Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының геоэкологиялық жағдайы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ӨҢІРІНІҢ ІРІ ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
2. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ӨҢІРІНІҢ ІРІ ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТАҒА ТИГІЗЕР АНТРОПОГЕНДІК ӘСЕРЛЕРІ
2.1 Өнеркәсіптің қоршаған ортаға тигізер әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2.2 Транспорттың қоршаған ортаға тигізер әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
3. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ӨҢІРІНІҢ ІРІ ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫН СИПАТТАУ
3.1 Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының атмосфера жағдайы мен оған климаттық құбылыстардың әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
3.2 Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының суының жағдайы ... ... ... ...23 3.3 Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының топырақ және биота
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
3.4 Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының физикалық ластануы ... ... ..36
3.5 Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының геоэкологиялық жағдайларын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
4. ҚАЛАЛАРДЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТА ЖАҒДАЙЫН ОҢТАЙЛАНДЫРУ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
1. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ӨҢІРІНІҢ ІРІ ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
2. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ӨҢІРІНІҢ ІРІ ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТАҒА ТИГІЗЕР АНТРОПОГЕНДІК ӘСЕРЛЕРІ
2.1 Өнеркәсіптің қоршаған ортаға тигізер әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2.2 Транспорттың қоршаған ортаға тигізер әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
3. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ӨҢІРІНІҢ ІРІ ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫН СИПАТТАУ
3.1 Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының атмосфера жағдайы мен оған климаттық құбылыстардың әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
3.2 Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының суының жағдайы ... ... ... ...23 3.3 Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының топырақ және биота
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
3.4 Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының физикалық ластануы ... ... ..36
3.5 Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының геоэкологиялық жағдайларын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
4. ҚАЛАЛАРДЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТА ЖАҒДАЙЫН ОҢТАЙЛАНДЫРУ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі кезде елдердің және әртүрлі технологияның қарқынды дамуы табиғатқа өз кері әсерін беруде. Антропогендік әсер, әсіресе ірі қалалар мен өндіріс орталықтарында өнеркәсіп және транспорт дамыған жерлерде өте қарқынды байқалуда.
Егер де қаланы антропогендік экологиялық қуыс ретінде қарастырсақ, онда қалалық тұрғындар популяциясында табиғи қуыс мекендеушілеріне қарағанда жүктеме көп есе жоғары. Мұнда адамға әсер етуші фактор көптеген. Бірақ олардың әсер ету уақыты аз, экологиялық стресс өте ауыр.
Әсер ету масштабтары агломерация көлеміне, өндіріс орындарының күрделі үйлесімдігіне, қаланың физикалық-географиялық (экологиялық-табиғи) орнына және т.б құрамдарына байланысты.
Кері әсерлерді Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларыда сезеді: әсіресе ірі өндіріс орындары мен автотранспорты дамыған Шымкент пен Алматы, физикалық-географиялық орналасуы күрделі Қызылорда қалаларын мысалға ала отырып айтсақ.
“Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының геоэкологиялық мәселелері” деп аталатын жұмыста жоғарыда айтылған Алматы, Шымкент пен Қызылорда қалаларын негізге ала отырып, қалалардың қоршаған ортасының элементтерінің өзгеру сипаты мен тенденцияларын, себептерін көрсету жұмыстың өзектілігі болып табылады.
Жұмыстың мақсаты Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі ірі қалалардың геоэкологиялық жағдайын анықтау. Негізгі міндеттері:
- Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларына физикалық-географиялық тұрғыдан сипаттама беру;
- Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының қоршаған ортаға тигізетін антропогендік әсерін анықтау;
- Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының геоэкологиялық жағдайының сипаттамасын беру.
- Қалалардың қоршаған орта жағдайын оңтайландырудың негіздеріне талдау жасау.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Оңтүстік Қазақстан қалаларының геоэкологиялық жағдайына әсер етуші факторларды анықтап, оны қазіргі кезде Қазақстанның аймақтық геоэкологиясы және экология сабақтарында пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Жалпы жұмыс кіріспеден, төрт тараудан, қорытындыдан тұрады. Көлемі 56 беттен тұратын жұмыс, 19 кесте, 5 суретпен жабдықталған.
Егер де қаланы антропогендік экологиялық қуыс ретінде қарастырсақ, онда қалалық тұрғындар популяциясында табиғи қуыс мекендеушілеріне қарағанда жүктеме көп есе жоғары. Мұнда адамға әсер етуші фактор көптеген. Бірақ олардың әсер ету уақыты аз, экологиялық стресс өте ауыр.
Әсер ету масштабтары агломерация көлеміне, өндіріс орындарының күрделі үйлесімдігіне, қаланың физикалық-географиялық (экологиялық-табиғи) орнына және т.б құрамдарына байланысты.
Кері әсерлерді Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларыда сезеді: әсіресе ірі өндіріс орындары мен автотранспорты дамыған Шымкент пен Алматы, физикалық-географиялық орналасуы күрделі Қызылорда қалаларын мысалға ала отырып айтсақ.
“Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының геоэкологиялық мәселелері” деп аталатын жұмыста жоғарыда айтылған Алматы, Шымкент пен Қызылорда қалаларын негізге ала отырып, қалалардың қоршаған ортасының элементтерінің өзгеру сипаты мен тенденцияларын, себептерін көрсету жұмыстың өзектілігі болып табылады.
Жұмыстың мақсаты Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі ірі қалалардың геоэкологиялық жағдайын анықтау. Негізгі міндеттері:
- Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларына физикалық-географиялық тұрғыдан сипаттама беру;
- Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының қоршаған ортаға тигізетін антропогендік әсерін анықтау;
- Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының геоэкологиялық жағдайының сипаттамасын беру.
- Қалалардың қоршаған орта жағдайын оңтайландырудың негіздеріне талдау жасау.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Оңтүстік Қазақстан қалаларының геоэкологиялық жағдайына әсер етуші факторларды анықтап, оны қазіргі кезде Қазақстанның аймақтық геоэкологиясы және экология сабақтарында пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Жалпы жұмыс кіріспеден, төрт тараудан, қорытындыдан тұрады. Көлемі 56 беттен тұратын жұмыс, 19 кесте, 5 суретпен жабдықталған.
1. Ахметжанова З. Х. Охрана окружающей среды г. Алматы от загрязнения токсичными промышленными отходами. Дисс. на соискательство уч. степ. канд геогр. наук. Алматы 1999г. – С 23-40.
2. Муратова Н. Р. Исследование, классификация и объективный прогноз ситуаций повышенного загрязнения атмосферы г. Алматы. Дисс. На соиск-во уч. степени канд. техн. наук. Алматы: 1997г. – С 9-19.
3. Баймолдаева А.Т. Геоэкологическое состояние окружающей среды г. Кызылорды и задачи охраны природы: Дисс. на соискательство уч. степ. канд геогр. наук. Алматы 2001г. – С 9-63.
4. Реймерс Н. Ф. Природопользование. Словарь-справочник. М.: Мысль, 1990.-687с.
5. Мальковский И. М., Сорокина Т. Е., Толеубаев Л. С. Транспортные коммуникации и проблемы устойчего развития и экологической безопасности региона// географические основы устойчего развития Республики Казахстана.-Алматы: Ғылым 1998г.-С 485-430.
6. Город-экосистема. Отв. редактор Д. А. Тимофеев.-М.: Медиа-Пресс, 1997.-336с.
7. А. А. Жакупова, А. В. Чигаркин. Қазақстанның аймақтық геоэкологиясы. Алматы: Қазақ Университеті, 2007ж.-32б, 128-129 б.
8. Информационный экологический бюллетень. Министерство природных ресурсов и охрана окружающей среды. Алматы, 2001 г. – С 41-48.
9. Экология Казахстана. Министерство окружающей среды РК. Алматы, 2003г.-51с.
10. Республика Казахстан. Окружающая среда и экология. III-том. Алматы: 2006.-С 424-425.
10. Константинов А. С. Общая гидробиология. М.: Высшая школа, 1984г.-121 с.
12. Олин Ю. А., Башиев К. С. Состояние малых рек являющихся источником питьевого водоснабжения и здоровье населения г. Алматы // Вестник КазНУ, серия экология, №1(8) 2007 – С 80-82.
13. Халыков Е. Е., Пономаренко И. О. Особенности накопления тяжелых металлов в почвах г. Алматы в условиях локального загрязнения // Вестник КазНУ, серия экология №1(12). 2003г. – С 40-42.
14. Шарипова М. А., Костюк Т. П., Халилов М. Ф. Экологическая оценка современного состояния экосистемы города Алматы по содержанию тяжелых металлов в почве и растениях // Вестник КазНУ, серия экология, №2(9) 2005г. – С 52, 54-55.
15. Садыков Р.Ш., Садыков Ш. Ш., Шупшибев К. К. Содержание микроорганизмов и тяжелых металлов в почвах города Алматы // Вестник КазНУ: серия экология №1 (10) 2002 г.-С 83-85.
16. Мухитдинов Н. М., Касымбеков Б. К., Фалеев Д. Г. Интенсивность микоризной инфекции TRIFOLIUM HYBRIDUM L. Антропофитоценозов города Алматы // Вестник КазНУ, серия экология 1(14) 2004г. – С 78-80
17. Баксейітов Н. М., Бегалиев А. Б. Қоршаған ортаның ауыр металдармен ластануы және өсімдік клеткаларына цитогенетикалық әсерінің эффектілігі // ҚазҰУ Хабаршысы: экология сериясы 1(10) 2002 ж.-103-106 Б.
18. Новак С. М., Логвинец А. С. Защита от вибрации и шума в строительстве. Справочник. – Киев, Будивэльник, 1990г. –184с
19. Сағымбаев Ғ. Экология негіздері. Алматы: Республикалық баспа қызметі, 1995. 111-113 б.
20. Чигаркин А. В. Геоэкология Казахстана. Алматы: Қазақ Университеті, 2006.-325 с.
21. Эколого-геохимический атлас городов и промышленных центров Казахстана. Казгидромет. Алматы: КАЗИМС, 1996. – С 49-56.
22. Чигаркин А.В. Основные проблемы ландшафтоведения и охраны природы Казахстана. – Алма-Ата: Изд-во КазГУ, 1974. – 135 с.
2. Муратова Н. Р. Исследование, классификация и объективный прогноз ситуаций повышенного загрязнения атмосферы г. Алматы. Дисс. На соиск-во уч. степени канд. техн. наук. Алматы: 1997г. – С 9-19.
3. Баймолдаева А.Т. Геоэкологическое состояние окружающей среды г. Кызылорды и задачи охраны природы: Дисс. на соискательство уч. степ. канд геогр. наук. Алматы 2001г. – С 9-63.
4. Реймерс Н. Ф. Природопользование. Словарь-справочник. М.: Мысль, 1990.-687с.
5. Мальковский И. М., Сорокина Т. Е., Толеубаев Л. С. Транспортные коммуникации и проблемы устойчего развития и экологической безопасности региона// географические основы устойчего развития Республики Казахстана.-Алматы: Ғылым 1998г.-С 485-430.
6. Город-экосистема. Отв. редактор Д. А. Тимофеев.-М.: Медиа-Пресс, 1997.-336с.
7. А. А. Жакупова, А. В. Чигаркин. Қазақстанның аймақтық геоэкологиясы. Алматы: Қазақ Университеті, 2007ж.-32б, 128-129 б.
8. Информационный экологический бюллетень. Министерство природных ресурсов и охрана окружающей среды. Алматы, 2001 г. – С 41-48.
9. Экология Казахстана. Министерство окружающей среды РК. Алматы, 2003г.-51с.
10. Республика Казахстан. Окружающая среда и экология. III-том. Алматы: 2006.-С 424-425.
10. Константинов А. С. Общая гидробиология. М.: Высшая школа, 1984г.-121 с.
12. Олин Ю. А., Башиев К. С. Состояние малых рек являющихся источником питьевого водоснабжения и здоровье населения г. Алматы // Вестник КазНУ, серия экология, №1(8) 2007 – С 80-82.
13. Халыков Е. Е., Пономаренко И. О. Особенности накопления тяжелых металлов в почвах г. Алматы в условиях локального загрязнения // Вестник КазНУ, серия экология №1(12). 2003г. – С 40-42.
14. Шарипова М. А., Костюк Т. П., Халилов М. Ф. Экологическая оценка современного состояния экосистемы города Алматы по содержанию тяжелых металлов в почве и растениях // Вестник КазНУ, серия экология, №2(9) 2005г. – С 52, 54-55.
15. Садыков Р.Ш., Садыков Ш. Ш., Шупшибев К. К. Содержание микроорганизмов и тяжелых металлов в почвах города Алматы // Вестник КазНУ: серия экология №1 (10) 2002 г.-С 83-85.
16. Мухитдинов Н. М., Касымбеков Б. К., Фалеев Д. Г. Интенсивность микоризной инфекции TRIFOLIUM HYBRIDUM L. Антропофитоценозов города Алматы // Вестник КазНУ, серия экология 1(14) 2004г. – С 78-80
17. Баксейітов Н. М., Бегалиев А. Б. Қоршаған ортаның ауыр металдармен ластануы және өсімдік клеткаларына цитогенетикалық әсерінің эффектілігі // ҚазҰУ Хабаршысы: экология сериясы 1(10) 2002 ж.-103-106 Б.
18. Новак С. М., Логвинец А. С. Защита от вибрации и шума в строительстве. Справочник. – Киев, Будивэльник, 1990г. –184с
19. Сағымбаев Ғ. Экология негіздері. Алматы: Республикалық баспа қызметі, 1995. 111-113 б.
20. Чигаркин А. В. Геоэкология Казахстана. Алматы: Қазақ Университеті, 2006.-325 с.
21. Эколого-геохимический атлас городов и промышленных центров Казахстана. Казгидромет. Алматы: КАЗИМС, 1996. – С 49-56.
22. Чигаркин А.В. Основные проблемы ландшафтоведения и охраны природы Казахстана. – Алма-Ата: Изд-во КазГУ, 1974. – 135 с.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 51 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 51 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Елтану кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ӨҢІРІНІҢ ІРІ ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫ
Қорғауға жіберілді
___ __________ 2009 ж.
№____ хаттама
Елтану кафедрасының меңгерушісі
__________доцент Каймулдинова К.Д.
Норма бақылаушы:
_______ Тургумбекова Н.М.
Орындаған: география-экология факультеті
050609 география-туризм,
мамандығы, 4 курс, күндізгі бөлім студенті
Махатова А.
Ғылыми жетекшісі:
г.ғ.к., оқытушы Мұздыбаева Қ.Қ
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ӨҢІРІНІҢ ІРІ ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
2. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ӨҢІРІНІҢ ІРІ ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТАҒА ТИГІЗЕР
АНТРОПОГЕНДІК ӘСЕРЛЕРІ
2.1 Өнеркәсіптің қоршаған ортаға тигізер
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2.2 Транспорттың қоршаған ортаға тигізер
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
3. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ӨҢІРІНІҢ ІРІ ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ЖАҒДАЙЛАРЫН СИПАТТАУ
3.1 Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының атмосфера жағдайы мен оған
климаттық құбылыстардың
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
3.2 Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының суының жағдайы ... ... ... ...23
3.3 Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының
топырақ және биота
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
3.4 Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының физикалық ластануы ... ... ..36
3.5 Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының геоэкологиялық жағдайларын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..38
4. ҚАЛАЛАРДЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТА ЖАҒДАЙЫН ОҢТАЙЛАНДЫРУ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 55
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі кезде елдердің және әртүрлі
технологияның қарқынды дамуы табиғатқа өз кері әсерін беруде. Антропогендік
әсер, әсіресе ірі қалалар мен өндіріс орталықтарында өнеркәсіп және
транспорт дамыған жерлерде өте қарқынды байқалуда.
Егер де қаланы антропогендік экологиялық қуыс ретінде қарастырсақ,
онда қалалық тұрғындар популяциясында табиғи қуыс мекендеушілеріне
қарағанда жүктеме көп есе жоғары. Мұнда адамға әсер етуші фактор көптеген.
Бірақ олардың әсер ету уақыты аз, экологиялық стресс өте ауыр.
Әсер ету масштабтары агломерация көлеміне, өндіріс орындарының күрделі
үйлесімдігіне, қаланың физикалық-географиялық (экологиялық-табиғи) орнына
және т.б құрамдарына байланысты.
Кері әсерлерді Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларыда сезеді:
әсіресе ірі өндіріс орындары мен автотранспорты дамыған Шымкент пен
Алматы, физикалық-географиялық орналасуы күрделі Қызылорда қалаларын
мысалға ала отырып айтсақ.
“Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының геоэкологиялық мәселелері”
деп аталатын жұмыста жоғарыда айтылған Алматы, Шымкент пен Қызылорда
қалаларын негізге ала отырып, қалалардың қоршаған ортасының элементтерінің
өзгеру сипаты мен тенденцияларын, себептерін көрсету жұмыстың өзектілігі
болып табылады.
Жұмыстың мақсаты Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі ірі қалалардың
геоэкологиялық жағдайын анықтау. Негізгі міндеттері:
- Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларына физикалық-географиялық
тұрғыдан сипаттама беру;
- Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының қоршаған ортаға тигізетін
антропогендік әсерін анықтау;
- Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының геоэкологиялық жағдайының
сипаттамасын беру.
- Қалалардың қоршаған орта жағдайын оңтайландырудың негіздеріне талдау
жасау.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Оңтүстік Қазақстан
қалаларының геоэкологиялық жағдайына әсер етуші факторларды анықтап, оны
қазіргі кезде Қазақстанның аймақтық геоэкологиясы және экология
сабақтарында пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Жалпы жұмыс кіріспеден, төрт тараудан, қорытындыдан
тұрады. Көлемі 56 беттен тұратын жұмыс, 19 кесте, 5 суретпен жабдықталған.
1. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ӨҢІРІНІҢ ІРІ ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
СИПАТТАМАСЫ
Оңтүстік Қазақстан өңірі Қазақстан Республикасының оңтүстігін,
экономикалық бөлінуі жағынан Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан және Алматы
облыстарын қамтиды. Физикалық-географиялық аудандастыру жағынан Каспий
маңы, Тұран еліне және Орта Азия таулы еліне жатады. Орналасу ендігіне
байланысты өңірде шөл зонасы дамыған және Евразия материгінің ішкі бөлігі
болуына байланысты климаты континентті. Бұл өңірдегі орналасқан қалалар
табиғат жағдайына әсер етеді.
Геологиялық даму тұрғысынан өңір Тұран плитасын және оңтүстік-шығыс
бөлігі Тянь-Шань геосинклинальдық белдеуін алады. Жер бедері жазық және тау
алды жазығы болып табылады.
Оңтүстік Қазақстан өңірінің қалалары өзендер бойын бойлай және тау алды
ылғал жеткілікті бөлігінде пайда болған, кейбірі ескі заманнан бері келе
жатқан қалалар болып келеді.
Қалаларың физикалық-географиялық жағдайлары мен оның геоэкологиялық
жағдайлары арасындағы байланыс тығыз. Қалалардың экологиялық жағдайын
анықтаудың бірінші шарты олардың орналасу ерекшеліктері мен табиғи жағдайын
зерттеу. Бұл зерттеусіз толық қалалар экологиясын түсіне және олардың
қоршаған ортасын сақтау негіздерін белгілей алмаймыз.
Алматы қаласы. Физикалық-географиялық орны. Іле Алатауының физикалық-
географиялық ерекшеліктері Алматы қаласының табиғи жағдайына ерекше әсер
етеді. Іле Алатауының тау алды шлейфі ендігі 20-25 км жетеді. Ол тау
өзендерінің ысырынды конустарының қосылуынан түзілген. Гипсометриясы теңіз
деңгейінен 600 метрден 1100 метрге дейін жетеді. Осы ысырынды конустың
бірінде, Іле Алатауының солтүстік беткейінде Алматы қаласы орналасқан. Қала
меридиан бағытта қатты созылған, солтүстік шеті оңтүстік бөлігіне қарағанда
250 метр төмен жатыр, ал шығысы 400 метр жоғары. Алматы тау сілемдерінің
жондарымен қоршалып жатыр. Қала созылған бағытта екі негізгі қала өзендері
Кіші Алматы мен Үлкен Алматы өзендері ағып өтеді. Дала мен биіктік
таулылықтың өзара әрекеттесуі тек Алматыға ғана тән өзгешеліктерге әкеледі.
Жер бедері мен геологиясы. Қала жер бедері табиғи қалыптасқан бедерден
қазіргі жағдайдан ерекше. Бұл ысырынды конустар қалыптастырған толқынды
аллювильды- пролювиальды көлбеу келген жазық. Алматы маңы таулы, сайлы-
жыралы. Алматы қаласы орналасқан жері Тянь-Шань тауының дамуымен тікелей
байланысты. Бұл каледон қатпарлығы жүрген кезде пайда болып, төрттік жаңа
орогенез кезінде қайта көтерілген тау жүйесі. Және де қазіргі
неотектоникалық қозғалыстар үдерісінде, сондықтан Алматы қаласы қауіпті жер
сілкінісі болатын аймаққа жатады. Мұнда 8-10 балдық жойқын жер сілкіністері
болып тұрады. Алматы қаласы әртүрлі жастағы шөгінділер үстінде орналасқан.
Негізінен борпылдақ, шойтасты және қиыршық пен малта тасты шөгінділер
басым. Үстінде лесстәрізді саздақтар, құмды-сазды қабаттар жатыр.
Климаты. Алматы қаласы Евразия материгіне тереңдей орналасқан және
мұхиттардан алшақ болуы климатының континентті болуына әкеледі. Тау алды
жазығында орналасса да, жатқан ендігі, жауын-шашын, температура режимдеріне
әсер етеді. Алматы қаласының қысы суық. Қаңтардың орташа температурасы - 7-
80С. Жазы ыстық және қуаңшылық та байқалады. Шілденің орташа температурасы
+23,30С құрайды. Жауын-шашын солтүстігінде (аэропорт) - 456 мм, орталығында
- 575 мм, оңтүстігінде – 890 мм. Яғни жауын-шашын 100 метр сайын 50 мм
көтеріледі. Булану жауын-шашыннан көп. Жаз басында 4 есе, тамыз айында 11
есе жоғары болады. Орташа жылдық булану-0,45. Сондықтан жоғары салыстырмалы
ауа ылғалдылығы қыста байқалады – 72-74 пайыз. Жаз кезінде 59-56 пайыз,
кейде 49-46 пайыз. Қаланың атмосфера қысымы 926,3 гПа.
Алматы қаласының жел режимі жердің беткі әлсіз желдің болуымен
сипатталады. Қыста жылдамдығы 1,2 мс, жазда 2,5 мс ғана. Бұл жағдайда
қалада таулық-аңғарлық жел басым көрініс береді.
Гидрографиясы. Қала Іле Алатауынан бастау алатын Қарғалы, Үлкен Алматы,
Кіші Алматы өзендер атырабында орналасқан.
Кіші Алматы өзені Алатау Тұйықсу мұздығынан бастау алады. Ұзындығы 18,5
км. Алматы қаласын шығысынан айнала ысырынды конустарға тіреледі. Тау алды
бөлігінде Кіші Алматы өзені Есентай және Казачка өзендеріне, екі тармаққа
бөлініп кетеді.
Үлкен Алматы өзені екі ағыстың қосылуынан түзіледі: Озерный және
Проходная өзендері. Өзен қаланың батыс бөлігі арқылы ағып өтеді. Суының
гидрохимиялық құрамы жағынан гидрокорбонатты болып саналады.
Топырақ және биотасы. Алматы қаласында топырақ пен өсімдік жамылғысының
даму жағдайында биіктік белдеулік көрінеді. Мұнда тау алды шөлейті мен дала
зоналары байқалады. Қала өзінің дамуы барысында табиғи ландшафтынан
айырылған. Қаланың көп бөлігін мәдени ландшафттар алады.
Әл-Фараби даңғылынан Каменка кентіне дейін қалада қара топырақ, Әл-
Фарабиден Райымбек даңғылына дейін қаланың басым бөлігін қара-қоңыр және
қара топырақ дамыған.
Қалада боз жусанды дақылды-эфемерлі және жартылай бұталы тау беткейлік
шөлейт өсімдіктері мен шымды-дақылды, бұталы-шалғынды дала өсімдіктері
өседі [1, 2].
Шымкент қаласы. Физикалық-географиялық орны. Қала – Оңтүстік Қазақстан
облысының орталығы, Қазақстанның оңтүстігіндегі ірі тораптардың бірі. Жер
аумағы 7784 га. Қала үш ауданнан тұрады. Шымкент қаласы облыс шығысында,
Бадам мен Сайрам өзендері аралығында, Өгем жотасының тау алды жазығында
жатыр. Теңіз деңгейінен 500-512 метр биіктікте орналасқан.
Жер бедері мен геологиясы. Геологиялық құрылымы кембрийлік, девондық
және тас көмірлік жыныстардан: тақтатас, құмтас, әктастан тұрады. Үстін бор
және неоген-төрттік шөгінділер басқан.
Климаты. Қала жайғасқан өңірдің климаты континентті. Жазы ыстық, қысы
біршама суық. Шілденің орташа температурасы +24-260С, қаңтарда - 4-60С.
Аязсыз күндер ұзақтығы 184 күн. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 423 мм
шамасында. Әсіресе қыс айларында басым бөлігі жауады. Қар жамылғысының
қалыңдығы 18 см, тұрақсыз. Жату ұзақтығы 40-60 күн. Жазда 90-93 күндер
аңызақтар мен қуаңшылық болып тұрады. Жиынтық күн радиациясы 800 мДжм2.
Басым желдер солтүстік-шығыстан соғады.
Гидрографиясы. Қала бойымен Бадам өзені ағып өтеді. Өзен Арыс өзенінің
оң саласы болып табылады.
Қала жер асты суы Арал маңы – Торғай-Шу-Сарысу күрделі бассейніне
жатады. Соның ішінде Шу-Сарысу бассейніне кіреді. Негізгі су қабаты неоген
және төрттік шөгінділер қабатына тән. Суы гидрокорбонатты-сульфатты және
хлоридті-сульфатты.
Топырақ және биотасы. Топырағы шөлдің сұр топырағы. Яғни кәдімгі
оңтүстік тау алды сұр топырақтары. Өзен маңы аймақтарын жайылымдық шалғынды
топырақтар алады. Өсімдігі жартылай бұталы, бұталы сирек орманды, эфемерлер
мен эфемер тәрізді өсімдіктерден тұрады.
Қызылорда қаласы. Географиялық орны. Қызылорда облысының әкімшілік,
экономикалық және мәдени орталығы - Қызылорда қаласы Сырдария өзенінің
төменгі ағысында оң жағалауда, 65˚25'-65˚35' шығыс бойлық пен 44˚44'-
44˚53' солтүстік ендікте, Балтық теңізі деңгейінен 126-130 метр биіктікте
орналасқан. Қала территориясы өзенді бойлай оңтүстік-шығыстан солтүстік-
батысқа қарай 15 км созылып, қисық төртбұрыш формада жатыр, ені 8 км.
Қала ауданы 605 км2. Қаладан оңтүстікке ені 10-60 км болатын үлкен
Қызылқұм шөлі созылып жатыр, ал 50 км солтүстікте өсімдік атаулыдан
жұрдай. Арысқұм құмына қосылатын Дариялық тақырлар. Қала Сырдария өзенінің
ежелгі дельтасының жоғарғы бөлігінде орналасқан.
Қала территориясының жер көлемі 3683 га. Ал қазір қала территориясы
кеңейіп келеді, өсіп барады. Тасбөгет, Белкөл қала типтес кенттері мен 5
ауылды округтерімен қосыла бір урбожүйе кешенін құрайды. Қала
территориясының жер көлемінің 17,0 га бөлігін темір жол торы алып жатыр,
сонда қала үлесіне 3513 га жер тиеді, оның ішінде транспорттық көшелерге
165 га, қала бақтары мен демалыс орындарына 19 га, жасыл алқапқа 51 га
жер тиеді.
Сегіз әкімшілік-аумақтық бірліктен тұрады: Қызылорда қаласы, Тасбөгет,
Белкөл кенттері, Қосшыңырау, Қызылжарма, Қызылөзек, Ақсуат, Ақжарма
ауылдары. Тасбөгет қыстағы қала бойынша су жүйесі әкімшілік басқарма
орталығы.
Жер бедері және геологиясы. Қызылорда қаласы Сырдария өзенінің төменгі
ағысында орналасқан, физикалық-географиялық жағдайы жағынан территориясы
Төменгі Сырдария провинциясына кіреді (Тұран елінің). Қала аккумулятивті
жазық жер бедерінде жатыр, абсолюттік нүктелері 124-135 метрден аспайды.
К.Ахметовтың (1956 ж.) жазуынша Сырдария өзенінің төменгі ағысы
бойындағы аллювийлі жазықты зерттеуіне қарағанда, жалпы жер бетінің
еңістеуі оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай, Сырдария өзенінің
ағысын қуалай төмендейді. Яғни, қала территориясында биіктігі 130 м
болатын, меридиан бағытында жатқан екі жайпақ үйілімді айтуға болады. Оның
біріншісі қазіргі әскер бөлімшесі орналасқан жер немесе ескі қорғаннан
базар бағытында болса, екіншісі: қаланы суландырып тұрған Сарқырама
каналын бойлай өтеді. Осы каналдан оңға және солға қарай жер бедерінің
төмендеуі 1-2 м-ге дейін байқалады. Қала маңы жер бедері өте өзгермелі,
әсіресе Белкөл, Тасбөгет жағы, ол жерлерде көшпелі құм төбелер көп. Олар
қалаға ентелеп келеді.
Қалада Сырдария өзенінің үш террассасы айқын байқалады. I-жайылма
үсті террассасында қаланың басты бөлігі орналасқан. Едәуір биік II-
террасса биіктігі 12 метр. Аккумулятивті бедер қазіргі антропогендік
әрекеттер арқасында қатты бұзылған.
Геологиялық тұрғыдан Қызылорда қаласының аумағы Тұран эпигерциндік
платформасы үстінде жатыр. Палеозойда қалыптасқан бұл жазықты кейде Сыр
ойысы деп те атайды. Ойыстың шеткі иіндері палеозойлық қатты метаморфты
жыныстармен толған. Ойыстың көлденең ені 400 км. Орталығында палеозойлық
тау жыныстары 600 - 900 м тереңдікте жатыр. Кейіннен ойыс мезазой, одан
кейін кайнозой жыныстарымен жабылған. Мезазойлық жыныстарынан Бор
жүйесінің шөгінділері жақсы дамыған. Алуан түсті саздар мен ұсақ құмдардан
тұратын бұл шөгінді қабаты қалыңдығы 140-150 метр. Мұнда жер асты
суларының негізгі қабаты жатыр.
Жоғарғы бөлігінде неоген жүйесінің сазды-құмды шөгінділерінен тұрып,
60 метрлік қабат құрайды. Ал төрттік шөгінділер 70-80 метрлі құм, саз,
құмдақтардан тұрады.
Гидро-климаттық орта. Климаты континентті, жазы аңызақты, ыстық, ең
жоғары температура +42˚C, +44˚С көрсетеді. Қысы аз қарлы, аязды, желді
келеді. Ауаның ылғалдылығы өте төмен, ең төмен кезең жаз айларына тура
келеді. Мұндай көрсеткіштің болуы жалпы облыс жерінің Қызылқұм, Мойынқұм,
Бетпақдала және Тұран ойпатының қоршай орналасуы әсерінен қалыптасады.
Б. П. Алисов бойынша Қызылорда климаттық белдеуі Солтүстік Тұран
климаттық облысына жатады.
Климатына жыл бойы үш негізгі ауа массалары әсер етеді: арктикалық,
қоңыржай және тропикалық. Айтылған ауа массаларының қайсысы басым болуына
байланысты Қызылорда қаласында ауа-райы типі орнатылады. Қаланың орташа
атмосфера қысымы 1003 гПа. Оған байланысты жел режимі орнатылады. Жел
қаланың солтүстік-шығысынан және солтүстігінен келеді. Бұл желдер шаңды-
тұзды Арал теңізінің ауасы мен Бетпақдала шөлдерінің құмдарын тасиды.
Қатты желдер жылдамдығы 15 мсек жетеді. Жылы кезеңде қалада шаңды
дауылдар қайталанып болып тұрады. Орташа жылына 30 күн байқалады.
Жауын-шашынның 60 пайыз көктем-қыс кезінде байқалады. Жылдық орташа
жауын-шашын 130 мм. Ал булану шамасы – 1229 мм құрайды.
Қаланың негізгі су артериясы Сырдария өзені қар-мұздық сумен
қоректенеді, төменгі бөлігінде жер асты қабаттарының маңызы зор. Қызылорда
шегінде Сырдария өзенінің ұзындығы 10 км. Ені 100-150 км. Ағыс жылдамдығы
0,9 мсек. Орташа жылдық су шығыны 1802 м3сек, орташа жылдық ағыс көлемі
– 37,8 км3жылына. Наурыз соңы мен маусымның басында өзен толысуы жүреді.
Өзен суының мөлдірлігі төмен – 5-10 см. Лайлы заттар 100-150 мгл. Тамыз
бен қазан айлары аралығында өзен суы таязданып, жоғарғы минерализация кезі
байқалады. Өзен тұздарының орташа шамасы 0,6 гл құрайды. Суының химиялық
құрамы жыл мезгіліне байланысты өзгереді. Су таяз болған кезінде натрий,
магний және калий сульфаттары өсіп, керісінше жағдай кезінде
гидрокорбонаттар басым болады.
Жер асты суының бірнеше горизонттары бар. Мұнда төрттік аллювий,
плиоцен, жоғарғы және төменгі бор шөгінді қабаттарын алған. Көбіне су
қамтамасыз етуде төрттік және жоғарғы бор су қабаттары пайдаланылады.
Төрттік шөгінділердегі су қабатының жату тереңдігі Сырдария өзені
жайылмасында 0,8-3,0 м және террассасында 10 м. Химиялық құрамы бойынша
сулары сульфатты (14-25 гл) және сульфатты-хлоридті (200-100 гл). 1 гл
минералданған тұщы су Сырдария өзені маңында кездеседі. Қазаншұңқырлы
жазық бедер су тұтқыш қабаттың жалпы жер асты ағынын қиындатады.
Топырақ және биота ортасы. Табиғи жағдайы жөнінен Қызылорда қаласы
территориясы ежелгі атыраулы жазық. Территорияның топырақ жамылғысы ала.
Басым топырақ түрі шалғынды топырақ түрлері мен сортаңдар.
Шалғынды топырақтары құнарлы. Олар Сырдария өзенінің жайылманың
жайпақ жазықтарын, қала батыс бөлігін алады. Топырақ түзуші жыныстар
ретінде әртүрлі қалыңдықты аллювий үйінділері саналады. Гумусты қабаты 0-
40 см-де 1,6-3,0 пайыз аралығында. Қала солтүстік бөлігін шалғынды
қалдықты топырақтар алып жатыр. Орталық бөлігінде шалғынды-шөл топырағы
жатыр. Сортаңдар болса, қаланың әр жерінде таралған. Тұздану дәрежесі
хлоридті-сульфатты. Сондай-ақ құмды, сорлы, тақыртәрізді топырақтар
кездеседі.
Қалада топырақ дефляциясы мен су эрозиясы жиі құбылыс.
Өсімдік – ландшафт компонентінің динамикалық бөлігі. Табиғи жағдайда
Қызылорда қаласында тоғайлы жайылмалық құрақты-қамысты шалғындар өскен.
Табиғи өсімдіктер егіншілік, инженерлік-құрылыстық, жол салу жұмыстары,
қала халқының өсуі және қоршаған ортаның нашарлауына байланысты өзгерген.
Қазіргі кезде қаланың гидрофильді өсімдігі ксерофильді өсімдікке ауысуда.
Ағаштардан жоңғар талы, тораңғы, өседі, бұталардан жыңғыл мен бұталы тал,
шөптесіннен мия, бидайық, құрақ, кермек, карабарақ және т.б өседі.
Ландшафттық тұрғыдан Қызылорда біртекті. Бұл гидроморфты,
интразональды қоңыржай белдеуінің шөлді ландшафттары [3].
2. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ӨҢІРІНІҢ ІРІ ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТАҒА ТИГІЗЕР
АНТРОПОГЕНДІК ӘСЕРЛЕРІ
Табиғи экожүйелер өте биімшіл және тұрақты, бұл оған өте ауыр немесе
зиянды әсерлерді басынан өткізуге көмектеседі. Бұндай тыс даму
ауытқушылықтары жер тарихында, тіршілікте талай болған. Сондықтанда экожүйе
кеңістікте антропогендік әсерлерге қарсы тұра алады. Бірақ созылмалы,
қайталанатын ауытқушылықтар, әсіресе өндірістік химиялық қалдықтармен
ластану өте айқын, тұрақты кері әсерлерге әкеледі. Мұндай жағдайда
эволюциялық табиғи адаптация ағзаға, табиғат компоненттеріне көмектесе
алмайды.
Адам табиғи ортаға әсер етуші аса күшті фактор. Оның кей әсерлері
табиғаттың табиғат түзуші және өзгеруші факторлары күшінен де асып түседі.
Осындай аса адам әсер еткен табиғи ортасы түбегейлі өзгерген жүйе қалалар
болып табылады.
Урбанизация – қазіргі дамыған өркениеттің ерекше феномендерінің бірі.
Урбанизация урбожүйе шегінде көрініс береді. Урбожүйе Н. Ф. Реймерс бойынша
“архитектуралық-құрылыстық нысандар тұратын және табиғи экожүйесі күрт
бұзылған тұрақсыз табиғи антропогендік жүйе” [4].
Урбанизация кеңістікте таңдаулы, әркелкі, әр жерде әртүрлі көрініс
береді. Қала табиғатта өмір сүреді және оған әсер етеді. Оңтүстік Қазақстан
өңірінің ірі қалалары да осындай қасиетке ие. Қалалардың литогендік,
гидроклиматтық, топырақ-биотикалық ортасы және ландшафттық құрылым
жағдайының анализі (талдануы) қалалардағы табиғи компоненттердің барлығы
адам іс-әрекеті негізінен өте қатты өзгерісте екенін көрсетеді. Және де
өкінішке орай бұл өзгерістер, әсерлер теріс мағынада сипатталады.
Қалалар әсер ету сферасы үлкен және факторлары да алуан түрлі. Қала
өзі де түбегейлі өзгерген табиғат. Қоршаған ортаға әсер ету факторларын
жинақтай келе оларды: өнеркәсіптік және транспорттық деп екі негізгі
қоршаған ортаға әсерлер ретінде топтастырылады.
2.1. Өнеркәсіптің қоршаған ортаға әсері
Өнеркәсіп – Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының экономикалық
потенциалы. Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының өнеркәсіп жүйесі
көп салалы. Мұнда өңдеуші салалар, электроэнергетика, машина жасау мен
металл өңдеу, құрылыс материалдарын жасау, целлюлоза-қағаз, жеңіл, тамақ,
ұн-жарма және жем-шөп өнеркәсіптері дамыған. Қазіргі кезде өнеркәсіптер
қалалардың дамуына байланысты оның ішіне кіретін бір элементіне айналған.
Мысалы: Алматы қаласының ауыр машина зауыты қала орталығына жақын
орналасқан. Алматы қаласында 70-тен астам өндіріс орындары жұмыс істейді.
Қызылорда қаласының өзінде 33-тей өнеркәсіп орындары бар, ең ірі өндіріс
орындары саны 13 (кесте 1) [1, 3].
Кесте 1. Қызылорда қаласының негізгі өндіріс орындары
Нөмір Негізгі өндіріс орындары Өндіріс өнімдері
1 “Харрикейн Құмкөл Мұнай” ААҚ Мұнай өнімдері
“Құмкөл Лукойл” АҚ
2 “Қазгермұнай” СП Мұнай өнімдері мен өңдеу
3 “Қуатоммұнай” СП Мұнай өнімдері мен өңдеу
4 “ЖЭО (ТЭЦ)” АҚ Мұнай өңдеу
5 Жылу өндірісі мен
“КРЭК” АҚ электроэнергетика
6 Жылу өндірісі мен
“Қызылордаагрореммаш” АҚ электроэнергетика
7 “КЭРМЗ-1” АҚ Машина жасау
8 “КЭРМЗ-2”АҚ Машина жасау
9 “Айдан” ЖШШ (тігін материалдар Машина жасау
10 фабрикасы) Тігін материалдары
“Ақмаржан” АҚ
11 “Главтара” АҚ Тамақ өнімдері
12 “СЫР шарабы” АҚ Тамақ өнімдері
13 Тамақ өнімдері
Кестеде көрсетілген өндіріс орындары әрине Оңтүстік Қазақстан өңірінің
Алматы, Шымкент, Тараз қалалары өнеркәсіптерімен тең емес. Неғұрлым
масштабты, әрі ірі өндіріс дамыған сайын қалалардың ортаға әсері соғұрлым
арта түседі.
Қалалардың топырағы мен атмосферасының ластануының негізгі көзі
өнеркәсіп орындары. Олар атмосфераға қатты заттар, күл, көміртек оксиді,
күкірт екі оксиді ластаушы концентраттарын шығарады (кесте 2).
Соның ішінде
Барлығы
Қалалар
Газ КүкірттОның ішінде
Қатты тәріздіі
ангидри
және д
сұйық
Максимальды Орташа тәуліктік
Көміртегі оксиді 5,0 3,0 4
Азот оксиді 0,4 0,06 3
Азот екі оксиді 0,085 0,04 2
Шаң 0,5 0,15 3
Фенол 0,001 0,003 2
Формальдегид 0,035 0,003 2
Қорғасын 0,001 0,0003 1
Аммиак 0,2 0,01 4
Күкірт оксиді 0,5 0,05 3
Хлор 0,1 0,03 2
Мыс 0,003 0,001 2
Тұз қышқылы 0,2 0,1 2
Қазгидромет станционарлық мәліметтері, нәтижелері мен экспедициялық
зерттеулері бойынша қалалардың 59 пайызы шаңның орташа концентрациясы ШРК-
дан жоғары. Оңтүстік Қазақстан өңірінің қалаларының ішінде жоғарғы ластану
Шымкент қаласында байқалады. Азот диоксиді концентрациясы бойынша
қалаларының 64 пайыз ШРК-дан жоғары. Келесі кестеде Оңтүстік Қазақстан
өңірінің ірі қалаларының негізгі тасталатын қосындылары туралы мәліметтер
берілген (кесте 4).
Атмосфераның ластануы қоршаған орта мен халық денсаулығына зиянын
тигізеді. Ауа ластану деңгейінің созылмалы бронхит, өкпе эмфиземасы,
демікпе және т.б аурулардың пайда болу санымен тікелей байланысы
орнатылған. Отын жану өнімінде және әртүрлі өнеркәсіптік қалдықтарда
болатын коцерогенді заттар концентрациясының атмосферада жоғарылауы соңғы
50 жылда өкпе ісік ауруымен ауыратындар саны 10 есе өсуіне әкелді.
Кесте 4. Өндіріс орындарының және автотранспорттан шыққан ластаушылар [8]
Орташа концентрациялар (мгм3)ШРК-дан жоғары
Қала
шаң көміртегі азот оксиді фенол Формальде-гид
оксиді
Алматы 0,21,3 4,01,3 0,0481,2 0,0062 0,026,6
Тараз 0,151,0 0,661,5
Шымкент 0,2251,5 0,051,3 0,0093,0
Әрбір автокөлік, егер де этильденген бензинде жұмыс істесе, атмосфераға
1-2 кг қорғасын тастайды екен. Ал қорғасынның едәуір кіші бөлшектері ұзақ
уақыт атмосферада сақталады. Осылайша барлық қорғасын өзінің улылығымен
атмосферада топырақ және өсімдікке беріліп заттар айналымына түседі. Соңғы
зат айналымының кезегі қорғасын, кадмий және т.б металдар үшін адам ағзасы
болып табылады.
Қорғасынның атмосферадағы ШРК-сы 0,3 мкгм3. Ал Алматыда қорғасын құрамы
ШРК-дан 40-60 пайыз жоғары. Қорғасынның орташа тәуліктік концентарциясы 0,3-
тен 0,6 мкгм3. Шымкентте ол 0,00072 мкгм3-ШРК-дан 2,4 есе жоғары.
Автокөліктің қорғасын атсатуының өсуі қала тұрғындарының қанында
қорғасынның өсуіне әкеледі. Осылайша Алматы солтүстік зонасындағы
тұрғындардың қанындағы қорғасын 32-38 мкг100 мл. Оңтүстік-шығыс таулық
зонасында тұрғын қанында 17-18 мкг100 мл құрайды.
Осылардың барлығын қорытындылай келе, қазіргі кезде қоғам мен табиғат
арасында өзара әрекеттесудің экологиялық мәселелері өзінің шектік түрінен
асты деуге болады. Мәселе қоршаған орта ластауының адамзат өміріне қауіп
төнгенінде болып келеді. Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының
атмосфера ластану индексінің көрсеткіші бойынша қалалар ауа сапасы жыл
сайын жоғарылауда, Алматы қаласында ластану индексі 14,8, Таразда-8,0,
Шымкентте-13,4. Сондай-ақ, Шымкент қаласында ауа ластану индексі 2006 жылы-
8,8 болған, 2007 жылы 1,5 есе өсіп 11,4 құрады. Алматы қаласында ауа
ластану индексі 2006 жылы-12,1 болған, 2007 жылы 12,6 құрады.Бірақ та Тараз
қаласында соңғы жылдар атмосфера ластануының төмендеу тенденциясы
бақылануда. 2006 жылы Таразда ластану индексі-7,8 мөлшерін көрсетсе, 2007
жылы бұл көрсеткіш 6,3 АЛИ құрады. Болжау нәтижелері берген мәлімет бойынша
ластану тенденциялары келер болашақта түсе қоймас (кесте 5).
Кест 5. Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының ауа бассейндерінің
ластануы (2007ж) [9]
АЛИ Орташа Максимальды
ШРК-дан асатын концентрациясы концентрациясы
Қалалар концентрациялар
мгм3 ШРК асу мгм3 ШРК асу
мәні мәні
Алматы 14,8 Шаң 0,1 - 0,8 1,6
Көміртегі оксиді 2,0 - 19 3,8
Азот оксиді 0,06 1,6 0,38 4,5
Фенол 0,001 - 0,11 1,1
Формальдегид 0,09 6,3 0,044 1,3
Тараз 6,3 Шаң 0,1 - 1,1 2,2
Азот екі оксиді 0,04 1,0 1,9 2,2
Формальдегид 0,008 2,7 0,03 -
Шымкент 11,4 Шаң 0,4 2,7 1,9 3,8
Көміртегі оксиді 5,0 1,0 8,0 1,6
Азот екі оксиді 0,05 1,3 0,42 4,9
Аммиак 0,05 1,3 0,46 2,3
Формальдегид 0,011 3,7 0,056 1,6
Алматы қаласы ірі агломерациялық қала болғандықтан, мұнда ірі өндіріс
орындары мен жоғарғы транспорттық жүріс көп. Бұлар айтылғандай негізгі
ауаны ластаушы көздер. Алматыда 70-тен астам өндіріс орындары жұмыс
істейді. Олар атмосфераға 2, 3, 4 класындағы улы заттарды тастайды (кесте
6).
Кесте 6. Алматы қаласының атмосферасының ауа сапасының деңгейі (ШРК-дан асу
есесі)
ШРК-дан асу есесі
№ Көрсеткіштер
1990 1995 2000 2005
1 Шаң 8 8,3 8,6 8,3
2 Көміртегі оксиді 2,5 3,0 3,5 4,0
3 Күкірт газы 3,0 3,4 3,8 4,2
4 Азот екі оксиді 1,9 2,4 2,9 3,4
Алматы қаласының ауасының ластануына жел режимі әсері жоғары. Қаланың
оңтүстік бөлігінде жел ауаны тазарту қасиеті жоғары болса, орталығына қарай
кедергілерге кездесіп, барлық әкелген ластағыш заттар қаланың орталық
бөлігінде жиналып, тазартылмайды. Ең максимальды ластану түс ауғанда
байқалады. Түнде жалпы ластағыштар ШРК бірлігінен 2,88 және 2,25 бірлік
құрайды. Күндіз көміртегі оксидінің концентрациясы 3 ШРК бірлігін құрайды.
Күкірт ангидридінің негізгі көзі өнеркәсіптер мұржасы, ЖЭО (ТЭЦ). Мұнда
жоғарғы ластану ластаушы көздер маңында байқалады. Әсіресе ЖЭО-ның ластау
қасиеті жоғары. ЖЭО (ТЭЦ)-2 қаланың шегінен тыс, солтүстік-батысында
орналасса да, оңтүстік және оңтүстік-шығысқа соғатын желдер ауа зиянды
заттарын қалаға тасиды. Қала батыс бөлігінде күкірт екі оксиді
концентрациясы 5,9 ШРК бірлігін құрайды.
Алматы ескіден бері келе жатқан қала, алғашында қала сыртында салынған
өндіріс орындары қазіргі кезде қала орталығына дейін кіріп кеткен.
Ауыр металдар жер қабатының құрамында сирек және таралуы бойынша
шашыранды. Ауыр металдар аз мөлшерде болса да, қауіпті екені айтылған.
Техногенді пайда болған ауыр металдар мөлшері Алматы қаласының атмосфера
құрамында өте жоғары. Бұл жағдайда да ауыр металдармен ластану қаланың
орталығында және солтүстігінде байқалады (Түркісіб ауданы) (кесте 7).
Кесте 7. Алматы қаласының аудандары бойынша ауыр металдармен ластануы
№ Аудандар Ауыр металдар, мгм3
мыс никель қорғасын мырыш
1 Әуезов ауданы 178 71 178 108
2 Алмалы ауданы 665 968 1503 359
3 Түркісіб ауданы 6938 3510 3918 3915
Алматы қаласының оңтүстігінде орналасқан Түркісіб ауданы аталған ауыр
элементтер бойынша басқа аудандарға қарағанда жоғары болып табылды. Мұнда
ауадағы ауыр металдар концентрациясы ШРК-дан 50-65 пайыз асады.
Алматы қаласы бойынша ауадағы ауыр металдармен максимальды мүмкін
ластануы: мыс жалпы орташа мөлшері – 4700 мгм3, никель – 2692 мгм3,
қорғасын 1040 мгм3 құрайды.
Қызылорда қаласы климаттық ерекшелігі жағынан аридті аймақта орналасқан
және станционарлы мен станционарлы емес көздерден шыққан зиянды заттар
таралуына, олардың физикалық және фотохимиялық әрекеттесуіне қолайлы жағдай
тудырады.
Қызылорда қаласының қалалық СЭС басқармасы мәліметі бойынша, қаланың
жеке аудандарында ластағыш заттар концентрациясы әртүрлі (кесте 8).
Кесте 8. Қызылорда қаласының атмосферасының ластануы
Аммиак Шаң
Аудандары NO NO2 SO2 Формальдегид Қорға-
сын
Қауіптілік 3 2 4 3 2 3 1
классы
ШРК 0,4 0,08 0,2 0,5 0,035 0,15 0,0003
Батыс
микроаудан 0,22 0,08 0,09 0,23 0 0,15 0
Казмаз авто 0,272 0,44 0,124 0,35 0 0,125 0
орталығы
Байланыс 0,28 0,44 0,213 0,2 0 --- 0
автобазасы
Титов кентті 0,05 0,08 0,19 0,52 0 0,144 0
Екінші 0,009 0,017 0,007 0,32 0 0,141 0
микроаудан
Алтынсарин 0,08 0,013 0,29 0,22 0 0,146 0
көшесі
Темір жол 0,2 0,3 0,124 0,23 0 0,14 0
вокзалы
Қалалық 0,05 0,008 0,103 0,32 0 0,149 0
аурухана
Ескі базар 0,07 0,11 0,42 0,052 0 0,145 0
Автовокзал 0,22 0,4 0,09 0,052 0 0,14 0
Кестеге анализ жасасақ, қаланың ауа ортасы қанағаттырарлықтай. Кейде 1-
4 қауіптілік кластағы ластағыш заттар ШРК-дан аспайды. Бірақ та азот екі
оксидінің шамалы болса да, мөлшерінің жоғарылауы өсімдіктер үшін қауіпті,
азонның және т.б фотохимиялық әсері өседі. Азот қышқылының ең көп мөлшері
қаланың батыс бөлігінде, күкірт қосылыстары солтүстік-шығысында, ал шаң
қаланың барлық жерін ластайды.
Қызылорда қаласының негізгі антропогендік ластаушы көзі авто
транспорттар. Оның үлесіне атмосфераға түсетін зиянды қоспалардың көлемінің
жартысынан астамы келеді. Жалпы жылдық шығарылған зиянды заттардың
атмосферадағы көлемінен станционарлы көздердің үлесі 41 пайыз, станционарлы
емес көздер 59 пайызын құрайды (кесте 9).
Кесте 9. Қызылорда қаласының автотранспорт улы қалдықтарының кейбір
түрлерінің көлемі, мың тоннажылына
2000 2005
Барлығы
16,1 23,2
Көміртегі оксиді 12,4 19,0
Көмірсутек 2,9 4,5
Азот оксиді 0,8 1,4
Кесте берген мәліметтен көретініміздей, Қызылорда қаласында бес жыл
ішінде автокөлік шығаратын улы заттар саны 16 мың тоннадан 24 мың тоннаға
дейін өскен.
Қызылорда қаласында 33 өндірістік орындар бар. Бұл өндірістер
атмосфераға тастайтын қалдықтар қатты заттар, көміртегі оксиді, күкірт екі
оксиді және т.б. Соның ішінде 10 ірі өндіріс орындары басым бөлігін
шығарады. (кесте 10).
Кесте 10. Қызылорда қаласындағы станционарлы көздерден тасталатын зиянды
заттар сандық көрсеткіші, мың тоннажылына
Ластағыш заттар 2001 2005
Қатты заттар 10,6 8,6
Күкірт ангидриді 3,9 23,8
Көміртегі оксиді 0,6 19,0
Азот оксиді, азот екі оксиді 0,8 0,7
Күкірт қалдықтарын шығарушы ірі көздер жылу электр станциялары (ЖЭС).
Қызылорда қаласының орталық бөлігінде көптеген ғимараттар мен үйлер орталық
жылу беру жүйесімен қосылған. Негізгі орталық Қызылордалық ЖЭО (ТЭЦ)-6.
Қала бөлігінің кей бөліктерін ауданаралық жеке жылу орталықтары қызмет
етеді. Ал бір қабатты жер үйлер жеке, көмір жағу көзімен жылынады. Жеке
жылыту күз-қыс айларында ластағыш заттардың көбеюіне әкеледі.
Сондай-ақ қаланың есепке алған көздерден басқа ескерілмеген
көрсеткіштері де бар. Ол “Байқоңыр” ғарыш айлағының әрекеті. Байқоңыр
нысанының мәліметтерінің жабық болуына байланысты бұл мәселелер
зерттелмеген. 1999 жылы 27 қарашада және 5 шілдеде болған “Протон”
зымыранының жіберілуі кезінде болған апат аймақ экологиялық қауіптілігін
арттырған. Әрбір ғарыштық кеме ұшыру кезі Қызылорда қаласында және облыста
9-11 күнге атмосфералық ауытқымалыққа әкеледі: қыста – боран, аяз, жазда –
қуаңшылық пен шаңды желдер [3].
Шымкент қаласының ауасын ластайтын заттар мұнай өндірістері, энергетика,
автотранспорттан және т.б түседі. Шымкент атмосфералық ауасы бойынша
Қазақстан Республикасының ең ластанған қаласы. Қалада жел әлсіз жылдамдығы
мен тұмандар ауада зиянды қоспалардың жинақталуына әкеледі. Мұнда да ауа
Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларындағыдай, мұнда да ауа: азот екі
және азот оксидімен, көміртегі және күкірт оксидтерімен басым түрде
ластанады, сондай-ақ қалада өнеркәсіптердің дамуына байланысты ауыр
металдар концентрациясы да жоғары болып келеді. Шымкент қаласында 84
атмосфераға зиянды заттар шығаратын өнеркәсіп орындары бар, оның ішінде 45
өндіріс орны зиянды заттарды көп көлемде тастайды.
Азот екі оксиді мен көміртегі оксидінің жоғарғы концентрациясы ЖЭО (ТЭЦ)
аймағында байқалады. Бұл мұндағы сұйық және қатты отынды пайдаланудан
қалыптасады.
Шымкент қаласы бойынша орташа шаң концентрациясы 0,4 мгм3, 2,7 ШРК, ал
максимальды бақыланған концентрациясы 1,9 мгм3, 3,8 ШРК, формальдегид
орташа концентрациясы 0,011 мгм3, 3,7 ШРК, азот екі оксиді – 0,05 мгм3,
1,3 ШРК, көміртегі екі оксиді – 3,0 мгм3, 1 ШРК, аммиак – 1,0 ШРК-ны
құрайды. Ауаның ауыр металдармен екінші ретті ластануы “Южполиметалл” ЖШС
жұмысына байланысты. Бұл аймақта азот екі көрсеткіші 23,9 есе ШРК-дан
асады, көміртегі оксиді – 4,8 есе, күкірт оксиді – 3,1 есе, формальдегид –
2,5 есе ШРК-дан асып түседі.
Жалпы Шымкент қаласының атмосфера ластануының индексі (АЛИ)– 13,4. басқа
жылдармен салыстырсақ, қала атмосфера жағдайы қарқынды түрде төмендеуде.
Мысалға, 2003 жылы АЛИ-7,7 болса, 2006 жылы АЛИ-8,8 құраған, 2007 – 11,4
[8, 10].
3.2. Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының су жағдайы
Қазіргі кезде су ресурстары мен ауыз суды сақтау мәселесі өте маңызды
сұрақтардың бірі болып келеді. Соңғы 5-6 онжылдықтарда су пайдалану
практикасы қайта қалпына келмес су пайдаланудың өсіп келетінін және
пайдаланған судың 4-5 пайызы жоғалғанын көрсетті. Константинов А. С. берген
мәлімет бойынша, қазіргі кезде сумен қамтамасыз ету Жер шарының қалаларында
20 пайызға, ауыл аймақтарында 75 пайызға қанағаттандырылмайды екен.
Шектелген су көзі болса антропогендік әртүрлі ластағыш заттармен ластанып,
көлемі азаюда [11].
Қазақстан үшін таза тұщы су мәселесі едәуір өткір, өйткені Қазақстан
тұщы су қоры өте шектеулі. Республиканың орташа жылдық ағыны тек 100,5 км3
ғана құрайды. Оның ішінде Қазақстанның өз территориясында 56,5 км3 ғана
құралады.
Осыған байланысты, Қазақстан Республикасының тұрақты дамуындағы Қоршаған
ортаны қорғау Ұлттық жоспардың іс-әрекетіне сәйкес жоғары сапалы сумен елді
қамтамасыз ету мәселесі тұр. Сумен қамтамасыз етуде, Оңтүстік Қазақстан
өңірінің ірі қалаларының су сапасы көбіне ұлттық және халықаралық
стандарттарға сай емес. Мысалға, су құбырларының суы Қызылорда облысында –
11,8 пайыз, Алматы облысында – 8,2 пайыз Қазақстан Республикасында
қабылданған нормативтерге сәйкес келмейді. Су дефициті (жетіспеушілігі)
мәселесінің пайда болуының негізгі себептері су ресурстары сапасының төмен
болуы мен су ресурстарын тиімсіз пайдалану болып табылады.
Кесте 11. Қазақстан Республикасында қабылданған су қоспаларының шектік
рұқсат етілген концентрация шамасы [7]
Қоспалар аттары ШРК мағынасы, мгм3 Қауіпсіздік
классы
Хром (3+) 0,5 3
Хром (6+) 0,05 3
Темір 0,3 3
Мырыш 1,0 3
Сынап 0,0005 1
Кадмий 0,001 2
Мышьяк 0,05 2
Бор 0,5 2
Мыс 1,0 3
Фенол 0,001 4
Мұнай өнімдері 0,3 4
Нитрит иондары (NO2) 3,3 2
Нитрат (NO3) 15,0 3
Гексохлоран 0,02 4
Линдан 0,004 1
Кесте 12. Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қаларының су айдындарының сапасы
Нөмір Өзендер Су ластану индексі Су сапасы
1 Кіші Алматы(Алматы қ) 1,27 3 класс
2 Үлкен Аламаты(Алматы қ) 1,20 3 класс
3 Есентай(Алматы қ) 1,08 3 класс
4 Бадам (Шымкент қ) 2,04 3 класс
5 Талас (Тараз қ) 1,37 3 класс
6 Шу (Шу қ) 1,93 3 класс
7 Сырдария (Қызылорда қ) 1,70 3 класс
Қоршаған ортаны қорғау Ұлттық жоспар әрекеті бойынша Оңтүстік Қазақстан
өңірінің ірі қалаларының әрбір тұрғынына 3 есе су жетіспеушілігі байқалатын
“С” аймағында орналасқан.
Қалаларды сумен қамтамасыз етудің негізгі көздері жер асты және жер беті
сулары, яғни артезиан сулары, жер асты қабаттары сулары және өзендер,
көлдер мен су қоймалар. Су - адамның негізгі тіршілік көзі және еліміздегі
шектеулі көздер экологиялық, гигиеналық талаптарға сай келмейді (кесте 11,
12).
Алматы ірі агломерациялық орталық. Қазіргі кезде қаланы сумен
қамтамасыз ету көздері қарқында ластануда. Алматы экологиялық жағдайы
едәуір төмен аудандардың бірі. Мұнда топырақ, су мен ауа, өсімдік
жамылғысының улы заттармен жоғарғы ластану деңгейі байқалады.
Қазақстанның экологиялық жағдайын түзетуде табиғи су көздері маңызды роль
атқарады (Алматы қаласының кіші өзендері). Олар табиғи фильтрлер, жер асты
суларының негізгі көзі болып табылады және сумен қамтамасыз етуде кеңінен
қолданылады. Бірақ та өндіріс концентрациясының жоғарғы деңгейі, халықтық
жоғарғы тығыздығы және кіші өзендердің экологиялық ауытқушылықтарға осалдық
танытуы, олардың ластануына және биосфералық функцияларының бұзылуына
әкеледі. Қаланы сумен қамтамасыз ету үшін жер асты және жер беті суларынан
1 тұрғынға тәулігіне 600-700 лтәулігіне келетін су көлемін алады (норматив
бойынша 200 лтәулігіне).
Гигиеналық талапқа сай емес Алматы қаласының жер беті суларының
бақыланған меншіктік салмағының өсімі 2005 жылы 39,1 пайыз құрса, 2007 жылы
42,3 пайыз болған. Осылайша микробиологиялық ластану көрсеткіші бойынша
Алматы қаласы тек Қызылорда облысынан (онда 51,5 пайыз) ғана артта.
“Адам экологиясы мен қоршаған ортаны қорғау” Ғылыми – зерттеу Институты
Алматы қаласының 83,5 пайыз уақытша және тұрақты су ағатын су құбырларының
гигиеналық талаптарға сай келмейтінін айтады. Әр алынған бесінші үлгіде
химиялық құрам мөлшері қабылдаған шекке сәйкес емес, әрбір сегізінші
үлгіде инфекциялық қатынаста қауіпті болып табылады. Ал әр оныншы үлгіде
вирусты ластанудың жанама көрсеткіші болып табылатын колифагтар бары
анықталған.
Алматы қаласының сумен қамтамасыз етуде қаланың 40 пайыз қажеттілігін
қанағаттандыратын беткі су ағындары Үлкен және Кіші Алматы өзендері. Алматы
қаласының өзендері Тян-Шань типті өзендер.
Кіші Алматы өзенінің негізгі ластанушылар мұнай өнімдері, фенолдар, ауыр
металдар, органикалық заттар, нитраттар. Ал Үкен Алматы өзенінің негізгі
ластаушы көздері өндіріс орындары, тұрмыстық секторлар, автотұрақтар,
қоқыс тастайтын жерлер және т.б. Үлкен Алматы өзенінің бақылау нәтижесі
бактериялар шамасы Мемлекеттік ГОСТ 18963-83 – те көрсетілген шектен
асатынын көрсетті: 33,5·104 (қыста) және 42·104 (жазда), ал ішек
таяқашалары 40·104 дәрежесін көрсеткен.
Сондай-ақ Кіші және Үлкен Алматы өзендерінің санитарлық қорғау зонасында
коттедждер мен саяжайлар салынуы, жергілікті канализация, тұрғындардың суға
тұрмыстық қалдықтарын тастауы өзендер деградациясына әкеледі.
Өзендер орта ағысында II кластағы көрсеткішті көрсетеді, ал сағасында
III кластағы орташа ластануды көрсетеді (кесте 13) [12]
Кесте 13. Алматы қаласының өзендерінің су сапасы (2007)
Өзен аты СЛИ Су құрамы Орташа ШРК-дан асуСу
концентрациясы, қатынасы сапасы
мгл
Азот нитраты 0,015 15,0
Кіші Алматы 1,27 Мыс 0,018 1,8 IV
Фенол 0,002 2,0
Үлкен 1,08 Мыс 0,003 3,0 III
Алматы
Мыс 0,002 2,0
Есентай 1,2 Фенол 0,002 2,0 III
Фторлы 0,78 1,0
қосылыстар
Қызылорда қаласының су қамтамасыз ету жүйесінің жалпы күші 51 мың
м3тәулігіне құрайды. қаланы су қамтамасыз етуде Сырдария өзенінің (38
пайыз) және жер асты (62 пайыз) сулары пайдаланылады.
Сырдария қаланың маңызды су көзі. Қазіргі кезде оның гидрографиялық және
гидрохимиялық өзгерістері айқын байқалуда. Бұл санитарлық режимінің
төмендеуіне себепкер болуда.
Қызылорда қаласы шегінде Сырдария өзенінің су сапасын қала батыс
бөлігінде орналасқан гидропостта бақылайды. Қазіргі өзен суындағы негізгі
өзгерістер ондағы иондар, марганец және сульфаттардың көбеюі. Себебі,
Өзбекстан және Тәжікстан ақаба сулары Сырдария жоғарғы ағысына түсіп
келеді. Ал Шардара су қоймасында жоғарғы минералданған пестецидті және
минералды тыңайтқышты калекторлы-кәрізді сулар қосылады. Осыған байланысты
Қызылорда қаласында су минералдануы 2000 мгл асады. М. А. Жубатканов
мәліметі бойынша 1956 және 1986 жылдар аралығында Сырдария өзенінде
Қызылорда қаласы маңында минералдану 500 мгл-ден 1730 мгл өскен,
құрамындағы хлор 40 мгл-ден 220 мгл-ге, сульфаттар 140 мгл-ден, 780 мгл
жоғарылаған. Ал жалпы су қаттылығы 5-тен 14 мгэкв көтерілген. Сондай-ақ,
өзеннің органикалық ластану көрсеткіші де көтерілуде. Облыстық санитарлық
қызмет мәліметі бойынша Сырдария өзенінің микробиологиялық
көрсеткіштерінің санитарлық режимі төмендеген. Бактериалдық ластану
көрсеткіші бойынша жалпы микробтардың саны бір литр суда 238000, сандық
индексі-90 мыңнан аса, ішек таяқшалары бір литр суда 1000-нан аса. Осы
себептерге байланысты қалада инфекциялық аурулар кең таралған (кесте 14).
Жоғарғы бактериалдық және органикалық ластануда су көздері мен су
құбырлары суын залалсыздандыру мақсатында жоғарғы хлор мөлшері қолданылады,
кезегінде хлорды нейтралдату жүргізілмейді. Осылайша суда жоғарғы
концентрациялы қалдықты хлор 1-2 мгл құрап, берілген нормадан (0,7 мгл)
асып түседі. Гиперхлорлау, сондай-ақ, хлорлы органикалық қосылыстар түзіп,
жоғарғы концерогендік тиімділікке ие болады.
Кесте 14. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Елтану кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ӨҢІРІНІҢ ІРІ ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫ
Қорғауға жіберілді
___ __________ 2009 ж.
№____ хаттама
Елтану кафедрасының меңгерушісі
__________доцент Каймулдинова К.Д.
Норма бақылаушы:
_______ Тургумбекова Н.М.
Орындаған: география-экология факультеті
050609 география-туризм,
мамандығы, 4 курс, күндізгі бөлім студенті
Махатова А.
Ғылыми жетекшісі:
г.ғ.к., оқытушы Мұздыбаева Қ.Қ
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ӨҢІРІНІҢ ІРІ ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
2. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ӨҢІРІНІҢ ІРІ ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТАҒА ТИГІЗЕР
АНТРОПОГЕНДІК ӘСЕРЛЕРІ
2.1 Өнеркәсіптің қоршаған ортаға тигізер
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2.2 Транспорттың қоршаған ортаға тигізер
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
3. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ӨҢІРІНІҢ ІРІ ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ЖАҒДАЙЛАРЫН СИПАТТАУ
3.1 Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының атмосфера жағдайы мен оған
климаттық құбылыстардың
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
3.2 Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының суының жағдайы ... ... ... ...23
3.3 Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының
топырақ және биота
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
3.4 Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының физикалық ластануы ... ... ..36
3.5 Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының геоэкологиялық жағдайларын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..38
4. ҚАЛАЛАРДЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТА ЖАҒДАЙЫН ОҢТАЙЛАНДЫРУ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 55
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі кезде елдердің және әртүрлі
технологияның қарқынды дамуы табиғатқа өз кері әсерін беруде. Антропогендік
әсер, әсіресе ірі қалалар мен өндіріс орталықтарында өнеркәсіп және
транспорт дамыған жерлерде өте қарқынды байқалуда.
Егер де қаланы антропогендік экологиялық қуыс ретінде қарастырсақ,
онда қалалық тұрғындар популяциясында табиғи қуыс мекендеушілеріне
қарағанда жүктеме көп есе жоғары. Мұнда адамға әсер етуші фактор көптеген.
Бірақ олардың әсер ету уақыты аз, экологиялық стресс өте ауыр.
Әсер ету масштабтары агломерация көлеміне, өндіріс орындарының күрделі
үйлесімдігіне, қаланың физикалық-географиялық (экологиялық-табиғи) орнына
және т.б құрамдарына байланысты.
Кері әсерлерді Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларыда сезеді:
әсіресе ірі өндіріс орындары мен автотранспорты дамыған Шымкент пен
Алматы, физикалық-географиялық орналасуы күрделі Қызылорда қалаларын
мысалға ала отырып айтсақ.
“Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының геоэкологиялық мәселелері”
деп аталатын жұмыста жоғарыда айтылған Алматы, Шымкент пен Қызылорда
қалаларын негізге ала отырып, қалалардың қоршаған ортасының элементтерінің
өзгеру сипаты мен тенденцияларын, себептерін көрсету жұмыстың өзектілігі
болып табылады.
Жұмыстың мақсаты Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі ірі қалалардың
геоэкологиялық жағдайын анықтау. Негізгі міндеттері:
- Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларына физикалық-географиялық
тұрғыдан сипаттама беру;
- Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының қоршаған ортаға тигізетін
антропогендік әсерін анықтау;
- Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының геоэкологиялық жағдайының
сипаттамасын беру.
- Қалалардың қоршаған орта жағдайын оңтайландырудың негіздеріне талдау
жасау.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Оңтүстік Қазақстан
қалаларының геоэкологиялық жағдайына әсер етуші факторларды анықтап, оны
қазіргі кезде Қазақстанның аймақтық геоэкологиясы және экология
сабақтарында пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Жалпы жұмыс кіріспеден, төрт тараудан, қорытындыдан
тұрады. Көлемі 56 беттен тұратын жұмыс, 19 кесте, 5 суретпен жабдықталған.
1. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ӨҢІРІНІҢ ІРІ ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
СИПАТТАМАСЫ
Оңтүстік Қазақстан өңірі Қазақстан Республикасының оңтүстігін,
экономикалық бөлінуі жағынан Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан және Алматы
облыстарын қамтиды. Физикалық-географиялық аудандастыру жағынан Каспий
маңы, Тұран еліне және Орта Азия таулы еліне жатады. Орналасу ендігіне
байланысты өңірде шөл зонасы дамыған және Евразия материгінің ішкі бөлігі
болуына байланысты климаты континентті. Бұл өңірдегі орналасқан қалалар
табиғат жағдайына әсер етеді.
Геологиялық даму тұрғысынан өңір Тұран плитасын және оңтүстік-шығыс
бөлігі Тянь-Шань геосинклинальдық белдеуін алады. Жер бедері жазық және тау
алды жазығы болып табылады.
Оңтүстік Қазақстан өңірінің қалалары өзендер бойын бойлай және тау алды
ылғал жеткілікті бөлігінде пайда болған, кейбірі ескі заманнан бері келе
жатқан қалалар болып келеді.
Қалаларың физикалық-географиялық жағдайлары мен оның геоэкологиялық
жағдайлары арасындағы байланыс тығыз. Қалалардың экологиялық жағдайын
анықтаудың бірінші шарты олардың орналасу ерекшеліктері мен табиғи жағдайын
зерттеу. Бұл зерттеусіз толық қалалар экологиясын түсіне және олардың
қоршаған ортасын сақтау негіздерін белгілей алмаймыз.
Алматы қаласы. Физикалық-географиялық орны. Іле Алатауының физикалық-
географиялық ерекшеліктері Алматы қаласының табиғи жағдайына ерекше әсер
етеді. Іле Алатауының тау алды шлейфі ендігі 20-25 км жетеді. Ол тау
өзендерінің ысырынды конустарының қосылуынан түзілген. Гипсометриясы теңіз
деңгейінен 600 метрден 1100 метрге дейін жетеді. Осы ысырынды конустың
бірінде, Іле Алатауының солтүстік беткейінде Алматы қаласы орналасқан. Қала
меридиан бағытта қатты созылған, солтүстік шеті оңтүстік бөлігіне қарағанда
250 метр төмен жатыр, ал шығысы 400 метр жоғары. Алматы тау сілемдерінің
жондарымен қоршалып жатыр. Қала созылған бағытта екі негізгі қала өзендері
Кіші Алматы мен Үлкен Алматы өзендері ағып өтеді. Дала мен биіктік
таулылықтың өзара әрекеттесуі тек Алматыға ғана тән өзгешеліктерге әкеледі.
Жер бедері мен геологиясы. Қала жер бедері табиғи қалыптасқан бедерден
қазіргі жағдайдан ерекше. Бұл ысырынды конустар қалыптастырған толқынды
аллювильды- пролювиальды көлбеу келген жазық. Алматы маңы таулы, сайлы-
жыралы. Алматы қаласы орналасқан жері Тянь-Шань тауының дамуымен тікелей
байланысты. Бұл каледон қатпарлығы жүрген кезде пайда болып, төрттік жаңа
орогенез кезінде қайта көтерілген тау жүйесі. Және де қазіргі
неотектоникалық қозғалыстар үдерісінде, сондықтан Алматы қаласы қауіпті жер
сілкінісі болатын аймаққа жатады. Мұнда 8-10 балдық жойқын жер сілкіністері
болып тұрады. Алматы қаласы әртүрлі жастағы шөгінділер үстінде орналасқан.
Негізінен борпылдақ, шойтасты және қиыршық пен малта тасты шөгінділер
басым. Үстінде лесстәрізді саздақтар, құмды-сазды қабаттар жатыр.
Климаты. Алматы қаласы Евразия материгіне тереңдей орналасқан және
мұхиттардан алшақ болуы климатының континентті болуына әкеледі. Тау алды
жазығында орналасса да, жатқан ендігі, жауын-шашын, температура режимдеріне
әсер етеді. Алматы қаласының қысы суық. Қаңтардың орташа температурасы - 7-
80С. Жазы ыстық және қуаңшылық та байқалады. Шілденің орташа температурасы
+23,30С құрайды. Жауын-шашын солтүстігінде (аэропорт) - 456 мм, орталығында
- 575 мм, оңтүстігінде – 890 мм. Яғни жауын-шашын 100 метр сайын 50 мм
көтеріледі. Булану жауын-шашыннан көп. Жаз басында 4 есе, тамыз айында 11
есе жоғары болады. Орташа жылдық булану-0,45. Сондықтан жоғары салыстырмалы
ауа ылғалдылығы қыста байқалады – 72-74 пайыз. Жаз кезінде 59-56 пайыз,
кейде 49-46 пайыз. Қаланың атмосфера қысымы 926,3 гПа.
Алматы қаласының жел режимі жердің беткі әлсіз желдің болуымен
сипатталады. Қыста жылдамдығы 1,2 мс, жазда 2,5 мс ғана. Бұл жағдайда
қалада таулық-аңғарлық жел басым көрініс береді.
Гидрографиясы. Қала Іле Алатауынан бастау алатын Қарғалы, Үлкен Алматы,
Кіші Алматы өзендер атырабында орналасқан.
Кіші Алматы өзені Алатау Тұйықсу мұздығынан бастау алады. Ұзындығы 18,5
км. Алматы қаласын шығысынан айнала ысырынды конустарға тіреледі. Тау алды
бөлігінде Кіші Алматы өзені Есентай және Казачка өзендеріне, екі тармаққа
бөлініп кетеді.
Үлкен Алматы өзені екі ағыстың қосылуынан түзіледі: Озерный және
Проходная өзендері. Өзен қаланың батыс бөлігі арқылы ағып өтеді. Суының
гидрохимиялық құрамы жағынан гидрокорбонатты болып саналады.
Топырақ және биотасы. Алматы қаласында топырақ пен өсімдік жамылғысының
даму жағдайында биіктік белдеулік көрінеді. Мұнда тау алды шөлейті мен дала
зоналары байқалады. Қала өзінің дамуы барысында табиғи ландшафтынан
айырылған. Қаланың көп бөлігін мәдени ландшафттар алады.
Әл-Фараби даңғылынан Каменка кентіне дейін қалада қара топырақ, Әл-
Фарабиден Райымбек даңғылына дейін қаланың басым бөлігін қара-қоңыр және
қара топырақ дамыған.
Қалада боз жусанды дақылды-эфемерлі және жартылай бұталы тау беткейлік
шөлейт өсімдіктері мен шымды-дақылды, бұталы-шалғынды дала өсімдіктері
өседі [1, 2].
Шымкент қаласы. Физикалық-географиялық орны. Қала – Оңтүстік Қазақстан
облысының орталығы, Қазақстанның оңтүстігіндегі ірі тораптардың бірі. Жер
аумағы 7784 га. Қала үш ауданнан тұрады. Шымкент қаласы облыс шығысында,
Бадам мен Сайрам өзендері аралығында, Өгем жотасының тау алды жазығында
жатыр. Теңіз деңгейінен 500-512 метр биіктікте орналасқан.
Жер бедері мен геологиясы. Геологиялық құрылымы кембрийлік, девондық
және тас көмірлік жыныстардан: тақтатас, құмтас, әктастан тұрады. Үстін бор
және неоген-төрттік шөгінділер басқан.
Климаты. Қала жайғасқан өңірдің климаты континентті. Жазы ыстық, қысы
біршама суық. Шілденің орташа температурасы +24-260С, қаңтарда - 4-60С.
Аязсыз күндер ұзақтығы 184 күн. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 423 мм
шамасында. Әсіресе қыс айларында басым бөлігі жауады. Қар жамылғысының
қалыңдығы 18 см, тұрақсыз. Жату ұзақтығы 40-60 күн. Жазда 90-93 күндер
аңызақтар мен қуаңшылық болып тұрады. Жиынтық күн радиациясы 800 мДжм2.
Басым желдер солтүстік-шығыстан соғады.
Гидрографиясы. Қала бойымен Бадам өзені ағып өтеді. Өзен Арыс өзенінің
оң саласы болып табылады.
Қала жер асты суы Арал маңы – Торғай-Шу-Сарысу күрделі бассейніне
жатады. Соның ішінде Шу-Сарысу бассейніне кіреді. Негізгі су қабаты неоген
және төрттік шөгінділер қабатына тән. Суы гидрокорбонатты-сульфатты және
хлоридті-сульфатты.
Топырақ және биотасы. Топырағы шөлдің сұр топырағы. Яғни кәдімгі
оңтүстік тау алды сұр топырақтары. Өзен маңы аймақтарын жайылымдық шалғынды
топырақтар алады. Өсімдігі жартылай бұталы, бұталы сирек орманды, эфемерлер
мен эфемер тәрізді өсімдіктерден тұрады.
Қызылорда қаласы. Географиялық орны. Қызылорда облысының әкімшілік,
экономикалық және мәдени орталығы - Қызылорда қаласы Сырдария өзенінің
төменгі ағысында оң жағалауда, 65˚25'-65˚35' шығыс бойлық пен 44˚44'-
44˚53' солтүстік ендікте, Балтық теңізі деңгейінен 126-130 метр биіктікте
орналасқан. Қала территориясы өзенді бойлай оңтүстік-шығыстан солтүстік-
батысқа қарай 15 км созылып, қисық төртбұрыш формада жатыр, ені 8 км.
Қала ауданы 605 км2. Қаладан оңтүстікке ені 10-60 км болатын үлкен
Қызылқұм шөлі созылып жатыр, ал 50 км солтүстікте өсімдік атаулыдан
жұрдай. Арысқұм құмына қосылатын Дариялық тақырлар. Қала Сырдария өзенінің
ежелгі дельтасының жоғарғы бөлігінде орналасқан.
Қала территориясының жер көлемі 3683 га. Ал қазір қала территориясы
кеңейіп келеді, өсіп барады. Тасбөгет, Белкөл қала типтес кенттері мен 5
ауылды округтерімен қосыла бір урбожүйе кешенін құрайды. Қала
территориясының жер көлемінің 17,0 га бөлігін темір жол торы алып жатыр,
сонда қала үлесіне 3513 га жер тиеді, оның ішінде транспорттық көшелерге
165 га, қала бақтары мен демалыс орындарына 19 га, жасыл алқапқа 51 га
жер тиеді.
Сегіз әкімшілік-аумақтық бірліктен тұрады: Қызылорда қаласы, Тасбөгет,
Белкөл кенттері, Қосшыңырау, Қызылжарма, Қызылөзек, Ақсуат, Ақжарма
ауылдары. Тасбөгет қыстағы қала бойынша су жүйесі әкімшілік басқарма
орталығы.
Жер бедері және геологиясы. Қызылорда қаласы Сырдария өзенінің төменгі
ағысында орналасқан, физикалық-географиялық жағдайы жағынан территориясы
Төменгі Сырдария провинциясына кіреді (Тұран елінің). Қала аккумулятивті
жазық жер бедерінде жатыр, абсолюттік нүктелері 124-135 метрден аспайды.
К.Ахметовтың (1956 ж.) жазуынша Сырдария өзенінің төменгі ағысы
бойындағы аллювийлі жазықты зерттеуіне қарағанда, жалпы жер бетінің
еңістеуі оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай, Сырдария өзенінің
ағысын қуалай төмендейді. Яғни, қала территориясында биіктігі 130 м
болатын, меридиан бағытында жатқан екі жайпақ үйілімді айтуға болады. Оның
біріншісі қазіргі әскер бөлімшесі орналасқан жер немесе ескі қорғаннан
базар бағытында болса, екіншісі: қаланы суландырып тұрған Сарқырама
каналын бойлай өтеді. Осы каналдан оңға және солға қарай жер бедерінің
төмендеуі 1-2 м-ге дейін байқалады. Қала маңы жер бедері өте өзгермелі,
әсіресе Белкөл, Тасбөгет жағы, ол жерлерде көшпелі құм төбелер көп. Олар
қалаға ентелеп келеді.
Қалада Сырдария өзенінің үш террассасы айқын байқалады. I-жайылма
үсті террассасында қаланың басты бөлігі орналасқан. Едәуір биік II-
террасса биіктігі 12 метр. Аккумулятивті бедер қазіргі антропогендік
әрекеттер арқасында қатты бұзылған.
Геологиялық тұрғыдан Қызылорда қаласының аумағы Тұран эпигерциндік
платформасы үстінде жатыр. Палеозойда қалыптасқан бұл жазықты кейде Сыр
ойысы деп те атайды. Ойыстың шеткі иіндері палеозойлық қатты метаморфты
жыныстармен толған. Ойыстың көлденең ені 400 км. Орталығында палеозойлық
тау жыныстары 600 - 900 м тереңдікте жатыр. Кейіннен ойыс мезазой, одан
кейін кайнозой жыныстарымен жабылған. Мезазойлық жыныстарынан Бор
жүйесінің шөгінділері жақсы дамыған. Алуан түсті саздар мен ұсақ құмдардан
тұратын бұл шөгінді қабаты қалыңдығы 140-150 метр. Мұнда жер асты
суларының негізгі қабаты жатыр.
Жоғарғы бөлігінде неоген жүйесінің сазды-құмды шөгінділерінен тұрып,
60 метрлік қабат құрайды. Ал төрттік шөгінділер 70-80 метрлі құм, саз,
құмдақтардан тұрады.
Гидро-климаттық орта. Климаты континентті, жазы аңызақты, ыстық, ең
жоғары температура +42˚C, +44˚С көрсетеді. Қысы аз қарлы, аязды, желді
келеді. Ауаның ылғалдылығы өте төмен, ең төмен кезең жаз айларына тура
келеді. Мұндай көрсеткіштің болуы жалпы облыс жерінің Қызылқұм, Мойынқұм,
Бетпақдала және Тұран ойпатының қоршай орналасуы әсерінен қалыптасады.
Б. П. Алисов бойынша Қызылорда климаттық белдеуі Солтүстік Тұран
климаттық облысына жатады.
Климатына жыл бойы үш негізгі ауа массалары әсер етеді: арктикалық,
қоңыржай және тропикалық. Айтылған ауа массаларының қайсысы басым болуына
байланысты Қызылорда қаласында ауа-райы типі орнатылады. Қаланың орташа
атмосфера қысымы 1003 гПа. Оған байланысты жел режимі орнатылады. Жел
қаланың солтүстік-шығысынан және солтүстігінен келеді. Бұл желдер шаңды-
тұзды Арал теңізінің ауасы мен Бетпақдала шөлдерінің құмдарын тасиды.
Қатты желдер жылдамдығы 15 мсек жетеді. Жылы кезеңде қалада шаңды
дауылдар қайталанып болып тұрады. Орташа жылына 30 күн байқалады.
Жауын-шашынның 60 пайыз көктем-қыс кезінде байқалады. Жылдық орташа
жауын-шашын 130 мм. Ал булану шамасы – 1229 мм құрайды.
Қаланың негізгі су артериясы Сырдария өзені қар-мұздық сумен
қоректенеді, төменгі бөлігінде жер асты қабаттарының маңызы зор. Қызылорда
шегінде Сырдария өзенінің ұзындығы 10 км. Ені 100-150 км. Ағыс жылдамдығы
0,9 мсек. Орташа жылдық су шығыны 1802 м3сек, орташа жылдық ағыс көлемі
– 37,8 км3жылына. Наурыз соңы мен маусымның басында өзен толысуы жүреді.
Өзен суының мөлдірлігі төмен – 5-10 см. Лайлы заттар 100-150 мгл. Тамыз
бен қазан айлары аралығында өзен суы таязданып, жоғарғы минерализация кезі
байқалады. Өзен тұздарының орташа шамасы 0,6 гл құрайды. Суының химиялық
құрамы жыл мезгіліне байланысты өзгереді. Су таяз болған кезінде натрий,
магний және калий сульфаттары өсіп, керісінше жағдай кезінде
гидрокорбонаттар басым болады.
Жер асты суының бірнеше горизонттары бар. Мұнда төрттік аллювий,
плиоцен, жоғарғы және төменгі бор шөгінді қабаттарын алған. Көбіне су
қамтамасыз етуде төрттік және жоғарғы бор су қабаттары пайдаланылады.
Төрттік шөгінділердегі су қабатының жату тереңдігі Сырдария өзені
жайылмасында 0,8-3,0 м және террассасында 10 м. Химиялық құрамы бойынша
сулары сульфатты (14-25 гл) және сульфатты-хлоридті (200-100 гл). 1 гл
минералданған тұщы су Сырдария өзені маңында кездеседі. Қазаншұңқырлы
жазық бедер су тұтқыш қабаттың жалпы жер асты ағынын қиындатады.
Топырақ және биота ортасы. Табиғи жағдайы жөнінен Қызылорда қаласы
территориясы ежелгі атыраулы жазық. Территорияның топырақ жамылғысы ала.
Басым топырақ түрі шалғынды топырақ түрлері мен сортаңдар.
Шалғынды топырақтары құнарлы. Олар Сырдария өзенінің жайылманың
жайпақ жазықтарын, қала батыс бөлігін алады. Топырақ түзуші жыныстар
ретінде әртүрлі қалыңдықты аллювий үйінділері саналады. Гумусты қабаты 0-
40 см-де 1,6-3,0 пайыз аралығында. Қала солтүстік бөлігін шалғынды
қалдықты топырақтар алып жатыр. Орталық бөлігінде шалғынды-шөл топырағы
жатыр. Сортаңдар болса, қаланың әр жерінде таралған. Тұздану дәрежесі
хлоридті-сульфатты. Сондай-ақ құмды, сорлы, тақыртәрізді топырақтар
кездеседі.
Қалада топырақ дефляциясы мен су эрозиясы жиі құбылыс.
Өсімдік – ландшафт компонентінің динамикалық бөлігі. Табиғи жағдайда
Қызылорда қаласында тоғайлы жайылмалық құрақты-қамысты шалғындар өскен.
Табиғи өсімдіктер егіншілік, инженерлік-құрылыстық, жол салу жұмыстары,
қала халқының өсуі және қоршаған ортаның нашарлауына байланысты өзгерген.
Қазіргі кезде қаланың гидрофильді өсімдігі ксерофильді өсімдікке ауысуда.
Ағаштардан жоңғар талы, тораңғы, өседі, бұталардан жыңғыл мен бұталы тал,
шөптесіннен мия, бидайық, құрақ, кермек, карабарақ және т.б өседі.
Ландшафттық тұрғыдан Қызылорда біртекті. Бұл гидроморфты,
интразональды қоңыржай белдеуінің шөлді ландшафттары [3].
2. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ӨҢІРІНІҢ ІРІ ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТАҒА ТИГІЗЕР
АНТРОПОГЕНДІК ӘСЕРЛЕРІ
Табиғи экожүйелер өте биімшіл және тұрақты, бұл оған өте ауыр немесе
зиянды әсерлерді басынан өткізуге көмектеседі. Бұндай тыс даму
ауытқушылықтары жер тарихында, тіршілікте талай болған. Сондықтанда экожүйе
кеңістікте антропогендік әсерлерге қарсы тұра алады. Бірақ созылмалы,
қайталанатын ауытқушылықтар, әсіресе өндірістік химиялық қалдықтармен
ластану өте айқын, тұрақты кері әсерлерге әкеледі. Мұндай жағдайда
эволюциялық табиғи адаптация ағзаға, табиғат компоненттеріне көмектесе
алмайды.
Адам табиғи ортаға әсер етуші аса күшті фактор. Оның кей әсерлері
табиғаттың табиғат түзуші және өзгеруші факторлары күшінен де асып түседі.
Осындай аса адам әсер еткен табиғи ортасы түбегейлі өзгерген жүйе қалалар
болып табылады.
Урбанизация – қазіргі дамыған өркениеттің ерекше феномендерінің бірі.
Урбанизация урбожүйе шегінде көрініс береді. Урбожүйе Н. Ф. Реймерс бойынша
“архитектуралық-құрылыстық нысандар тұратын және табиғи экожүйесі күрт
бұзылған тұрақсыз табиғи антропогендік жүйе” [4].
Урбанизация кеңістікте таңдаулы, әркелкі, әр жерде әртүрлі көрініс
береді. Қала табиғатта өмір сүреді және оған әсер етеді. Оңтүстік Қазақстан
өңірінің ірі қалалары да осындай қасиетке ие. Қалалардың литогендік,
гидроклиматтық, топырақ-биотикалық ортасы және ландшафттық құрылым
жағдайының анализі (талдануы) қалалардағы табиғи компоненттердің барлығы
адам іс-әрекеті негізінен өте қатты өзгерісте екенін көрсетеді. Және де
өкінішке орай бұл өзгерістер, әсерлер теріс мағынада сипатталады.
Қалалар әсер ету сферасы үлкен және факторлары да алуан түрлі. Қала
өзі де түбегейлі өзгерген табиғат. Қоршаған ортаға әсер ету факторларын
жинақтай келе оларды: өнеркәсіптік және транспорттық деп екі негізгі
қоршаған ортаға әсерлер ретінде топтастырылады.
2.1. Өнеркәсіптің қоршаған ортаға әсері
Өнеркәсіп – Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының экономикалық
потенциалы. Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының өнеркәсіп жүйесі
көп салалы. Мұнда өңдеуші салалар, электроэнергетика, машина жасау мен
металл өңдеу, құрылыс материалдарын жасау, целлюлоза-қағаз, жеңіл, тамақ,
ұн-жарма және жем-шөп өнеркәсіптері дамыған. Қазіргі кезде өнеркәсіптер
қалалардың дамуына байланысты оның ішіне кіретін бір элементіне айналған.
Мысалы: Алматы қаласының ауыр машина зауыты қала орталығына жақын
орналасқан. Алматы қаласында 70-тен астам өндіріс орындары жұмыс істейді.
Қызылорда қаласының өзінде 33-тей өнеркәсіп орындары бар, ең ірі өндіріс
орындары саны 13 (кесте 1) [1, 3].
Кесте 1. Қызылорда қаласының негізгі өндіріс орындары
Нөмір Негізгі өндіріс орындары Өндіріс өнімдері
1 “Харрикейн Құмкөл Мұнай” ААҚ Мұнай өнімдері
“Құмкөл Лукойл” АҚ
2 “Қазгермұнай” СП Мұнай өнімдері мен өңдеу
3 “Қуатоммұнай” СП Мұнай өнімдері мен өңдеу
4 “ЖЭО (ТЭЦ)” АҚ Мұнай өңдеу
5 Жылу өндірісі мен
“КРЭК” АҚ электроэнергетика
6 Жылу өндірісі мен
“Қызылордаагрореммаш” АҚ электроэнергетика
7 “КЭРМЗ-1” АҚ Машина жасау
8 “КЭРМЗ-2”АҚ Машина жасау
9 “Айдан” ЖШШ (тігін материалдар Машина жасау
10 фабрикасы) Тігін материалдары
“Ақмаржан” АҚ
11 “Главтара” АҚ Тамақ өнімдері
12 “СЫР шарабы” АҚ Тамақ өнімдері
13 Тамақ өнімдері
Кестеде көрсетілген өндіріс орындары әрине Оңтүстік Қазақстан өңірінің
Алматы, Шымкент, Тараз қалалары өнеркәсіптерімен тең емес. Неғұрлым
масштабты, әрі ірі өндіріс дамыған сайын қалалардың ортаға әсері соғұрлым
арта түседі.
Қалалардың топырағы мен атмосферасының ластануының негізгі көзі
өнеркәсіп орындары. Олар атмосфераға қатты заттар, күл, көміртек оксиді,
күкірт екі оксиді ластаушы концентраттарын шығарады (кесте 2).
Соның ішінде
Барлығы
Қалалар
Газ КүкірттОның ішінде
Қатты тәріздіі
ангидри
және д
сұйық
Максимальды Орташа тәуліктік
Көміртегі оксиді 5,0 3,0 4
Азот оксиді 0,4 0,06 3
Азот екі оксиді 0,085 0,04 2
Шаң 0,5 0,15 3
Фенол 0,001 0,003 2
Формальдегид 0,035 0,003 2
Қорғасын 0,001 0,0003 1
Аммиак 0,2 0,01 4
Күкірт оксиді 0,5 0,05 3
Хлор 0,1 0,03 2
Мыс 0,003 0,001 2
Тұз қышқылы 0,2 0,1 2
Қазгидромет станционарлық мәліметтері, нәтижелері мен экспедициялық
зерттеулері бойынша қалалардың 59 пайызы шаңның орташа концентрациясы ШРК-
дан жоғары. Оңтүстік Қазақстан өңірінің қалаларының ішінде жоғарғы ластану
Шымкент қаласында байқалады. Азот диоксиді концентрациясы бойынша
қалаларының 64 пайыз ШРК-дан жоғары. Келесі кестеде Оңтүстік Қазақстан
өңірінің ірі қалаларының негізгі тасталатын қосындылары туралы мәліметтер
берілген (кесте 4).
Атмосфераның ластануы қоршаған орта мен халық денсаулығына зиянын
тигізеді. Ауа ластану деңгейінің созылмалы бронхит, өкпе эмфиземасы,
демікпе және т.б аурулардың пайда болу санымен тікелей байланысы
орнатылған. Отын жану өнімінде және әртүрлі өнеркәсіптік қалдықтарда
болатын коцерогенді заттар концентрациясының атмосферада жоғарылауы соңғы
50 жылда өкпе ісік ауруымен ауыратындар саны 10 есе өсуіне әкелді.
Кесте 4. Өндіріс орындарының және автотранспорттан шыққан ластаушылар [8]
Орташа концентрациялар (мгм3)ШРК-дан жоғары
Қала
шаң көміртегі азот оксиді фенол Формальде-гид
оксиді
Алматы 0,21,3 4,01,3 0,0481,2 0,0062 0,026,6
Тараз 0,151,0 0,661,5
Шымкент 0,2251,5 0,051,3 0,0093,0
Әрбір автокөлік, егер де этильденген бензинде жұмыс істесе, атмосфераға
1-2 кг қорғасын тастайды екен. Ал қорғасынның едәуір кіші бөлшектері ұзақ
уақыт атмосферада сақталады. Осылайша барлық қорғасын өзінің улылығымен
атмосферада топырақ және өсімдікке беріліп заттар айналымына түседі. Соңғы
зат айналымының кезегі қорғасын, кадмий және т.б металдар үшін адам ағзасы
болып табылады.
Қорғасынның атмосферадағы ШРК-сы 0,3 мкгм3. Ал Алматыда қорғасын құрамы
ШРК-дан 40-60 пайыз жоғары. Қорғасынның орташа тәуліктік концентарциясы 0,3-
тен 0,6 мкгм3. Шымкентте ол 0,00072 мкгм3-ШРК-дан 2,4 есе жоғары.
Автокөліктің қорғасын атсатуының өсуі қала тұрғындарының қанында
қорғасынның өсуіне әкеледі. Осылайша Алматы солтүстік зонасындағы
тұрғындардың қанындағы қорғасын 32-38 мкг100 мл. Оңтүстік-шығыс таулық
зонасында тұрғын қанында 17-18 мкг100 мл құрайды.
Осылардың барлығын қорытындылай келе, қазіргі кезде қоғам мен табиғат
арасында өзара әрекеттесудің экологиялық мәселелері өзінің шектік түрінен
асты деуге болады. Мәселе қоршаған орта ластауының адамзат өміріне қауіп
төнгенінде болып келеді. Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының
атмосфера ластану индексінің көрсеткіші бойынша қалалар ауа сапасы жыл
сайын жоғарылауда, Алматы қаласында ластану индексі 14,8, Таразда-8,0,
Шымкентте-13,4. Сондай-ақ, Шымкент қаласында ауа ластану индексі 2006 жылы-
8,8 болған, 2007 жылы 1,5 есе өсіп 11,4 құрады. Алматы қаласында ауа
ластану индексі 2006 жылы-12,1 болған, 2007 жылы 12,6 құрады.Бірақ та Тараз
қаласында соңғы жылдар атмосфера ластануының төмендеу тенденциясы
бақылануда. 2006 жылы Таразда ластану индексі-7,8 мөлшерін көрсетсе, 2007
жылы бұл көрсеткіш 6,3 АЛИ құрады. Болжау нәтижелері берген мәлімет бойынша
ластану тенденциялары келер болашақта түсе қоймас (кесте 5).
Кест 5. Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының ауа бассейндерінің
ластануы (2007ж) [9]
АЛИ Орташа Максимальды
ШРК-дан асатын концентрациясы концентрациясы
Қалалар концентрациялар
мгм3 ШРК асу мгм3 ШРК асу
мәні мәні
Алматы 14,8 Шаң 0,1 - 0,8 1,6
Көміртегі оксиді 2,0 - 19 3,8
Азот оксиді 0,06 1,6 0,38 4,5
Фенол 0,001 - 0,11 1,1
Формальдегид 0,09 6,3 0,044 1,3
Тараз 6,3 Шаң 0,1 - 1,1 2,2
Азот екі оксиді 0,04 1,0 1,9 2,2
Формальдегид 0,008 2,7 0,03 -
Шымкент 11,4 Шаң 0,4 2,7 1,9 3,8
Көміртегі оксиді 5,0 1,0 8,0 1,6
Азот екі оксиді 0,05 1,3 0,42 4,9
Аммиак 0,05 1,3 0,46 2,3
Формальдегид 0,011 3,7 0,056 1,6
Алматы қаласы ірі агломерациялық қала болғандықтан, мұнда ірі өндіріс
орындары мен жоғарғы транспорттық жүріс көп. Бұлар айтылғандай негізгі
ауаны ластаушы көздер. Алматыда 70-тен астам өндіріс орындары жұмыс
істейді. Олар атмосфераға 2, 3, 4 класындағы улы заттарды тастайды (кесте
6).
Кесте 6. Алматы қаласының атмосферасының ауа сапасының деңгейі (ШРК-дан асу
есесі)
ШРК-дан асу есесі
№ Көрсеткіштер
1990 1995 2000 2005
1 Шаң 8 8,3 8,6 8,3
2 Көміртегі оксиді 2,5 3,0 3,5 4,0
3 Күкірт газы 3,0 3,4 3,8 4,2
4 Азот екі оксиді 1,9 2,4 2,9 3,4
Алматы қаласының ауасының ластануына жел режимі әсері жоғары. Қаланың
оңтүстік бөлігінде жел ауаны тазарту қасиеті жоғары болса, орталығына қарай
кедергілерге кездесіп, барлық әкелген ластағыш заттар қаланың орталық
бөлігінде жиналып, тазартылмайды. Ең максимальды ластану түс ауғанда
байқалады. Түнде жалпы ластағыштар ШРК бірлігінен 2,88 және 2,25 бірлік
құрайды. Күндіз көміртегі оксидінің концентрациясы 3 ШРК бірлігін құрайды.
Күкірт ангидридінің негізгі көзі өнеркәсіптер мұржасы, ЖЭО (ТЭЦ). Мұнда
жоғарғы ластану ластаушы көздер маңында байқалады. Әсіресе ЖЭО-ның ластау
қасиеті жоғары. ЖЭО (ТЭЦ)-2 қаланың шегінен тыс, солтүстік-батысында
орналасса да, оңтүстік және оңтүстік-шығысқа соғатын желдер ауа зиянды
заттарын қалаға тасиды. Қала батыс бөлігінде күкірт екі оксиді
концентрациясы 5,9 ШРК бірлігін құрайды.
Алматы ескіден бері келе жатқан қала, алғашында қала сыртында салынған
өндіріс орындары қазіргі кезде қала орталығына дейін кіріп кеткен.
Ауыр металдар жер қабатының құрамында сирек және таралуы бойынша
шашыранды. Ауыр металдар аз мөлшерде болса да, қауіпті екені айтылған.
Техногенді пайда болған ауыр металдар мөлшері Алматы қаласының атмосфера
құрамында өте жоғары. Бұл жағдайда да ауыр металдармен ластану қаланың
орталығында және солтүстігінде байқалады (Түркісіб ауданы) (кесте 7).
Кесте 7. Алматы қаласының аудандары бойынша ауыр металдармен ластануы
№ Аудандар Ауыр металдар, мгм3
мыс никель қорғасын мырыш
1 Әуезов ауданы 178 71 178 108
2 Алмалы ауданы 665 968 1503 359
3 Түркісіб ауданы 6938 3510 3918 3915
Алматы қаласының оңтүстігінде орналасқан Түркісіб ауданы аталған ауыр
элементтер бойынша басқа аудандарға қарағанда жоғары болып табылды. Мұнда
ауадағы ауыр металдар концентрациясы ШРК-дан 50-65 пайыз асады.
Алматы қаласы бойынша ауадағы ауыр металдармен максимальды мүмкін
ластануы: мыс жалпы орташа мөлшері – 4700 мгм3, никель – 2692 мгм3,
қорғасын 1040 мгм3 құрайды.
Қызылорда қаласы климаттық ерекшелігі жағынан аридті аймақта орналасқан
және станционарлы мен станционарлы емес көздерден шыққан зиянды заттар
таралуына, олардың физикалық және фотохимиялық әрекеттесуіне қолайлы жағдай
тудырады.
Қызылорда қаласының қалалық СЭС басқармасы мәліметі бойынша, қаланың
жеке аудандарында ластағыш заттар концентрациясы әртүрлі (кесте 8).
Кесте 8. Қызылорда қаласының атмосферасының ластануы
Аммиак Шаң
Аудандары NO NO2 SO2 Формальдегид Қорға-
сын
Қауіптілік 3 2 4 3 2 3 1
классы
ШРК 0,4 0,08 0,2 0,5 0,035 0,15 0,0003
Батыс
микроаудан 0,22 0,08 0,09 0,23 0 0,15 0
Казмаз авто 0,272 0,44 0,124 0,35 0 0,125 0
орталығы
Байланыс 0,28 0,44 0,213 0,2 0 --- 0
автобазасы
Титов кентті 0,05 0,08 0,19 0,52 0 0,144 0
Екінші 0,009 0,017 0,007 0,32 0 0,141 0
микроаудан
Алтынсарин 0,08 0,013 0,29 0,22 0 0,146 0
көшесі
Темір жол 0,2 0,3 0,124 0,23 0 0,14 0
вокзалы
Қалалық 0,05 0,008 0,103 0,32 0 0,149 0
аурухана
Ескі базар 0,07 0,11 0,42 0,052 0 0,145 0
Автовокзал 0,22 0,4 0,09 0,052 0 0,14 0
Кестеге анализ жасасақ, қаланың ауа ортасы қанағаттырарлықтай. Кейде 1-
4 қауіптілік кластағы ластағыш заттар ШРК-дан аспайды. Бірақ та азот екі
оксидінің шамалы болса да, мөлшерінің жоғарылауы өсімдіктер үшін қауіпті,
азонның және т.б фотохимиялық әсері өседі. Азот қышқылының ең көп мөлшері
қаланың батыс бөлігінде, күкірт қосылыстары солтүстік-шығысында, ал шаң
қаланың барлық жерін ластайды.
Қызылорда қаласының негізгі антропогендік ластаушы көзі авто
транспорттар. Оның үлесіне атмосфераға түсетін зиянды қоспалардың көлемінің
жартысынан астамы келеді. Жалпы жылдық шығарылған зиянды заттардың
атмосферадағы көлемінен станционарлы көздердің үлесі 41 пайыз, станционарлы
емес көздер 59 пайызын құрайды (кесте 9).
Кесте 9. Қызылорда қаласының автотранспорт улы қалдықтарының кейбір
түрлерінің көлемі, мың тоннажылына
2000 2005
Барлығы
16,1 23,2
Көміртегі оксиді 12,4 19,0
Көмірсутек 2,9 4,5
Азот оксиді 0,8 1,4
Кесте берген мәліметтен көретініміздей, Қызылорда қаласында бес жыл
ішінде автокөлік шығаратын улы заттар саны 16 мың тоннадан 24 мың тоннаға
дейін өскен.
Қызылорда қаласында 33 өндірістік орындар бар. Бұл өндірістер
атмосфераға тастайтын қалдықтар қатты заттар, көміртегі оксиді, күкірт екі
оксиді және т.б. Соның ішінде 10 ірі өндіріс орындары басым бөлігін
шығарады. (кесте 10).
Кесте 10. Қызылорда қаласындағы станционарлы көздерден тасталатын зиянды
заттар сандық көрсеткіші, мың тоннажылына
Ластағыш заттар 2001 2005
Қатты заттар 10,6 8,6
Күкірт ангидриді 3,9 23,8
Көміртегі оксиді 0,6 19,0
Азот оксиді, азот екі оксиді 0,8 0,7
Күкірт қалдықтарын шығарушы ірі көздер жылу электр станциялары (ЖЭС).
Қызылорда қаласының орталық бөлігінде көптеген ғимараттар мен үйлер орталық
жылу беру жүйесімен қосылған. Негізгі орталық Қызылордалық ЖЭО (ТЭЦ)-6.
Қала бөлігінің кей бөліктерін ауданаралық жеке жылу орталықтары қызмет
етеді. Ал бір қабатты жер үйлер жеке, көмір жағу көзімен жылынады. Жеке
жылыту күз-қыс айларында ластағыш заттардың көбеюіне әкеледі.
Сондай-ақ қаланың есепке алған көздерден басқа ескерілмеген
көрсеткіштері де бар. Ол “Байқоңыр” ғарыш айлағының әрекеті. Байқоңыр
нысанының мәліметтерінің жабық болуына байланысты бұл мәселелер
зерттелмеген. 1999 жылы 27 қарашада және 5 шілдеде болған “Протон”
зымыранының жіберілуі кезінде болған апат аймақ экологиялық қауіптілігін
арттырған. Әрбір ғарыштық кеме ұшыру кезі Қызылорда қаласында және облыста
9-11 күнге атмосфералық ауытқымалыққа әкеледі: қыста – боран, аяз, жазда –
қуаңшылық пен шаңды желдер [3].
Шымкент қаласының ауасын ластайтын заттар мұнай өндірістері, энергетика,
автотранспорттан және т.б түседі. Шымкент атмосфералық ауасы бойынша
Қазақстан Республикасының ең ластанған қаласы. Қалада жел әлсіз жылдамдығы
мен тұмандар ауада зиянды қоспалардың жинақталуына әкеледі. Мұнда да ауа
Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларындағыдай, мұнда да ауа: азот екі
және азот оксидімен, көміртегі және күкірт оксидтерімен басым түрде
ластанады, сондай-ақ қалада өнеркәсіптердің дамуына байланысты ауыр
металдар концентрациясы да жоғары болып келеді. Шымкент қаласында 84
атмосфераға зиянды заттар шығаратын өнеркәсіп орындары бар, оның ішінде 45
өндіріс орны зиянды заттарды көп көлемде тастайды.
Азот екі оксиді мен көміртегі оксидінің жоғарғы концентрациясы ЖЭО (ТЭЦ)
аймағында байқалады. Бұл мұндағы сұйық және қатты отынды пайдаланудан
қалыптасады.
Шымкент қаласы бойынша орташа шаң концентрациясы 0,4 мгм3, 2,7 ШРК, ал
максимальды бақыланған концентрациясы 1,9 мгм3, 3,8 ШРК, формальдегид
орташа концентрациясы 0,011 мгм3, 3,7 ШРК, азот екі оксиді – 0,05 мгм3,
1,3 ШРК, көміртегі екі оксиді – 3,0 мгм3, 1 ШРК, аммиак – 1,0 ШРК-ны
құрайды. Ауаның ауыр металдармен екінші ретті ластануы “Южполиметалл” ЖШС
жұмысына байланысты. Бұл аймақта азот екі көрсеткіші 23,9 есе ШРК-дан
асады, көміртегі оксиді – 4,8 есе, күкірт оксиді – 3,1 есе, формальдегид –
2,5 есе ШРК-дан асып түседі.
Жалпы Шымкент қаласының атмосфера ластануының индексі (АЛИ)– 13,4. басқа
жылдармен салыстырсақ, қала атмосфера жағдайы қарқынды түрде төмендеуде.
Мысалға, 2003 жылы АЛИ-7,7 болса, 2006 жылы АЛИ-8,8 құраған, 2007 – 11,4
[8, 10].
3.2. Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қалаларының су жағдайы
Қазіргі кезде су ресурстары мен ауыз суды сақтау мәселесі өте маңызды
сұрақтардың бірі болып келеді. Соңғы 5-6 онжылдықтарда су пайдалану
практикасы қайта қалпына келмес су пайдаланудың өсіп келетінін және
пайдаланған судың 4-5 пайызы жоғалғанын көрсетті. Константинов А. С. берген
мәлімет бойынша, қазіргі кезде сумен қамтамасыз ету Жер шарының қалаларында
20 пайызға, ауыл аймақтарында 75 пайызға қанағаттандырылмайды екен.
Шектелген су көзі болса антропогендік әртүрлі ластағыш заттармен ластанып,
көлемі азаюда [11].
Қазақстан үшін таза тұщы су мәселесі едәуір өткір, өйткені Қазақстан
тұщы су қоры өте шектеулі. Республиканың орташа жылдық ағыны тек 100,5 км3
ғана құрайды. Оның ішінде Қазақстанның өз территориясында 56,5 км3 ғана
құралады.
Осыған байланысты, Қазақстан Республикасының тұрақты дамуындағы Қоршаған
ортаны қорғау Ұлттық жоспардың іс-әрекетіне сәйкес жоғары сапалы сумен елді
қамтамасыз ету мәселесі тұр. Сумен қамтамасыз етуде, Оңтүстік Қазақстан
өңірінің ірі қалаларының су сапасы көбіне ұлттық және халықаралық
стандарттарға сай емес. Мысалға, су құбырларының суы Қызылорда облысында –
11,8 пайыз, Алматы облысында – 8,2 пайыз Қазақстан Республикасында
қабылданған нормативтерге сәйкес келмейді. Су дефициті (жетіспеушілігі)
мәселесінің пайда болуының негізгі себептері су ресурстары сапасының төмен
болуы мен су ресурстарын тиімсіз пайдалану болып табылады.
Кесте 11. Қазақстан Республикасында қабылданған су қоспаларының шектік
рұқсат етілген концентрация шамасы [7]
Қоспалар аттары ШРК мағынасы, мгм3 Қауіпсіздік
классы
Хром (3+) 0,5 3
Хром (6+) 0,05 3
Темір 0,3 3
Мырыш 1,0 3
Сынап 0,0005 1
Кадмий 0,001 2
Мышьяк 0,05 2
Бор 0,5 2
Мыс 1,0 3
Фенол 0,001 4
Мұнай өнімдері 0,3 4
Нитрит иондары (NO2) 3,3 2
Нитрат (NO3) 15,0 3
Гексохлоран 0,02 4
Линдан 0,004 1
Кесте 12. Оңтүстік Қазақстан өңірінің ірі қаларының су айдындарының сапасы
Нөмір Өзендер Су ластану индексі Су сапасы
1 Кіші Алматы(Алматы қ) 1,27 3 класс
2 Үлкен Аламаты(Алматы қ) 1,20 3 класс
3 Есентай(Алматы қ) 1,08 3 класс
4 Бадам (Шымкент қ) 2,04 3 класс
5 Талас (Тараз қ) 1,37 3 класс
6 Шу (Шу қ) 1,93 3 класс
7 Сырдария (Қызылорда қ) 1,70 3 класс
Қоршаған ортаны қорғау Ұлттық жоспар әрекеті бойынша Оңтүстік Қазақстан
өңірінің ірі қалаларының әрбір тұрғынына 3 есе су жетіспеушілігі байқалатын
“С” аймағында орналасқан.
Қалаларды сумен қамтамасыз етудің негізгі көздері жер асты және жер беті
сулары, яғни артезиан сулары, жер асты қабаттары сулары және өзендер,
көлдер мен су қоймалар. Су - адамның негізгі тіршілік көзі және еліміздегі
шектеулі көздер экологиялық, гигиеналық талаптарға сай келмейді (кесте 11,
12).
Алматы ірі агломерациялық орталық. Қазіргі кезде қаланы сумен
қамтамасыз ету көздері қарқында ластануда. Алматы экологиялық жағдайы
едәуір төмен аудандардың бірі. Мұнда топырақ, су мен ауа, өсімдік
жамылғысының улы заттармен жоғарғы ластану деңгейі байқалады.
Қазақстанның экологиялық жағдайын түзетуде табиғи су көздері маңызды роль
атқарады (Алматы қаласының кіші өзендері). Олар табиғи фильтрлер, жер асты
суларының негізгі көзі болып табылады және сумен қамтамасыз етуде кеңінен
қолданылады. Бірақ та өндіріс концентрациясының жоғарғы деңгейі, халықтық
жоғарғы тығыздығы және кіші өзендердің экологиялық ауытқушылықтарға осалдық
танытуы, олардың ластануына және биосфералық функцияларының бұзылуына
әкеледі. Қаланы сумен қамтамасыз ету үшін жер асты және жер беті суларынан
1 тұрғынға тәулігіне 600-700 лтәулігіне келетін су көлемін алады (норматив
бойынша 200 лтәулігіне).
Гигиеналық талапқа сай емес Алматы қаласының жер беті суларының
бақыланған меншіктік салмағының өсімі 2005 жылы 39,1 пайыз құрса, 2007 жылы
42,3 пайыз болған. Осылайша микробиологиялық ластану көрсеткіші бойынша
Алматы қаласы тек Қызылорда облысынан (онда 51,5 пайыз) ғана артта.
“Адам экологиясы мен қоршаған ортаны қорғау” Ғылыми – зерттеу Институты
Алматы қаласының 83,5 пайыз уақытша және тұрақты су ағатын су құбырларының
гигиеналық талаптарға сай келмейтінін айтады. Әр алынған бесінші үлгіде
химиялық құрам мөлшері қабылдаған шекке сәйкес емес, әрбір сегізінші
үлгіде инфекциялық қатынаста қауіпті болып табылады. Ал әр оныншы үлгіде
вирусты ластанудың жанама көрсеткіші болып табылатын колифагтар бары
анықталған.
Алматы қаласының сумен қамтамасыз етуде қаланың 40 пайыз қажеттілігін
қанағаттандыратын беткі су ағындары Үлкен және Кіші Алматы өзендері. Алматы
қаласының өзендері Тян-Шань типті өзендер.
Кіші Алматы өзенінің негізгі ластанушылар мұнай өнімдері, фенолдар, ауыр
металдар, органикалық заттар, нитраттар. Ал Үкен Алматы өзенінің негізгі
ластаушы көздері өндіріс орындары, тұрмыстық секторлар, автотұрақтар,
қоқыс тастайтын жерлер және т.б. Үлкен Алматы өзенінің бақылау нәтижесі
бактериялар шамасы Мемлекеттік ГОСТ 18963-83 – те көрсетілген шектен
асатынын көрсетті: 33,5·104 (қыста) және 42·104 (жазда), ал ішек
таяқашалары 40·104 дәрежесін көрсеткен.
Сондай-ақ Кіші және Үлкен Алматы өзендерінің санитарлық қорғау зонасында
коттедждер мен саяжайлар салынуы, жергілікті канализация, тұрғындардың суға
тұрмыстық қалдықтарын тастауы өзендер деградациясына әкеледі.
Өзендер орта ағысында II кластағы көрсеткішті көрсетеді, ал сағасында
III кластағы орташа ластануды көрсетеді (кесте 13) [12]
Кесте 13. Алматы қаласының өзендерінің су сапасы (2007)
Өзен аты СЛИ Су құрамы Орташа ШРК-дан асуСу
концентрациясы, қатынасы сапасы
мгл
Азот нитраты 0,015 15,0
Кіші Алматы 1,27 Мыс 0,018 1,8 IV
Фенол 0,002 2,0
Үлкен 1,08 Мыс 0,003 3,0 III
Алматы
Мыс 0,002 2,0
Есентай 1,2 Фенол 0,002 2,0 III
Фторлы 0,78 1,0
қосылыстар
Қызылорда қаласының су қамтамасыз ету жүйесінің жалпы күші 51 мың
м3тәулігіне құрайды. қаланы су қамтамасыз етуде Сырдария өзенінің (38
пайыз) және жер асты (62 пайыз) сулары пайдаланылады.
Сырдария қаланың маңызды су көзі. Қазіргі кезде оның гидрографиялық және
гидрохимиялық өзгерістері айқын байқалуда. Бұл санитарлық режимінің
төмендеуіне себепкер болуда.
Қызылорда қаласы шегінде Сырдария өзенінің су сапасын қала батыс
бөлігінде орналасқан гидропостта бақылайды. Қазіргі өзен суындағы негізгі
өзгерістер ондағы иондар, марганец және сульфаттардың көбеюі. Себебі,
Өзбекстан және Тәжікстан ақаба сулары Сырдария жоғарғы ағысына түсіп
келеді. Ал Шардара су қоймасында жоғарғы минералданған пестецидті және
минералды тыңайтқышты калекторлы-кәрізді сулар қосылады. Осыған байланысты
Қызылорда қаласында су минералдануы 2000 мгл асады. М. А. Жубатканов
мәліметі бойынша 1956 және 1986 жылдар аралығында Сырдария өзенінде
Қызылорда қаласы маңында минералдану 500 мгл-ден 1730 мгл өскен,
құрамындағы хлор 40 мгл-ден 220 мгл-ге, сульфаттар 140 мгл-ден, 780 мгл
жоғарылаған. Ал жалпы су қаттылығы 5-тен 14 мгэкв көтерілген. Сондай-ақ,
өзеннің органикалық ластану көрсеткіші де көтерілуде. Облыстық санитарлық
қызмет мәліметі бойынша Сырдария өзенінің микробиологиялық
көрсеткіштерінің санитарлық режимі төмендеген. Бактериалдық ластану
көрсеткіші бойынша жалпы микробтардың саны бір литр суда 238000, сандық
индексі-90 мыңнан аса, ішек таяқшалары бір литр суда 1000-нан аса. Осы
себептерге байланысты қалада инфекциялық аурулар кең таралған (кесте 14).
Жоғарғы бактериалдық және органикалық ластануда су көздері мен су
құбырлары суын залалсыздандыру мақсатында жоғарғы хлор мөлшері қолданылады,
кезегінде хлорды нейтралдату жүргізілмейді. Осылайша суда жоғарғы
концентрациялы қалдықты хлор 1-2 мгл құрап, берілген нормадан (0,7 мгл)
асып түседі. Гиперхлорлау, сондай-ақ, хлорлы органикалық қосылыстар түзіп,
жоғарғы концерогендік тиімділікке ие болады.
Кесте 14. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz