуге жол ашты. Прозадағы сан-
салалық тереңдік, суреткерлікке баса мән беріліп, өлеңдегі әуезділік,
ырғақ, ұйқас, айшықтау, құбылту, бейнелеу тәрізді поэзияның көркемдік
құралдары жетілдіріліп, поэзия құдіретін айқындайтын әдіс-тәсілдердің әлем
әдебиеті жеткен өресіне бағыт ұстау қазақ әдебиетін жаңа бір белеске
шығарғандай еді.
М.Әуезов аударманы сөз өнерінің бір түрі деп қарап, оны әдебиеттану
тұрғысынан зерттеуді бірінші кезекке қою керек деген пікірді қолдады. Атап
айтар бір жағдай қазақ аудармашылары көбіне мысал жанрын аударуға ден
қойды. Мысалды өлеңмен аударушылар да (А.Байтұрсынов, Б.Өтетілеуов т.б.),
қара сөзбен баяндаушылар да (Ә.Бөкейханов, С.Көбеев, С.Дөнентаев) болған.
Өлеңмен аударудың хас шебері — Ахмет Байтұрсынов. Ол И.А.Крыловтың
мысалдарын аударып, 1909 жылы Петербургте "Қырық мысал" деген атпен
бастырып шығарды.
И.А.Крыловтан Абайдың да аударғаны белгілі. Абай орыс ақынының мысалдарын
көркемдігі мен поэтикалық қуатына қарай талғай да таңдай отырып аударса,
және дәлме-дәл аударуға тырысып, ақындық жарысқа түссе, Ахмет өзгеше бағыт
ұстанған. Ол көбіне мысалдың ішкі мағына-мәніне назар аударып, өз ұлтының
тұрмыс-тіршілігіне жақын, ұлтының санасын оятудың өзекті мәселелерін
көтеруге жарайтын мысалдарды іріктей отырып таңдады, Сондықтан ол тәржіма
жасаған мысалдар төл туындыдай қабылданып, ел азаматтарының алдына
салауатты сауалдар қойып, көкейдегі көп сұраққа жауап та берді. Ахмет үшін
мысал күрескерлік жолындағы ең бір өтімді қару ретінде пайдаланылды.
Өйткені оңдағы айтылар ой, тұжырымдалған түйін қабылдауға жеңіл, әрі
қызғылықты сюжет арқылы тез оқылып, есте ұзақ сақталады. Ахаң аудармасында
Крылов жасаған түйіннен алшақтап кетіп отыратын, кейде Крыловта берілмеген
тұжырымды өз жанынан қосып, өзгеше бір қорытынды жасайтын тұстар жетерлік.
Мұның себебі қалайда ұлтын азатшылдыққа үндеген үнін жеткізуге деген
ұмтылыс. М.О.Әуезов "Қырық мысалды" "қалың қазақ жұртшылығының алғашқы
естіген төңкеріс рухындағы сөзі", - деп бағалаған. Ұлы жазушы Ахмет
Байтұрсыновтың И.А.Крылов мысалдарын аударғанда азаттықты, бостандықты
насихаттауды көздегенін және ол осы мақсат үрдісінен шыға білгенін тап
басып таныған. (20,114)
Ахмет Байтурсынов көбіне мазмұн қуып, көркемдік, эстетикалық мақсаттарды
сырт қалдырды деуге болмайды. Ахаң мысалдың тілдік сапасына, өлең өрнегіне
қатты көңіл бөліп, көркемдік бейнелегіш құралдарын әсте естен шығармаған.
Аударма төл әдебиетпен қатар өседі, әрқашан да бірінің жетістігі мен
кемшілігіне екіншісі ортақ, екеуінің тағдыры үнемі тығыз байланыста болып
келеді.
Орысшадан қазақ тіліне аудару өнерін ілгері бастыруда ХIХ ғасырдың соңғы
ширегінде қазақша мерзімді баспасөздің дүниеге келуі үлкен рөл атқарды.
ХХ ғасырдың бас кезінде қазақтың төл әдебиеті де, аударма әдебиеті де
едәуір дамыды.
Аударма біздің ана тіліміздің өткірлігін, икемділігін, үйлесімділігін,
бейнелеу қабілетін арттырады. Аударма біздің сөздік қорымызды байытты,
дүниетану өрісімізді ұлғайтты.
Аударма қызметінің тілімізге келтіріп жатқан зор пайдаларының бірі-
көптеген орыс сөздері мен шетел сөздерінің енуіне тікелей себепші
болатындығы. Бұрын қазақша баламасы болмаған шетелдік сөздер әсіресе
терминдік атаулар аудармада сол күйінде еркін қолданылып келді. Соның
нәтижесінде тіліміз толып жатқан жаңа сөздермен байыды.
Аударманың арқасында бізде неологизмдік сөздер де көбейді. Аударма
қазақ халқының ұлы ағартушылары—Ыбырай Алтынсарин мен Абай Құнанбаев,
өздерінің жазушылық және ағартушылык қызметтерімен өткен ғасырдың
жетпісінші жылдарында орыс мәдениетіне жол ашты. Ұлы Абайдың ақындық,
аудармашылық қайраткерлігінің құдіретімен "орыстың данасы Пушкин өзінің
сүйікті Татьянасын қолынан жетектеп кеп, кең қазақ сахарасына алғаш рет
қадам басты" (М.Әуезов). Ал Ыбырай Алтынсариннің жазушылық, педагогтік
қызметінің арқасында өзінің дана сөздерімен орыстың алып жазушысы Лев
Николаевич Толстой келді.
Әрқайсысы орыс мәдениетінің асқары, орыс тарихының дәуірі болып табылатын
бұл екі адамның, қазақ тарихының белгілі бір кезеңінде жарқ етіп бой
көрсетуі кездейсоқ нәрсе емес еді. Бұл ғасырлар бойы қараңғылықта қамалып,
тоқырау шегіне жеткен, бақытқа бастайтын жарық сәулені көксеп, шарқ ұрған
халық көшінің тарихи бетбұрысы болатын.
Қазақтың ұлы ағартушылары оз халқының даму тағдырын орыс мәдениетімен
байланыстырды. Олар қазақ үшін өсіп, өркендеудің бірден-бір дұрыс жолы —
орыс халқының демократияшыл мәдениетінен үлгі алып, орыс халқымен достасып,
ынтымақтаса білу деп білді. Олардың өздері де тарих әлеміне сол мәдениеттен
үлгі алу нәтижесінде келген болатын. Сондықтан да олар бұл мәдениеттің
қадірін білумен қатар, оны қазақ жұртшылығы арасында насихаттауға,
қазақтардың бойына орыс мәдениетінің ұрығын егуге бар күштерін жұмсады.
Осы идеяны жүзеге асыруда, Ыбырай Алтынсариннің де, Абай Құнанбаевтың
да, сондай-ақ олардан кейін тарих әлеміне келген қазақтың барлық
демократияшыл қайраткерлерінің де туған халқының мәдениетін көтеру жолында
қолданған ең күшті құралы — аударма жұмысы болды. Олар аударма арқылы өз
жұртының рухани көңілін ашуды, санасын оятып, орыстың күллі бай мәдениеті
мен әдебиетіне, ғылымына кенелдіруді арман етті. Абайдың да, Ыбырайдың да
шығармашылық еңбектерінде аударма үлкен орын алады. Олар өз шығармашылығын
дамыту үшін орыстың ұлы адамдарының еңбектерін аудара отырып, солардан
үйренуді, үлгі алуды, сөйтіп, көркем сөзбен халқына қызмет етуді мақсат
тұтты. Олардың аудармаларындағы үлкен ерекшелік — олар аударманы тек аудару
үшін ғана емес, өздерінің көкейтесті армандарын, бойын кернеп, жүрегін
тулатқан сезімдерін орыс данышпандарының сөздерімен, солардың шеберлігін
пайдалана отырып жеткізу үшін аударды. Олардың шығармаларында аударма еңбек
пен өздерінің төл туындыларының бір-бірінен айырғысыз болып кеткен себебі
де содан. Осы уақытқа дейін Абай мен Ыбырайдың кейбір шығармаларының
аударма не аударма емес екендігі жайындағы таластардың да себебі содан.
Олар аударманы ешкімнің тапсырысымен емес, көңілдерінің қалауынша,
толғайтын ойының, сезімінің, алдына қойған мақсатының үндестігіне қарай
таңдаған. Негізінен, аударма жұмысында таңдау мәселесі елеулі орын алады.
Әрбір жазушы өзінің даралығына карай аударатын шығармасын таңдап ала білсе,
оның нәтижесі де сәтті болатыны даусыз.(17, 56)
Қазақ өмірінде көркем аударма (орысшадан қазақшаға аудару) тарихының
алғашқы бетін Ы.Алтынсарин ашты. Оның аударған еңбектері бұрын қолжазба
ретінде өзі ұйымдастырған мектептерде оқытылып, белгілі бір аймақтарда
ауыздан-ауызға тарап келгенін есептемегенде, 1879 жылы шыққан "Киргизская
хрестоматиясында" алғаш рет баспаға басылды. Ол аударманы өзінің
ағартушылық мақсатын жүзеге асырудың үлкен кұралы деп білді және оны жүзеге
асыра алды.
Осы мақсатпен ол өз заманындағы мәдени дәрежесі төмен, дүниетану өрісі тар
қазақ оқушыларының жағдайын ескере отырып, солардың игеріп кетуіне лайықты
нәрселерді теріп алды. Ол солай ете отырып, өз жұртының қабілеттілігіне,
орыстың тілі мен мәдениетін және барлық ғылымды тез меңгеріп кете
алатынына, яғни бүкіл болашағына қатты сенді. Сол сенім оны әрдайым
жаңалықтарды батыл енгізуге шабыттандырып отырды. "қазақ халқы азбаған
халық, оның талабы біреу салып берген тар шеңбердің қыспағына сыя алмайды;
оның ой-пікірі еркін, оның келешегі үшін оған тек сана-сезім жағынан жалпы
білім мен пайдалы өнерді үйрену керек болып отыр", — деді ол 1879 жылы
шыққан қазақ тіліндегі тұңғыш оқулықтың алғы сөзінде. Ол жалпы білім мен
пайдалы өнерге жету жолы — орыстың тілін біліп, мәдениетін игеруде деп
түсінді. Сол себепті, өз халқына орыс тілін оқытып, ғылым үйретуге кірісті.
Орыс әдебиетінің туындыларын аударып, оларды өз халқының мүлкіне айналдыру
Алтынсарин үшін үлкен мәні бар мәселе еді.
Алтынсариннің аудармада түпнұсқаның сөзбе-сөз жолдарын қумай, еркін
аударғандығы дұрыс деп тапты. Кейде ол бір шығарманың өзіне ұнаған белгілі
бір жерлерін ғана алады да, басқасын тастап та жүре береді.
М.Әуезов: "Тек дәл аудару ғана үлкен жазушының тіл, стиль, сөйлем
ерекшеліктерін бере алатын болады", — деп ашып айтты. Ал дәл аудару —
көшірме жасау емес. Әңгіме керкемдік тұрғыдағы дәлдікте болып отыр. Оған
үлкен шығармашылык шеберлікпен ғана жетеді.
Тегінде мәселенің осы жағы біздегі көркем аударма теориясының әлі аша алмай
жатқан бір ол қылығы болса керек. Көркем аударма жайында азды-көпті еңбек
жазылымның қай-қайсысы болса да, әзірше, "автордың стилін сақтап,
түпнұсқаның мазмұны мен формасын бұрмаламай, аударма қазақша болсын" деген
сияқты жалпыға белгілі қағидаларды тізеді де, бұл айтқандарын
В.Белинскийдің "аудармада шығарманың әрпін емес, рухын беру керек" деген
сөзімен қорытып өте шығады Аударма өнерінің тәжірибеде дәлелденген, ғылыми
негізде қорытылған нағыз методологиялық тәсілдері кандай?" деген сұрақтарға
дәл жауап айтатын еңбек бізде әлі туа қойған жоқ.
Қазақ әдебиетінің жағдайында көркем аударманың таласқа көп түсіп жүрген аса
даулы мәселесі —ұзақ күрделі кұрмалас сөйлемдердің аударылуы. Бұл, әсіресе
түпнұсқаның стилін сақтау мәселесіне байланысты қойылып жүр.
Аудармашылардың іс жүзінде қиналатын жері де, құлайтын жері де — осы
кұрмалас сөйлемнің төңірегі. Шеберлігі мен білімі кем соғатын
аудармашылардың қай-қайсысы болса да, көп сатылы ұзақ кұрмалас сөйлемдерді
қазақшалауға келгенде, түпнұсқаны бұзбаймын десе, қазақша жатық етіп құра
алмай сірестіріп қояды, ал қазақша жатық етіп шығарамын десе, сөйлемді
кажетсіз бөліп өз жанынан басы артық сөздер косады да, орынсыз қара
дүрсіндікке, тұрпайылыққа ұрынады. Аударманың негізгі мақсаты — түпнұсқаның
стилін толық жеткізу, оның окушыға беретінін түгел беру. Түпнұсқаның стилін
толық жеткізу дегенді дұрыс түсінбей, одан қазақ тілінің заңды жүйесіне
нұқсан келтіру, сөйлемді теріс құрып сірестіріп қою деп қорытынды жасауға
болмайды. Мәселе автордың стилін толық сақтай отырып, әрі қазақша жатық
етіп шығара білуде. Бұл өте қиын нәрсе. Ол шығармашылық толғануды, асқан
шеберлікті, тәжірибені және білімді керек етеді.
Аудармашы өмір шындығын көргенде, оған түпнұсқа арқылы автордың көзімен
қарайды. Сондықтан автордың өзі үшін нақтылы өмір көрінісі каңдай рөл
атқаратын болса, аудармашы үшін түпнұсқа да дәл сондай рөл атқарады. Осыдан
келіп аудармашының алдына қойылатын үш түрлі талап бар. Біріншіден, ол
шығармада бейнеленіп отырған өмір шындығын дәл беруі керек. Екіншіден,
түпнұсқаның өзін айнытпай жеткізуге тиіс. Үшіншіден, ана тілінің заңды
жүйесіне ешқандай нұқсан келтірмеуі керек. Басқа мәселелердің бәрі осы үш
мақсаттың төңірегінде шешіледі.
Әрине, осылардың бәрін істегенде, шығармада аудармашының өзінен ешқандай із
қалмауы, яғни оның тек өзіне тән шығармашылық даралығы сезілмеуі мүмкін
емес. Аудармашылық дегеніміз әдеби-шығармашылық өнер болғандықтан да, ол
өнер иесінің тек қана өзіне тән өрнегі әрқашан аңғарылып тұрады
Қазір біздегі көркем аударманың белгілі дәрежеде қалыптасқан дәстүрі, небір
тамаша үлгілері бар. Аударма мәдениеті барған сайын өсіп, шеберлігі артып
келеді. Біз оны бұдан былай да жетілдіре беруге тиістіміз. Ол үшін аударма
тәжірибесінің өткендегісін таразылап, болашағын бағдарлап отыруымыз керек.
Аударма — біздің ұлттық мәдениетіміздің үлкен тұлғасы әдебиетіміз бен әдеби
тіліміздің дамуына себепші болып келе жатқан қозғаушы күштердің бірі.
Мәдениет атаулының бәрі басқа халықтармен қарым-қатынас жасап, өзара
байланысу арқылы өркендейтін болса, сол байланыстар, негізінен аудармаға
сүйенеді.
Қазақ халқы сонау көне заманнан бері жер жүзін мекендеген әр алуан
елдердің мәдени мұраларынан нәр алып, ауыс-түйіс жасап отырғаны мәлім.
Түптеп келгенде, солардың бәрін ғылыми аудармаға саяды. Әрине, ол
аудармалар әр кезде әр түрлі әдістермен жасалып, әр түрлі жолдармен келіп
отырды.
Аударма қызметі ондай сөздерді жаңадан туғызып қана қоймай, күн сайын
аударылып жатқан сансыз көп материалдарда белгіленген орнына бұлжытпай
қолдану арқылы тұрақтандыруға, халықтың ойы мен тілін үйретіп, сол сөздің
ұғымдық шегін қалыптастыруға себепші болып отырады.
Көркем аударма — көркем әдебиет жанрын басқа тілде баяндайтын аударма
түрі. Әлемді мәдени түрде меңгерудің көркемдік құралы. Адамзаттың ой-
санасының, білім-танымының дамуындағы мәдениеттер байланысының
өркендеуіндегі қызметі өлшеусіз. Оның теориялық негізі тарихи, әдеби
міндеттерді шешуге бағытталған аударматану мен әдебиеттану теориясына
негізделген. Көркем шығарма аудармасы дегеніміз - түпнұсқалық шығарманың
көркемдік рухын басқа тілде дәл, cәйкec, шынайы, сапалы жасап шығу. Оны
аударылатын ұлт тілінде жазылған туындыдай, соның көркемдік ой дәрежесіндей
жеткізе білу керек.
Әрбір аударма оқырмандарына түпнұсқаның құндылығына сай әсер дарытуы
тиіс. Керкем аудармада мүмкіндігінше сөздерді, тіркестерді, сөйлемдерді
қалдырып кету немесе қосу, аудармашы тарапынан өзгертуге болмайды. Егерде
шығармада кемшілік, түрлендіру кездессе, оларды дәл сол қалпында аударып
көрсеткен дұрыс. Көркем шығарма аудармашысының тәжірибесі, еңбек
сүйгіштігі, қабілеттілігі мейлінше төмен деңгейде болса, аударма да
соншалықты қарабайыр, жалған түрде жасалады, толық көркемдік құндылыққа,
жоғары сапалылық дәрежесіне жете алмайды. Тәжірибелі аудармашы өзінің
шығармашылық таланты мен шеберлігін, алғырлығы мен адалдығын түпнұсқаның
дәлдігін, шынайылығын сақтап жеткізу мүмкіндігінде көрсете алады.
Қабілетсіз, тәжірибесіз аудармашы өзінің ыңғайына бейімдейді, өйткені ол
аударманың кадір-қасиетін, мән-мағынасын түсінбейді. Жақсы аудармашы автор
шығармасының бар құндылығын жеткізуді кездейді. Көркем әдебиет
шығармаларының аудармасында түпнұсқаның дербес өзіндік бітім-болмысын,
ерекшелігін жасау кезінде оны эстетикалық қабылдау мәні ерекше. Аудармашы
шығарманың көркем мазмұнының бар ерекшелігін сақтаумен бірге, образдық
жүйесін, семантикалық, стилистикалық баяндау мәнері және бейнелеу сипаттары
мен мүмкіндіктерін ана тілдегідей аударма тілінде де жеткізуге ұмтылады.
Көркем аударма — коммуникативтік қызметтің айрықша түрі. Көркем мәтін
аудармасын жүзеге асыру кезінде аудармашы тек бір жақты аударма ауқымында
қалып қоймауы тиіс. Ұлттық рухани мұра аясында мәде-ниетаралық, мәдени-
этникалық және көркемдік коммуникациясының айрықша түрі ретінде
қарастырылуы жөн. Осы түрғыдан келгенде теңдессіз құндылығы, мағыналық
сипаты және көркемдік бейнелеу мен қабылдаудың заты ретінде мәтіннің рөлі
айқын. (9, 75)
Көркем аударма мақсаты - шет тілін білмейтін оқырманды басқа халықтың
шығармаларымен, әлем әдебиетінің озық үлгілерімен, классикалық туындылармен
таныстыру. Шығарманың көркемдік ерекшелігін, дербес құрылымдық сипатын,
үлттық, колоритін сақтау - аудармашының табысқа жетуінің басты кепілі.
Мүндай жетістікке жету үшін аудармашы бірінші кезекте түпнұсқаның көркемдік
мазмүнымен бірге, рухын терең сезінуі тиіс, бұл үшін талантты аудармашы
болу аз, нағыз әдебиетші, энциклопедияшы, ғалым болуы қажет. Мысалы, грузин
аударма теоретигі, аударма ғылымының докторы, профессор Г.Р. Гачечиладзе —
үлкен әдебиетші ғалым әрі талантты аудармашы да. Классик суреткер М. Әуезов
-сөз өнерінің асқан шебері, фольклор, публицистика, поэзия, драматургия,
әдеби жанрлардың барлық түріне терең талдаулар, зерттеулер жасай отырып,
үлттық аударма өнерін дамытуға, шет елдер әдебиетімен байытуға баға
жеткізгісіз үлес қосқан сан қырлы талант,М. Әуезовтың аударма туралы
пайымдаулары әлемдік аударма ғылымында лайықты орын алады.
Тәжірибелі, талантты проза аудармашылары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz