Қазақстан топонимдері

ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАЗАҚСТАН ТОПОНИМДЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ ФИЗИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАР ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Қазақстанның жер бедері және геологиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.3 Cу ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
1.4 Топырақ және өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22

2 ТАБИҒИ.КЛИМАТТЫҚ ЗОНАЛАР ТАБИҒАТЫНЫҢ ТОПОНИМДЕРДЕГІ КӨРІНІСІ (ОРОНИМДЕР, ГИДРОНИМДЕР, ФИТОНИМДЕР, ЗООНИМДЕР)
2.1 Орманды дала зонасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2 Дала зонасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
2.3 Шөлейтті.шөл дала зонасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77
2.4 Таулы тік белдемдік аймақ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 99

3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӨЗГЕРІСКЕ ҰШЫРАҒАН ЖЕР.СУ АТТАРЫН ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Жергілікті топонимдерді қалпына келтірудегі әлемдік іс.тәжиірбе ... ..102
3.2 Қазақ географиялық терминдерінің әлемдік кеңестікке енуі, қазіргі жағдайы, тарихи алғышарттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...105
3.3 Еліміздегі бұрмаланған жер.су атауларын қалпына келтіру. Қолданбалық ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 111
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 115
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 118

Өркениеттің дамуы, адам ақыл ойының өрістеуі, қоршаған орта мен қоғамды тануға ұмтылыс жасауы нәтижесінде географиялық ортаға деген ұғым нық қалыптаса бастайды. Табиғатпен «тіл табысу» табиғат ресурстарын игеруге, табиғаттың түр - тұрпатын бедерлеуге, мұнан соң географиялық атаулардың пайда болуына алып келді. Кең дала төсінде, табиғатпен етене өмір сүру жалпы көшпенділер жұртының, қала берді қазақ халқының төл мәдениеті деп түсінсек халықтық ұғымдағы геоэколгиялық түсінік элементтері географиялық атауларда жинақталды. Географиялық атауларды қалыптастырушы негізгі фактор - халық десек, кез - келген халықтың рухани элементті өзі өмір сүрген орта мен өзі қолданыс ретінде пайдаланған, тұтынған шаруашылық тұрғысынан алатыны айқын. Осы ретте, қазақ халқына тән топонимдер көшпелі - отырықшы мәдениетіне орайластырылып, мал шаруашылығы, жануарлар әлемі және фитонимдік ұғым санатында өрбіп, нәтижесінде жер-су аттарын айыра білу, географиялық нысандардағы белгілерді нақтылауға алып келді. Сондықтан да қай өңірге тән топонимді алмайық сол дала халқының түсінік ұғымы, физикалық-географиялық құндылықтарын көрсететін мәлімет екендігіне көз жеткіземіз.
Қазақтың жер-су атауларына келсек бұл тақырып аясында кең көлемде деректер келтірумен қатар олар арқылы дәстүрлі қазақ өмірінің нақты ұғымымен бетпе-бет келе аламыз. Өйткені ғасырлардан бермен тамыр тартқан этникалық рухани мұрада жер-су аттары үлкен мәнге ие. Халықтың табиғатпен етене өмір сүру мәдениеті мен тәжиірбиесі осы топонимиялық атауларда жинақталған. Топонимдік фактор - қазақ тарихының үлкен бір бөлігі деп санасақ, тарихи жер-су атаулары секілді түсініктер тарихи күрделілікке ие.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жалпы Қазақстанның топонимдері мен табиғи жағдайы барысында сөз қозғамас бұрын оның ежелгі руханияты мен мәдениеті турасында тоқтағанымыз ләзім. Атап айтсақ, әлемдегі көлемді жер мөлшеріне ие Қазақстанның ұлан-ғайыр даласының тарихы тереңде жатқаны баршаға аян. Атап айтсақ түркі жұртының отырықшы және көшпелі мәдениетінің негізі болып, Орта Азиядағы ең бай да атақты қалары болған, шығыс пен Еуропа арасына алтын көпір болған Ұлы Жібек Жолының бойынан орын тепкен қоғам сол кездерде-ақ табиғат мүмкіндіктерін кеңінен пайдалануға қол жеткізді. Мал шаруашылығы ғана емес, егіншілік, қол өнер, табиғат ресурстарын қолдана білу арқылы өркендеудің жоғарғы сатыларына қол жеткізе білген ескі мәдениеттің ізі мен жұрнағын бүгінде тек қана мұражайдағы тарихи экспонаттар ғана емес географиялық атаулар да айғақтай түседі. Біздің бұл пікірімізге ғылыми жұмыстың дерек көздері ретінде пайдаланған көптеген ғалымдардың еңбектері дем бере түседі. Атап көрсетсек, табиғатпен етене тіл табысуы нәтижесінде үлкен деңгейдегі жетістікке қол жеткізген өңірге тән ежелгі мәдениет турасында, осы ұғымның өрістеуі себепкерлігінен географиялық түсініктер орныққаны–көне саяхатшылар күнделгінен бастап, орта ғасырдағы зерттеушілерге, одан берідегі ғалымдарға азық болғанды. Еліміздің географиялық жағдайы, жер бедері, су көздері, өсімдіктер және жануарлар әлемін зерттеп, климаттың құбылмалылығы, сондай ақ топонимдер тудыруда халық мәдениетінің түрлі себептерінің барысы жайлы бұған дейін көптеген зерттеушілеріміз қалам тартты.

1. Джаналеева К.М., Будникова Т.И. и др. Физическая география Республики Казахстан. Алматы, Қазақ Университеті, 1998 г, 262 стр - 4 стр.
2. Гелдыева Г.В., Веселова Л.К. Ландшафты Казахстана, Алма Ата «Гылым» -1992 г 168 - 7 стр.
3. Веселов В, Ж.С.Сыздықов, Гидрогеология Казахстана, Алматы 2004 г, 480 стр.
4. Өтемағамбетов. М. Қазақстанның физикалық географиясы. «Мектеп». – Алматы. 1967.
5. Молдағұлов Н. Ландшафт, Алматы, Қазақстан 1983. 102 - 55бет
6. Бейсенова Ә. Қазақстан табиғатын зерттеу және физикалық географиялық идеяларының дамуы: (Ежелгі дәуірлерден бастап, ХХ ғ. басына дейін). – Алматы: Рауан, 1990.
7. Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. Алматы 2002
8. «Маңғыстау» энциклопедия Алматы. 1997 жыл.
9. Қазақстан Энциклопедиясы.
10. Сейітов Н.С. Геология негіздері. Алматы 2000, 169 бет.
11. Есенов Ш. Недра Казахстана, 1968г, 548-3 стр.
12. Қазақстанның мұнай энциклопедиясы. 1 том, Алматы, Мұнайшы қоғамдық қоры, 2005 ж - 607 бет 133 б
13. Сапаров.Қ.Т. Павлодар облысы топонимдерінің қалыптасуының геоэкологиялық астарлары. Алматы 2004, география ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация.
14. Бәкіров.С.Ә. Пайдалы қазбаларды қалай іздеу керек. Алматы – 1961 ж., 37 бет. Қазақ ССР саяси ғылыми білімдер тарату қоғамы.
15. Қазақстан энциклопедиясы. том 5 – 266 бет.
16. Бияров Б. Өр Алтайдың жер – су аттары. Алматы, 2002 ж 133 бет.
17. Жанұзақ Т., Рысберген Қ. Қазақ ономастикасы: жетістіктері мен болашағы, Алматы, 2004 Азия баспасы, 126 бет.
18. Керімбаев Е. Атаулар сыры. –Алматы: Қазақстан, 1984.
19. Аяпбекова Ә. Батыс Қазақстан аймағының ланфшафт ерекшеліктерін анықтайтын топонимдер бірлестігі. ӘӨК 91:801.311(574)
20. Казахстан общая физико-географическая характеристика. –М.-Л.: Изв-во АН СССР, 1950.
21. Рельеф Казахстана часть 1, (пояснительная записка к геоморфологической карте Казахской ССР масштаба (1:1 500 000), Алма Ата «Гылым» 1991г, 167 стр.
22. Исаченко А. Г. Методы прикладных ландшафных исследований. - Л. : Наука,1980.
23. Система ведения сельского хозяйства Павлодарской области.- Павлодар: ТОО НПФ «Эко», 2003.
24. Қондыбай С. Арғы қазақ мифологиясы. – Алматы: Дайк Пресс, 4 -ші кітап. – 2004.
25. Суперанская В.В. Типы и структуры географических названий //Лингвистическая терминология и прикладная топономастика. – М.: Наука, 1964. – С.59–118
26. Мурзаев Э.М. Словарь народных географических терминов. -М.: Мысль, 1984.
27. Мамбеталиев К.Т. Отражение рельфа местности Казахстана а топонимии.
28. Рациональное природоползовние, школа-конфепенция молодых ученых с участием стран СНГ. Москва, 2005, 222 с
29. Местные географические термины. Издательство «Мысыль» 1970 г. (научные сборники от.редактор Е.М.Поспелов, Н.И.Толстой ) стр 206 (174 бетте Конкашпаевты» мақаласы бар).
30. Керимбаев Е. А. Лексика-семантическая типология оронимии Казахстана. Автореф.дисс.канд.филол. наук.-Алма-Ата, 1988.
31. Абрахманов С.А научный редактор, Государственный каталог географических названий Республики Казахстан том 2. Северо-Казахстанская область. Алматы 2003 г, 202стр.
32. Абрахманов С.А научный редактор Государственный каталог географических названий Республики Казахстан том 6. Северо-Казахстанская область. Алматы 2006г, 232стр
33. Керимбаев Е.А. Об основных типах оронимов Южного Казахстана. бет
34. Абдрахманов. С. А. Топонимическая политика как зеркало возрождения государственности Казахстана// Саясат, 1996. №12.
35. Конкашпаев Г.К. Казахские народные географические
термины. //Известия АНКазССР. Серия географическая.
Вып. 3. -Алма-Ата, 1951. С.3-46.
36. Попова В.Н. Словарь географических названий Казахстана, Павлодарская область, Часть 1 Москва, 1994 г, 202 стр.
37. Каймулдинова К. Қазақ топонимдерінің этноэкологиялық негіздері Алматы 2001, оқу құралы «Ғылым» ғылыми баспа орталығы 2001 ж. 85- 67 бет
38. Әбдірахманов. Ә. Қазақстан топонимикасының кейбір мәселелері. //Филология ғылымының кандидаты дәрежесін алу үшін жазылған диссертация (қолжазба) А., 1954
39. Саттаров.А Топонимия Северного Кавказа
40. Топоров В. Н., Трубачев О. М. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Приднепровья. – М., 1962.
41. Атаниязов Г. Топонимия Киргизии , 1980, 230
42. Конкобаев К. Топонимия южной Киргизии. Фрунзе, 1980.
43. Достай Ж.Д. Мамбеталиев К.Т. Қазақтану және топонимия, Қазақтану өрісі. Оқу құралы, Алматы Қазақ университеті 2005ж, 204 бет.
44. Селевин В. А. Перечень млекопитающих окрестностей Семипалатинска//Бюлл. Средне-Азиатский Государственный университет, вып. 22.-Ташкент, 1937.
45. Мурзаев Э. М. Средная Азия. Физико-географический очерк. – М., 1957.
46. Абрахманов С.А. Ғылыми редакторы, Қазақстан Республикасының географиялық атауларының мемлекеттік каталогы. 1 том, Ақмола облысы. Алматы 2004 ж, 200бет.
47. Афанасьев А.В. К истории фауны млекопитающих Казахстана//Вестник АН КазССР №4, 1949.
48. Поспелов. Е.М. Туристу о геогрфических названиях М 1988 г.
49. Эверсман. Э.А. Естественная история Оренбаургского края. Ч.1.- Оренбург, 1840. Ч. 2. – Казань, 1850.
50. Сыбанбеков Қ. Өсімдіктер сыр шертеді. – Алматы, Қайнар. 1982.
51. Сапаров. Қ. Т. Өсімдік атауларының топонимдерде көрініс табуы. //География және табиғат. №3, 2003.
52. Дәуренбеков. Ж., Асқаров.Ә. Жасыл әлемге саяхат. - Алматы. 1985.
53. Орынбаева С. География ғажайыптары. – Алматы, 1966.
54. Баянаула (тарихи–зерттеулер). – Астана: «Фолиант». 2002.
55. Рельеф Казахстана часть 1, (пояснительная записка к геоморфологической карте Казахской ССР масштаба (1:1 500 000), Алма Ата «Гылым» 1991г, 174 стр
56. Абрахманов С.А. Ғылыми редакторы, Қазақстан Республикасының географиялық атауларының мемлекеттік каталогы. 1 том, Қарағанды облысы. Алматы 2005 ж, 1бөлім.
57. Феодорович Б.А. Лик пустыни – М. Моладая гвардия 1954.
58. Орхан Енесай жазбалары. Алматы, Хант баспасы, 1997.– 590
59. Қашқари М. Түрік сөздігі. 1-том. – Алматы, Хант баспасы, 1997.– 590 б.
60. Қойчубаев Е. Краткий толковый словарь топонимов Казахстана. А А, Наука 1974 г 274 стр.
61. Вавилов Н. И., Краснов А. Н. Пять континентов. Под тропиками Азии. – М.: Мысль, 1987.
62. Жүнісов Д. Өзен-көл атаулары. – Алматы, 1985.
63. Магидович И. П., Магидович В. И. Очерки по истории географических открытий. Т І- V - М.: Просвещение, 1982.
64. Паллас А. С. Путешествие по разным провинциям российской империи, ч.2, кн.2 – Спб, 1786.
65. Никонов В.А. Краткий топонимический словарь. М.: 1966.-334 с
66. Жучкеевич В.А. Общая топонимика. Минск: Вышей.школ., 1968.-432с.
67. СССР физикалық географиясы 1974 ж, 407 бет.
68. Қазақстан Республикасының географиялық атауларының мемлекттік каталогы, 1 том, Ақмола облысы.
69. Омарбекова А.С. Социальные и природные в формировании топонимии Улытау-Торгайского региона. Автореф. Дисс. Канд. географ. Наук. – Алматы, 1999.-28 с
70. Маканова А.О. Природные основы номинации географических объектов Акмолинской области. Автореферат диссертации на соискание уч.степени кандидата географических наук.
71. Мурзаев Э.М. Словарь народных географических терминов. – М.: Мысль, 1984. – 653 с. (308 бет құдық туралы бар. 653 стр.)
72. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы, 1959, 1961. Т.І-ІІ.
73. Құрмашев Г. Сөздік география
74. Маргулан А.Х. и др. Древняя культура Центрального Казахстана – Алматы, Наука Каз. ССР., 1966. – 435 с.
75. Мырзалиева З. Канд. дисертация 2007 ж
76. Мурзаев. Э.М. Очерки по топонимики М., 1974.-382 с.
77. Әлімхан А.Ә. Шығыс Қазақстанның оңтүстік аймағы топонимдерінің тілдік және этномәдени негіздері.
78. Қазақстан энциклопедиясы 8 том 525 бет
79. Конкашпаев Г.К Словарь казахских географических названий. Алма Ата 1963 г. 184 стр.
80. Мамбеталиев К.Т. Экология және топонимика, Экологияның өзекті мәселелері, Қарағанды 2004 ж, 50 б
81. Вальская Б.А. Путешествия Е.П.Ковалевского. – М.: Географгиз, 1956. – 200 с.
82. Орталық Қазақстанның жер-су аттары. Жауапты ред. Т. Жанұзақов. –Алматы: Ғылым, 1989.
83. Абдрахманов А. Қазақстанның жер су аттары. Алматы 1959 г 219 бет.
84. Жатқанбаев Ж. Өсімдік және адамзат, Алматы, Қазақстан, 1977ж, 160 бет
85. Махмұт Қашқари Түрік сөздігі (аударған А. Егеубай) 1997 Алматы, Хант, 1 том.
86. Нұрмағанбетов Ә. Қазақ тілінің говарларының Батыс тобы. –Алматы: 1994.
87. Абрахманов С.А. Ғылыми редакторы, Қазақстан Республикасының географиялық атауларының мемлекеттік каталогы. 3 том, Павлодар облысы. Алматы 2005 ж, 204.
88. Равнины и горы Средней Азии и Казахстана /отв.ред. С.С.Коржуев. – М.: Наука, 1975.
89. Әбдірахманов. А., Қазақстан этнотопонимикасы, Алматы 1979 г, «Ғылым баспасы»
90. Ж.О.Артықбаев, Этнос және қоғам., 18 ғ., Қарағанды., 1995 ж., 239 бет
91. Баяндин Н.И. О некоторых казахских географических названиях Восточного и Центрального Казахстана //Вестник АНКазССР, №4. 1949.
92. Маргулан А.Х. Бегазы дандыбайевская культура Центрального Казахстана, А Ата, Наука Каз ССР 1979 – 285 стр.
93. Болатов Ж. Аякөз ауданында тұратын қазақтардың тіліндегі жергілікті ерекшеліктер //Қазақ диалектологиясы. 1-шығуы. – Алматы, “Ғылым” баспасы, 1965. – 51-77-б.
94. Марғұлан Ә. Х. Қазақ халұының сәулет өнері. //Білім және еңбек. №5.1964.
95. Павиленис Р.И. Проблема смысла //Современный логико-философский анализ языка. – М.; Мысль, 1983. – c. 263-274.
96. Мамбеталиев К. Арал теңізі маңындағы қолайсыз жағдайлардың топонимдердегі көрінісі. Гидрометеорология и экология, Алматы 2004 г, 203 c.
97. Бейсенова А.С. сб. Экологические обстановка в Казахстане. Экологические проблемы Казахстана. Алма-Ата. Наука 1990.
98. Қалиұлы Байынқол. Өсiмдiк атаулары Орысша-қазақша сөздiк. Алматы. 1993 ж.
99. Қазақ Совет энциклопедиясы. 1-том. Алматы, 1972 ж.
100. Рубанов И.В. Геология Аральского моря, 1987 г 245 стр
101. Коровин Е.П. Бетпак-Дала как особый тип пустыни //Труды САГУ, серия VIII-б. – Ботаника. Вып. 27. – Ташкент, Изд-во САГУ, 1935.
102. Мынбаев К.М. Пустыня Бетпак-Дала. – Алма-Ата, Изд-во АН Каз. ССР, 1948.
103. Ломакин Н. П. О полуострове Мангышлак и о путях оттуда в разное пункты Закаспийского края чл-сотр. Н. П. Ломакина //Зап. Кавказского отд. РГО. Кн.8. Тифлись, 1873.
104. Борщов И. Г. Материалы для ботанической географии Арало-Каспийского края //Записки АН-СПб., 1859. Т.ҮІІ.
105. Спан Әбілқайыр «Дала мен қала» Сайын даланың шыңырау құдықтары, 2009 ж, 13 сәуір.
106. Ханмогамедов Х.Л. Топонимия Дагестана, Красноярск. 1990 г.
107. Әбдірахманов С.Ә. Мәмбеталиев К.Т. Географиялық атауларға қатысты еңбектердің Қазақстан топонимикасын қалыптастырудағы маңызы. География және табиғат, №2, 2005 ж.
108. Қазақстан Республикасының географиялық атауларының каталогы 6 том, Алматы, 2006 ж, 372 б.
109. Мамбеталиев К.Т. Хабаршы №1, Қазақстанның кейбір топонимдерін қалпына келтіру мәселелері, Алматы 2004 ж 34 б.
110. Транскрипция географических названий. Редакционно-издательский отдель ВТС Москва-1960, 111 стр.
111. С.В.Калесник. Энциклопедия географических названии Москва 1973 г
112. А.Ф.Трешников Географический энциклопедический словарь, Москва 1983 г
113. Қазақ Совет энциклопедиясы Алматы, 1972-1978 г
114. А.Абдрахманов, Т.Жанұзақов, А.Сапарбеков Жезқазған облысы. 1990 ж. 250 бет.
115. Абдрахманов С.А, Базарбаев К.Б, Маканова А.У, Мамбеталиев К.Т. //Географические проблемы устойчивого использование природно-ресурсного потенциала Республики Казахстан//. Проблемы терминизации географических наук на казахском языке. Алматы, 2005 г- 303 с.
116. В.М. Чупахин Высотно-зональные геосистемы Средней Азии и Казахстана. Алма –Ата. Наука 1987 г 252 стр.
117. Қазақстан Республикасының географиялық атауларының каталогы 7 том, Алматы, 2006 ж, 370 б.
118. Қазақстан Республикасының географиялық атауларының каталогы 6 том, Алматы, 2006 ж, 372 б.

Пән: География
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 147 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН
БЕЛГІЛЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАЗАҚСТАН ТОПОНИМДЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
АЛҒЫШАРТТАР ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. Қазақстанның жер бедері және геологиялық
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Климаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..15
1.3 Cу
ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.4 Топырақ және өсімдік
жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22

2 ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ ЗОНАЛАР ТАБИҒАТЫНЫҢ ТОПОНИМДЕРДЕГІ КӨРІНІСІ
(ОРОНИМДЕР, ГИДРОНИМДЕР, ФИТОНИМДЕР, ЗООНИМДЕР)
2.1 Орманды дала
зонасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 27
2.2 Дала зонасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .51
2.3 Шөлейтті-шөл дала
зонасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...77
2.4 Таулы тік белдемдік аймақ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
99

3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӨЗГЕРІСКЕ ҰШЫРАҒАН ЖЕР-СУ АТТАРЫН ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Жергілікті топонимдерді қалпына келтірудегі әлемдік іс-
тәжиірбе ... ..102
3.2 Қазақ географиялық терминдерінің әлемдік кеңестікке енуі, қазіргі
жағдайы, тарихи
алғышарттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..105
3.3 Еліміздегі бұрмаланған жер-су атауларын қалпына келтіру. Қолданбалық
ұсыныстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 111
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 115
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 118

ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР

Географиялық нысандар

ал. - алқап
аң. - аңғар
айр. –айрық
бат. – батпақ
бей. – бейіт
бұл. – бұлақ
д. қос. – дала қосы
жай. – жайлау
ж.сай - жырасай
қон.- қоныс
км.² – километр квадрат
қ. ар. – құр арна
е.м. – елді мекен
өз. – өзен
қыст. - қыстау
қон. – қоныс
тақ. – тақыр
төб. – төбешік
т.көл – тұзды көл
су қ. –су қойма
шығ. – шығанақ

Облыс, аудан және елді мекендер

Алм. обл. – Алматы облысы
Ақт. обл.- Ақтөбе облысы
Ақм. обл. – Ақмола облысы
Ат. обл. –Атырау облысы
Бат. Қаз. обл. – Батыс Қазақстан облысы
Қар.обл. – Қарағанды облысы
ОҚО. – Оңтүстік Қазақстан облысы
Пав. обл.- Павлодар облысы
ШҚО - Шығыс Қазақстан облысы
ст. – станция
раз. - разъезд

Кіріспе

Өркениеттің дамуы, адам ақыл ойының өрістеуі, қоршаған орта мен
қоғамды тануға ұмтылыс жасауы нәтижесінде географиялық ортаға деген ұғым
нық қалыптаса бастайды. Табиғатпен тіл табысу табиғат ресурстарын
игеруге, табиғаттың түр - тұрпатын бедерлеуге, мұнан соң географиялық
атаулардың пайда болуына алып келді. Кең дала төсінде, табиғатпен етене
өмір сүру жалпы көшпенділер жұртының, қала берді қазақ халқының төл
мәдениеті деп түсінсек халықтық ұғымдағы геоэколгиялық түсінік элементтері
географиялық атауларда жинақталды. Географиялық атауларды қалыптастырушы
негізгі фактор - халық десек, кез - келген халықтың рухани элементті өзі
өмір сүрген орта мен өзі қолданыс ретінде пайдаланған, тұтынған шаруашылық
тұрғысынан алатыны айқын. Осы ретте, қазақ халқына тән топонимдер көшпелі -
отырықшы мәдениетіне орайластырылып, мал шаруашылығы, жануарлар әлемі және
фитонимдік ұғым санатында өрбіп, нәтижесінде жер-су аттарын айыра білу,
географиялық нысандардағы белгілерді нақтылауға алып келді. Сондықтан да
қай өңірге тән топонимді алмайық сол дала халқының түсінік ұғымы,
физикалық-географиялық құндылықтарын көрсететін мәлімет екендігіне көз
жеткіземіз.
Қазақтың жер-су атауларына келсек бұл тақырып аясында кең көлемде
деректер келтірумен қатар олар арқылы дәстүрлі қазақ өмірінің нақты
ұғымымен бетпе-бет келе аламыз. Өйткені ғасырлардан бермен тамыр тартқан
этникалық рухани мұрада жер-су аттары үлкен мәнге ие. Халықтың табиғатпен
етене өмір сүру мәдениеті мен тәжиірбиесі осы топонимиялық атауларда
жинақталған. Топонимдік фактор - қазақ тарихының үлкен бір бөлігі деп
санасақ, тарихи жер-су атаулары секілді түсініктер тарихи күрделілікке ие.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жалпы Қазақстанның топонимдері мен
табиғи жағдайы барысында сөз қозғамас бұрын оның ежелгі руханияты мен
мәдениеті турасында тоқтағанымыз ләзім. Атап айтсақ, әлемдегі көлемді жер
мөлшеріне ие Қазақстанның ұлан-ғайыр даласының тарихы тереңде жатқаны
баршаға аян. Атап айтсақ түркі жұртының отырықшы және көшпелі мәдениетінің
негізі болып, Орта Азиядағы ең бай да атақты қалары болған, шығыс пен
Еуропа арасына алтын көпір болған Ұлы Жібек Жолының бойынан орын тепкен
қоғам сол кездерде-ақ табиғат мүмкіндіктерін кеңінен пайдалануға қол
жеткізді. Мал шаруашылығы ғана емес, егіншілік, қол өнер, табиғат
ресурстарын қолдана білу арқылы өркендеудің жоғарғы сатыларына қол жеткізе
білген ескі мәдениеттің ізі мен жұрнағын бүгінде тек қана мұражайдағы
тарихи экспонаттар ғана емес географиялық атаулар да айғақтай түседі.
Біздің бұл пікірімізге ғылыми жұмыстың дерек көздері ретінде пайдаланған
көптеген ғалымдардың еңбектері дем бере түседі. Атап көрсетсек, табиғатпен
етене тіл табысуы нәтижесінде үлкен деңгейдегі жетістікке қол жеткізген
өңірге тән ежелгі мәдениет турасында, осы ұғымның өрістеуі себепкерлігінен
географиялық түсініктер орныққаны–көне саяхатшылар күнделгінен бастап, орта
ғасырдағы зерттеушілерге, одан берідегі ғалымдарға азық болғанды.
Еліміздің географиялық жағдайы, жер бедері, су көздері, өсімдіктер және
жануарлар әлемін зерттеп, климаттың құбылмалылығы, сондай ақ топонимдер
тудыруда халық мәдениетінің түрлі себептерінің барысы жайлы бұған дейін
көптеген зерттеушілеріміз қалам тартты.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан топонимикасына қатысты мәселерді
негізінен тіл мамандары зерттеп келгендігі белгілі. География ғылымдары
тұрғысынан арнайы зерттелген ғылыми жұмыс ретінде Ғ.Қ. Қоңқашпаевтың
диссертациясының орны ерекше.
Алғаш рет К. Каймулдинованың ғылыми жұмыстарында қазақ топонимдерінің
ақпарттық жүктемесінің этноэкологиялық негіздері зерттелсе, географ-
ғалымдар А.Е. Аяпбекова, А.С. Омарбекова, А.О. Мақанова, Қ.Т.Сапаров, З.Қ.
Мырзалиеваның жұмыстары аймақтық топонимикаға арналды.
Географиялық атаулардың табиғи ортамен байланысы Э.М. Мурзаев, Б.А.
Будагов, Х.Л. Ханмогамедов, Ғ.Қ. Қоңқашпаев, Ж.Д. Достай,
Ә.С. Бейсенова, А.П. Горбунов, С.Ә. Әбдірахманов, Қ.Б. Базарбаев,
К.Д. Каймулдинова, А.С. Омарбекова, Ә.Е. Аяпбекова, Қ.Т. Сапаров,
А.О. Мақанова, З.Қ. Мырзалиеваның еңбектерінде зерттеліп қарастырылған.
Жалпы алғанда Қазақстанның табиғи климаттық зоналарындағы топонимдердің
көрінісі зерттелмеген.
Біздің ғылыми жұмысымыз Қазақстанның табиғи климаттық зоналары
бойынша алғаш рет зерттеу көзіне айналып отыр. Осы тұрғыдан алғанда ғылыми
жұмысымыздың өзектілігі еліміздің барлық өңіріне тән географиялық
атауларының пайда болу көзі, бұл атаудың халықтың тұрмысымен байланыстылығы
және де географиялық терминологияға қатысты зерттеу, талдау жүргізу болып
табылады. Тақырыпты жете зерттеуге осындай өзекті міндет себепкерлігінен
туындады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазақстанның табиғи–климаттық
зоналардың сипаттамаларының қазақтың географиялық атауларының
қалыптасуындағы ролі мен көрінісін көрсету және географиялық атаулардағы,
оронимдердің, гидронимдердің, фитонимдердің және зоонимдердің ролін
анықтау. Қойылған мақсатқа сәйкес төмендегі міндеттерді шешуге тура келді:

• Қазақстан Республикасының топонимиясының тарихи-географиялық
жағдайларына талдау жасау;
• нақты деректер негізінде Қазақстанның табиғат жағдайларының географиялық
атауларда бейнелену заңдылықтарына талдау жасау;
• Масштабы 1: 500 000 карталар бойынша аумақтағы географиялық нысандарға
қойылған атауларды табиғи-климаттық зоналар мен таулы тік белдемдік аймақ
бойынша жүйелеп топтастыру;
• Қазіргі замандық карталардағы қазақтың географиялық атауларының
көрінісінің тарихи және бүгінгі жағдайларына баға беру және олардың
бұрмалану себептерін анықтау.
Зерттеу нысаны (пәні). Қазақстан Республикасында қалыптасқан қазақ
халқының топонимдер жүйесі.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Әлемдік және
еліміздегі ономастика саласында айырықша еңбек сіңірген танымал өкілдері
мен географ ғалымдардың еңбектері болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
Алғаш рет еліміздің топонимдер жүйесі географиялық тұрғыдан табиғи-
климаттық зоналар мен таулы тік белдемдік аймақ бойынша арнайы зерттеліп,
аумақтағы географиялық нысандарға қойылған атаулар жіктеліп, оларға
табиғат жағдайларды бейнелейтін негізгі ақпарат ретінде баға берілді.
Аумақтағы топонимдер ороним, гидроним, фитоним және зоонимдер түрінде
сипатталды.
Топонимдер мен табиғи ортаның байланыстары және географиялық атауларда
табиғат жағдайларының бейнелену заңдылықтары зерттеліп, арнайы карталар
жүйесі (оронимдер, гидронимдер, фитонимдер және зоонимдер картасы)
құрастырылды.
Бірінші рет табиғи климаттық зоналар мен таулы тік белдемдік аймаққа
тән топонимдер жүйесі анықталып, кесте, карта түрінде берілді. Топонимдер
негізінде табиғи-климаттық зоналар мен таулы тік белдемдік аймақтарды
анықтауда топонимиялық мәліметтер пайдаланылды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. Талқылауға төмендегі қорғалатын
мәселелер ұсынылады:
1. Қазақстанның табиғи-климаттық зоналарындағы қазақ топонимдерінің
кеңістік бойынша көрінісі.
2. Әрбір табиғи-климаттық зонадағы географиялық атаулардың жіктелу
заңдылығы.
3. Табиғи-климаттық зоналардағы топонимдердің ақпараттық қызметі.
Зерттеудің бастапқы материалдары. Зерттеуге Білім және ғылым
министрлігі География институтының геоморфология және геоақпараттық
картографиялау зертханасының топонимика және терминология бөліміндегі көп
жылдардан бері жинақталған топонимдер, масштабы 1:500 000 (80 парақ)
картарлардағы 25 000 шамасындағы жер су атаулары және масштабы 1:100 000
топографиялық карталардағы географиялық атаулар мен ізденушінің 2004 жылы
еліміздің табиғи-климаттық зоналарына жасаған экспедиция материалдары негіз
болды.
Жұмыстың теориялық маңызы. Қазақстандағы топонимиялық зерттеулердің
географиялық, геоэкологиялық бағыттарын дамытуға және кешенді зерттеуге
мүмкіндік туғызады.
Зерттеу нәтижелерінің қолданбалық маңыздылығы. Зерттеу жұмысында
талданған деректер Қазақстан топонимикасы арнайы курсында, Қазақстан
физикалық географиясы курстарын оқыту барысында кеңінен пайдалануға және
тақырыптық карталарды дамытуда үлес қосады.
Жұмысты жүзеге асыру. Зерттеу жұмысының материалдары Қарағанды, Шығыс
Қазақстан, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Атырау, Батыс Қазақстан
және Қостанай облыстары бойынша Қазақстан Республикасының географиялық
атауларының мемлекттік каталогында жарыққа шықты.
Зерттеу нәтижелерінің сынақтан өтуі. Зерттеу жұмысының материалдары
Алматы қаласында (2003 ж), Қарағанды қаласында (2005), М.В.Ломоносов
атындағы Москва университетінде өткен ТМД елдерінің жас ғалымдарының
конференцияларында (Москва, 2005), баяндалып, талқыланды. Зерттеу жұмысы
География және табиғат ғылыми-педагогикалық журналында (№2, 2005 ж), Әл-
Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің Хабаршысы (№1, 2003 ж)
журналында, Гидрометерология және экология (№3,2004 ж) журналында жарық
көрді.
Зерттеу нәтижелерінің жариялануы. Зерттеу жұмысының нәтижелері 2003-
2007 жылдарда басылып шыққан ғылыми басылымдарда автордың 6 мақаласы жарық
көрді.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертация компьютерде терілген 130
беттік мәтіннен, оның ішінде кіріспе, үш тарау, 22 кесте, 19 сурет
келтірілген. Пайдаланылған әдебиеттер саны 118 атау.
Диссертацияның 1 -ші тарауында қазақ топонимдерінің қалыптасындағы
физикалық-географиялық алғышарттары қарастырылып, жер бедеріне мен
геологиялық құрлысына, климатына, су ресурстарына, топырақ және өсімдік
жамылғыларына жалпы шолу жасалды.
Жұмыстың 2-ші тарауында еліміздің табиғи климаттық зоналарының табиғи
жағдайларына шолу жасалына отырып орманды дала, дала, шөлейтті-шөл дала
зоналарындағы географиялық нысандарға атау берудегі топонимиялық
заңдылықтарға назар аударылды. Зерттеліп отырған аумақтағы геогарфиялық
атаулар 4 топқа: оронимдер, гидронимдер, фитонимдер және зоонимдер түрінде
жіктеліп, олардың табиғи ортамен байланыстары талданды. Сонымен бірге
олардың карталары жасалынып табиғи климаттық зоналардың ерекшеліктерін
топонимдер арқылы анықтау мүмкіндігі қарастырылды. Табиғи климатттық
зоналардағы кейбір географиялық атаулардың шығу тегі зерттелді. Аумақтағы
географиялық нысандарға атау берудегі топонимиялық заңдылықтар назарға
алынды.
Ғылыми жұмыстың 3 – тарауында топонимдерді қалпына келтірудегі әлемдік-
іс тәжиірбие қарастырылды. Қазақ географиялық терминдерінің әлемдік ғылыми
кеңестікке енуі, қазіргі жағдайы, тарихи алығшарттары қарастырыла отырып,
еліміздегі бұрмаланған жер-су атауларын қалпына келтіру мәселелері
зерттелді. Сонымен бірге жоғалған немесе өзгеріске ұшыраған тарихи
географиялық атауларды қалпына келтіруге байланысты ұсынстар айтылды.

1 Қазақстан топонимдерінің қалыптасуындағы физикалық-географиялық
алғышарттары.

1. Жер бедері және геологиялық құрылысы.

Солтүстігінде Ресей Федерациясымен, оңтүстігінде Өзбекстан, оңтүстік-
батысында Түркіменстан Республикаларымен, шығысы мен оңтүстік-шығысында
Қытай Халық Республикасымен шектесетін, жер көлемі жөнінен дүние жүзінде 9-
ыншы орынды алатын Қазақстан Республикасы Еуразия құрлығының ішкі
жағында, барлық мұхиттардан қашықта орналасқан [1].
Қазақстан батысында Еділдің төменгі ағысынан, шығысында Алтай
тауларының етегіне дейін 3000 шақырым 2 сағаттық белдеуді басып өтеді.
Солтүстікте Батыс Сібір жазығынан оңтүстікте Қызылқұм шөлі мен Тәңірітау
тау жүйесіне дейін 1600 шақырымға созылып жатыр. Республика жерінің
солтүстік нүктелері (55º26′с.е.) Шығыс Европа жазығының орталық бөлігі мен
Британия аралдарының оңтүстік ендігіне, ал республиканың оңтүстік нүктелері
(40º56′с.е.). Қазақстан қоңыржай белдеудің орта және оңтүстік ендіктерінде
орналасқан. Дәл сол ендіктердегі Шығыс Европа жерлері қоңыржай континенттік
климатымен, ал батыс Европа жерлері субтропиктік климатымен ерекшеленсе,
Қазақстан аумағы құрғақ және қатаң континентік климатымен ерекше көзге
түседі. Қазақстан шекарасының жалпы ұзындығы 15 000 шақырымнан астам, оның
12 000 шақырымға жуығы құрлықпен, ал 3000 шақырымнан астамы Каспий және
Арал теңіздері арқылы өтеді [2].
Қазақстан аумағы тым ерте (палеозойға дейінгі) геологиялық кезеңдерде
біртұтас геосинклиналдық алқап болған. Кейіннен әлденеше рет болған
геотектоникалық қозғалыстар нәтижесінде олар біркелкі платформалық аймаққа
айналған. Палеозой кезеңінен кейінгі күшті орогендік қозғалыстар салдарынан
бұл платформалық кең аймақ екіге бөлінген. Қазақстанның негізгі бөлігі
(бүкіл батыс, солтүстік және орталық аймағы) біраз өзгерістерге
ұшырағанымен сол платформалық қалпында сақталған. Оңтүстікте, оңтүстік
-шығыста (альпі геологиялық шеңберінде) бұрынғы геологиялық құрылымдар
жойылып, олардың орнында платформадан кейінгі қозғалмалы орогендік алаңдар
пайда болған. Оның бір жағында қатпарланған биік тау жүйелері қалыптасса,
тау аралығында және оған шектес алаңдарда табиғи теңдестік заңдылығы
негізінде әр мөлшерлі терең ойыстар орын алған. Жалпы алғанда айтылған екі
бөлікте қалыптасқан аймақтық геологиялық құрылымдар мыналар (батыстан
шығысқа қарай): а) бұрынғы платформалық қалпында қалған - Каспий бойындағы
ойыс; Оралтау - Мұғалжар қатпарлы тау жүйесі; Тұран және Солтүстік
Қазақстанның (Сарыарқаның) қатпарлы таулы қыраттары; б) платформадан
кейінгі қалыптасқан қозғалмалы орогендер: Тәңірітау - Жетісу және
Тарбағатай - Алтай қатпарлы тау жүйелері мен тауларға шектес және тауаралық
ойыстар [3].
Еліміздегі айтарлықтай үлкен үстірттер - Үстірт, Бетпақдала, Жем, Орал
үстірті, Торғай және Маңғыстау үстірттері. Қазақстанның орталық бөлігінің
аласа таулы жер бедері өзіндік сипатқа ие. Мұнда төбелер, үшкір төбелі
шоқылар, жазықтар, аласа таулар және тұзды көлдер толған ойыстар көптеп
кездеседі. Үрлену үдірістері көптеген қыраттарға ұқсас түр келтірсе, кейбір
қатты жыныстардан құралған беткейлері мен төбелерінде қабырға тәрізді
кертпеш жасайды. Төбелер қырқасы 30-50 м биіктікке барады, осыған
байланысты аумақты Сарыарқа деп атайды.
Шығыста және оңтүстік-шығыста тізбектері үзілмейтін, республиканың
шекарасына сәйкес келетін таулар алып жатыр. Мұнда Қазақстанның табиғаты әр
алуан және таңғаларлық. Шығыста Алтай тауының оңтүстік-батыс жартысы
кіреді. Алтай тауының пайдалы қазбаларға бай бөлігі Кенді Алтай, ал
келесісі Оңтүстік Алтай атауымен белгілі. Ертедегі адамдар жер бедерінің
жаратылысын түсіне алмаса да әр түрлі ландшафттарды шаруашылық мақсатта
орынды пайдалана білген [3].
Қазақстан аумағының жаратылысы, көнелігі, тарихи қалыптасуы жөнінде бір
– бірінен өзгеше болып келетін орографиялық бірліктеріндегі жер бедеріне
байланысты топонимдер жердің табиғи бітімінің алуан түрлілігі туралы
деректер мен мағлұматтар бере отырып, сонымен бірге жаратылысын,
көнелігін, қалыптасуын білдіреді [4].
Тауларда жер беті жыныстарының литогенді құрамдары өте күрделі. Олар
тастанған шөгінді жыныстар мен жанартаулы кешендердің қатпарлы-жақпарлы
қабаттарынан, керегетасты, кесектасты блоктардан тұрады. Сондықтан жер беті
жыныстарының топырақ пайда болатын қабаты жартасты, қорымтасты,
қиыршықтасты болып келеді. Жер беті жыныстарының осындай әр түрлі болып
келуі сол өңірдің ландшафттарын күрделендіреді. Халқымыз табиғаттың осындай
еркешеліктеріне үлкен мән беріп, жер атауларын өз көркіне сай атауға
тырысқан. Бұған, Алатау, Қаратау, Құмбел, Қарақия, Қызылқұр сияқты
көптеген жер аттары дәлел бола алады [5].
Каспий бойындағы ойыс – Батыс Қазақстан аймағындағы сыртқы жер
қабаттары тым тереңге сүңгіген ірі геотектоникалық күрделі құрылым. Бұл
арада сыртқы шөгінді жер қабаттарының табаны (фундамент) ойыстың шет
жақтарында 5-12 км-ден орталығында 20-23 км-ге дейінгі тереңдікте орын
алған. Фундаменттің үстіндегі шөгінді жер қыртыстары бес қабаттын тұрады.
Оның біріншісі (төменгісі) геологиялық тым егде (палеозойдан бұрынғы)
кезеңде қалыптасқан шөгінді және эффузивтік тау жыныстарынан құралған
қабат. Бұл қабаттың жалпы қалыңдығы ойыстың шет жақтарында 2-5 км болса,
ортасына қарай 8-9 км-ге жетеді. Жалпы қалыңдығы көрсетілген бағытта 1-11
км-ге дейін өзгермелі екінші құрылымдық қабат (әр дәрежеде қатпарланған
метаморфты тау жыныстарынан құралған) төменгі палеозойдан басталып, девонға
дейінгі кезеңде пайда болған. Үшінші құрылымдық қабат девон кезеңінің
ортасынан басталып, төменгі триасқа дейін қалыптасқан. Оны құрайтын
шөгінділердің қалыңдығы 2-6 км болады. Бұл қабаттың үлкен ерекшелігі –
құрамында қалың тұзды тау жынысының болуы. Осы тым қозғалмалы шөгіндінің
болуы оның үстінде жатқан қабаттардың әр дәрежеде деформациялануына зор
әсерін тигізген. Шөгінді тау жыныстарынан тұратын (жалпы қалыңдығы 2-3 км
болатын) төртінші құрылымдық қабат орта триастан плиоцен дәуірінің төменгі
қабаттамаларын қамтиды. Ақырғы, (бесінші) үйінді тау жыныстарынан тұратын
қабаттамалар кейінгі плиоцен дәуірінен басталып, қазіргі заманға дейінгі
шөгінділерден құрылған. Осы айтылған қабаттарда, әсіресе үстіңгі екі
қабатта тым мол да өнімді жер асты сулары қалыптасқан.
Каспий топонимінің шығу тегіне тоқтала кетсек: Каспий теңізі орасан
үлкен көлемді алып, бірнеше елмен шектесетіндіктен теңіз деп аталғанымен,
географиялық жағдайына қарай – көл. Каспий ешқандай теңіз, мұхитпен
шектеспейді. Тарихта Каспийдің жетпістен астам атауы болғанына қарап, бұл
теңіздің ғасырлар бойы ғалымдар мен саяхатшылардың мамандар мен
зерттеушілердің жіті назарында болғаны мен бұл теңізден пана тапқан
халықтың мол болғанында жатса керек. Уақыт ағымына қарай теңіздің атауы да
түрліше өрбіген: Горган, Еділ, Дербент, Хазар, Сарай, Түркімен, Оғыз,
Албан, Табристан, Гилян, Гиркан, Булгар, Хвалын десе, әлемнің түкпір-
түкпіріне сауда саттық мақсатында ағылған керуендер сыртқы сипатына қарап
Ақтеңіз, Көктеңіз деп те атап отырған. Аңқытты, Елек, Жайық, Қобда, Ойыл,
Ырғыз атауларының тарихы өте ерте кезеңдерден басталады [6].
Тұран ойысы (ойпаты) Оңтүстік Орал-Мұғалжар қыраттарынан шығысқа қарай
Сарыарқаның адырлы қыраттарына, солтүстіктен оңтүстік пен оңтүстік-батысқа
қарай Торғай, Сырдария, Арал теңізі бойын және Үстірт пен Маңқыстау аумағын
қамти орналасқан кең геологиялық құрылым. Бұл арада фундаменттің үстінде
қалыптасқан шөгінділер төрт қабаттан тұрады. Оның төменгі қабаты Орта
палезой кезеңінен басталып, төменгі плиоценге дейінгі пайда болған
шөгінділерден құралады. Үшінші қабаттың құрамындағы карбонатты-құмтасты
шөгінділердің жалпы қалыңдығы 1 км-ден аспайды. Бұл қабат негізінен ойыстың
оңтүстік-батыс бөлігінде (Маңқыстау мен Үстірт аумағында) орын алған.
Төртінші (ең жоғарғы) жер қабаты біртұтас емес, ойыстың әр бөлігінде
сақталған, қалыңдығы 0,5-1 км-ден аса қоймайды.
Тұран сөзі туралы қысқаша тоқатала кетсек: еліміздің топонимиясында
зерттеушілердің пікірінше тұран-тау үстіндегі су жиналатын ойпаң жер
[7]. Ерте көктемде ұқыпты қолмен көмілген қар суын шаруалар ыстық
түскенше ілдалайды. Маңғыстау шаруагерінің осылайша суды айрықша қастерлеп
жаңбыр мен қар суларының жиналатын орнын есепке алып, оларға айырықша ат
беріп, айдар тағуы да осыдан. Құсымның тұраны, Көктастың тұраны,
Қаншым тұран деген атаулар осының айғағы [8].
Солтүстік Қазақстан ойысы (Батыс Сібір ойысының оңтүстік бөлігі)
оңтүстік - батыс пен оңтүстік Тұран ойысы және Сарыарқа қыратымен, оңтүстік-
шығыста Алтай таулы өлкесімен шектеліп жатқан кең жазық. Ол екі қабаттан
тұратын геологиялық құрылым. Палеозойлық сомтасты тау жыныстарының (бірінші
қабаттың) бетінде 2,5-3 км-ге дейінгі тереңдікте қалыптасқан екінші
қабаттың төменгі бөлігі триас-юра кезеңінде пайда болған жанартаулы және
шөгінді жыныстардан (қалыңдығы 0,8 -1,2 км) шөгінділері негізінен ойыстың
шығыс жағында орын алған. Кейбір араларда бұл шөгінділердің бетінде жатқан
жоғарғы плиоцен мен төрттік дәуірдің ұнтақ тасты тау жыныстарының қалыңдығы
0,1-0,5 км ғана болады.
Оңтүстік Оралтау-Мұғалжардың аласа таулы, адырлы қыраты геологиялық
құрылымы солтүстіктен оңтүстікке қарай 350 км созылған, Орал тауының
оңтүстіктегі жалғасы.
Ол меридиандық бағытта батыстан шығысқа қарай екінші дәрежелі бірнеше
тектоникалық құрылымдардан тұрады. Олар ең батыстағы құрылым, оның құрамына
Қазақстан жерінде Ақтөбе иінді ойысы кіреді); Оралтау немесе Ор-Елек
жотасы; Батыс Мұғалжар, Орталық Мұғалжар және Ырғыз-Тобыл зоналары. Бұл
зоналар бір-бірімен тым тереңге кететін тектоникалық ірі жарықтармен
шектелген [4]. Аталып өткен зоналардың жер қойнауы сомтасты өте күрделі
қатпарлы (төменгі бөлігінде) және жай қатпарлы (жоғарғы бөлігі) метаморфты
тау жыныстарынан тұратын екі қабаттан құралған. Оның астыңғы тым қалың (8-
10 км) қабаты каледондық тектоникалық кезеңде пайда болған да үстінгі
(қалыңдығы 4-5 км-ден астам) қабаты герцин кезеңінде қалыптасқан. Аталған
геологиялық құрылымдар батыста, шығыста және оңтүстікте шөгінді тау
жыныстарының астына еңіштеле енген.
Орталық Қазақстаның адырлы - қыраттары да екі тектоникалық қабаттан
(каледон және герцин кезеңдерінің) құралған. Оның алғашқысы бұл аймақтың
орталық және солтүстік бағыттарында сырт жағын қоршай орналасқан, екіншісі
сыртқы тектоникалық шеңбердің орта аралығында орын алған. Сыртқы каледондық
тектоникалық шеңбер өте қалың (10 км-ден астам) сомтасты тым күрделі түрде
қатпарланған, метаморфталған тау жыныстарынан құралған. Бұл каледондық
аймақтың әр бөлігінде кейінгі кездерде пайда болған едәуір көлемді ойыстар
(Теңіз, Жезқазған, Қарағанды, Батыс Балқаш, Шу - Сарысу) және олардан
кішірек синклиналдық құрылымдар қалыптасқан. Олар девон-карбон кезеңдерінде
пайда болған жалпы қалыңдығы 4-6 км-лік жанартаулы, құмтасты, карбонатты
және көмірлі шөгінді қабаттамалардан құралған.
Орталық Қазақстанның ішкі жағындағы Балқаш көлі маңындағы және каледон
шеңберінің сырт жағындағы Жайсаң тектоникалық құрылымында герцин (силур-
девон) кезеңінің тау жыныстары орын алған. Олардың жалпы қалыңдығы 3-7 км-
ге дейін жетеді. Бұл екі тектоникалық қабаттар қалыптасқан аймақтың әр
бөлігінде жатқан тау жыныстарын әртектес интрузивтік денелер тесіп өткен.
Тәңірітау – Жетісу - Алтай аймағы палеозойдан кейінгі кезеңдерде
платформалық құрылымнан платформадан кейінгі қозғалмалы орогендік құрылымға
айналған. Бұл орогендік кезеңде тым кең аймақта қатпарлы орташа және биік
таулар тізбегі пайда болған. Олар (батыстан шығысқа қарай созылып жатқан
тау жоталары): Қаратау, Өгем-Талас, Қырғыз Алатауы, Кіндіктас, Іле Алатауы
мен Кетпен, Жетісу Алатауы, Тарбағатай мен Сауыр және Алтай таулы жоталары.
Бұл таулар пайда болған кезеңде, таулардың аралығында және тауларға жақын
(солтүстік жағында) араларда, табиғи теңдестік заңы бойынша әр көлемді
ойыстар пайда болған. Бұл жоғарғы көтерілген және төмен түскен
құрылымдардың аралық ауытқымасы (амплитудасы) тек кейінгі кайназой
кезеңінде ғана 5-10 км болған. Сол кезеңде пайда болған тау алдындағы
(Оңтүстік Балқаш, Шу-Сарысу) және тауаралық (Іле, Алакөл, Жайсаң)
тектоникалық ойыстарда жалпы қалыңдығы 1-4,3 км әр мөлшерлі түйіршікті құм-
кесектасты шөгінділер қалыптасқан. Бұл терең ойыстар жер қойнауындағы сулар
ең мол жиналған орындар [9].
Пайдалы қазбалары. Қазақстан жерінің көлемділігі және жер бедері мен
геологиялық құрылысының алуан түрлілігі оның жер қойнында көптеген пайдалы
қазбалардың болуына себеп болған. Пайдалы қазбалардың таралуы мен түрлері,
олардың орналасу жағдайы сол жердің геологиясы мен жер бедеріне тығыз
байланысты.
Кен қазбалары әдетте таулы аудандарға, әсіресе ертедегі күшті
жеміріліп, бұзылған тауларға тән. Қазба байлықтарға темір, түсті
металдардың әр түрлері кіреді, олардың мол қоры бізде Алтайда (сондықтан да
Кенді Алтай деп аталады), Сарыарқада, Мұғалжарда, Іле, Жетісу Алатауы,
Қаратауда және т.б. таулы аймақтарда кездеседі.
Түсті металдар мен темірдің көптеген кен орны жоғарғы палеозойда пайда
болған. Отқа жанатын қазбалардың (тас көмір, қоңыр көмір, мұнай, газ және
т.б. минералды қазбалар) шығатын жерлері әдетте жазықтарға, ойпаттарға, тау
аралық ойыстарға тән.
Қазақстан аумағының пайдалы қазбалары жайлы алғашқы мәліметтер 16
ғасырдың екінші жартысында жазылған Үлкен Сызба Кітапта келтірілген.
Кейбір пайдалы қазбалардың көне өндіріс орындары 1701 жылы орыс зерттеушісі
Семен Ремезов құрастырған Сібірдің сызба кітабы атаулы еңбегінде
көрсетілген. Ал республика аумағын геологиялық тұрғыдан пәрменді түрде
зерттеу мәселесіне келер болсақ, мұндай жұмыстар 18 ғасырдың 1-ші
жартысында бірінші Петр патшаның құзырымен жүзеге аса бастаған. Бұл
зерттеулер Ертіс өзені алабынан Жайсан көліне дейінгі аралықты, Тарбағатай
және Жетісу Алатауы тау сілемдерін қамтыған. 18 ғасырдың орта шенінде Ресей
Ғылым Академиясы мен Орыс географиялық қоғамы әдейі жасақталған дала
экспедициялары Батыс Қазақстан аумағының географиялық және геологиялық
ерекшеліктерін жан-жақты зерттеген, бұл жұмыстарды жүзеге асыруға С.Г.
Гмелин, С.П. Паллас, И.П. Фальк сияқты көрнекті ғалымдар ат салысқан. Нақ
осы жылдар шамасында Қазақстанның Алтай өңірі де біршама тиянақты
зерттелген, мұның нәтижесінде күні бүгінге шейін белгілі Риддер-Сокольное
және Зырян сияқты полиметалды және алтынды-күмісті кендерді игеру жұмыстары
жүзеге аса бастаған [10]. Қазақстан аумағында Д.И.Менделеев кестесіндегі
элементтердің барлығы дерлік табылған. Мысалы мырыштың, қорғасынның,
күмістің, вольфрамның, хромит кендерінің, висмуттың, ванадий және баррит
кендерінің қоры жөнінінен ТМД бойынша бірінші орында болса, мыстың,
молибденнің, кадмидің, бокситтің, фосфорит және асбестің қоры жөнінен
екінші орында. Қазақстан–түсті металургия жөнінен әлемдегі негізгі шикізат
қоры [11]. Геологиялық зерттеулер нәтижелеріне қарағанда, Қазақстан жерінің
барлық аймақтарында дерлік мұнай мен газ кендері бар екендігі анықталған,
алайда қазіргі кезде тек Батыс Қазақстан, Қызылорда өңірлерінен (Ақтөбе,
Атырау, Батыс Қазақстан, Қызылорда және Маңғыстау облыстарынан) ғана мұнай
мен газ өндірілуде. Оңтүстік Қазақстан аймағынан әзірге Амангелді кен орны
ғана игеріле бастады. Қазақстан Республикасының мұнайгаздылыққа келешегі
бар аймақтарының ауданы 1 млн. 700 мың шаршы км-ге жетеді, ал бұл көрсеткіш
Қазақстанның бүкіл ауданның 62 % құрайды [12].
2005 жылдың 1 қаңтарына есептегенде, Қазақстанда мұнай мен газдың 230
кенорны белгілі, олардың 131-і Каспий маңы ойысында, 18-і Солтүстік Үстірт-
Бозащы алабында, 57-і Оңтүстік Маңғыстауда, 15-і Оңтүстік Торғайда және 9-ы
Шу-Сарысу шөгінді алабында. Еліміздің топонимиясында мұнайға байланысты
көптеген атауларды көптеп кездестіруге болады. Мысалы Майтөккен, Майсіңген
т.б. атауларды айтуға болады.
Дербес газдың, яғни газ жатындары мен тақия газдарының қоры жағынан
Қазақстан барланған газ қорының 90 %-ін иелік ететін 23 елдің ішінде 16-шы
орынды иеленеді. Қазақстан дүние жүзіндегі газ қорының 1,3 %-на ие. Газдың
барланған қорларының 97%-ға жуығы Батыс Қазақстан аймақтарында, оның 75%-ы
Батыс Қазақстан облысында. Ақтөбе, Атырау және Маңғыстау облыстарының
үлесіне 7-8% тен келеді. Газдың басым бөлігі Қарашығанақ кенорнында
шоғырланған. Пайдалы қазбалардың мемлекеттік баланысының 130 газ кенорны
есепке алынған [12].
Қазақстан топонимиясында пайдалы қазбалар туралы мәліметтер көптеп
кездеседі. Жер-су атауларының бойынан геологиялық, биологиялық,
зоологиялық мәліметтер табуға болатыны белгілі. Геологиялық саяхаттар
кезінде Қ.И. Сәтбаев кен көздерін табуда осы жер су аттарын негізге алуға
болатынын айтып дәлелдеген еді [13].
Топонимдер қазба байлықтар, тау жыныстарының текстуралық ерекшеліктері
жөнінде ақпарат береді. Академик Қ.И. Сәтбаевтың пікірінше, мыңшұқыр,
байырғы кен қазба орындарын анықтайды. Қаратас халық ұғымында темірі бар,
көктас сөзі бұл жерде мыс бар деп топшылауға болады. Алтынтапқан
атауы–алтынның бар екендігін аңғартады. Жезқазған демек жез өндірілетіні
туралы сөз. Қ.И.Сәтпаев Жыланды атауын сол жерде түсті металдар бар, өңір
болуы керек деп топшылап, топонимиялық әдісті қолдана білген. Шындап
қарағанда, жыландар түсті металл рудасы бар жерлерде шоғырланып, сол
жердегі жылулықты сағалайды екен [14].
Қазақстанда кен орнын, немесе оның серіктес жыныстарын әр жердің атынан
болжап білуге болады. Мысалы, Жезқазған, Кенқазған, Шойынтас, Қорғасын,
Кентөбе, Алтынтапқан, сияқты жер аттары кен орындарымен байланысты екені
барлаушыларға көптен көмек тигізіп жүр. Осылайша Мыңшұқыр, Қырыққұдық,
Қосүнгір, Қазаншұңқыр деген аттар маңындағы ескі кен қазбаларын, Ақтас,
Ақжал, Ақмаялар кварц, әктас шығатын бедерлерді, ал Керегетас, Қоңыраутас,
Қойтастар граниттің, немесе оның жапсарындағы кен серігі роговик сияқты
жыныстардың шығатын жерлерін көрсетеді. Жылтырбұлақ, Ащыбұлақ аттары да
суда жылтырауық слюда, қызыл теміртас сияқты минералдарды айқындауы мүмкін.
Қызылтопырақ деген жерлерде бокситтің не түсті металдардың кені, Қаражал
мен Қаратаста темір, маргенец рудалары, Көктаста мыс кездесуі ғажап емес
[15].
Қазақстан Республикасының бүкіл дерліктей аумағын қара металл
кендерінің алып кен астылық аймағы ретінде қарастыруға болады. Мұнда оның
бүкіл әлемге белгілі генетикалық және өндірістік, оның ішінде бірегей
түрлері кездеседі. Қазақстанда қара метал кентастарының 1000-нан аса кен
орындары мен кен білінімдері анықталған. Темір, хром, маргенец пен титан
кентастарының кен орындары игерілуде. Балансқа алынғаны 17 кен орыны,
баланстан тыс 11 кен орыны бар. Темір кентастарының жиынтық қоры 17 млд. т.
Оның 93% мөлшері бес ірі кен орында: Қашар, Сарыбай, Соколов, Әйет,
Лисаковта шоғырланған. Бұл кен орындардың барлығы Солтүстік Қазақстанда
орналасқан. Орталық Қазақстанда пайдаланып келе жатқан Батыс Қаражал,
Үшқатын мен Кентөбе кен орындарының барланған кен қоры 300 млн т асады.
Оңтүстік Қазақстанда Иірсу (қоры 327,7 млн т) мен Абайыл (28,3 млн т) кен
орындары барланған. Батыс Қазақстанда (Солтүстік шығыс Арал маңы) ең
ірісі баланстан тыс қошқыл теміртас- кентасты Көкбұлақ кен орыны (1,9 млд
т) сонынмен қатар титан-магнетитті кентастарының болжамдық қоры 1 млд т
болатын Великов кен орыны бар.
Қазақстан хромит кентасының қоры бойынша әлемде екінші орында. Баланста
алынғаны 21 кен орыны (шамамен 230 млн т). жатады. Аса ірі хромит кен
орындарының қатарына Алмас-Жемчужина кен орынына жатады (қоры 100 млн т
асады).
Қазақстанда маргенец кен тастарының баланстық қоры 400 млн т. асады.
Болжамдық қорлары 850-900 млн.т деп бағаланады. Қорлар негізінен (99%)
Орталық Қазақстанның Атасу кенді ауданында шоғырланған (Батыс Қаражал,
Үшқатын, Үлкен Қытай, Қамыс кен орындары). Қаратау, Байқоңыр, Кіндіктас,
Жетісу Алатауындағы көмір кремнийлі тақтатас қабаттарында орналасқан
ваннадий кендері мен Батыс және Солтүстік Қазақстандағы жердің беткі
қабаттарында жатқан титан кендерінің де маңызы аса зор.
Қазақстанда түсті металдар шикізатының ірі базасы қалыптасқан.
олардың ішінде жетекші орынды мырыш, қорғасын және мыс кендері алады. Олар
Қазақстан түсті металургиясы базалық кәсіпорындарының (Жезқазған, Балқаш,
Ертіс мыс, Шымкент, Риддер, Өскемен қорғасын мен мырыш, Павлодар алюминий
қорыту зауыттары) шикізат көзі болып табылады. Мыс кентасының ірі кен
орындарына Жезқазған, Қоңырат, Ақтоғай, Айдарлы, Жаман-Айбат, Бозшакөл,
Көксай Қасқырмыс, Нұрқазған т.б жатады.
Қорғасын мен мырыштың 100 ден кен орындары анықталып 58-і балансқа
алынған. Олардың негізгі қоры Шығыс Қазақстанда (Кенді Алтай) және Орталық
Қазақстанда шоғырланған, сондай ақ Оңтүстік Қазақстанда (Қаратауда)
кездеседі. Қазір қорғасын мен мырыштың 30 - ға жуық кен орындары
игерілуде. Алюминий шикізаты ретінде ең көп тарағаны – боксит. Қазақстанда
боксит қоры көп. Анықталған 200 кен орны мен кен білінімдерінің (есепке
алынғаны) 50 ден астамы платформалық типті. Олардың ішіндегі ірілері:
Краснооктябрь, Белинское, Тауынсор, Шығыс Әйет, Көктал, Тауынсор т.б. кен
орындары.
Асыл металдар. Қазақстан алтынның нақтыланған қоры бойынша әлем
елдерінің бірінші ондығына, ал өндірісі бойынша үшінші ондығына кіреді.
Оның баланстық қоры 196 кен орнында есептелген. Алтын өндіретін кен
орындары: Солтүстік және Орталық Қазақстанда - Жолымбет, Бестөбе, Ақсу,
Ақбейіт алтын кендері; Батыс Қазақстанда - Юбейлейное; Шығыс Қазақстанда -
Бақыршық алтын кендері; Оңтүстік Қазақстанда - Ақбақай алтын кені бар [16].

Қортындылай келгенде еліміздің топонимиясында пайдалы қазбалардың
атынан қойылған географиялық атауларды көптеп кездесіріп қана қоймай сол
топоним арқылы аумақта қандай қазбаның бар екенін білуге болады. Соның
айғағы ретінде карта беттерінен Теміртау, Хромтау, Жезқазған, Кентау
тәрізді көптеген атаулардан байқауға болады сурет 1.

ГЕОЛОГИЯЛЫҚ КАРТА БАР

2. Климаты

Қазақстанның климаты туралы алғашқы ғылыми деректер М.Д. Пономарева,
В.Н. Барсук, А.А. Григорьев, Л.А. Чубуков, А.С. Утешовтің және т.б.
ғылыми жұмыстарында кездеседі [1]. Еліміздің климаты қоңыржай ылғалды
биік таулы аймақтарынан басқа жерлерінде континентті болады. Климаттың
континеттігі оның бірнеше ерекшеліктерінен көрінеді, оларға: температура
ауытқымасының үлкендігі, ауаның құрғақтығы, республиканың көпшілік
бөлігінде атмосфералық ылғалдың аз түсуі, қыстың оңтүстікте қысқа,
солтүстікте ұзақ, әрі қатал, жаздың ыстық болуы жатады.
Қазақстанның географиялық орны ендігі жағынан климаты ылғалды
субтропиктік Жерорта теңіз елдерінде және қоңыржай ылғалды жылы климатымен
ерекшеленетін Орталық Европаға сәйкес келеді. Бірақ Қазақстанның
материктің ішінде ішкері жатуы онда бұл елдерден ерекше қоңыржай суық
климаттың құрылуына себепші болады.
Қазақстанның климатына қыста Сібірдің қатты суығы, ал жазда Орта
Азияның ыстығы әсер етеді.
Қазақстаннан алыста жатқан теңіз алаптарының оның климатына тигізетін
әсері бірдей емес.
Қазақстанның жер беті жоғарыда айтылғандай, солтүстікке және батысқа
қарай ашық жататындықтан батыс пен солтүстіктің ауа массалары кедергісіз
өтіп кетіп отырады. Республиканың бұл ендіктерде жатуына қарамастан оның
климатының қатаң болуының себебі де осыдан. Әсіресе биік таулы аймақтарда
климатқа жер бедерінің әсері зор, мұнда биіктік өскен сайын температура мен
ауаның тығыздығы өзгереді. Ауа массалары таулы аймаққа жеткенде өздерінің
бағытын, жылдамдығын және басқа да физикалық қасиеттерін өзгертеді.
Таулар ылғалдылықтың күшті конденсаторы.
Қазақстанда қыс маусымы жылдың ең суық айы. Қыстың ұзақтығы басқа
маусымдар сияқты әр жерде әр түрлі, радиациялық режімге, циркуляциялық
үдірістерге және метерологиялық элементтердің өзгерісіне байланысты. Қыста
күннің көкжиекте тұруы аласа, күндізгі уақыт қысқа, бұлттылық айтарлықтай
болады. Ашық күндер шығыста айына 15-20 күн, батыста 5-10 болады.
Оңтүстікке қарай жүрген сайын қыс мезгілі біртіндеп қысқара береді және
оның сипаты өзгереді. Тұмандар негізіне қыста байқалып Қазақстанның
солтүстігі мен батысында жылына 25-40 күн, ал оңтүстікте тұманды
күндердің саны көп емес, ал тауларда айына 25 күндей болады.
Солтүстікте қыс қатты және ұзақ болады, ал орталық бөлігінде қоңыржай
салқын, оңтүстікте жылы болады. Қазақстанның солтүстік шығысында -45ºС, ал
оңтүстікте 30º-35ºС аяздар болады.
Қыста Қазақстанның жазықтарында жауын - шашын қар түрінде өте аз
мөлшерде (50-100 мм) түседі. Тау алдына қарай олардың мөлшері 500 мм
дейін артады, және бірнеше күнге созылатын қалың қарлар жауады. Қар
жамылғысы солүстікте 165 күн, оңтүстікте 40 күнге дейін жатады [1].
Тілде ақиқат өмір нақты түрде бейнеленіп, өзінің ізін бедерлеп отырады.

Бір халықтың өзінде табиғаты, ауа-райы, шаруашылығына қарай да тілдік
айырмашылықтар бола береді. Профессор Ғ. Мұсабаев мынадай қызық жайды
айтқан: терістік жақтағы қазақтар қатал қыста қардың талай құбылысын
байқап: кексе, ақ ирек, күртік, оппа, жал, тебінді, шоқай қар десе
оңтүстіктегілер түсінбейді. Оны оңтүстіктегілер ақиқат өз өмірлерінен
көрген емес [14].
Көктем - жазбен қыстың аралығындағы ауа температурасының тез
жоғарылайтын өтпелі маусым. Ауа райының шұғыл және тез өзгеруімен
ерекшеленеді. Жылы ауа оңтүстік аймақтан келеді де тиісінше қар жамылғысы
тез ериді. 3000 биіктікте сәуірдің басында аязды ауа райы жиі және тұрақты
қар жамылғысы жатады. Үсіктер солтүстікте мамыр айында, ал оңтүстікте сәуір
айында тоқтайды.
Жауын-шашын мөлшері көктемде еліміздің барлық аумағында біршама
көбейіп, топырақтың ылғал қорының өсуіне әсер етеді. Қазақстанның
оңтүстігінде, Каспий маңында, Жайсаң қазан шұңқырында және Сарыарқаның
солтүстік-шығыс шетінде жылына 75 мм-ден аз жауын-шашын түседі.
Жаз ауа температурасының ең жоғары болатын маусымы. Жаз солтүстікте
маусым айының басында, ал оңтүстікте мамыр айының ортасында басталады. Ал
тауларда биіктіктің өзгеруіне байланысты кешеуілдеп басталады. Күн
радиациясы ағынының көбеюуіне байланысты күннің тал түстік биіктігі мен
тәулік айтарлықтай ұзарады. Жаз солтүстікте жылы, орталықта өте жылы, ал
оңтүстікте ыстық болады. Тауларда жаз орналасқан жеріне байланысты әр түрлі
болады. Теңіз деңгейінен биіктіктің артуына байланысты жаз жылы және
қысқара бастайды. Іле Алатауында қар сызығы 3600-3900 м деңгейде
орналасады. Ауаның тәуліктік ауытқымасы көктемге қарағанда жоғары. Ауаның
тәуліктік температурасының ең жоғары деңгейі барлық жерде 12-20ºС және одан
артық болады. Тауларда биіктіктің жоғарлауына байланысты ауа
температурасының ауытқымасы төмендейді.
Күз жаз бен қыстың арасындағы аусыпалы маусым. Күз ауа температурасының
төмендеуімен және жауын - шашын режімінде қар жамылғысының пайда болуымен
және өзендер мен көлдерде мұз қатумен сипатталады. Солтүстікте күз қыркүйек
айының басында, орталықта осы айдың ортасында, ал оңтүстікте қазан айының
ортасында басталады. Таулы аумақта үлкен абсолютті биіктіктерде күз кезеңі
айтарлықтай ерте уақытта басталып кетеді. Аязсыз кезең солтүстікте 105
күнге ал оңтүстікте 195 күнге созылады. Қыркүйек пен қазан айларында
әсіресе оңтүстік шеттерде аз бұлтты, жауын-шашынды ауа райы басым болады.
Қазақстанның жазықтарының жауын - шашынмен қамтамасыздығы жеткіліксіз
дәрежеде. Орманды дала зонасында жылына орташа есеппен 300-400 мм жауын -
шашын түссе, ал дала зонасында жауын - шашын мөлшері 250 мм. Сарыарқада
жауын-шашын 300-400 мм жетеді. Бұл термикалық және динамикалық
турбуленттіліктің көбеюімен түсіндіріледі. Ал сарыарқаның шығыс шетінде
жылдық жауын-шашын жылына 200-250 мм құрайды. Шөлейт пен шөл зонасында
жылдық орташа жауын-шашын мөлшері 100-200 мм тең. Әсіресе Балқаш маңы, Арал
маңы Қызылқұмы және Үстірттің оңтүстігі жауын-шашын өте аз (жылына 100 мм
аз) жауатын аймақ. Тау алды мен тауларда 400-1600 мм, ал Алтайдың батыс
беткейлерінде жекелеген жылдары 1600 мм артық жауын-шашын түседі.
Абсолюттік биіктік жауын-шашынының артуына әсер етеді: Іле Алатауының
солтүстік беткейінде жауын шашын шамамен 2000 мм дейін, ал Жетісу Алатауы
мен Алтайда - 1600 мм жетеді. Өте биіктерде жауын-шашын мөлешері біртіндеп
төмендейді. Іле Алатауында әр 100 м сайын 35 мм, Жетісу Алатауында 40 мм,
ал Алтай тауларында 100 мм-ге артады [1].
Қазақстанның топонимиясында ауа райына және табиғат құбылысына
байланысты оронимдер (географиялық атаулар) мол кездеседі. Бұл таулы
жердің құбылмалы климатына байланысты болса керек: Боран, Боранды, Еспе,
Ескексай, Желді, Желдікезең, Желдіқара, Желсай, Китің, Көшкін, Күйтінарша,
Күйтіңқара, Қайтанақ, Қарамұздақ, Қату, Қойтың, Қыраулы, Мұзбел, Мұзтау,
Салқыншоқы, Самалжота, Сарқырама, Суықсай, Суықшат, Тайғанақтұмсық, Тастай,
Тұманды, Шабыр, Шаңды т.б. атауларды айтуға болады [17].
Биік таулы аймақтарда қыста да, жазда да желдер біршама күшті болады.
Тауларда желдің негізгі бір түрі, әсіресе жазда соғатын және тәулік ішінде
бағытын өзгертіп отыратын (таңерең жазықтан, кешке және түнде таудан) тау
аңғар желдері немесе тау бриздері соғады. Сондай-ақ кейбір таулы аймақтарға
көбіне жылдың қыс мезгілінде байқалатын фендер тән.
Тау аралық аңғарларда және қазан шұңқырларда, мәселен Қаптағай мен Іле
аңғары сияқты жерлерде жылдың белгілі бір мезгілінде соғатын жергілікті
күшті тау шатқалы желдері байқалады. Мысалы, Қаптағай арқылы жергілікті
Сайқан және Ебі, Іле аңғарымен–Шілік желдері соғады. Мұндай желдер тау
аралық өткелдердің арғы не бергі жақтарындағы ауа қысымдары үлкен айырма
жасағанда пайда болады. Сайқан және Шілік жоғарғы қысымда аймақтан соғатын
суық желдердің, Ебі-жылы желдердің қатарына жатады. Қазақстанның жазық -
аласа таулы бөлігінде қыста, сондай-ақ күз бен көктемде сұрапыл күшті боран
жиі соғып тұрады [4]. Көшпелі мал шаруашылығымен шұғылданған қазақ
халқының шаруашылық өмірі тікелей климаттық жағдайларға, табиғат апаттарына
(боран, аяз, дауыл, көктайғақ, су тасу, қуаңшылық) т.б. тәуелді болды.
Қазақ ономастикасында аз зерттелген нысандардың ішінде табиғи құбылыстар:
жел, дауыл, циклонның (анеонимдер) өзіне тән атауларын қарастыруға болады.
А.Т. Қайдаровтың басшылығымен метеорологиялық терминдерге зерттеулер
жүргізіп, халықтық жел атауларының 36 түрін атап өтеді [18]. Еліміздің
гидрометерологиялық факторларын сипаттайтын метеонимдер мен анемонимдер
жергілікті топонимдерде көптеп бейнеленген. Ауа-райының құбылысына (жайлы,
жайсыздығына) байланысты топонимдер тобы мал шаруашылығымен айналысқан ата
бабаларымыздың тұрмысымен тығыз байланысты жайттарды анық көрсетіп отырған.
Әсіресе, ауа - райының ыстық-суықтығын, мал жайылатын жердің жайлы-жайсыз,
қолайлы-қолайсыздығын да жер - су атаулары арқылы біліп отырған [14]. Ауа-
райының суықтығын, боранды, желді, қары қалың жерлерді анықтайтын
топонимдер топтамасынан: Дауыл (көл), Желтау (тау), Желдіадыр, Желкіндік,
Желді (қыстау), Желқұдық (жайлау), Шаңды (көл), Шаң (сор) т.б. атап өтуге
болады.

КЛИМАТТЫҚ КЕСТЕ БОЛАДЫ

Ендіктер Жауын шашын Күн ұзақтығы
55
50
45
40

3. Су ресурстары

Қазақстан аймағының құрғақшылығы, оның ылғалдылығының аймақтарға бөліну
жағдайы ең алдымен жер бетіндегі сулардың таралуына зор әсерін тигізеді.
Олардың мол-кемдігі, аз-көптігі ауа райымен қатар жер бедерінің сатылық
биіктігіне де байланысты. Орташа мөлшермен алғанда Қазақстанның жер
бетіндегі өзендердің су ағыны қазір 100 текше км шамасындай ғана. Оның тек
56% ғана республиканың өз аумағында қалыптасады. Жалпы елдегі су ресурстары
әрбір шаршы км жерге 37 мың текше метрден келеді. Бұл шама бойынша біздің
республика ТМД елдерінің арасында соңғы орынның бірінде. Соның өзінде бұл
сулар барлық жерде біркелкі таралмаған. Қазақстандағы жер бетіндегі суға ең
мол орта таулы аймақтар; бұл арада әрбір шаршы км жерге 50-200 мың текше
метрдей су келеді. Біраз аймақтарда, жеке алғанда Атырау, Қызылорда,
Қостанай, Солтүстік Қазақстан мен Қарағанды облысының оңтүстігінде бұл шама
10 мың текше метрден аспайды. Ал Маңқыстау облысының аумағында және аталған
облыстардың біраз бөлігінде бірде - бір ағынды су көзі жоқ [3].
Жер бетіндегі сулар жер асты сулары қорын толықтыратын табиғи көз деп
санасақ, олардың жер бетінде біркелкі таралмауы жер асты су қорының
аймақтық таралу мөлшеріне зор әсерін тигізеді. Оның үстіне көптеген өзендер
жер асты су қорын толықтыруға мүлдем қатыспайды; керісінше, жер асты су
қорынан қорек алады. Бұл жөнінде атап айтқанда жер асты су қорын толықтыру
жағынан тауаралық ойпаттар мен тау бөктерлеріндегі өзендер мен қысқа
мерзімді маусымдық су көздерінің мәні зор.
Жалпы алғанда республикада уақытша өзендер мен маусымдық ағын сулар
аз емес. Бірақ олардың көпшілігі, әсіресе кейінгілері, жаз кезінде кеуіп
қалады. Ұзындығы 1000 км-ден астам, ағыны жыл бойы сақталатын ірі өзендер
Қазақстанда бесеу ғана: Ертіс, Іле, Сырдария, Жайық, Есіл, Тобыл. Олардың
өзі біздің республика жеріне шет елдерден бастау алып келеді. Жалпы
ұзындығы 500-1000 км аралығындағы өзендер де көп емес, барлығы 10 ғана (Шу,
Сарысу, Нұра, Торғай, Жем, Сағыз, Елек, Үлкен Өзен, Ырғыз, Ойыл). Олардың
суы жазда азайып, төменгі ағыстарында жерге сіңіп кеуіп қалады.
Қазақстанның өзен жүйесінде маусымдық өзендер, уақытша ағынсулар елеулі
орын алады. Бұл климаттың континентігі және құрғақтығымен байланысты.
Маусымдық өзендер қар еріген кезде суға толады да, кейіннен тартылып қалады
немесе ойдым-ойдым шалшыққа айналады. Мұндай өзендер республиканың жазық
аудандарында, әсіресе орталық және батыс бөліктеріне тән. Уақытша өзендер
жүйесі әсіресе шөл дала зонасында көбірек тараған, дала ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.