Пиперидин-4-ондарды алу әдістері
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 ӘДЕБИ ШОЛУ
1.1 Пиперидин-4-ондарды алу әдістері
Қазіргі таңда пиперидин-4-ондарды синтездеу жөнінде тәжірибелік
материалдардың жиналғаны соншалық, тіпті оларды реакцияның жүру бағытына
байланысты екі түрге бөлуге болады 1,2:
1. (((((((((-Дивинилкетондар мен олардың туындыларының
((((((((((-дивинилкетондардың қос байланысы бойынша спирттердің, судың,
екіншілік аминдердің және т.б. қосылуының өнімдері) аммиакпен және
біріншілік аминдермен тұйықталуы.
Бұл әдістің тобына кетондардың карбонилді қосылыстармен, амииакпен және
біріншілік аминдермен конденсациясы; кетондикарбон қышқылдары эфирлерінің
альдегидтермен аммиак және біріншілік аминдер қатысындағы реакциясы,
сонымен қатар Манних реакциясын жатқызуға болады. Соңғы жатқызылған әдістер
бұл жағдайларда реакция барысында аралық қосылыстар ретіндегі (((((((((-
дивинилкетондар мен олардың туындыларының түзілуімен түсіндіреді.
2. Дикман әдісі бойынша құрамында азот бар дикарбон қышқылының күрделі
эфирлерінің тұйықталуы 3.
1.1.1 C- және N-орынбасқан пиперидин-4-ондарды синтездеу әдістері
Қаныққан азотты гетеротұйықтардың маңызды және қызықты бөлімдерінің
бірі С- және N- орынбасқан пиперидин-4-ондар болып табылады, онда С3 және
С5 үшін сутегі атомы және карбонил топтары кең көлемді биологиялық әсерімен
жаңа әртүрлі қосылыстар әкелу үшін әрі қарай химиялық түрленулер жасайтын
реакциялық қабілеттілік орталықтарын ұсынады.
Бастапқы қосылыстардың қол жетімділігі, синтездің қарапайымдылығы, әрі
қарай түрлендірудің мүмкіншілігі және үлкен фармакологиялық потенциалы
арасынан жоғары және әртүрлі биологиялық активтілігі бар препараттар
табылған пиперидин-4-онның орынбасқан туындыларының қатарында физиологиялық
активті заттарды (ФАЗ) іздестіруде бағытталған синтетиканы жүзеге асыру
үшін маңызды аргумент қызметін атқарады. Бұл препараттардың көпшілігі
медицинада және ауыл шаруашылығында кеңінен қолданылады.
Пиперидин-4-онды алудың алғашқы әдісін 1874 жылы Ресейде Н.Н. Соколов
және П.А. Лачиновтар 1 және оларға тәуелсіз Германияда Гейнц 2 жасады,
яғни олар дәнекерленген ампулада қаныққан аммиакты қыздыру арқылы
триацетонамин деп аталатын 2,2,6,6-тетраметилпиперидин-4-он қосылысын
синтездеді.
Гейнц 3 мезитил окисі және диацетонамин түзілу сатысы арқылы өтетін
пиперидин-4-онды алу процесін жасады. Кейіннен Маттер 4 бұл реакцияны
бөлме температурасында зерттеп диацетонаминді негізгі өнім ретінде бөліп
алды, онда қымыздық қышқылы әртүрлі альдегидтер мен кетондармен реакцияға
тез түсіп α,α – орынбасқан пиперидин-4-он түзетінін көрсетті. Бірақ γ-
пиперидонды алудың бұл әдісі шығымының аздығынан шектеулі ғана қолданылады.
Әрі қарай мақсатталған өнімнің шығымын жоғарылату мақсатымен Соколов
және Гейнц әдісін жақсарту үшін көптеген талпыныстар жасалғаны сипатталған.
Сонымен, сұйық аммиак немесе алдын ала дайындалған хлористі кальцийдің
аммиакатын пайдалану арқылы жасаған Э.Г. Розанцевтың жұмысында 5
триацетонамин шығымының біршама жоғарылағаны байқалады. Бұл реакцияны әрі
қарай зерттеулер хлористі кальцийдің аммиакатының орнына ауыспалыкатионды
смола немесе Льюис қышқылын қолдануға болатындығын көрсетті.
Ацетонға ұқсас басқа кетондар да әрекеттеседі. Сонымен,
метилэтилкетонның амииакпен конденсациясында 2,3,6-триметил-2,6-
диэтилпиперидин-4-он 6, диэтилкетоннан – 3,5-диметил-2,2,6,6-тетраэтил
диэтилпиперидин-4-он 7 алынған.
Келтірілген реакцияларда кетондар метиленді және карбонилді компоненттер
ретінде түседі. Біршама жоғары шығымды гетеротұйықты кетондар
альдегидтердің карбонилді компоненттері ретінде қолдану арқылы алынған.
Соколов және Гейнц 1,2 басылымынан кейін жиырма жыл өткен соң
дивинилкетондардың аммиакпен алғашқы өкілдерінің бірі, форон тұйығында
қорытындылатын триацетонамин синтезінің жаңа әдісін ұсынды 8. Кейіннен
Терентьев және Гурвичтер 9 зерттеген бұл реакция сатылы түрде өтеді деп
болжады. Одна аммиак немесе біріншілік амин алдымен бір, содан кейін екі
байланыс арқылы қосылып, соңында пиперидин тұйығы болып тұйықталады.
Қазіргі уақытта тирацетонаминді синтездеудегі көптеген әдістердің
ішіндегі тиімдісі тапқан өндірісте қолданылатын, Азингер аппаратында 6
ацетонның аммиакпен каталитикалық конденсациясы болып табылады.
Триацетонамин туындылары медицинада және химиялық өндірісте
қолданылады. Олардың негізінде он тоғызыншы ғасырдың соңында кокаинның
синтетикалық ауыстырғыштары (α- және β-эйкаиндер), синтезделіп алынды, ол
өз уақытында медицинада практикалық қолданылған жергілікті жансыздандыратын
құрал ретінде табылған.
Триацетонамин қазіргі уақытта пириленнің эффективтілігі жоғары
ганглиоблокатор өндірісінде гипертония ауруын емдеу үшін табылып
қолданылатын бастапқы заттың түйінді ролін атқарады 10. Аминокетонның
және олардың кейбір туындыларының каталитикалық тотығуынан полимеризация
реакциясының ингибиторлары, антиоксиданттар, синтетикалық зерттеулерде
құрылымдық үлгілер ретінде реакцияның элементарлы актісінің жылдамдық
константасын анықтау үшін пайдаланылатын тұрақты иминқышқылды радикалдар
алынады 11.
1899 жылы Петренко-Критченко қызметкерлерімен 12 ацетонкарбон
қышқылының диэтилэфирі және бензалдегидтің қоспасын құрғақ аммиакпен
қанықтырып, келесі аралық 3,5-дикарбэтокси-туындысын сабындау дәне
декарбоксилдеу арқылы 2,6-дифенилпиперидин-4-онды алудың негізгі әдісін
жасады:
Осыған сүйене отырып, ацетоннан және бензилиденметиламиннің екі молінен
пиперидон синтезделді, сонымен бірге соңғысын Ридельмен 13
дибензальацетон және метиламиннен алды:
Петренко-Критченко әдісі Манних тарқатқан әдіспен дамыды 14,15, ол
ацетонкарбон қышқылы эфирінің орнына диэтилкетонның формальдегидпен және
метиламинмен конденсациясынан симмтериялық 1,3,5-триметилпиперидин-4-он
синтезі алынды:
Формальдегидті басқа май қатарының алдегидтеріне (сірке, пропион, май)
ауыстырғанда және әртүрлі біріншілік аминдерді пайдаланғанда олардан
орынбасқан пиперидондардың толық қатары синтезделді 16.
Манних реакциясы – әлсіз қышқыл ортада жүретін реакция. Ол
диалкиламинметил топтарымен кетондар және альдегидтердің α-алкилденуіне
әкеледі 17:
мұнда, R = H, CnH2n+1, Ar
Электрофильді бөлшектер аминнен және формальдегидтен түзілген иминді
ион болып табылады. Реакция сутегі атомының енолизациясына қабілеттілігі
бар альдегидтер мен кетондар үшін жалпы жеткілікті болып табылады.
мұнда, R = H, CnH2n+1, Ar
Арнаулы мақсаттар үшін екіншілік аминдерді пайдаланумен шектеледі,
себебі біріншілік аминдермен негізгісі диалкилдеу процесі болып табылады.
Бірақ, диалкилдеу реакциясы кейбір тұйықтүзу реакцияларында табысты
қолданылуы мүмкін, мысалы 18:
Майлар қатарындағы формальдегидті басқа альдегидтерге ауыстырғанда және
әртүрлі біріншілік аминдерді қолданғанда 2,3,5,6 жағдайларындағы орынбасар
бар пиперидин-4-ондар алынған. Сондай-ақ сірке қышқылында орынбасарлы
пиперидин-4-ондар жоғары шығыммен алынатыны зерттелген.
мұнда, R, R1, R2, R3 = H, CnH2n+1, Ar
Г.С. Миронованың зерттеулері 17,18 Манних реакциясында амфотерлік
жүйеде күрделі катализдік жағдайының орны бар екенін көрсетті. Онда
алдымен, формалин және аминнен R2NCH2+ катионы түзіледі, содан кейін бұл
катионның анионмен жылжымалы сутегі атомы бар конденсациясы жүреді.
Катионның түзілуі қышқылдармен, аниондар – негіздермен индукцияланады.
Қышқылдың көптігі конденсацияның бірінші сатысында теріс білінеді, ол
қажетті аниондардың түзілуіне кедергі келтіреді, ал сілтінің көптігінен
катиондардың түзілуі басым болады. Сондықтан Маннихтің әрбір реакциясы үшін
ұтымды аймақ рН-қа байланысты болады.
Манних реакциясы үшін ең күшті еріткіш сірке қышқылы болып табылады деп
есептеледі. Сонымен, метилбензилкетонның бензальдегидпен және метиламинмен
конденсациясы сірке-спирт ортасында ең жоғары шығыммен (34 %) 1-метил-2,3,6-
трифенилпиперидин-4-онның 21 түзілуіне әкеледі.
Манних реакциясымен қол жеткізген пиперидин ядросындағы көптүрлі
орынбасарлар жанама реакциялармен көпкомпонентті реакциялық қоспаларда азап
шегеді, онда реакция өнімдерін арнайы тазалаудан өткізуге тура келеді.
1.1.2 (((((((((-Дивинилкетондар мен олардың туындыларының аммиакпен,
біріншілік аминдермен немесе сумен тұйықталуы
И.Н. Назаров ашқан сынап (II) тұзының әсерімен
винилэтинилкарбинолдардың изомеризациясы, сонымен қатар дивинилацетиленді
көмірсутектердің гидратациясы әртүрлі гетеротұйықты кетондарды синтездеуге
мүмкіншілік береді 22-32.
И.Н. Назаров және В.А. Руденко 26 аммиак және біріншілік алифатты
аминдер көп жағдайларда (((((((((-дивинилкетондармен тұйықталу реакциясына
түседі деп көрсетеді.
Тұйықталу ароматты аминдердің сусыз ортасында жүрмейді, онда
орынбасарсыз винил тобы бойынша аминнің қосылуы байқалады. Ал реакцияны
судың каталитикалық мөлшерінің қатысында жүргізгенде тұйықталу байқалады
23. 23 Мақаланың авторлары тұйықталудағы реакция бағыты және өнім
шығымы ароматикалық аминдердің негізгі күшіне әсер етеді деген қорытынды
шығарады. Сонымен, п-фенетидинмен тұйықталудағы өнім шығымы (К=2,15 10-9)
61 % құраса, ал п-толуидинмен (К=2 10-10) - 25 % құрайды.
И.Н. Назаровпен жасалған (((((((((-дивинилкетондар мен олардың
туындыларын сумен, аммиакпен және біріншілік аминдермен тұйықтап пиперидин-
4-ондар және тетрагидропиран-4-ондарды алу әдісі құрамында бір және
бірнеше гетероатомы бар, әртүрлі моно- және политұйықты азот-,
оттегіқұрамды кетондарды синтездеу және стереохимиялық зерттеулер үшін
негіз болып табылады 33-37.
Бұл жұмыстарда N-орынбасқан 2-метил-, 2,5-диметилпиперидон-4 38-42
және 4-кетопергидрохинолинді ассиметриялық синтездеу және абсолютті
конфигурациясын құру бойынша зерттеулер ерекше орын алады. Оптикалық
белсенді (-фенилэтиламинмен қайтааминдеуге негізделген пиперидон-4-ті
ассиметриялық синтездеу мүмкіншілігі көрсетілген. Ассиметриялық аминдеудің
оптикалық шығымы 50 % құрайды, бұл энантиомердің бөлінуінің пиперидолға
сәйкес жеке диастереомерлерге айналуын дәлелдейді.
Жоғарыда көрсетілгендей, ұқсас реакциялар аммиак және біріншілік
аминдердің катысуымен де, қатыспауымен де карбонилді қосылыстардың
альдегидтермен конденсация реакциясы тұйықталу реакциясы болып табылады.
Метилбензилкетонның бензальдегидпен және метиламинмен сірке-спирт
ортасындағы конденсациясының нәтижесінде 34 % шығыммен 1-метил-2,3,6-
трифенилпиперидин-4-он алынды 43. Ал ацетонның аммиакпен
конденсациясында (хлорлы кальций, катионалмастырғыш шайырлар, Льюис
қышқылы) катализатор қатысуындағы сияқты, олардың қатысуынсыз да 2,2,6,6-
тетраметилпиперидин-4-он түзілген 44.
Осы кетонмен Петренко-Криченко реакциясы – амин қатысында
ацетондикарбон қышқылы эфирінің альдегидпен конденсациясын көруге болады
45-49. 2,6-Дифенилпиперидон-4 шығымы 50-70 % құрайды. Бұл реакция
Робинсон бойынша тропанон синтезі негізіне тиісті болып келеді.
1.1.3 2,5-Диметил- және 1,2,5-триметилпиперидин-4-он синтезі
(((((((((-Дивинилкетондардың аминмен әрекеттесуінен алынған (-
пиперидондар қатарындағы 2,5-диметил- және 1,2,5-триметилпиперидин-4-
ондарды алудың тиімді әдісін жасайтын зерттеулерге көп көңіл аударуды қажет
етеді, себебі олар физиологиялық белсенді заттар синтезі үшін бастапқы
өнімдер, соның ішінде "Промедол" 27,50 және "Рихлокаин" 51
анальгетиктері терминалды, инфильтрлі, өткізгіштік сияқты анестезияның
барлық түрлері үшін анестезиялық белсенділікке, сонымен қатар
дерматопротекторлық әсеріне, спазмолитикалық, антинекратикалық
белсенділікке ие болып келеді.
Алғаш рет 2,5-диметилпиперидин-4-онды И.Н. Назаров пен В.А. Руденко
26 синтездеді, онда жеке алынған пропенилизопропенилкетон, 1-метокси-2-
метилгексен-4-он-3 және 1,5-диметокси-2-метилгексанон-3 аммиактың сулы
ерітіндісімен әрекеттесіп сәйкес шығымдармен 10,9, 12,0, 51,3 % алынды.
Сулы спирттегі винилизопропенилацетиленнің гидратациясында жоғарыда
көрсетілген кетондардың қоспасы түзіледі, бұл кетондардың қоспасын
пайдалана отырып 2,5-диметилпиперидин-4-онды алу қызығырақ болды.
Бұл жұмыс И.Н. Назаров, Н.С. Простаков, Н.Н. Михеевтермен жүзеге
асырылды 52. Болат баллонда жүргізілген реакция нәтижесінде 2,5-
диметилпиперидин-4-онның шығымы 28 % - 34,7 % құрады.
Кетондардың қоспасын аммоний ацетатының сулыметанол ерітіндісімен (1 %
сірке қышқылының артық мөлшерімен) әрекеттестіріп жүргізілген реакцияда
колбадағы гетеротұйықты кетондардың шығымы 41,6 % (кетонның реакциясында
алынған) және 48,1 % (реакцияға түскен кетондар) құрады. Бұл реакцияны
аммоний ацетатының сулы ерітіндісімен жүргізгенде өнім шығымы 39,1 және
41,4 % - ға дейін төмендегені байқалады. Барлық жағдайларда 2,5-
диметилпиперидин-4-оннан басқаларында өнімдер конденсацияның соңында
алынады.
А.Ш. Шарифканов және басқалары 53 тербелетін автоклавта (А-200,
Венгрия) жүргізілген реакцияда 2,5-диметилпиперидин-4-он шығымына
реакцияның ұзақтығының, температурасының және реагенттердің қатынасының
әсерін зерттеді. Реакцияны жүргізу үшін 70-100 % құраммен айдалған
кетондардың қоспасын қолданды. Зерттеулер кетон: аммиак қатынасын
жоғарылатқанда өнім шығымының жоғарылап, 1:14 қатынасында максималды 57,7 %
жететінін, ал содан кейін төмендейтінін (1:20 қатынасында шығым 52,8%
құрайды) көрсетті. Бұл зерттеулерде реакция температурасы 60-620С аймағында
тұрақталып, реакция уақыты 6 сағатты құрады. Ары қарай зерттеулер, өнімнің
максималды шығымы (1:12 қатынасы, 60-620С температурасы) үш сағаттан соң
(46,5 %) байқалатынын көрсетті. Гетеротұйықты кетондардың шығымы 2 және 6
сағаттан соң сәйкес 42,7 және 39,1 % құрайды. Ең соңында температура әсері
келесі нәтижелерде айқындалды: құрамында 70 % кетондары бар қоспа үшін
реагенттердің қатынасы 1:14 және реакцияның ұзақтығы 2-3 сағатта өнім
шығымы 80-820С температурада 55,5-56,3 % құраса, 98-1000С температурада -
38,9 % құрады. Сонымен, зерттеу жұмыстарын жүргізген авторлар
пропенилизопропенилкетон және монометокси- мен диметоксикетон қоспасының
сулы аммиакпен тұйықталуының тиімді әдісі келесідей болады деп шешті: 1:14
реагенттердің қатынасында, 80-820С температурада, 2-3 сағатта. Сонда 2,5-
диметилпиперидин-4-онның шығымы 55,5-56,3 % жетеді.
Жоғарыда көрсетілгендей 26, 2,5-диметилпиперидин-4-онның ең аз шығымы
пропенилизопропенилкетон жағдайында байқалады. К.Х. Токмурзин және
басқаларының зерттеулерінде пропенилизопропенилкетон немесе кетондардың
қоспасын (пропенилизопропенилкетонды артығымен) аммиактың сулы-метанолды
ерітіндісімен (реагенттердің 1:5 қатынасында және 800С температурада) ағын
түріндегі қондырғы арқылы жібергенде және қоспаны 2-3 сағат бойы
қыздырғанда 2,5-диметилпиперидин-4-онның шығымы 80 % жететінін көрсетті.
1,2,5-Триметилпиперидин-4-он пропенилизопропенилкетон және оның
монометокси- және диметоксикетондардың қоспасын метиламиннің сулы
ерітіндісімен әрекеттестіргенде жоғары шығыммен алынатыны зерттелді.
2,5-Диметилпиперидин-4-он синтезі туралы көптеген жұмыстар
гетеротұйықты кетондардың сонымен қатар стереохимиясын да зерттеуге
бағытталған. Көміртегінің екі ассиметриялық атомдарының бар болуы екі
стереоизомердің (транс- және цис- формада) бар екенін алдын ала болжайды.
2,5-Диметилпиперидин-4-онды жеке формаға бөлу үшін жасалған көптеген
әрекеттер нәтиже бермеді, бірақ бір изомер бөліп алынды 54.
Циклогексан жүйесінің конформациялық анализінің принципінен шығатын,
ұқсас пиперидиндермен, 1,2,5-триметилпиперидин-4-он үшін аса тұрақты
(энергетикалық тиімдірек) изомер тұйықтағы (транс-изомер) экваторлы
орынбасарларының максималды сандарымен саналады.
Бұл нәтижелер МФПДП3 55 жақын ССП МО ЛКАО және екі еселенген
спектроскопия NOE SY 56 әдістерін пайдалану арқылы пиперидин-4-онның
конформациялық анализінен алынды. Соңғы жұмыста азот атомы үшін бөлінбейтін
электрондар жұбының аксиалды орналасуы дәлелденген.
1.1.4 Дикман реакциясы бойынша пиперидин-4-ондарды алу
Дикман реакциясын қолданудың (сілтілік агенттер қатысында дикарбон
қышқылы эфирінің тұйықталуы циклді кетоэфирдің түзілуіне әкеледі) ең кең
таралған аймақтары пиперидин-4-ондарды және тетрагидропиран-4-ондарды алу
болып табылады 57.
Сансыз көптеген тәжірибелік мәліметтер жоғары шығымдардың көрші
карбалкоксил тобымен метилен тобының бар болуы жағдайында байқалатынын
көрсетеді. Метин тобының жағдайында – шығым төмендейді және тәжірибелік
зерттеулер мысалы, натрий гидриді немесе натрий амиді сияқты көптеген күшті
негіздерді пайдалануды талап етеді.
Реакция жылдамдығына карбалкоксил тобының (-жағдайында орналасқан
орынбасарларының табиғаты әсер етеді. Метил тобы метилен компонентінің
белсендігін төмендетеді, ал орынбасарлар электрон тығыздығын өзіне тартып
(мысалы, карбэтокситобы) күшейтеді.
Дикман реакциясын жүргізу үшін сілтілік агенттер ретінде металл натрий
және калий, сілтілік металдың алкоголяттары, амидтері және гидридтері
пайдаланылады, себебі гидридтерді пайдаланғанда пиперидин-4-ондардың шығымы
жоғарылайды 57-63.
Сол сияқты, Дикман реакциясын қолданғанда әртүрлі (-гетеротұйықты
кетондарды синтездеуге көп мүмкіншілік берді. 57 Жұмыста пиперидин-4-
ондарды алу туралы 20-дан аса әдебиеттік сілтемелер келтірілген, олардың
көп бөлігі N-алкилпиперидон-4 және N-алкил-3-метилпиперидон-4 синтезіне
жатады.
E.A. Prill және S.M. McElvain натрий этилатының қатысында еріткіш
ортасында немесе еріткіштің қатысуынсыз 1-метилпиперидон-4 алды. Онда
натрий этилаты ең жоғары конденсирлеуші агент болып табылатыны анықталды.
Ал реагенттерді еріткіштермен (мысалы, бензолмен) сұйылту конденсация
реакциясына қолайлы болып келеді 60. Онда еріткіш ретінде толуол және
ксилол қолданылды. N-алкил-((((-дикарбалкоксиалкиламин орнына пиперидин-4-
ондарды алу үшін біріншілік аминдердің акрилнитрил туындыларына
қосылғандағы өнімін пайдалануға болады. Сонымен, С.К. Әлімжанова және
басқалары бис(2-цианэтил)метиламиннен 1-метилпиперидон-4-ті 53 % шығыммен
синтездеп алды 64.
мұнда, R = H, CnH2n+1
Сол сияқты, Дикман реакциясы негізінде 2,5-диметилпиперидин-4-он алу
әдісін жасаған ҚазМУ органикалық химия кафедрасының қызметкерлерін де атап
өтуге болады 65.
Тағы да 2-карбоксипропил-2(-карбоксиизопроп ил эфирі барий тұзының
пиролизбен әрекеттесуінен түзілген 2,5-диметилпиперидин-4-он синтезін де
ерекше бағалауға болады 66. Бірақ бұл реакция Дикман реакциясына
жатпайды, бірақ түрлену түрі бойынша Дикман реакциясына ұқсас болғандықтан
бұл бөлімге жатқызамыз.
Шамасы, бұл реакциядағыдай басқа пиперидин-4-ондар алынуы мүмкін.
1.2 Пиперидин қосылысының физиологиялық активтілігі
Кез келген профильдің дәрігерінің жиі кездесетін көптеген мәселелері
бұл қатерлі синдромды жою және профилактикасы екені белгілі. Бұл мәселені
шешудің бірден бір жолы жалпы жансыздандыру болып табылады, бірақ оны
қолданғанда маңызды кедергілер және қосымша эффектілер болуы мүмкін. Осының
барлығы көптеген жағдайларда клиникада жалпы жансыздандыратын, әсіресе
жергілікті жансыздандырумен амбулаторлық операциялар және ауыратын
манипуляциялар жүргізетін поликлиникалық тәжірибелерде қолдануға кедергі
келтіреді 67. Қазіргі тенденцияға байланысты емханаға стационардан
ауырлық орталықтарына тасымалдаудағы жергілікті жансыздандыру мәселесі
үлкен маңыздылықты алады.
Жергілікті анестетиктерді қолдануда көптеген жанама эффекттер, тән
анальгетиктер, жеке алғанда дәріге тәуелділіктен құтылуға мүмкіндік береді,
яғни есірткі сияқты мұндай әлеуметтік мәселені шешуде оң роль атқарылуы
күмәнсіз 68. Осыған байланысты жаңа көптеген эффективті, улылығы аз және
ұзақ уақыт әсер ететін жергілікті анестетиктерді іздеу өзекті болып
табылады.
Органикалық қосылыстардың арасынан жергілікті анестетиктерді синтезі
үшін қолданылуы мүмкін пиперидин туындылары үлкен қызығушылықты тудырып
отыр 69.
Пиперидин сақинасы − көптеген алкалоидтардың құрылымды фрагменті юолып
табылады, мысалы атропин, кокаин, лобелин, кониин, пельтьерин. Пиперидин
алғаш рет пипериннен бөлініп алынды − қарабұрышты алкалоиды. Пиперидин
пипидиннің тотықсыздануынан алынып, конденсация реакциясында катализатор
ретінде қолданылады. Пиперидин туындылары жергілікті жансыздандыру және
спазмолиттік құралдар ретінде дәрілік препараттар сияқты қолданылады.
Пиперидин есірткі және психотропты заттардың IV (прекурсор) тізіміне
кіреді.
Пиперидин туындыларының арасынан кокаинды ауыстыратын эйкаин деп
атпен шығатын оксипиперидиннің бензой эфиріне деген қызығушылық тудыруда.
Ғылыми химия ойы кокаинның құрылысын анықтағаннан кейін ғана келді.
Эйкаиндар өзінің құрылысымен соңғы болып еске салады, бірақ олар едәуір
оңай. Кокаин тәрізділер жансыздандырғыш әсерге ие болады.
α, α1-Триметил хлорсутекті тұзын, γ-бензоилоксипиперидинді ұсынатын
иллюстрациялар үшін эйкаин В құрылымын төмендегідей келтіруге болады 70:
Лидол (долантин, демерол, мепередин) − N-метил-γ-фенил-γ-
пиперидинкарбон қышқылының этил эфирінің тұзқышқылды тұзы болып табылады.
Лидол – ақ кристалды ұнтақ, балқу температурасы 185-188,5˚; суда және
спирттер жеңіл ериді, ал эфирде қиын ериді,
Лидол алғаш рет атропинге құрылымы жағынан ұқсастығы бар пиперидин
туындылаының арасынан антиспазмолиттерді іздестірген кезінде 1937 жылы
алынған болатын. Бұл түрдегі қосылыстардың спазмолиттік және
жансыздандырғыштық қасиеттері бар екені анықталды.
Лидолда спазмолиттік (папаверинді- және атропинтәрізді) және
анальгетикалық (морфинтәрізді) әсерлері бірдей болып келеді, бұл препаратқа
үлкен практикалық мән әкеледі. Ол морфинді ауыстырғыш сияқты кең көлемде
қолданылады, әсіресе тегіс мускулатура түйілулерге (бүйрек, бауыр, ішек
түйнегі, тамыр жүйесінің спастиялық күйлері – мигрень, стенокардия және
тағы басқалар) байланысты қатысты ауруларда.
Лидол скополаминмен қатар бала тууда жансыздандыру ретінде де
қолданылады.
Лидол морфинге қарағанда интенсивтілігі бәсең және аз уақыт әсер етеді.
Алайда опиын препаратын толығымен ауыстыра алмайды, бірақ лидолды
қолданғанда морфин, пантоион және басқа есірткілерді қолдануды біршама
қысқартады.
Лидолдың аналгетик ретінде біршама кемшіліктері бар: тыныс алу және қан
айналымына ауыр тиетін ықпалы және әдетке айналу мүмкіндігі (ұзақ уақыт
қолданғанда) 71.
Күшті аналгетикті және спазмолитті әсері бар препараттар N-алкил-γ-
фенил-γ-пиперидол күрделі эфирлерінің арасынан табылды, яғни төңкерілген
түрде сияқты қатысатын құрамында лидол бар күрделі эфирлі топтамасы.
Бұл қатардағы бағалы препараттардың бірі И.Н. Назаровтың синтездеген
промедол (1,2,5-триметил-4-фенил-4-пиперидол пропион эфирі) болып табылады
72.
Промедол күшті анагетикалық белсенділікке ие препараттардың бірі.
Промедол ЦНС-тегі әсері жағынан морфинге жақын: ол қатерлі импульстердің
ЦНС-нің қабылдауын азайтады, шартты рефлексін жаншиды. Басқа наркотикалық
аналгетиктер тәрізді ЦНС-тің жиынтық қабілеттілігін азайтады, новокаин және
басқа жергілікті анестетиктердің анестезирлеуші әсерін күшейтеді. Промедол
көбінесе, қатерлі синдромды басатын айрықша қасиетіне байланысты
ұйықтататын эффект көрсетеді.
Морфинмен салыстырғанда промедол тыныс алу орталығына аз қатер
төндіреді, сондай-ақ жылжымалы жүйке орталығын және құстыратын орталықты
азайтады. Ішкі органдардың тегіс мускулатурасына аздап спазмолиттік әсер
етеді, бірақ бұдан миометрияның тонусы жоғарылайды және оның қысқаруы
күшейеді.
Промедол фенилпиперидиннің синтетикалық туындылары болып табылады және
химиялық құрылысы бойынша морфин молекуласының фенил-N-метилпиперидинді
бөлігіне ұқсас болып қаралуы мүмкін.
Казкаин – эффективтілігі жоғары жергілікті анестетик және антиритмик.
Казкаин препараты Новокузнецк ХФЗҒИ, С.Д. Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық
медицина университеті және Ә.Б. Бектұров атындағы химия ғылымдары
Институтының ғалымдары мен мамандарының күшімен бірлесіп жасалды.
Казкаин жергілікті анестезирлеуші құрал ретінде әлемде кеңінен
қолданылатын жерлік анестетиктердің негізгі параметрлері жөнінде
артықшылықтары бар инфильтрациялы және өткізгіштік анестезиялар үшін
ұсынылады: төменгі концентрацияда оның эффективтілігінің жоғарылығы,
улылығының төмендігі және әсердің ұзақтығы анықталған.
Казкаинды қолдану ауруларға ұзақ операциядан кейін жансыздандыруды
шақыруға мүмкіндік береді (бұл туралы Мәскеу облыстық ғылыми-зерттеу
клиникалық институтында және Мәскеу облыстық Орталық әскери-теңіз
госпиталында клиникалық сынаулардың бірінші фазалық нәтижелері
куәландырады), және оны травмотологияда және төтенше жағдайларда
пайдаланады. Препарат орталық аналгетиктерді қолдануда көптеген қосымша
эффектілердің пайда болуынан құтылуға мүмкіндік береді 73.
Сондай-ақ, 0,25 % казкаин ерітіндісі максималды жансыздандыруды
шақыратыны анықталған, яғни берілген параметр бойынша тримекаинде 1,2 есе,
лидокаинда – 1,3 есе және новокаинда – 5 есе (p0.05) артық алынған. 0,25 %
ерітіндіде казкаин тримекаин және лидокаинның толық жансыздандыруы
параметрі бойынша 2,2 және 3,4 есе белсенді болып келеді, ал новокаинның
толық жансыздандыруы бұл концентрацияда (p0.05) шақырмайды. Казкаинның
әсер ету ұзақтығының көрсеткіші бұл тәжірибедегі серияда жоғары, яғни
тримекаинда 34 %, лидокаинда – 38 % және 69 % – новокаинда. Нәтижелерді
талдағанда, 0,5 % және 1% казкаин ерітінділерінің толық жансыздандыру
ұзақтығы және жалпы әсер ету ұзақтығына байланысты бұл қатынастар аз
дәрежеде бейнеленген. Тәжірибелердің бұл бөлімінде эталон препаратымен
салыстырғанда казкаинның эффективтілігің жоғарылығы және оның артықшылығы
ерітінділердің барлық концентрациясында, әсіресе 0,1% және 0,25%
зерттегенде байқалды 74.
Пиперидиннің перспективті қосылысының бірден бірі эксперименталды және
клиникалық зерттеулер оның жансыздандыру белсенділігінің жоғары екенін
көрсеткен казкаин деген атпен аталатын МАВ-23 препараты болып табылады
75,76.
Жаңадан синтезделген пиперидин туындыларының арасынан (лабораториялық
шифрымен МАВ-126, 129, 130, 131, 132, 133, 134) қолданар алдында анықталған
артықшылықтары бар, жоғары жергілікті жансыздандыратын белсенділігі пайда
болатын, улылығы төмен қосылыстар шикізат ретінде медицинада қолданылады.
Қосылыстың активтілігі терминалды жансыздандыру үшін жалпы қабылданған
Ренье әдістемесі бойынша 2,5 – 3,0 кг салмақта қоянның зерттелді.
Инфильтрлі жансыздандырудағы жергілікті жансыздандыру активтілігін анықтау
үшін 200 – 250 г салмақтағы теңіз мысықтарында Бюльбринг-Уэйд әдісі
қолданылды. Өткізгіштік жансыздандыру үшін – құйрықтың жұлулары әдісі
бойынша 200 – 250 г салмақтағы егеуқұйрықтарға жасалды. Барлық зерттеулерде
толық және жалпы жансыздандыру ұзақтығы, сонымен қатар жансыздандыру күші
анықталды.
Жоғарғы жансыздандырулар үшін дикаин және казкаин, өткізгіштік және
инфильтр үшін – новокаин, лидокаин, тримекаин және казкаин препараттар
ретінде салыстырылып пайдаланылды.
Қосылыстың жоғары улылығы 18 – 20 г салмақта ақ тышқандардың терісіне
енгізу арқылы зерттелді.
Терминалды жансыздандыру үшін пиперидиннің барлық жаңа синтезирленген
туындылары 1% ерітіндіде эффекттілік көрсетпеді, бұл уақытта максималды
эффекттілікті дикаин ғана көрсете алды. Тек 3% концентрацияда МАВ-130, 131
және МАВ-134 қосылыстары бейнеленген белсенділіктің әртүрлі дәрежесінде
пайда болады, олардың жансыздандыру индексі сәйкес 282, 218,5 және 527,3
тең. Барлық зерттелген заттар (МАВ-134 басқасы) толық жансыздандыруды
шақырмады. МАВ-134 толық жансыздандыру көрсеткіші 10 мин құрайды, бұл
казкаинның эффектілігінен 2 есеге асып түседі.
Инфильтрлі жансыздандыруды зерттеулерде Bulbring, Wajda жазылған,
интрадермаль әдісін пайдалану арқылы теңіз мысықтарына тәжірибелер
жүргізілді. Барлық қосылыстар 0,5% ерітіндіде зерттелді. МАВ-131, 130 және
133 заттарының жансыздандыру күші лидокаин және казкаинда басым түсті,
бірақ тримекаинға жол берді, бұл уақытта МАВ-133 және МАВ-131 қосылыстары
көрсетілген концентрацияда тримекаинда асып түсетін жансыздандырудың жалпы
ұзақтығы бойынша бейнеленген эффектте болды. Ал МАВ-130 қосылысы казкаинға
жол бере отырып, тримекаин көрсеткішіне біршама сәйкес, бірақ лидокаин және
новокаиннан басым түсіп жалпы жансыздандыруды шақырды. Көрсетілген
концентрацияда, МАВ-134 басқа, барлық қосылыстар жалпы жансыздандыру
ұзақтығы бойынша тримекаинға, лидокаинға және казкаинға жол берді және бұл
көрсеткіште новокаин басым түсті. Пиперидиннің басқа туындыларымен
салыстырғанда күші бойынша сияқты ұзақтығы бойынша да МАВ-132 заты орташа
белсенділік көрсетті. Жансыздандырудың берілген түрлеріне аз белсенділік
көрсеткен МАВ-129 заты болды, ол салыстырған препараттың барлық
параметрінде жол берді. Зерттелген пиперидин туындыларының талдауда жалпы
ұзақтығының әсері және препараттарды салыстыру арқылы келесідей қатарға
орналастыруға болады, белсенділігінің кему реті бойынша: МАВ-134 казкаин
МАВ-133 МАВ-131 МАВ-130 тримекаин МАВ-124 лидокаин МАВ-132
МАВ-126 новокаин.
Тәжірибенің бұл бөлімінде барлық зерттелген қосылыстардан МАВ-134
көптеген бейнеленген эффект көрсетті, ұзақтығы бойынша да, күші бойынша да
жансыздандырудың жалғастығының толық және жалпы ұзақтығы бойынша
салыстырмалы препараттан басым түсті. МАВ-134 жансыздандыру индексі 36 тең
(тримекаин сияқты), ол толық жансыздандыру ұзақтығын 79 мин шақырды,
казкаин және лидкаиннан 3,2 есе, тримекаиннан – 2,2 есе және новокаиннан –
8,5 есеге (р0,001) басым түсті. Әсер етудің жалпы ұзақтығында ол басқа
препараттармен салыстырғанда тағы да белсенділік көрсетті (тримекаиннан 2
есеге, казкаиннан – 1,4, лидокаиннан – 2,4 және новокаиннан – 4,8 есеге).
Құйрығын жұлу әдісі бойынша өткізгіштік жансыздандыруды зерттеу
нәтижелері МАВ-134 және МАВ-131 қосылыстары 1% ерітіндіде толық
жансыздандыру ұзақтығы бойынша (80,5 және 68,2 мин сәйкес) лидокаин,
тримекаин, новокаин және азғана казкаинға жол бере отырып жоғары
белсенділік танытқанын көрсетті. МАВ-133 және МАВ-130 белсенділігі бұл
параметрлер бойынша лидокаинмен бірдей, алказкаинға жол бере отырып,
тримекаин, новокаиннен сәйкес 1,4 және 1,8 есе басым түсті. Қалған
қосылыстар новокаиннан әлсіз болып келді. МАВ-131, МАВ-133 қосылыстары,
әсіресе МАВ-134 жалпы жансыздандыру ұзақтығы бойынша бірнешеуі казкаинға
жол беріп, лидокаин, тримекаин және новокаиннан басым түсті. Басқа заттар
көрсетілген параметрлер бойынша эталонды препаратпен салыстырғанда аз
белсенділік көрсетті.
Сонымен, МАВ-134 қосылысы салыстырған препараттарға және өткізгіштік
жансыздандыруға қарағанда ұзақ, әрі күшті әсер береді, онда казкаинға аз
ғана жол бере отырып, жалпы жансыздандыру ұзақтығы бойынша және жалпы
ұзақтығының әсері бойынша новокаин, лидокаин және тримекаиннан басым
түседі.
Жаңа пиперидин туындыларының күшті улылыққа зерттеу кезінде көптеген
қосылыстар (МАВ-131, 133 және 130) препараттарымен салыстырғанда аз улылық
көрсетеді.
Тәжірибелердің нәтижелері МАВ-134 улылығы лидокаинға қарағанда 3 есе
аз екенін көрсетті, сондай-ақ тримекаин, новокаин және казкаинға қарағанда
–2, 1.5, және 1.4 есе сәйкесінше аз.
Тәжірибелердің нәтижелерін қорыта келгенде, зерттелген пиперидиннің
жаңа туындылары арасынан улылығы аз және алу технологиясы қарапайым болып
келетін өткізгіштік және инфильтрлі жансыздандыру препараттарымен
салыстырғанда аса терең және аса ұзақ шақыратын казкаинның гомологы болатын
МАВ-134 – 1-(3-этоксиэтил)-4-этинил-4-бензоил оксипиперидин гидрохлоридін
тереңдетіп сынау үшін біршама қызығышылық туғызуда деп қорытындылауға
болады 77.
1.3 Беттік активтілік
Беттік-активті заттар (БАЗ) – гидрофилді бөліктің ерітіндісінен және
оған суда ерімейтін гидрофобты бөліктері қосылған ерітіндіден тұратын
бифилді қосылыстар.
БАЗ ионогенді емес, анионгенді, катиогенді және аморфты болып
классфикацияланады.
Бұл классификация гидрофилді бөліктерінің табиғатының айырмашылықтарына
негізделген.
Ионогенді емес БАЗ – ерітіндіде диссоцияланбайтын және иондар түзбейтін
қосылыстар. Ионогенді емес БАЗ жақсы биоыдыраушылыққа, төменгі көбік
түзушілікке ие және жақсы сулаушы болып табылады.
Анионогенді БАЗ – беттік активті заттардың нағыз кеңінен таралған
класы, яғни олардың өнеркәсіп, медицина, тұрмыстағы жуғыш заттар және т.б.
сияқты халық шаруашылығының барлық салаларында кеңінен қолданылатыны
зерттелген. Анионогенді БАЗ әртүрлі май карбон қышқылының сілтілік металдар
тұзы, алкилсульфоқышқыл, алкилбензолсульфоқышқыл және т.б. болып келеді.
Амфортерлі БАЗ – БАЗ, гидрофобты органикалық бөліктерінен басқа
құрамында анионды бөлік сияқты катионды бөлігі бар молекула.
Катионды активті БАЗ – сулы ортада диссоциялағанда катион беретін
қосылыстар. Негізінен катион ретінде азот атомы түседі, ол суда
диссоциялағанда төртіншілік формаға ауысады.
1.3.1 Аминді қосылыстардың беттік активтілігі
Катион түріндегі беттік-активті заттардың амин тобы беттік тартылуға
әсер етеді. Олар диаминді, полиаминді, амидоаминді және т.б. болып
бөлінеді. Бұл заттарды қолданғанда химиялық реакция нәтижесінде анион
материалынан және қосымша амин катионынан тұратын минералдың бетінде қиын
еритін (суға төзімді) қабық пайда болады. Аминдер иондардың
электростатикалық адсорбциясы нәтижесінде қышқыл минералды материалдардың
беттерінде бекінеді. Бұл аминдермен бірге катионды – активті БАЗ
қолданылады. Катионды – активті БАЗ келесі қосылыстар болып табылады:
азотқұрамды қосылыстар; практикалық қолдануда табылатын заттар, құрамында
азот жоқ заттар: [RR'R:S]+X- сульфоний қосылысы және [RR'R:SO]+Х-
сульфоксоний, [R3PR']+ X- фосфоний, [R3AsR'] + Х- арсония, иодония.
Құрамында азот бар қосылыстар келесідей негізгі топтарға бөлінеді: 1)
RNR'R: HX аминдер және олардың тұздары; 2) [RNR'R:R''']+ X-, [RR'2N-
R:—NR'2R]2+2Х- моно- и бистөртіншілік аммоний қосылысының алифатты
құрылымы, [RR'2 NC6H4NR'2 R]2 + 2Х- бірлескен алифатты және ароматты
құрылысты қосылыстар; 3) гидрофобты тізбектегі әртүрлі функционалды
топтарымен төртіншілік аммоний қосылыстары; 4) гетеротұйықты сақинадағы
азот атомымен моно- және бистөртіншілік аммоний қосылыстары. Өнеркәсіптік
мәні бар соңғы топ жүздеген БАЗ біріктіреді. Олардың ішінде маңызды
қосылыстар пиридин, хинолин, фталазин, бензимидазол, бензотиазол,
бензотриазол, пирролидин туындылары, имидазол, пиперидин, морфолин,
пиперазин, бензоксазин және т.б.; 5) RR'R:N+O- аминдердің оксидтері
(өнеркәсіптік өндірісте басталған); 6) полимерлі БАЗ. Негізінен
поливинилпиридинийгалогенидтері қолданылады. Майлы аминдердің аммиакпен
реакциясы (немесе төмен аминмен) нәтижесінде, майлы қышқылдардан немесе
олардың туындыларынан (амидтер және аммоний тұзы), сонымен қатар май
спирттерінің аммонолизі нәтижесінде алынуы мүмкін. Аминдер диссоциялайды
және қышқыл ортада артығымен беттік активтілік пайда болады. Жоғары
гомологтар, мысалы октадециламин суда ерімейді, бірақ БАЗ майлыеріткіші
болып табылады.
Төртіншілік аммоний негіздерінің тұзы [RN(R’)3]+X¯ (мұнда R — С12 ÷
С18; R’ - СН3) С2Н5; X¯ - Сl¯, Вr) алкилгалогенидтермен алифатты қатардағы
жоғары аминдердің, сонымен қатар ұзынтізбекті алкилгалогенидтер төменгі
үшіншілік аминдермен әрекеттесуінен алынады. Пиридин негіздерінің тұзы
пиридиннің алкилгалогенидтермен әрекеттесуінен алынады.
Төрт орынбасқан аммоний және пиридинді негіздердің тұзы қышқыл ортадағы
сияқты сілтілік ортада да ериді. Көмірсутек радикалының С12 ÷ С18 ұзындығы
бойынша олар күшті бактерицидті әсеріне ие болуы мүмкін 78.
Катионактивті БАЗ анионактивке қарағанда беттік тартылуды аз
төмендетеді, бірақ беттік адсорбентпен химиялық әрекеттесуі мүмкін,
мысалы, бактерияның клеткалық белоктарымен бактерия жойғыш әсері бар.
Катионды-активті БАЗ полярлы тобының целлюлоза талшықтары гидроксилді
топтармен әрекеттесуі талшықтың гидрофобизиялануына және матаның
импрегнирленуіне әкеледі.
БАЗ маңызды қолданулары:
• - минералды майлардың өндірісіндегі (синтетикалық май қышқылының сабыны,
мұнай суьфонаты, оксиэтилденген спирттер) және пластикалық сылаулар
(фенол туындылары, ариламиндер, алкил- және арилфосфаттар) тотығуға
қарсы, жонылуға қарсы және т.б. қоспалар;
• -темір және марганец кендері (табиғи және синтетикалық май қышқылы
сабыны, жоғары алифатты аминдер), сирек металдар кені (алкиларсонды және
алкилфосфонды қышқылдар, алкилароматты сульфонаттар) флотация жанында
сулауды реттеу
• -химиялық талшықтың өндірісі (оксиэтилденген аминдер мен амидтер,
проксанолдар және проксаминдер, жоғары спирттер және қышқылдар);
Алкил тізбегінде оншақты көміртегі атомдары бар катионактивті БАЗ
арнайы беттік-активті қасиет көрсетеді. Құрамында бір ұзынтізбекті радикалы
бар (R С10) сулы және сусыз ерітіндідегі төртінішілік аммоний тұзы беттік
тартылуды төмендетеді, сулауды жылдамдатады, көбік түзуге, эмульгирлеу және
диспергирлеуге қабілетті болады. Басқа БАЗ-тан айырмашылығы олардың беттік-
активті және басқа қасиеттері шартты катлон құрылысымен гидрофилді бөлігі
азоттың оң зарядталған атомы, ал гидрофобты бөлігі азотқа қосылған
көмірсутек және басқа радикалдар болып табылады.
Аммоний катионы теріс зарядталған қатты беттерде тез адсорбцияланады:
силикатты материалдарда, әйнекте, металда және олардың кендерінде,
пластмассада, белокта және целлюлоза талшықтарында және т.б.
Адсорбцияланған молекулалар материалдың беті теріс зарядталған топтары мен
оң зарядталған азоты арасын электростатикалық тарту арқылы ұстап тұрады.
Қатты беттегі төртіншілік аммоний тұзының адсорбциясы коррозиядан
қорғайды және металдық, пластмасса, тоқыма және басқа материалдар
антистатистикалық қасиет береді.
Катионактивті БАЗ бактерия жойғыштық және фунгицидтік активтілігі
олардың заттар ауысуын бұзатын және опат болуға әкелетін бактериялар мен су
өсімдіктерінің торшаларының теріс зарядталған бөліктерінде төртіншілік тұз
молекуласының адсорбциясынан байқалады. Төртіншілік аммоний катионы әртүрлі
құрамды аниондармен және ауыр және трансуранды металдар қатарындағы анионды
жүйемен байланысуға қабілетті болып келеді. Бұл қасиеттер тау-кен және атом
өнеркәсібінде бағалы металдар кенінен бөліп алу және тазалау үшін
қолданылады.
Бензолды радикалмен пиридинийдің төртіншілік тұздарынан көбінесе
катапин кеңінен таралған (алкилбензилпиридинийхлорид). Ол ашық-қоңыр түсті,
суда жақсы ериді. Катапин сулайтын, көбік түзетін және эмульгирлейтін
қабілеттілігімен, бактерия жойғыштық қасиетімен және жоғары ингибиторлық
қабілеттігімен жоғары беттік активтілікке ие болып келеді. Ол мұнай
өнеркәсібінде ингибитор ретінде пайдаланылса, тағам өнеркәсібінде ыдыс-аяқ
жуу үшін СМС бактерия жойғыштықтың құрамына кіреді және құрылыс ісінде
қолданылады.
Үшіншілік аминдердің оксидтері де – үшіншілік аминдер және сутегі асқын
тотығы реакциясының өнімі – беттік активтілік көрсетеді. Бұл жақсы ылғал
тартқыш қасиетке ие, түссіз кристалды зат; қиын кептіріледі (сумен сутек
байланысының түзілуі есебінен). Аминдердің сусыз оксидтері қыздырғанда
тұрақсыз, балқиды және 60-тан 120 °С-қа дейінгі температурада ыдырайды,
сироп тәрізді сұйықтар түзу арқылы суда ериді. Аминдердің оксидтерінің
ерекшелігі олардың сулы ерітіндіде екі жақтылығы болып табылады. Сілтілі,
нейтралды және әлсіз қышқылды ерітінділерде олар өзін иогонды емес БАЗ
сияқты, ал күшті қышқылды ерітіндіде – катионды активті БАЗ сияқты
көрсетеді.
Амфолитті БАЗ жоғары активтілікке ие; олардың ерітіндісінің беттік
тартылуы изоэлектрлі нүктеге сәйкес рН үшін аз болып келеді.
Жуғыш заттарға электролиттерді енгізгенде және температураны
жоғарылатқанда беттік тартылу біршама төмендейді.
Майда еритін аминдердің көпшілігі БАЗ-тың сансыз және әртүрлі топтары
cулымай- және майға отырғызу ретінде қолданылады 79,80,81.
Аминдер негізінен отынға, энергетикалық және индустриялық майларға,
консистент сылауларға, полимерлі материалдарға, гидравликалық сұйықтарға
тотықтырғышқа қарсы отырғызуда қолданылады. Аминдерді тотықтырғышқа қарсы
отырғызуды экрандалған фенолмен (ионол, МБ-1, НГ-2246) бірлесіп қолданғанда
синергетикалық эффект байқалады 82.
Аналитикалық талдауда қолданылған БАЗ маңызды өкілдері (аминдер) 1
кестеде келтірілген. Катионды БАЗ ретінде алифатты аминдер қолданылады:
біріншілік (RNH2), екіншілік (RNHR'), үшіншілік (RNR'R''), сонымен қатар
гетеротұйықты аминдер, негізінен қышқыл ортада протондалған, оң зарядқа ие
болатын 2-алкилимидазолиндер 83.
1 Кесте - Талдауға қолданылған катионды беттік-активті заттар (аминдер)
Қысқартыл Молекулярлық
БАЗ ған атауы Формуласы массасы
Алифатты аминдер
Октадециламин ОДА C18H37NH2(0.20) 269.3
КарбэтоксипентадециламинКЭПДА C2H5OOC(CH2)15NH2 299.3
Додециламин ДДА C12H25NH2(14.7) 185.4
Тридециламин ТДА (C10H21)3N 437.8
Триоктиламин ТОА (C8H17)3N 353.7
Гетеротұйықты аминдер
Гептадецилимидазолин ГПДИ ПДИ C17H35-C3H5N2 308.5
Пентадецилимидазолин ТТДИ ТДИ C15H31-C3H5N2 280.3
Тетрадецилимидазолин ДДИ C14H29-C3H5N2 266.5
Тридецилимидазолин C13H27-C3H5N2 252.4
Додецилимидазолин C12H25-C3H5N2 238.4
Катионды БАЗ коррозия ингибиторлары, флотореагенттер, бактерия
жойғыштық, дезинфицирлеуші және фунгицидті құралдар ретінде пайдаланады;
оларды қолдану олардың құнының жоғарылығына байланысты әзірге шектеулі.
БАЗ ауыл шаруашылығының жүзден аса салаларында пайдаланылады. БАЗ
туындыларының үлкен бөлімі жуғыш заттар құрамына, синтетикалық және табиғи
талшықтар негізінде тоқыма және бұйымдар жасау өндірісінде қолданылады. БАЗ
ірі тұтынушы мұнай, химия өнеркәсібі, құрылыс материалдары өнеркәсібі және
т.б. болып табылады.
1.3.2 Ерекше құрылымды беттік-активті заттар: димерлі БАЗ
Димерлі (gemini) беттік-активті заттың молекуласын мостикпен
(спейсермен) байланысқан екі дифилді молекулалар сияқты көрсетуге болады.
Мұндай БАЗ құрылымы жалпы түрде төмендегі суретте келтірілген. Димерлі БАЗ-
ты сонымен қатар БАЗ-егіздер немесе бис-БАЗ деп атайды.
Мостик гидрофилді немесе гидрофобты, қатты немесе иілгіш болуы мүмкін.
Ол полярлы тобы бойынша немесе осыған жақын топтар бойынша екі молекуланы
байланыстырады. Гидрофобты бөліктері бойынша екі молекуланың байланысы
болатәрізді БАЗ-дың түзілуіне әкеледі. Бұндай заттардың физика-химиялық
қасиеттері димерлі БАЗ-дың физика-химиялық қасиеттерінен толығымен
ажыратуға болады. Димерлі БАЗ-дың көпшілігі екі ұқсас бөліктен тұрады.
Димерлі БАЗ-тың үлгілік құрылысы
Сонымен қатар, не гидрофобты тізбектің ұзындығына, не полярлы топтың
(гетеродимерлі БАЗ) түріне қарай және т.б. ажыратылатын симметриялы емес
димерлі БАЗ, симметриялы димерлі БАЗ синтезделген. Соңғы жылдары жекеленген
БАЗ-дан жоғары реттің олигомерлері синтезделген: трис-БАЗ, тетра-БАЗ және
т.б. Бірақ, бұндай БАЗ қасиеттері және қолдану мүмкіндігі туралы мәліметтер
аз. Димерлі БАЗ әлі күнге дейін үлкен көлемді базарда ұсынылмаған, бірақ
олар өнеркәсіпте зерттеушілер сияқты технологтар да көп көңіл аударуда.
Мұндай БАЗ кейбір түрлері қолжетімді шикізаттан қарапайым синтездеу арқылы
алынады, бұл біршама бөлігі симметриялы катионды БАЗ қатысты.
Төмендегі суретте кейбір димерлі БАЗ мысалы келтірілген. Катионды БАЗ
1.1 – 1.3 қосылыстары мостик ұзындығы бойынша ажыратылады, ион топтарын
байланыстырады.
Димерлі БАЗ құрылысы:
1.1 – 1.3 қосылысы – катионды БАЗ
Мостик 1.1 қосылысында гидрофобты және иілгіш; 1.2 қосылысында –
гидрофилді және иілгіш, ал 1.3 қосылысында – гидрофобты және қатты болып
келеді.
1.3 Суреттен көрініп тұрғандай, 1.4 және 1.5 қосылыстары құрылысының
ұқсас молекуласы бар, бірақ 1.4 қосылысы – типті ион емес димерлі БАЗ, ал
1.5 қосылысы – анионды. 1.6 және 1.7 Қосылыстары –гетеродимерлі БАЗ
үлгісінде 84.
1.3 Сурет – Димерлі БАЗ құрылысы: 1.4 және 1.5 қосылыстары – негізгі
тізбектерінің құрылыстары бірдей ионды емес және анионды БАЗ; 1.6 және
1.7 – құрамында әртүрлі полярлы топтары бар гетеродимерлі БАЗ
1.3.3 Катионды, анионды және ионды емес димерлі БАЗ синтезі
Катионды БАЗ әртүрлі әдеби көздерде хабарлағандай ең алғашқы димерлі
БАЗ-тың бірі болып табылады 85-93. Бұл қосылыстар матаны жақсы
жұмсартқыштар ретінде немесе биологиялық активті заттарды жасау үшін
өздеріне кепілдеме береді. Сонымен қатар, гидрофобты тізбектің ұзындығы
сияқты әртүрлі параметрлердің әсері, олардың симметриясы, беттік
активтілігіне радикалдың гидрофилді немесе гидрофобты табиғаты туралы
олардың мицеллярлы катализде қолданылуы туралы зерттеу жұмыстары
жүргізілуде.
Катионды димерлі БАЗ, мысалы 1.2 суретте көрсетілгендей 1.1 – 1.3
қосылыстары алкилдиметиламиннің α,ω-дигалогентуындыларымен реакциясы
бойынша алынады. Дибром қосылысы біршама реакциялық қабілеттілікке ие және
әдетте зертханалық жағдайда синтездеу үшін қолданылса, ал дихлортуындылары
үлкен масштабты жағдайда синтездеу үшін қолданылады:
мұнда R – БАЗ ұзындығы үшін алкилді радикал, мысалы С12Н25. Х тобы –
алкилен, гидрофобты иілгіш мостик алу үшін қажет; СН2СН(ОН)СН2 немесе
СН2(СН2ОСН2)nСН2 – гидрофилді иілгіш мостик алу үшін қажет; ақыр соңында,
СН2 –φ– СН2, егер мостик гидрофобты және қатты болуы мүмкін (φ бұл жағдайда
С6Н4) 84.
Арнайы, бірақ өте маңызды жағдай, егер Х жоғарыда көрсетілген
реакцияда СН2СН2 тобы болса, HalСН2СН2Hal түрдегі қосылыстың реакциялық
қабілеттілігі нашарлау болады. Бұл жағдайда синтездің басқа жолын қолдануға
тура келеді:
Кейбір катионды димерлі БАЗ мысалы төменде келтірілген:
Дитөртіншілік аммоний димерлері 1.14, 1.16, 1.18 және 1.21 мен
дипиридинді димерлерін 1.17, 1.19, 1.20 алудың синтетикалық әдісі бір
реакцияда негізделеді – үшіншілік аминдердің бромалканмен кватернизациясы.
Төртіншілік аммонийлі димер 1.16 үшіншілік аминнің α,ω-дибромды
спиртпен 94 немесе α,ω-дибромоксиэтиленмен 95,96 әрекеттесу
реакциясынан синтезделді. Сонымен қатар, 97 жұмыстың авторлары фосфордың
олиго(оксиэтилен)гликолдің трибромын бромдау жолымен синтетикалық әдісін
жүргізді.
Kim және басқалары 98 ұзынтізбекті алкилдиметиламиннің 1.22
эпихлоргидринмен 1.24 немесе басқа дихлорқұрамды қосылыстармен жаңа
катионды димерлер 1.26 немесе 1.28 синтездеді, мысалы 1,3-дихлорпропан 1.27
аминнің гидрохлориді 1.23 қатысында бисаммоний тұзын алу үшін беттік екі
төртіншілік алкиламмоний хлоридін түзеді:
Сонымен, эпихлоргидрин алкиламиндермен конденсациясы реакциясында
қолданылды, өнімдері туралы 99-102 жұмыстарда жазылған.
Ricci және басқалары 103 эпихлоргидрин және ұзынтізбекті
алкилдиметиламиндерден синтезделген жаңа катионды димерлі БАЗ туралы
хабарлады. N,N-диметилоктиламин, N,N-диметилдодециламин, N,N-
диметилолеиламиннің төртіншілік аммоний тұздарының және олардың
гидрохлоридінің эпихлоргидринмен әрекеттесуі сулы мицеллярлы ортада
жүргізілді. Гидрохлоридтің аминдері мицеллярлы және солюбилитантты
реагенттер алу үшін функционалды беттік-активті заттар сияқты
пайдаланылған. Мицеллдің түзілуі табысты кватернизацияның қажетті жағдайы
болып табылады. Мұндай беттік-активті заттар біршама беттік-активті
қасиеттерімен және агрегацияға қабілеттілігі жоғары болып келеді 104,105.
Екі липофилді және екі гидрофилді топтарымен жаңа димерлі БАЗ
эпихлоргидрин қолданылуымен алынды, сонымен қатар триэтиламин және бис(2-
гидрокси-5-нонфенил)метан п-нонилфенолдан және формальдегидтен алынған. БАЗ
құрылысы ИҚ және ЯМР спектроскопия мәліметтерінің көмегімен, ал құрамы
элементтік анализ негізінде анықталып дәлелденді.
Жоғары беттік активтілік сулы ортада мицеллдің критикалық
концентрациясының (МКК) және беттік тартылу көрсеткіштері негізінде
дәлелденді 106.
Quagliolto және басқалары 2,2׳ (α,ω-диалканди-ил)биспиридин алкилденген
агенттерімен кватернизациясынан катионды димерлі БАЗ-тың бірқатары
синтезделді. Осылай жағдаймен алынған қосылыстар Крафт нүтесінен төмен 0
0С және жоғары беттік-активті қасиетерге ие болып келеді 107.
108 Жұмыста құрамында пирролидинді 1.29 және пиперидинді топтары 1.30
бар катионды димерлі БАЗ синтезі және қасиеттері сипатталған:
Анионды және ионды емес димерлі БАЗ бисэпоксидтерінің тұйығын ашу
жолымен алынып, бұл реакцияның нәтижесінде аралық өнім ретінде
бисгидроксиэфир синтезделген. Полярлы топ ретінде сульфат-тобы -OSO3− бар
димерлі БАЗ-ды синтездеу реакциясы 1.5 төменде келтірілген 84:
Сонымен қатар, гидрофилді беті бар әртүрлі анионды димерлі БАЗ сәйкес
май спирттерін классикалық беттік-активті заттармен қыздыру арқылы алынуы
мүмкін 109-117.
Әдеби деректерде 109 диолды сульфирлеу 1.24 мұздатылған сірке қышқылы
қатысында, бөлме температурасында дихлорметанды немесе 0 0С температурада
хлороформды еріткіш ретінде пайдалана отырып, әрі қарай натрий карбонатының
сулы ерітіндісімен немесе натрий гидроксидінің спиртті ерітіндісімен
нейтралдау арқылы өтетіні көрсетілген. Фосфорилдеу таза бензолда фосфор
қышқылы қатысында 50 0С температурада жүреді. Фосфор оксидін P2O5 пайдалану
қажет емес екіншілік спирттердің дегидрленуіне әкеледі 111.
1.25 Қосылысы 1,3-пропансульфоннан натрий гидроксиді қатысында 109
немесе 60 0С температурада тетрагидрофуранда натрий гидриді қатысында
синтезделген 109,112,113.
Өнімді тазалау барлық жағдайларда экстракция әдісімен жүргізіледі, әрі
қарай силикагель толтырылған бағанадан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 ӘДЕБИ ШОЛУ
1.1 Пиперидин-4-ондарды алу әдістері
Қазіргі таңда пиперидин-4-ондарды синтездеу жөнінде тәжірибелік
материалдардың жиналғаны соншалық, тіпті оларды реакцияның жүру бағытына
байланысты екі түрге бөлуге болады 1,2:
1. (((((((((-Дивинилкетондар мен олардың туындыларының
((((((((((-дивинилкетондардың қос байланысы бойынша спирттердің, судың,
екіншілік аминдердің және т.б. қосылуының өнімдері) аммиакпен және
біріншілік аминдермен тұйықталуы.
Бұл әдістің тобына кетондардың карбонилді қосылыстармен, амииакпен және
біріншілік аминдермен конденсациясы; кетондикарбон қышқылдары эфирлерінің
альдегидтермен аммиак және біріншілік аминдер қатысындағы реакциясы,
сонымен қатар Манних реакциясын жатқызуға болады. Соңғы жатқызылған әдістер
бұл жағдайларда реакция барысында аралық қосылыстар ретіндегі (((((((((-
дивинилкетондар мен олардың туындыларының түзілуімен түсіндіреді.
2. Дикман әдісі бойынша құрамында азот бар дикарбон қышқылының күрделі
эфирлерінің тұйықталуы 3.
1.1.1 C- және N-орынбасқан пиперидин-4-ондарды синтездеу әдістері
Қаныққан азотты гетеротұйықтардың маңызды және қызықты бөлімдерінің
бірі С- және N- орынбасқан пиперидин-4-ондар болып табылады, онда С3 және
С5 үшін сутегі атомы және карбонил топтары кең көлемді биологиялық әсерімен
жаңа әртүрлі қосылыстар әкелу үшін әрі қарай химиялық түрленулер жасайтын
реакциялық қабілеттілік орталықтарын ұсынады.
Бастапқы қосылыстардың қол жетімділігі, синтездің қарапайымдылығы, әрі
қарай түрлендірудің мүмкіншілігі және үлкен фармакологиялық потенциалы
арасынан жоғары және әртүрлі биологиялық активтілігі бар препараттар
табылған пиперидин-4-онның орынбасқан туындыларының қатарында физиологиялық
активті заттарды (ФАЗ) іздестіруде бағытталған синтетиканы жүзеге асыру
үшін маңызды аргумент қызметін атқарады. Бұл препараттардың көпшілігі
медицинада және ауыл шаруашылығында кеңінен қолданылады.
Пиперидин-4-онды алудың алғашқы әдісін 1874 жылы Ресейде Н.Н. Соколов
және П.А. Лачиновтар 1 және оларға тәуелсіз Германияда Гейнц 2 жасады,
яғни олар дәнекерленген ампулада қаныққан аммиакты қыздыру арқылы
триацетонамин деп аталатын 2,2,6,6-тетраметилпиперидин-4-он қосылысын
синтездеді.
Гейнц 3 мезитил окисі және диацетонамин түзілу сатысы арқылы өтетін
пиперидин-4-онды алу процесін жасады. Кейіннен Маттер 4 бұл реакцияны
бөлме температурасында зерттеп диацетонаминді негізгі өнім ретінде бөліп
алды, онда қымыздық қышқылы әртүрлі альдегидтер мен кетондармен реакцияға
тез түсіп α,α – орынбасқан пиперидин-4-он түзетінін көрсетті. Бірақ γ-
пиперидонды алудың бұл әдісі шығымының аздығынан шектеулі ғана қолданылады.
Әрі қарай мақсатталған өнімнің шығымын жоғарылату мақсатымен Соколов
және Гейнц әдісін жақсарту үшін көптеген талпыныстар жасалғаны сипатталған.
Сонымен, сұйық аммиак немесе алдын ала дайындалған хлористі кальцийдің
аммиакатын пайдалану арқылы жасаған Э.Г. Розанцевтың жұмысында 5
триацетонамин шығымының біршама жоғарылағаны байқалады. Бұл реакцияны әрі
қарай зерттеулер хлористі кальцийдің аммиакатының орнына ауыспалыкатионды
смола немесе Льюис қышқылын қолдануға болатындығын көрсетті.
Ацетонға ұқсас басқа кетондар да әрекеттеседі. Сонымен,
метилэтилкетонның амииакпен конденсациясында 2,3,6-триметил-2,6-
диэтилпиперидин-4-он 6, диэтилкетоннан – 3,5-диметил-2,2,6,6-тетраэтил
диэтилпиперидин-4-он 7 алынған.
Келтірілген реакцияларда кетондар метиленді және карбонилді компоненттер
ретінде түседі. Біршама жоғары шығымды гетеротұйықты кетондар
альдегидтердің карбонилді компоненттері ретінде қолдану арқылы алынған.
Соколов және Гейнц 1,2 басылымынан кейін жиырма жыл өткен соң
дивинилкетондардың аммиакпен алғашқы өкілдерінің бірі, форон тұйығында
қорытындылатын триацетонамин синтезінің жаңа әдісін ұсынды 8. Кейіннен
Терентьев және Гурвичтер 9 зерттеген бұл реакция сатылы түрде өтеді деп
болжады. Одна аммиак немесе біріншілік амин алдымен бір, содан кейін екі
байланыс арқылы қосылып, соңында пиперидин тұйығы болып тұйықталады.
Қазіргі уақытта тирацетонаминді синтездеудегі көптеген әдістердің
ішіндегі тиімдісі тапқан өндірісте қолданылатын, Азингер аппаратында 6
ацетонның аммиакпен каталитикалық конденсациясы болып табылады.
Триацетонамин туындылары медицинада және химиялық өндірісте
қолданылады. Олардың негізінде он тоғызыншы ғасырдың соңында кокаинның
синтетикалық ауыстырғыштары (α- және β-эйкаиндер), синтезделіп алынды, ол
өз уақытында медицинада практикалық қолданылған жергілікті жансыздандыратын
құрал ретінде табылған.
Триацетонамин қазіргі уақытта пириленнің эффективтілігі жоғары
ганглиоблокатор өндірісінде гипертония ауруын емдеу үшін табылып
қолданылатын бастапқы заттың түйінді ролін атқарады 10. Аминокетонның
және олардың кейбір туындыларының каталитикалық тотығуынан полимеризация
реакциясының ингибиторлары, антиоксиданттар, синтетикалық зерттеулерде
құрылымдық үлгілер ретінде реакцияның элементарлы актісінің жылдамдық
константасын анықтау үшін пайдаланылатын тұрақты иминқышқылды радикалдар
алынады 11.
1899 жылы Петренко-Критченко қызметкерлерімен 12 ацетонкарбон
қышқылының диэтилэфирі және бензалдегидтің қоспасын құрғақ аммиакпен
қанықтырып, келесі аралық 3,5-дикарбэтокси-туындысын сабындау дәне
декарбоксилдеу арқылы 2,6-дифенилпиперидин-4-онды алудың негізгі әдісін
жасады:
Осыған сүйене отырып, ацетоннан және бензилиденметиламиннің екі молінен
пиперидон синтезделді, сонымен бірге соңғысын Ридельмен 13
дибензальацетон және метиламиннен алды:
Петренко-Критченко әдісі Манних тарқатқан әдіспен дамыды 14,15, ол
ацетонкарбон қышқылы эфирінің орнына диэтилкетонның формальдегидпен және
метиламинмен конденсациясынан симмтериялық 1,3,5-триметилпиперидин-4-он
синтезі алынды:
Формальдегидті басқа май қатарының алдегидтеріне (сірке, пропион, май)
ауыстырғанда және әртүрлі біріншілік аминдерді пайдаланғанда олардан
орынбасқан пиперидондардың толық қатары синтезделді 16.
Манних реакциясы – әлсіз қышқыл ортада жүретін реакция. Ол
диалкиламинметил топтарымен кетондар және альдегидтердің α-алкилденуіне
әкеледі 17:
мұнда, R = H, CnH2n+1, Ar
Электрофильді бөлшектер аминнен және формальдегидтен түзілген иминді
ион болып табылады. Реакция сутегі атомының енолизациясына қабілеттілігі
бар альдегидтер мен кетондар үшін жалпы жеткілікті болып табылады.
мұнда, R = H, CnH2n+1, Ar
Арнаулы мақсаттар үшін екіншілік аминдерді пайдаланумен шектеледі,
себебі біріншілік аминдермен негізгісі диалкилдеу процесі болып табылады.
Бірақ, диалкилдеу реакциясы кейбір тұйықтүзу реакцияларында табысты
қолданылуы мүмкін, мысалы 18:
Майлар қатарындағы формальдегидті басқа альдегидтерге ауыстырғанда және
әртүрлі біріншілік аминдерді қолданғанда 2,3,5,6 жағдайларындағы орынбасар
бар пиперидин-4-ондар алынған. Сондай-ақ сірке қышқылында орынбасарлы
пиперидин-4-ондар жоғары шығыммен алынатыны зерттелген.
мұнда, R, R1, R2, R3 = H, CnH2n+1, Ar
Г.С. Миронованың зерттеулері 17,18 Манних реакциясында амфотерлік
жүйеде күрделі катализдік жағдайының орны бар екенін көрсетті. Онда
алдымен, формалин және аминнен R2NCH2+ катионы түзіледі, содан кейін бұл
катионның анионмен жылжымалы сутегі атомы бар конденсациясы жүреді.
Катионның түзілуі қышқылдармен, аниондар – негіздермен индукцияланады.
Қышқылдың көптігі конденсацияның бірінші сатысында теріс білінеді, ол
қажетті аниондардың түзілуіне кедергі келтіреді, ал сілтінің көптігінен
катиондардың түзілуі басым болады. Сондықтан Маннихтің әрбір реакциясы үшін
ұтымды аймақ рН-қа байланысты болады.
Манних реакциясы үшін ең күшті еріткіш сірке қышқылы болып табылады деп
есептеледі. Сонымен, метилбензилкетонның бензальдегидпен және метиламинмен
конденсациясы сірке-спирт ортасында ең жоғары шығыммен (34 %) 1-метил-2,3,6-
трифенилпиперидин-4-онның 21 түзілуіне әкеледі.
Манних реакциясымен қол жеткізген пиперидин ядросындағы көптүрлі
орынбасарлар жанама реакциялармен көпкомпонентті реакциялық қоспаларда азап
шегеді, онда реакция өнімдерін арнайы тазалаудан өткізуге тура келеді.
1.1.2 (((((((((-Дивинилкетондар мен олардың туындыларының аммиакпен,
біріншілік аминдермен немесе сумен тұйықталуы
И.Н. Назаров ашқан сынап (II) тұзының әсерімен
винилэтинилкарбинолдардың изомеризациясы, сонымен қатар дивинилацетиленді
көмірсутектердің гидратациясы әртүрлі гетеротұйықты кетондарды синтездеуге
мүмкіншілік береді 22-32.
И.Н. Назаров және В.А. Руденко 26 аммиак және біріншілік алифатты
аминдер көп жағдайларда (((((((((-дивинилкетондармен тұйықталу реакциясына
түседі деп көрсетеді.
Тұйықталу ароматты аминдердің сусыз ортасында жүрмейді, онда
орынбасарсыз винил тобы бойынша аминнің қосылуы байқалады. Ал реакцияны
судың каталитикалық мөлшерінің қатысында жүргізгенде тұйықталу байқалады
23. 23 Мақаланың авторлары тұйықталудағы реакция бағыты және өнім
шығымы ароматикалық аминдердің негізгі күшіне әсер етеді деген қорытынды
шығарады. Сонымен, п-фенетидинмен тұйықталудағы өнім шығымы (К=2,15 10-9)
61 % құраса, ал п-толуидинмен (К=2 10-10) - 25 % құрайды.
И.Н. Назаровпен жасалған (((((((((-дивинилкетондар мен олардың
туындыларын сумен, аммиакпен және біріншілік аминдермен тұйықтап пиперидин-
4-ондар және тетрагидропиран-4-ондарды алу әдісі құрамында бір және
бірнеше гетероатомы бар, әртүрлі моно- және политұйықты азот-,
оттегіқұрамды кетондарды синтездеу және стереохимиялық зерттеулер үшін
негіз болып табылады 33-37.
Бұл жұмыстарда N-орынбасқан 2-метил-, 2,5-диметилпиперидон-4 38-42
және 4-кетопергидрохинолинді ассиметриялық синтездеу және абсолютті
конфигурациясын құру бойынша зерттеулер ерекше орын алады. Оптикалық
белсенді (-фенилэтиламинмен қайтааминдеуге негізделген пиперидон-4-ті
ассиметриялық синтездеу мүмкіншілігі көрсетілген. Ассиметриялық аминдеудің
оптикалық шығымы 50 % құрайды, бұл энантиомердің бөлінуінің пиперидолға
сәйкес жеке диастереомерлерге айналуын дәлелдейді.
Жоғарыда көрсетілгендей, ұқсас реакциялар аммиак және біріншілік
аминдердің катысуымен де, қатыспауымен де карбонилді қосылыстардың
альдегидтермен конденсация реакциясы тұйықталу реакциясы болып табылады.
Метилбензилкетонның бензальдегидпен және метиламинмен сірке-спирт
ортасындағы конденсациясының нәтижесінде 34 % шығыммен 1-метил-2,3,6-
трифенилпиперидин-4-он алынды 43. Ал ацетонның аммиакпен
конденсациясында (хлорлы кальций, катионалмастырғыш шайырлар, Льюис
қышқылы) катализатор қатысуындағы сияқты, олардың қатысуынсыз да 2,2,6,6-
тетраметилпиперидин-4-он түзілген 44.
Осы кетонмен Петренко-Криченко реакциясы – амин қатысында
ацетондикарбон қышқылы эфирінің альдегидпен конденсациясын көруге болады
45-49. 2,6-Дифенилпиперидон-4 шығымы 50-70 % құрайды. Бұл реакция
Робинсон бойынша тропанон синтезі негізіне тиісті болып келеді.
1.1.3 2,5-Диметил- және 1,2,5-триметилпиперидин-4-он синтезі
(((((((((-Дивинилкетондардың аминмен әрекеттесуінен алынған (-
пиперидондар қатарындағы 2,5-диметил- және 1,2,5-триметилпиперидин-4-
ондарды алудың тиімді әдісін жасайтын зерттеулерге көп көңіл аударуды қажет
етеді, себебі олар физиологиялық белсенді заттар синтезі үшін бастапқы
өнімдер, соның ішінде "Промедол" 27,50 және "Рихлокаин" 51
анальгетиктері терминалды, инфильтрлі, өткізгіштік сияқты анестезияның
барлық түрлері үшін анестезиялық белсенділікке, сонымен қатар
дерматопротекторлық әсеріне, спазмолитикалық, антинекратикалық
белсенділікке ие болып келеді.
Алғаш рет 2,5-диметилпиперидин-4-онды И.Н. Назаров пен В.А. Руденко
26 синтездеді, онда жеке алынған пропенилизопропенилкетон, 1-метокси-2-
метилгексен-4-он-3 және 1,5-диметокси-2-метилгексанон-3 аммиактың сулы
ерітіндісімен әрекеттесіп сәйкес шығымдармен 10,9, 12,0, 51,3 % алынды.
Сулы спирттегі винилизопропенилацетиленнің гидратациясында жоғарыда
көрсетілген кетондардың қоспасы түзіледі, бұл кетондардың қоспасын
пайдалана отырып 2,5-диметилпиперидин-4-онды алу қызығырақ болды.
Бұл жұмыс И.Н. Назаров, Н.С. Простаков, Н.Н. Михеевтермен жүзеге
асырылды 52. Болат баллонда жүргізілген реакция нәтижесінде 2,5-
диметилпиперидин-4-онның шығымы 28 % - 34,7 % құрады.
Кетондардың қоспасын аммоний ацетатының сулыметанол ерітіндісімен (1 %
сірке қышқылының артық мөлшерімен) әрекеттестіріп жүргізілген реакцияда
колбадағы гетеротұйықты кетондардың шығымы 41,6 % (кетонның реакциясында
алынған) және 48,1 % (реакцияға түскен кетондар) құрады. Бұл реакцияны
аммоний ацетатының сулы ерітіндісімен жүргізгенде өнім шығымы 39,1 және
41,4 % - ға дейін төмендегені байқалады. Барлық жағдайларда 2,5-
диметилпиперидин-4-оннан басқаларында өнімдер конденсацияның соңында
алынады.
А.Ш. Шарифканов және басқалары 53 тербелетін автоклавта (А-200,
Венгрия) жүргізілген реакцияда 2,5-диметилпиперидин-4-он шығымына
реакцияның ұзақтығының, температурасының және реагенттердің қатынасының
әсерін зерттеді. Реакцияны жүргізу үшін 70-100 % құраммен айдалған
кетондардың қоспасын қолданды. Зерттеулер кетон: аммиак қатынасын
жоғарылатқанда өнім шығымының жоғарылап, 1:14 қатынасында максималды 57,7 %
жететінін, ал содан кейін төмендейтінін (1:20 қатынасында шығым 52,8%
құрайды) көрсетті. Бұл зерттеулерде реакция температурасы 60-620С аймағында
тұрақталып, реакция уақыты 6 сағатты құрады. Ары қарай зерттеулер, өнімнің
максималды шығымы (1:12 қатынасы, 60-620С температурасы) үш сағаттан соң
(46,5 %) байқалатынын көрсетті. Гетеротұйықты кетондардың шығымы 2 және 6
сағаттан соң сәйкес 42,7 және 39,1 % құрайды. Ең соңында температура әсері
келесі нәтижелерде айқындалды: құрамында 70 % кетондары бар қоспа үшін
реагенттердің қатынасы 1:14 және реакцияның ұзақтығы 2-3 сағатта өнім
шығымы 80-820С температурада 55,5-56,3 % құраса, 98-1000С температурада -
38,9 % құрады. Сонымен, зерттеу жұмыстарын жүргізген авторлар
пропенилизопропенилкетон және монометокси- мен диметоксикетон қоспасының
сулы аммиакпен тұйықталуының тиімді әдісі келесідей болады деп шешті: 1:14
реагенттердің қатынасында, 80-820С температурада, 2-3 сағатта. Сонда 2,5-
диметилпиперидин-4-онның шығымы 55,5-56,3 % жетеді.
Жоғарыда көрсетілгендей 26, 2,5-диметилпиперидин-4-онның ең аз шығымы
пропенилизопропенилкетон жағдайында байқалады. К.Х. Токмурзин және
басқаларының зерттеулерінде пропенилизопропенилкетон немесе кетондардың
қоспасын (пропенилизопропенилкетонды артығымен) аммиактың сулы-метанолды
ерітіндісімен (реагенттердің 1:5 қатынасында және 800С температурада) ағын
түріндегі қондырғы арқылы жібергенде және қоспаны 2-3 сағат бойы
қыздырғанда 2,5-диметилпиперидин-4-онның шығымы 80 % жететінін көрсетті.
1,2,5-Триметилпиперидин-4-он пропенилизопропенилкетон және оның
монометокси- және диметоксикетондардың қоспасын метиламиннің сулы
ерітіндісімен әрекеттестіргенде жоғары шығыммен алынатыны зерттелді.
2,5-Диметилпиперидин-4-он синтезі туралы көптеген жұмыстар
гетеротұйықты кетондардың сонымен қатар стереохимиясын да зерттеуге
бағытталған. Көміртегінің екі ассиметриялық атомдарының бар болуы екі
стереоизомердің (транс- және цис- формада) бар екенін алдын ала болжайды.
2,5-Диметилпиперидин-4-онды жеке формаға бөлу үшін жасалған көптеген
әрекеттер нәтиже бермеді, бірақ бір изомер бөліп алынды 54.
Циклогексан жүйесінің конформациялық анализінің принципінен шығатын,
ұқсас пиперидиндермен, 1,2,5-триметилпиперидин-4-он үшін аса тұрақты
(энергетикалық тиімдірек) изомер тұйықтағы (транс-изомер) экваторлы
орынбасарларының максималды сандарымен саналады.
Бұл нәтижелер МФПДП3 55 жақын ССП МО ЛКАО және екі еселенген
спектроскопия NOE SY 56 әдістерін пайдалану арқылы пиперидин-4-онның
конформациялық анализінен алынды. Соңғы жұмыста азот атомы үшін бөлінбейтін
электрондар жұбының аксиалды орналасуы дәлелденген.
1.1.4 Дикман реакциясы бойынша пиперидин-4-ондарды алу
Дикман реакциясын қолданудың (сілтілік агенттер қатысында дикарбон
қышқылы эфирінің тұйықталуы циклді кетоэфирдің түзілуіне әкеледі) ең кең
таралған аймақтары пиперидин-4-ондарды және тетрагидропиран-4-ондарды алу
болып табылады 57.
Сансыз көптеген тәжірибелік мәліметтер жоғары шығымдардың көрші
карбалкоксил тобымен метилен тобының бар болуы жағдайында байқалатынын
көрсетеді. Метин тобының жағдайында – шығым төмендейді және тәжірибелік
зерттеулер мысалы, натрий гидриді немесе натрий амиді сияқты көптеген күшті
негіздерді пайдалануды талап етеді.
Реакция жылдамдығына карбалкоксил тобының (-жағдайында орналасқан
орынбасарларының табиғаты әсер етеді. Метил тобы метилен компонентінің
белсендігін төмендетеді, ал орынбасарлар электрон тығыздығын өзіне тартып
(мысалы, карбэтокситобы) күшейтеді.
Дикман реакциясын жүргізу үшін сілтілік агенттер ретінде металл натрий
және калий, сілтілік металдың алкоголяттары, амидтері және гидридтері
пайдаланылады, себебі гидридтерді пайдаланғанда пиперидин-4-ондардың шығымы
жоғарылайды 57-63.
Сол сияқты, Дикман реакциясын қолданғанда әртүрлі (-гетеротұйықты
кетондарды синтездеуге көп мүмкіншілік берді. 57 Жұмыста пиперидин-4-
ондарды алу туралы 20-дан аса әдебиеттік сілтемелер келтірілген, олардың
көп бөлігі N-алкилпиперидон-4 және N-алкил-3-метилпиперидон-4 синтезіне
жатады.
E.A. Prill және S.M. McElvain натрий этилатының қатысында еріткіш
ортасында немесе еріткіштің қатысуынсыз 1-метилпиперидон-4 алды. Онда
натрий этилаты ең жоғары конденсирлеуші агент болып табылатыны анықталды.
Ал реагенттерді еріткіштермен (мысалы, бензолмен) сұйылту конденсация
реакциясына қолайлы болып келеді 60. Онда еріткіш ретінде толуол және
ксилол қолданылды. N-алкил-((((-дикарбалкоксиалкиламин орнына пиперидин-4-
ондарды алу үшін біріншілік аминдердің акрилнитрил туындыларына
қосылғандағы өнімін пайдалануға болады. Сонымен, С.К. Әлімжанова және
басқалары бис(2-цианэтил)метиламиннен 1-метилпиперидон-4-ті 53 % шығыммен
синтездеп алды 64.
мұнда, R = H, CnH2n+1
Сол сияқты, Дикман реакциясы негізінде 2,5-диметилпиперидин-4-он алу
әдісін жасаған ҚазМУ органикалық химия кафедрасының қызметкерлерін де атап
өтуге болады 65.
Тағы да 2-карбоксипропил-2(-карбоксиизопроп ил эфирі барий тұзының
пиролизбен әрекеттесуінен түзілген 2,5-диметилпиперидин-4-он синтезін де
ерекше бағалауға болады 66. Бірақ бұл реакция Дикман реакциясына
жатпайды, бірақ түрлену түрі бойынша Дикман реакциясына ұқсас болғандықтан
бұл бөлімге жатқызамыз.
Шамасы, бұл реакциядағыдай басқа пиперидин-4-ондар алынуы мүмкін.
1.2 Пиперидин қосылысының физиологиялық активтілігі
Кез келген профильдің дәрігерінің жиі кездесетін көптеген мәселелері
бұл қатерлі синдромды жою және профилактикасы екені белгілі. Бұл мәселені
шешудің бірден бір жолы жалпы жансыздандыру болып табылады, бірақ оны
қолданғанда маңызды кедергілер және қосымша эффектілер болуы мүмкін. Осының
барлығы көптеген жағдайларда клиникада жалпы жансыздандыратын, әсіресе
жергілікті жансыздандырумен амбулаторлық операциялар және ауыратын
манипуляциялар жүргізетін поликлиникалық тәжірибелерде қолдануға кедергі
келтіреді 67. Қазіргі тенденцияға байланысты емханаға стационардан
ауырлық орталықтарына тасымалдаудағы жергілікті жансыздандыру мәселесі
үлкен маңыздылықты алады.
Жергілікті анестетиктерді қолдануда көптеген жанама эффекттер, тән
анальгетиктер, жеке алғанда дәріге тәуелділіктен құтылуға мүмкіндік береді,
яғни есірткі сияқты мұндай әлеуметтік мәселені шешуде оң роль атқарылуы
күмәнсіз 68. Осыған байланысты жаңа көптеген эффективті, улылығы аз және
ұзақ уақыт әсер ететін жергілікті анестетиктерді іздеу өзекті болып
табылады.
Органикалық қосылыстардың арасынан жергілікті анестетиктерді синтезі
үшін қолданылуы мүмкін пиперидин туындылары үлкен қызығушылықты тудырып
отыр 69.
Пиперидин сақинасы − көптеген алкалоидтардың құрылымды фрагменті юолып
табылады, мысалы атропин, кокаин, лобелин, кониин, пельтьерин. Пиперидин
алғаш рет пипериннен бөлініп алынды − қарабұрышты алкалоиды. Пиперидин
пипидиннің тотықсыздануынан алынып, конденсация реакциясында катализатор
ретінде қолданылады. Пиперидин туындылары жергілікті жансыздандыру және
спазмолиттік құралдар ретінде дәрілік препараттар сияқты қолданылады.
Пиперидин есірткі және психотропты заттардың IV (прекурсор) тізіміне
кіреді.
Пиперидин туындыларының арасынан кокаинды ауыстыратын эйкаин деп
атпен шығатын оксипиперидиннің бензой эфиріне деген қызығушылық тудыруда.
Ғылыми химия ойы кокаинның құрылысын анықтағаннан кейін ғана келді.
Эйкаиндар өзінің құрылысымен соңғы болып еске салады, бірақ олар едәуір
оңай. Кокаин тәрізділер жансыздандырғыш әсерге ие болады.
α, α1-Триметил хлорсутекті тұзын, γ-бензоилоксипиперидинді ұсынатын
иллюстрациялар үшін эйкаин В құрылымын төмендегідей келтіруге болады 70:
Лидол (долантин, демерол, мепередин) − N-метил-γ-фенил-γ-
пиперидинкарбон қышқылының этил эфирінің тұзқышқылды тұзы болып табылады.
Лидол – ақ кристалды ұнтақ, балқу температурасы 185-188,5˚; суда және
спирттер жеңіл ериді, ал эфирде қиын ериді,
Лидол алғаш рет атропинге құрылымы жағынан ұқсастығы бар пиперидин
туындылаының арасынан антиспазмолиттерді іздестірген кезінде 1937 жылы
алынған болатын. Бұл түрдегі қосылыстардың спазмолиттік және
жансыздандырғыштық қасиеттері бар екені анықталды.
Лидолда спазмолиттік (папаверинді- және атропинтәрізді) және
анальгетикалық (морфинтәрізді) әсерлері бірдей болып келеді, бұл препаратқа
үлкен практикалық мән әкеледі. Ол морфинді ауыстырғыш сияқты кең көлемде
қолданылады, әсіресе тегіс мускулатура түйілулерге (бүйрек, бауыр, ішек
түйнегі, тамыр жүйесінің спастиялық күйлері – мигрень, стенокардия және
тағы басқалар) байланысты қатысты ауруларда.
Лидол скополаминмен қатар бала тууда жансыздандыру ретінде де
қолданылады.
Лидол морфинге қарағанда интенсивтілігі бәсең және аз уақыт әсер етеді.
Алайда опиын препаратын толығымен ауыстыра алмайды, бірақ лидолды
қолданғанда морфин, пантоион және басқа есірткілерді қолдануды біршама
қысқартады.
Лидолдың аналгетик ретінде біршама кемшіліктері бар: тыныс алу және қан
айналымына ауыр тиетін ықпалы және әдетке айналу мүмкіндігі (ұзақ уақыт
қолданғанда) 71.
Күшті аналгетикті және спазмолитті әсері бар препараттар N-алкил-γ-
фенил-γ-пиперидол күрделі эфирлерінің арасынан табылды, яғни төңкерілген
түрде сияқты қатысатын құрамында лидол бар күрделі эфирлі топтамасы.
Бұл қатардағы бағалы препараттардың бірі И.Н. Назаровтың синтездеген
промедол (1,2,5-триметил-4-фенил-4-пиперидол пропион эфирі) болып табылады
72.
Промедол күшті анагетикалық белсенділікке ие препараттардың бірі.
Промедол ЦНС-тегі әсері жағынан морфинге жақын: ол қатерлі импульстердің
ЦНС-нің қабылдауын азайтады, шартты рефлексін жаншиды. Басқа наркотикалық
аналгетиктер тәрізді ЦНС-тің жиынтық қабілеттілігін азайтады, новокаин және
басқа жергілікті анестетиктердің анестезирлеуші әсерін күшейтеді. Промедол
көбінесе, қатерлі синдромды басатын айрықша қасиетіне байланысты
ұйықтататын эффект көрсетеді.
Морфинмен салыстырғанда промедол тыныс алу орталығына аз қатер
төндіреді, сондай-ақ жылжымалы жүйке орталығын және құстыратын орталықты
азайтады. Ішкі органдардың тегіс мускулатурасына аздап спазмолиттік әсер
етеді, бірақ бұдан миометрияның тонусы жоғарылайды және оның қысқаруы
күшейеді.
Промедол фенилпиперидиннің синтетикалық туындылары болып табылады және
химиялық құрылысы бойынша морфин молекуласының фенил-N-метилпиперидинді
бөлігіне ұқсас болып қаралуы мүмкін.
Казкаин – эффективтілігі жоғары жергілікті анестетик және антиритмик.
Казкаин препараты Новокузнецк ХФЗҒИ, С.Д. Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық
медицина университеті және Ә.Б. Бектұров атындағы химия ғылымдары
Институтының ғалымдары мен мамандарының күшімен бірлесіп жасалды.
Казкаин жергілікті анестезирлеуші құрал ретінде әлемде кеңінен
қолданылатын жерлік анестетиктердің негізгі параметрлері жөнінде
артықшылықтары бар инфильтрациялы және өткізгіштік анестезиялар үшін
ұсынылады: төменгі концентрацияда оның эффективтілігінің жоғарылығы,
улылығының төмендігі және әсердің ұзақтығы анықталған.
Казкаинды қолдану ауруларға ұзақ операциядан кейін жансыздандыруды
шақыруға мүмкіндік береді (бұл туралы Мәскеу облыстық ғылыми-зерттеу
клиникалық институтында және Мәскеу облыстық Орталық әскери-теңіз
госпиталында клиникалық сынаулардың бірінші фазалық нәтижелері
куәландырады), және оны травмотологияда және төтенше жағдайларда
пайдаланады. Препарат орталық аналгетиктерді қолдануда көптеген қосымша
эффектілердің пайда болуынан құтылуға мүмкіндік береді 73.
Сондай-ақ, 0,25 % казкаин ерітіндісі максималды жансыздандыруды
шақыратыны анықталған, яғни берілген параметр бойынша тримекаинде 1,2 есе,
лидокаинда – 1,3 есе және новокаинда – 5 есе (p0.05) артық алынған. 0,25 %
ерітіндіде казкаин тримекаин және лидокаинның толық жансыздандыруы
параметрі бойынша 2,2 және 3,4 есе белсенді болып келеді, ал новокаинның
толық жансыздандыруы бұл концентрацияда (p0.05) шақырмайды. Казкаинның
әсер ету ұзақтығының көрсеткіші бұл тәжірибедегі серияда жоғары, яғни
тримекаинда 34 %, лидокаинда – 38 % және 69 % – новокаинда. Нәтижелерді
талдағанда, 0,5 % және 1% казкаин ерітінділерінің толық жансыздандыру
ұзақтығы және жалпы әсер ету ұзақтығына байланысты бұл қатынастар аз
дәрежеде бейнеленген. Тәжірибелердің бұл бөлімінде эталон препаратымен
салыстырғанда казкаинның эффективтілігің жоғарылығы және оның артықшылығы
ерітінділердің барлық концентрациясында, әсіресе 0,1% және 0,25%
зерттегенде байқалды 74.
Пиперидиннің перспективті қосылысының бірден бірі эксперименталды және
клиникалық зерттеулер оның жансыздандыру белсенділігінің жоғары екенін
көрсеткен казкаин деген атпен аталатын МАВ-23 препараты болып табылады
75,76.
Жаңадан синтезделген пиперидин туындыларының арасынан (лабораториялық
шифрымен МАВ-126, 129, 130, 131, 132, 133, 134) қолданар алдында анықталған
артықшылықтары бар, жоғары жергілікті жансыздандыратын белсенділігі пайда
болатын, улылығы төмен қосылыстар шикізат ретінде медицинада қолданылады.
Қосылыстың активтілігі терминалды жансыздандыру үшін жалпы қабылданған
Ренье әдістемесі бойынша 2,5 – 3,0 кг салмақта қоянның зерттелді.
Инфильтрлі жансыздандырудағы жергілікті жансыздандыру активтілігін анықтау
үшін 200 – 250 г салмақтағы теңіз мысықтарында Бюльбринг-Уэйд әдісі
қолданылды. Өткізгіштік жансыздандыру үшін – құйрықтың жұлулары әдісі
бойынша 200 – 250 г салмақтағы егеуқұйрықтарға жасалды. Барлық зерттеулерде
толық және жалпы жансыздандыру ұзақтығы, сонымен қатар жансыздандыру күші
анықталды.
Жоғарғы жансыздандырулар үшін дикаин және казкаин, өткізгіштік және
инфильтр үшін – новокаин, лидокаин, тримекаин және казкаин препараттар
ретінде салыстырылып пайдаланылды.
Қосылыстың жоғары улылығы 18 – 20 г салмақта ақ тышқандардың терісіне
енгізу арқылы зерттелді.
Терминалды жансыздандыру үшін пиперидиннің барлық жаңа синтезирленген
туындылары 1% ерітіндіде эффекттілік көрсетпеді, бұл уақытта максималды
эффекттілікті дикаин ғана көрсете алды. Тек 3% концентрацияда МАВ-130, 131
және МАВ-134 қосылыстары бейнеленген белсенділіктің әртүрлі дәрежесінде
пайда болады, олардың жансыздандыру индексі сәйкес 282, 218,5 және 527,3
тең. Барлық зерттелген заттар (МАВ-134 басқасы) толық жансыздандыруды
шақырмады. МАВ-134 толық жансыздандыру көрсеткіші 10 мин құрайды, бұл
казкаинның эффектілігінен 2 есеге асып түседі.
Инфильтрлі жансыздандыруды зерттеулерде Bulbring, Wajda жазылған,
интрадермаль әдісін пайдалану арқылы теңіз мысықтарына тәжірибелер
жүргізілді. Барлық қосылыстар 0,5% ерітіндіде зерттелді. МАВ-131, 130 және
133 заттарының жансыздандыру күші лидокаин және казкаинда басым түсті,
бірақ тримекаинға жол берді, бұл уақытта МАВ-133 және МАВ-131 қосылыстары
көрсетілген концентрацияда тримекаинда асып түсетін жансыздандырудың жалпы
ұзақтығы бойынша бейнеленген эффектте болды. Ал МАВ-130 қосылысы казкаинға
жол бере отырып, тримекаин көрсеткішіне біршама сәйкес, бірақ лидокаин және
новокаиннан басым түсіп жалпы жансыздандыруды шақырды. Көрсетілген
концентрацияда, МАВ-134 басқа, барлық қосылыстар жалпы жансыздандыру
ұзақтығы бойынша тримекаинға, лидокаинға және казкаинға жол берді және бұл
көрсеткіште новокаин басым түсті. Пиперидиннің басқа туындыларымен
салыстырғанда күші бойынша сияқты ұзақтығы бойынша да МАВ-132 заты орташа
белсенділік көрсетті. Жансыздандырудың берілген түрлеріне аз белсенділік
көрсеткен МАВ-129 заты болды, ол салыстырған препараттың барлық
параметрінде жол берді. Зерттелген пиперидин туындыларының талдауда жалпы
ұзақтығының әсері және препараттарды салыстыру арқылы келесідей қатарға
орналастыруға болады, белсенділігінің кему реті бойынша: МАВ-134 казкаин
МАВ-133 МАВ-131 МАВ-130 тримекаин МАВ-124 лидокаин МАВ-132
МАВ-126 новокаин.
Тәжірибенің бұл бөлімінде барлық зерттелген қосылыстардан МАВ-134
көптеген бейнеленген эффект көрсетті, ұзақтығы бойынша да, күші бойынша да
жансыздандырудың жалғастығының толық және жалпы ұзақтығы бойынша
салыстырмалы препараттан басым түсті. МАВ-134 жансыздандыру индексі 36 тең
(тримекаин сияқты), ол толық жансыздандыру ұзақтығын 79 мин шақырды,
казкаин және лидкаиннан 3,2 есе, тримекаиннан – 2,2 есе және новокаиннан –
8,5 есеге (р0,001) басым түсті. Әсер етудің жалпы ұзақтығында ол басқа
препараттармен салыстырғанда тағы да белсенділік көрсетті (тримекаиннан 2
есеге, казкаиннан – 1,4, лидокаиннан – 2,4 және новокаиннан – 4,8 есеге).
Құйрығын жұлу әдісі бойынша өткізгіштік жансыздандыруды зерттеу
нәтижелері МАВ-134 және МАВ-131 қосылыстары 1% ерітіндіде толық
жансыздандыру ұзақтығы бойынша (80,5 және 68,2 мин сәйкес) лидокаин,
тримекаин, новокаин және азғана казкаинға жол бере отырып жоғары
белсенділік танытқанын көрсетті. МАВ-133 және МАВ-130 белсенділігі бұл
параметрлер бойынша лидокаинмен бірдей, алказкаинға жол бере отырып,
тримекаин, новокаиннен сәйкес 1,4 және 1,8 есе басым түсті. Қалған
қосылыстар новокаиннан әлсіз болып келді. МАВ-131, МАВ-133 қосылыстары,
әсіресе МАВ-134 жалпы жансыздандыру ұзақтығы бойынша бірнешеуі казкаинға
жол беріп, лидокаин, тримекаин және новокаиннан басым түсті. Басқа заттар
көрсетілген параметрлер бойынша эталонды препаратпен салыстырғанда аз
белсенділік көрсетті.
Сонымен, МАВ-134 қосылысы салыстырған препараттарға және өткізгіштік
жансыздандыруға қарағанда ұзақ, әрі күшті әсер береді, онда казкаинға аз
ғана жол бере отырып, жалпы жансыздандыру ұзақтығы бойынша және жалпы
ұзақтығының әсері бойынша новокаин, лидокаин және тримекаиннан басым
түседі.
Жаңа пиперидин туындыларының күшті улылыққа зерттеу кезінде көптеген
қосылыстар (МАВ-131, 133 және 130) препараттарымен салыстырғанда аз улылық
көрсетеді.
Тәжірибелердің нәтижелері МАВ-134 улылығы лидокаинға қарағанда 3 есе
аз екенін көрсетті, сондай-ақ тримекаин, новокаин және казкаинға қарағанда
–2, 1.5, және 1.4 есе сәйкесінше аз.
Тәжірибелердің нәтижелерін қорыта келгенде, зерттелген пиперидиннің
жаңа туындылары арасынан улылығы аз және алу технологиясы қарапайым болып
келетін өткізгіштік және инфильтрлі жансыздандыру препараттарымен
салыстырғанда аса терең және аса ұзақ шақыратын казкаинның гомологы болатын
МАВ-134 – 1-(3-этоксиэтил)-4-этинил-4-бензоил оксипиперидин гидрохлоридін
тереңдетіп сынау үшін біршама қызығышылық туғызуда деп қорытындылауға
болады 77.
1.3 Беттік активтілік
Беттік-активті заттар (БАЗ) – гидрофилді бөліктің ерітіндісінен және
оған суда ерімейтін гидрофобты бөліктері қосылған ерітіндіден тұратын
бифилді қосылыстар.
БАЗ ионогенді емес, анионгенді, катиогенді және аморфты болып
классфикацияланады.
Бұл классификация гидрофилді бөліктерінің табиғатының айырмашылықтарына
негізделген.
Ионогенді емес БАЗ – ерітіндіде диссоцияланбайтын және иондар түзбейтін
қосылыстар. Ионогенді емес БАЗ жақсы биоыдыраушылыққа, төменгі көбік
түзушілікке ие және жақсы сулаушы болып табылады.
Анионогенді БАЗ – беттік активті заттардың нағыз кеңінен таралған
класы, яғни олардың өнеркәсіп, медицина, тұрмыстағы жуғыш заттар және т.б.
сияқты халық шаруашылығының барлық салаларында кеңінен қолданылатыны
зерттелген. Анионогенді БАЗ әртүрлі май карбон қышқылының сілтілік металдар
тұзы, алкилсульфоқышқыл, алкилбензолсульфоқышқыл және т.б. болып келеді.
Амфортерлі БАЗ – БАЗ, гидрофобты органикалық бөліктерінен басқа
құрамында анионды бөлік сияқты катионды бөлігі бар молекула.
Катионды активті БАЗ – сулы ортада диссоциялағанда катион беретін
қосылыстар. Негізінен катион ретінде азот атомы түседі, ол суда
диссоциялағанда төртіншілік формаға ауысады.
1.3.1 Аминді қосылыстардың беттік активтілігі
Катион түріндегі беттік-активті заттардың амин тобы беттік тартылуға
әсер етеді. Олар диаминді, полиаминді, амидоаминді және т.б. болып
бөлінеді. Бұл заттарды қолданғанда химиялық реакция нәтижесінде анион
материалынан және қосымша амин катионынан тұратын минералдың бетінде қиын
еритін (суға төзімді) қабық пайда болады. Аминдер иондардың
электростатикалық адсорбциясы нәтижесінде қышқыл минералды материалдардың
беттерінде бекінеді. Бұл аминдермен бірге катионды – активті БАЗ
қолданылады. Катионды – активті БАЗ келесі қосылыстар болып табылады:
азотқұрамды қосылыстар; практикалық қолдануда табылатын заттар, құрамында
азот жоқ заттар: [RR'R:S]+X- сульфоний қосылысы және [RR'R:SO]+Х-
сульфоксоний, [R3PR']+ X- фосфоний, [R3AsR'] + Х- арсония, иодония.
Құрамында азот бар қосылыстар келесідей негізгі топтарға бөлінеді: 1)
RNR'R: HX аминдер және олардың тұздары; 2) [RNR'R:R''']+ X-, [RR'2N-
R:—NR'2R]2+2Х- моно- и бистөртіншілік аммоний қосылысының алифатты
құрылымы, [RR'2 NC6H4NR'2 R]2 + 2Х- бірлескен алифатты және ароматты
құрылысты қосылыстар; 3) гидрофобты тізбектегі әртүрлі функционалды
топтарымен төртіншілік аммоний қосылыстары; 4) гетеротұйықты сақинадағы
азот атомымен моно- және бистөртіншілік аммоний қосылыстары. Өнеркәсіптік
мәні бар соңғы топ жүздеген БАЗ біріктіреді. Олардың ішінде маңызды
қосылыстар пиридин, хинолин, фталазин, бензимидазол, бензотиазол,
бензотриазол, пирролидин туындылары, имидазол, пиперидин, морфолин,
пиперазин, бензоксазин және т.б.; 5) RR'R:N+O- аминдердің оксидтері
(өнеркәсіптік өндірісте басталған); 6) полимерлі БАЗ. Негізінен
поливинилпиридинийгалогенидтері қолданылады. Майлы аминдердің аммиакпен
реакциясы (немесе төмен аминмен) нәтижесінде, майлы қышқылдардан немесе
олардың туындыларынан (амидтер және аммоний тұзы), сонымен қатар май
спирттерінің аммонолизі нәтижесінде алынуы мүмкін. Аминдер диссоциялайды
және қышқыл ортада артығымен беттік активтілік пайда болады. Жоғары
гомологтар, мысалы октадециламин суда ерімейді, бірақ БАЗ майлыеріткіші
болып табылады.
Төртіншілік аммоний негіздерінің тұзы [RN(R’)3]+X¯ (мұнда R — С12 ÷
С18; R’ - СН3) С2Н5; X¯ - Сl¯, Вr) алкилгалогенидтермен алифатты қатардағы
жоғары аминдердің, сонымен қатар ұзынтізбекті алкилгалогенидтер төменгі
үшіншілік аминдермен әрекеттесуінен алынады. Пиридин негіздерінің тұзы
пиридиннің алкилгалогенидтермен әрекеттесуінен алынады.
Төрт орынбасқан аммоний және пиридинді негіздердің тұзы қышқыл ортадағы
сияқты сілтілік ортада да ериді. Көмірсутек радикалының С12 ÷ С18 ұзындығы
бойынша олар күшті бактерицидті әсеріне ие болуы мүмкін 78.
Катионактивті БАЗ анионактивке қарағанда беттік тартылуды аз
төмендетеді, бірақ беттік адсорбентпен химиялық әрекеттесуі мүмкін,
мысалы, бактерияның клеткалық белоктарымен бактерия жойғыш әсері бар.
Катионды-активті БАЗ полярлы тобының целлюлоза талшықтары гидроксилді
топтармен әрекеттесуі талшықтың гидрофобизиялануына және матаның
импрегнирленуіне әкеледі.
БАЗ маңызды қолданулары:
• - минералды майлардың өндірісіндегі (синтетикалық май қышқылының сабыны,
мұнай суьфонаты, оксиэтилденген спирттер) және пластикалық сылаулар
(фенол туындылары, ариламиндер, алкил- және арилфосфаттар) тотығуға
қарсы, жонылуға қарсы және т.б. қоспалар;
• -темір және марганец кендері (табиғи және синтетикалық май қышқылы
сабыны, жоғары алифатты аминдер), сирек металдар кені (алкиларсонды және
алкилфосфонды қышқылдар, алкилароматты сульфонаттар) флотация жанында
сулауды реттеу
• -химиялық талшықтың өндірісі (оксиэтилденген аминдер мен амидтер,
проксанолдар және проксаминдер, жоғары спирттер және қышқылдар);
Алкил тізбегінде оншақты көміртегі атомдары бар катионактивті БАЗ
арнайы беттік-активті қасиет көрсетеді. Құрамында бір ұзынтізбекті радикалы
бар (R С10) сулы және сусыз ерітіндідегі төртінішілік аммоний тұзы беттік
тартылуды төмендетеді, сулауды жылдамдатады, көбік түзуге, эмульгирлеу және
диспергирлеуге қабілетті болады. Басқа БАЗ-тан айырмашылығы олардың беттік-
активті және басқа қасиеттері шартты катлон құрылысымен гидрофилді бөлігі
азоттың оң зарядталған атомы, ал гидрофобты бөлігі азотқа қосылған
көмірсутек және басқа радикалдар болып табылады.
Аммоний катионы теріс зарядталған қатты беттерде тез адсорбцияланады:
силикатты материалдарда, әйнекте, металда және олардың кендерінде,
пластмассада, белокта және целлюлоза талшықтарында және т.б.
Адсорбцияланған молекулалар материалдың беті теріс зарядталған топтары мен
оң зарядталған азоты арасын электростатикалық тарту арқылы ұстап тұрады.
Қатты беттегі төртіншілік аммоний тұзының адсорбциясы коррозиядан
қорғайды және металдық, пластмасса, тоқыма және басқа материалдар
антистатистикалық қасиет береді.
Катионактивті БАЗ бактерия жойғыштық және фунгицидтік активтілігі
олардың заттар ауысуын бұзатын және опат болуға әкелетін бактериялар мен су
өсімдіктерінің торшаларының теріс зарядталған бөліктерінде төртіншілік тұз
молекуласының адсорбциясынан байқалады. Төртіншілік аммоний катионы әртүрлі
құрамды аниондармен және ауыр және трансуранды металдар қатарындағы анионды
жүйемен байланысуға қабілетті болып келеді. Бұл қасиеттер тау-кен және атом
өнеркәсібінде бағалы металдар кенінен бөліп алу және тазалау үшін
қолданылады.
Бензолды радикалмен пиридинийдің төртіншілік тұздарынан көбінесе
катапин кеңінен таралған (алкилбензилпиридинийхлорид). Ол ашық-қоңыр түсті,
суда жақсы ериді. Катапин сулайтын, көбік түзетін және эмульгирлейтін
қабілеттілігімен, бактерия жойғыштық қасиетімен және жоғары ингибиторлық
қабілеттігімен жоғары беттік активтілікке ие болып келеді. Ол мұнай
өнеркәсібінде ингибитор ретінде пайдаланылса, тағам өнеркәсібінде ыдыс-аяқ
жуу үшін СМС бактерия жойғыштықтың құрамына кіреді және құрылыс ісінде
қолданылады.
Үшіншілік аминдердің оксидтері де – үшіншілік аминдер және сутегі асқын
тотығы реакциясының өнімі – беттік активтілік көрсетеді. Бұл жақсы ылғал
тартқыш қасиетке ие, түссіз кристалды зат; қиын кептіріледі (сумен сутек
байланысының түзілуі есебінен). Аминдердің сусыз оксидтері қыздырғанда
тұрақсыз, балқиды және 60-тан 120 °С-қа дейінгі температурада ыдырайды,
сироп тәрізді сұйықтар түзу арқылы суда ериді. Аминдердің оксидтерінің
ерекшелігі олардың сулы ерітіндіде екі жақтылығы болып табылады. Сілтілі,
нейтралды және әлсіз қышқылды ерітінділерде олар өзін иогонды емес БАЗ
сияқты, ал күшті қышқылды ерітіндіде – катионды активті БАЗ сияқты
көрсетеді.
Амфолитті БАЗ жоғары активтілікке ие; олардың ерітіндісінің беттік
тартылуы изоэлектрлі нүктеге сәйкес рН үшін аз болып келеді.
Жуғыш заттарға электролиттерді енгізгенде және температураны
жоғарылатқанда беттік тартылу біршама төмендейді.
Майда еритін аминдердің көпшілігі БАЗ-тың сансыз және әртүрлі топтары
cулымай- және майға отырғызу ретінде қолданылады 79,80,81.
Аминдер негізінен отынға, энергетикалық және индустриялық майларға,
консистент сылауларға, полимерлі материалдарға, гидравликалық сұйықтарға
тотықтырғышқа қарсы отырғызуда қолданылады. Аминдерді тотықтырғышқа қарсы
отырғызуды экрандалған фенолмен (ионол, МБ-1, НГ-2246) бірлесіп қолданғанда
синергетикалық эффект байқалады 82.
Аналитикалық талдауда қолданылған БАЗ маңызды өкілдері (аминдер) 1
кестеде келтірілген. Катионды БАЗ ретінде алифатты аминдер қолданылады:
біріншілік (RNH2), екіншілік (RNHR'), үшіншілік (RNR'R''), сонымен қатар
гетеротұйықты аминдер, негізінен қышқыл ортада протондалған, оң зарядқа ие
болатын 2-алкилимидазолиндер 83.
1 Кесте - Талдауға қолданылған катионды беттік-активті заттар (аминдер)
Қысқартыл Молекулярлық
БАЗ ған атауы Формуласы массасы
Алифатты аминдер
Октадециламин ОДА C18H37NH2(0.20) 269.3
КарбэтоксипентадециламинКЭПДА C2H5OOC(CH2)15NH2 299.3
Додециламин ДДА C12H25NH2(14.7) 185.4
Тридециламин ТДА (C10H21)3N 437.8
Триоктиламин ТОА (C8H17)3N 353.7
Гетеротұйықты аминдер
Гептадецилимидазолин ГПДИ ПДИ C17H35-C3H5N2 308.5
Пентадецилимидазолин ТТДИ ТДИ C15H31-C3H5N2 280.3
Тетрадецилимидазолин ДДИ C14H29-C3H5N2 266.5
Тридецилимидазолин C13H27-C3H5N2 252.4
Додецилимидазолин C12H25-C3H5N2 238.4
Катионды БАЗ коррозия ингибиторлары, флотореагенттер, бактерия
жойғыштық, дезинфицирлеуші және фунгицидті құралдар ретінде пайдаланады;
оларды қолдану олардың құнының жоғарылығына байланысты әзірге шектеулі.
БАЗ ауыл шаруашылығының жүзден аса салаларында пайдаланылады. БАЗ
туындыларының үлкен бөлімі жуғыш заттар құрамына, синтетикалық және табиғи
талшықтар негізінде тоқыма және бұйымдар жасау өндірісінде қолданылады. БАЗ
ірі тұтынушы мұнай, химия өнеркәсібі, құрылыс материалдары өнеркәсібі және
т.б. болып табылады.
1.3.2 Ерекше құрылымды беттік-активті заттар: димерлі БАЗ
Димерлі (gemini) беттік-активті заттың молекуласын мостикпен
(спейсермен) байланысқан екі дифилді молекулалар сияқты көрсетуге болады.
Мұндай БАЗ құрылымы жалпы түрде төмендегі суретте келтірілген. Димерлі БАЗ-
ты сонымен қатар БАЗ-егіздер немесе бис-БАЗ деп атайды.
Мостик гидрофилді немесе гидрофобты, қатты немесе иілгіш болуы мүмкін.
Ол полярлы тобы бойынша немесе осыған жақын топтар бойынша екі молекуланы
байланыстырады. Гидрофобты бөліктері бойынша екі молекуланың байланысы
болатәрізді БАЗ-дың түзілуіне әкеледі. Бұндай заттардың физика-химиялық
қасиеттері димерлі БАЗ-дың физика-химиялық қасиеттерінен толығымен
ажыратуға болады. Димерлі БАЗ-дың көпшілігі екі ұқсас бөліктен тұрады.
Димерлі БАЗ-тың үлгілік құрылысы
Сонымен қатар, не гидрофобты тізбектің ұзындығына, не полярлы топтың
(гетеродимерлі БАЗ) түріне қарай және т.б. ажыратылатын симметриялы емес
димерлі БАЗ, симметриялы димерлі БАЗ синтезделген. Соңғы жылдары жекеленген
БАЗ-дан жоғары реттің олигомерлері синтезделген: трис-БАЗ, тетра-БАЗ және
т.б. Бірақ, бұндай БАЗ қасиеттері және қолдану мүмкіндігі туралы мәліметтер
аз. Димерлі БАЗ әлі күнге дейін үлкен көлемді базарда ұсынылмаған, бірақ
олар өнеркәсіпте зерттеушілер сияқты технологтар да көп көңіл аударуда.
Мұндай БАЗ кейбір түрлері қолжетімді шикізаттан қарапайым синтездеу арқылы
алынады, бұл біршама бөлігі симметриялы катионды БАЗ қатысты.
Төмендегі суретте кейбір димерлі БАЗ мысалы келтірілген. Катионды БАЗ
1.1 – 1.3 қосылыстары мостик ұзындығы бойынша ажыратылады, ион топтарын
байланыстырады.
Димерлі БАЗ құрылысы:
1.1 – 1.3 қосылысы – катионды БАЗ
Мостик 1.1 қосылысында гидрофобты және иілгіш; 1.2 қосылысында –
гидрофилді және иілгіш, ал 1.3 қосылысында – гидрофобты және қатты болып
келеді.
1.3 Суреттен көрініп тұрғандай, 1.4 және 1.5 қосылыстары құрылысының
ұқсас молекуласы бар, бірақ 1.4 қосылысы – типті ион емес димерлі БАЗ, ал
1.5 қосылысы – анионды. 1.6 және 1.7 Қосылыстары –гетеродимерлі БАЗ
үлгісінде 84.
1.3 Сурет – Димерлі БАЗ құрылысы: 1.4 және 1.5 қосылыстары – негізгі
тізбектерінің құрылыстары бірдей ионды емес және анионды БАЗ; 1.6 және
1.7 – құрамында әртүрлі полярлы топтары бар гетеродимерлі БАЗ
1.3.3 Катионды, анионды және ионды емес димерлі БАЗ синтезі
Катионды БАЗ әртүрлі әдеби көздерде хабарлағандай ең алғашқы димерлі
БАЗ-тың бірі болып табылады 85-93. Бұл қосылыстар матаны жақсы
жұмсартқыштар ретінде немесе биологиялық активті заттарды жасау үшін
өздеріне кепілдеме береді. Сонымен қатар, гидрофобты тізбектің ұзындығы
сияқты әртүрлі параметрлердің әсері, олардың симметриясы, беттік
активтілігіне радикалдың гидрофилді немесе гидрофобты табиғаты туралы
олардың мицеллярлы катализде қолданылуы туралы зерттеу жұмыстары
жүргізілуде.
Катионды димерлі БАЗ, мысалы 1.2 суретте көрсетілгендей 1.1 – 1.3
қосылыстары алкилдиметиламиннің α,ω-дигалогентуындыларымен реакциясы
бойынша алынады. Дибром қосылысы біршама реакциялық қабілеттілікке ие және
әдетте зертханалық жағдайда синтездеу үшін қолданылса, ал дихлортуындылары
үлкен масштабты жағдайда синтездеу үшін қолданылады:
мұнда R – БАЗ ұзындығы үшін алкилді радикал, мысалы С12Н25. Х тобы –
алкилен, гидрофобты иілгіш мостик алу үшін қажет; СН2СН(ОН)СН2 немесе
СН2(СН2ОСН2)nСН2 – гидрофилді иілгіш мостик алу үшін қажет; ақыр соңында,
СН2 –φ– СН2, егер мостик гидрофобты және қатты болуы мүмкін (φ бұл жағдайда
С6Н4) 84.
Арнайы, бірақ өте маңызды жағдай, егер Х жоғарыда көрсетілген
реакцияда СН2СН2 тобы болса, HalСН2СН2Hal түрдегі қосылыстың реакциялық
қабілеттілігі нашарлау болады. Бұл жағдайда синтездің басқа жолын қолдануға
тура келеді:
Кейбір катионды димерлі БАЗ мысалы төменде келтірілген:
Дитөртіншілік аммоний димерлері 1.14, 1.16, 1.18 және 1.21 мен
дипиридинді димерлерін 1.17, 1.19, 1.20 алудың синтетикалық әдісі бір
реакцияда негізделеді – үшіншілік аминдердің бромалканмен кватернизациясы.
Төртіншілік аммонийлі димер 1.16 үшіншілік аминнің α,ω-дибромды
спиртпен 94 немесе α,ω-дибромоксиэтиленмен 95,96 әрекеттесу
реакциясынан синтезделді. Сонымен қатар, 97 жұмыстың авторлары фосфордың
олиго(оксиэтилен)гликолдің трибромын бромдау жолымен синтетикалық әдісін
жүргізді.
Kim және басқалары 98 ұзынтізбекті алкилдиметиламиннің 1.22
эпихлоргидринмен 1.24 немесе басқа дихлорқұрамды қосылыстармен жаңа
катионды димерлер 1.26 немесе 1.28 синтездеді, мысалы 1,3-дихлорпропан 1.27
аминнің гидрохлориді 1.23 қатысында бисаммоний тұзын алу үшін беттік екі
төртіншілік алкиламмоний хлоридін түзеді:
Сонымен, эпихлоргидрин алкиламиндермен конденсациясы реакциясында
қолданылды, өнімдері туралы 99-102 жұмыстарда жазылған.
Ricci және басқалары 103 эпихлоргидрин және ұзынтізбекті
алкилдиметиламиндерден синтезделген жаңа катионды димерлі БАЗ туралы
хабарлады. N,N-диметилоктиламин, N,N-диметилдодециламин, N,N-
диметилолеиламиннің төртіншілік аммоний тұздарының және олардың
гидрохлоридінің эпихлоргидринмен әрекеттесуі сулы мицеллярлы ортада
жүргізілді. Гидрохлоридтің аминдері мицеллярлы және солюбилитантты
реагенттер алу үшін функционалды беттік-активті заттар сияқты
пайдаланылған. Мицеллдің түзілуі табысты кватернизацияның қажетті жағдайы
болып табылады. Мұндай беттік-активті заттар біршама беттік-активті
қасиеттерімен және агрегацияға қабілеттілігі жоғары болып келеді 104,105.
Екі липофилді және екі гидрофилді топтарымен жаңа димерлі БАЗ
эпихлоргидрин қолданылуымен алынды, сонымен қатар триэтиламин және бис(2-
гидрокси-5-нонфенил)метан п-нонилфенолдан және формальдегидтен алынған. БАЗ
құрылысы ИҚ және ЯМР спектроскопия мәліметтерінің көмегімен, ал құрамы
элементтік анализ негізінде анықталып дәлелденді.
Жоғары беттік активтілік сулы ортада мицеллдің критикалық
концентрациясының (МКК) және беттік тартылу көрсеткіштері негізінде
дәлелденді 106.
Quagliolto және басқалары 2,2׳ (α,ω-диалканди-ил)биспиридин алкилденген
агенттерімен кватернизациясынан катионды димерлі БАЗ-тың бірқатары
синтезделді. Осылай жағдаймен алынған қосылыстар Крафт нүтесінен төмен 0
0С және жоғары беттік-активті қасиетерге ие болып келеді 107.
108 Жұмыста құрамында пирролидинді 1.29 және пиперидинді топтары 1.30
бар катионды димерлі БАЗ синтезі және қасиеттері сипатталған:
Анионды және ионды емес димерлі БАЗ бисэпоксидтерінің тұйығын ашу
жолымен алынып, бұл реакцияның нәтижесінде аралық өнім ретінде
бисгидроксиэфир синтезделген. Полярлы топ ретінде сульфат-тобы -OSO3− бар
димерлі БАЗ-ды синтездеу реакциясы 1.5 төменде келтірілген 84:
Сонымен қатар, гидрофилді беті бар әртүрлі анионды димерлі БАЗ сәйкес
май спирттерін классикалық беттік-активті заттармен қыздыру арқылы алынуы
мүмкін 109-117.
Әдеби деректерде 109 диолды сульфирлеу 1.24 мұздатылған сірке қышқылы
қатысында, бөлме температурасында дихлорметанды немесе 0 0С температурада
хлороформды еріткіш ретінде пайдалана отырып, әрі қарай натрий карбонатының
сулы ерітіндісімен немесе натрий гидроксидінің спиртті ерітіндісімен
нейтралдау арқылы өтетіні көрсетілген. Фосфорилдеу таза бензолда фосфор
қышқылы қатысында 50 0С температурада жүреді. Фосфор оксидін P2O5 пайдалану
қажет емес екіншілік спирттердің дегидрленуіне әкеледі 111.
1.25 Қосылысы 1,3-пропансульфоннан натрий гидроксиді қатысында 109
немесе 60 0С температурада тетрагидрофуранда натрий гидриді қатысында
синтезделген 109,112,113.
Өнімді тазалау барлық жағдайларда экстракция әдісімен жүргізіледі, әрі
қарай силикагель толтырылған бағанадан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz