Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
І Бөлім. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихының пәні, әдістері және оның негізгі кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ...8
§1. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихының пәні ... .8
§2. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихының әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
§3. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихының зерттелуі мен оның негізгі кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
ІІ.Бөлім. Қазақстан территориясында алғашқы мемлекеттік бірлестіктердің пайда болуы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
§1. Саяси.потестарлық қатынастың пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
§2. Қазақстан территориясындағы алғашқы мемлекеттік бірлестіктердің пайда болуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
ІІІ.Бөлім. Қазақстан территориясындағы ежелгі мемлекеттер мен құқықтық жүйелер ... ... ... ... ... ... ... 25
§1. Ежелгі ғұн империясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
§2. Үйсін және қаңлы мемлекеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
ІV.Бөлім. VІ.ХІІ ғасырлардағы Қазақстан территориясындағы ерте феодалдық монархиялар ... 34
§1. Ежелгі түрік қағанаты және оның құқықтық жүйесі ... ... ... ... ... ... ... .38
§2. Түргеш және қарлұқ қағанаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
§3. Оғыз мемлекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
§4. Қарахан мемлекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
§5. Қимақ қағанаты мен қыпшақ хандығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
§6. Найман және керей ұлыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
V.Бөлім. Шыңғыс хан империясы және Қазақстан территориясындағы ордалық мемлекеттер ... ... ... ... ..52
§1. Монғол империясының мемлекет және құқығы ... ... ... ... ... ... ... ..53
§2. Алтын Орда, Ақ Орда және Көк Орда ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
§3. Көшпелі Өзбек мемлекеті (Әбілхайыр хандығы) ... ... ... ... ... ... ... ... .59
§4. Ноғай Ордасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
§5. Моғолстан мемлекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
VІ.Бөлім. Қазақ хандығының құрылуы және дамуы ... ... ... ... ... ..65
§1. Қазақ хандығының құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
§2. ХV . ХVІІ ғасырлардағы қазақ хандығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
§3. ХV.ХІІІ ғасырлардағы әдет.ғұрып құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
VІІ.Бөлім. Қазақстан Ресей империясының құрамында ... ... ... ... ..82
§1. Қазақстанның Ресей қол астына өтуі және оның себеп.салдары ... ... ..83
§2. Абылай ханның реформалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...85
§3. Бөкей Ордасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 86
§4. 1822.ші жылғы Сібір қырғыздары туралы жарғы ... ... ... ... ... ... ... ...87
§5. 1824.ші жылғы Орынбор қырғыздары туралы жарғы ... ... ... ... ... ... .88
§6. Кенесары Қасымұлының мемлекеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...88
§7. Қазақстандағы 60.90.шы жылдардағы реформалар ... ... ... ... ... ... ... .90
§8. ХХғ. басындағы Қазақстандағы әкімшілік.құқықтық жүйе ... ... ... ... 93
VІІІ .Бөлім. Кеңестік Қазақстандағы мемлекет және құқық ... ... ... ..97
§1. Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 97
§2. Қаз АКСР.нің құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 99
§3. Қазақстанның 30.90.шы жылдар аралығындағы саяси.құқықтық дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .101
ХІ.Бөлім Тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік.құқықтық дамуы...106
§1. Қазақ КСР.нің егемендігі туралы Декларациясы ... ... ... ... ... ... ... ...106
§2. Қазақстанның 1993.1999 жылдар аралығындағы конституциялық.құқықтық дамуындағы өзгерістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..107
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..110
І Бөлім. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихының пәні, әдістері және оның негізгі кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ...8
§1. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихының пәні ... .8
§2. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихының әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
§3. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихының зерттелуі мен оның негізгі кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
ІІ.Бөлім. Қазақстан территориясында алғашқы мемлекеттік бірлестіктердің пайда болуы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
§1. Саяси.потестарлық қатынастың пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
§2. Қазақстан территориясындағы алғашқы мемлекеттік бірлестіктердің пайда болуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
ІІІ.Бөлім. Қазақстан территориясындағы ежелгі мемлекеттер мен құқықтық жүйелер ... ... ... ... ... ... ... 25
§1. Ежелгі ғұн империясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
§2. Үйсін және қаңлы мемлекеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
ІV.Бөлім. VІ.ХІІ ғасырлардағы Қазақстан территориясындағы ерте феодалдық монархиялар ... 34
§1. Ежелгі түрік қағанаты және оның құқықтық жүйесі ... ... ... ... ... ... ... .38
§2. Түргеш және қарлұқ қағанаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
§3. Оғыз мемлекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
§4. Қарахан мемлекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
§5. Қимақ қағанаты мен қыпшақ хандығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
§6. Найман және керей ұлыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
V.Бөлім. Шыңғыс хан империясы және Қазақстан территориясындағы ордалық мемлекеттер ... ... ... ... ..52
§1. Монғол империясының мемлекет және құқығы ... ... ... ... ... ... ... ..53
§2. Алтын Орда, Ақ Орда және Көк Орда ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
§3. Көшпелі Өзбек мемлекеті (Әбілхайыр хандығы) ... ... ... ... ... ... ... ... .59
§4. Ноғай Ордасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
§5. Моғолстан мемлекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
VІ.Бөлім. Қазақ хандығының құрылуы және дамуы ... ... ... ... ... ..65
§1. Қазақ хандығының құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
§2. ХV . ХVІІ ғасырлардағы қазақ хандығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
§3. ХV.ХІІІ ғасырлардағы әдет.ғұрып құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
VІІ.Бөлім. Қазақстан Ресей империясының құрамында ... ... ... ... ..82
§1. Қазақстанның Ресей қол астына өтуі және оның себеп.салдары ... ... ..83
§2. Абылай ханның реформалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...85
§3. Бөкей Ордасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 86
§4. 1822.ші жылғы Сібір қырғыздары туралы жарғы ... ... ... ... ... ... ... ...87
§5. 1824.ші жылғы Орынбор қырғыздары туралы жарғы ... ... ... ... ... ... .88
§6. Кенесары Қасымұлының мемлекеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...88
§7. Қазақстандағы 60.90.шы жылдардағы реформалар ... ... ... ... ... ... ... .90
§8. ХХғ. басындағы Қазақстандағы әкімшілік.құқықтық жүйе ... ... ... ... 93
VІІІ .Бөлім. Кеңестік Қазақстандағы мемлекет және құқық ... ... ... ..97
§1. Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 97
§2. Қаз АКСР.нің құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 99
§3. Қазақстанның 30.90.шы жылдар аралығындағы саяси.құқықтық дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .101
ХІ.Бөлім Тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік.құқықтық дамуы...106
§1. Қазақ КСР.нің егемендігі туралы Декларациясы ... ... ... ... ... ... ... ...106
§2. Қазақстанның 1993.1999 жылдар аралығындағы конституциялық.құқықтық дамуындағы өзгерістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..107
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..110
Қазақстан Республикасының тәуелсіз ел ретінде дамуы жоғары заң білімін беру жүйесінде оқытылатын пәндер мен оларды оқытуыдң әдіс тәсілдерін мемлекетіміздің алдында қойған талап тілектерінің аясында және соған сәйкес болуды талап етіп отыр. Бұл Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық пәніне тікелей қатысты. Себебі, Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы болашақ еліміздің ХХІ-ші ғасыр заңгерлерінің дайындауында және олардың бойында отанға деген сүйіспеншілік орнықтырушы басты пәндердің қатарына жатады.
Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихына арналған оқулықтардың алғашқылары кеңес заманында өмірге келген болатын. Сондықтан да бұл оқулықтарда кеңестік құқықтану ғылымында қалыптасқан әдіс-тәсілдердің үстемдік құрып, оны кеңестік жүйеде қалыптасқан идеология аясында қарастырудың басымдық танытуы заңдылық еді.
Ал еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін мемлекетіміздің стратегиялық даму бағытына сәйкес келетін бұл бағыттағы оқулықтың қажеттілігі туды. Әрине, еліміз тәуелсіздігін жариялағаннан кейін Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихының әр түрлі мәселелерін тілге тиек еткен еңбектерде, оқулықтарда жарияланып жатты. Өздеріңізге ұсынылып отырған Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы пәніне арналған дәрістер курсы осы бағыттағы қадамдардың заңды жалғасы болып табылады.
Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы пәні бойынша оқулықтар жазу ісіне еліміздің көптеген ғалым заңгерлері ат салысқан болатын. Солардың ішінде академиктер С.З.Зимановты, С.С. Сартаевты, Ғ.С.Сапарғалиевті, з.ғ.к. А.Н.Таукеловті, т.ғ.к. Ғ.Маймақовты, ф.ғ.к. Е.М.Абайдильдиновті т.б. ерекше атап өтуге болады.
Ұсынылып отырған Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы пәні бойынша дәрістер курсы Қазақстан аумағында қалыптасқан басты-басты мемлекеттік құрылымдар мен құқықтық жүйелер, Қазақ хандығының саяси-*құқықтық құрылымы, Ресей империясы құрамындағы Қазақстанның саяси-құқықтық дамуы, Кеңестік Қазақстанда мемлекет пен құқықтық жүйенің орнығып, дамуы және Тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік-құқықтық дамуы туралы негізгі мәліметтерден хабардар етеді.
Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихын оқытудың негізгі мақсаты шәкірттерді еліміздің өткен тарихындағы мемлекеттік құқықтық ерекше оқиғалар және құбылыстар желісімен таныстыру және олардың бойында отан сүйгіштікке негізделген таным жүйесін орнықтыру болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін ұсынылып отырған дәрістер курсында мынадай міндеттер қойылған:
- Шәкірттерді Қазақстан аумағында қалыптасқан ірі-ірі мемлекеттер мен олардың құқықтық құрылымдарымен таныстыру;
- Қазақстан аумағындағы мемлекеттік құқықтық құрылымдардың дамуының ішкі заңдылықтарын ашуға баулу;
Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихына арналған оқулықтардың алғашқылары кеңес заманында өмірге келген болатын. Сондықтан да бұл оқулықтарда кеңестік құқықтану ғылымында қалыптасқан әдіс-тәсілдердің үстемдік құрып, оны кеңестік жүйеде қалыптасқан идеология аясында қарастырудың басымдық танытуы заңдылық еді.
Ал еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін мемлекетіміздің стратегиялық даму бағытына сәйкес келетін бұл бағыттағы оқулықтың қажеттілігі туды. Әрине, еліміз тәуелсіздігін жариялағаннан кейін Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихының әр түрлі мәселелерін тілге тиек еткен еңбектерде, оқулықтарда жарияланып жатты. Өздеріңізге ұсынылып отырған Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы пәніне арналған дәрістер курсы осы бағыттағы қадамдардың заңды жалғасы болып табылады.
Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы пәні бойынша оқулықтар жазу ісіне еліміздің көптеген ғалым заңгерлері ат салысқан болатын. Солардың ішінде академиктер С.З.Зимановты, С.С. Сартаевты, Ғ.С.Сапарғалиевті, з.ғ.к. А.Н.Таукеловті, т.ғ.к. Ғ.Маймақовты, ф.ғ.к. Е.М.Абайдильдиновті т.б. ерекше атап өтуге болады.
Ұсынылып отырған Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы пәні бойынша дәрістер курсы Қазақстан аумағында қалыптасқан басты-басты мемлекеттік құрылымдар мен құқықтық жүйелер, Қазақ хандығының саяси-*құқықтық құрылымы, Ресей империясы құрамындағы Қазақстанның саяси-құқықтық дамуы, Кеңестік Қазақстанда мемлекет пен құқықтық жүйенің орнығып, дамуы және Тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік-құқықтық дамуы туралы негізгі мәліметтерден хабардар етеді.
Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихын оқытудың негізгі мақсаты шәкірттерді еліміздің өткен тарихындағы мемлекеттік құқықтық ерекше оқиғалар және құбылыстар желісімен таныстыру және олардың бойында отан сүйгіштікке негізделген таным жүйесін орнықтыру болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін ұсынылып отырған дәрістер курсында мынадай міндеттер қойылған:
- Шәкірттерді Қазақстан аумағында қалыптасқан ірі-ірі мемлекеттер мен олардың құқықтық құрылымдарымен таныстыру;
- Қазақстан аумағындағы мемлекеттік құқықтық құрылымдардың дамуының ішкі заңдылықтарын ашуға баулу;
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 147 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 147 бет
Таңдаулыға:
Исабеков А.Қ.
Қазақстан Республикасының мемлекет
және құқық тарихы
(оқу құралы)
Алматы 2005 ж.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .7
І Бөлім. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихының пәні,
әдістері және оның негізгі кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... .8
§1. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихының пәні ... .8
§2. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихының
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
§3. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихының зерттелуі
мен оның негізгі
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
ІІ-Бөлім. Қазақстан территориясында алғашқы мемлекеттік бірлестіктердің
пайда болуы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .17
§1. Саяси-потестарлық қатынастың пайда
болуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..17
§2. Қазақстан территориясындағы алғашқы мемлекеттік бірлестіктердің
пайда болуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...20
ІІІ-Бөлім. Қазақстан территориясындағы ежелгі мемлекеттер мен құқықтық
жүйелер ... ... ... ... ... ... ... 25
§1. Ежелгі ғұн
империясы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .25
§2. Үйсін және қаңлы
мемлекеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
ІV-Бөлім. VІ-ХІІ ғасырлардағы Қазақстан территориясындағы ерте феодалдық
монархиялар ... 34
§1. Ежелгі түрік қағанаты және оның құқықтық
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . 38
§2. Түргеш және қарлұқ
қағанаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
§3. Оғыз
мемлекеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..40
§4. Қарахан
мемлекеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .43
§5. Қимақ қағанаты мен қыпшақ
хандығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
§6. Найман және керей
ұлыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
V-Бөлім. Шыңғыс хан империясы және Қазақстан территориясындағы ордалық
мемлекеттер ... ... ... ... ..52
§1. Монғол империясының мемлекет және
құқығы ... ... ... ... ... ... ... . .53
§2. Алтын Орда, Ақ Орда және Көк
Орда ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
§3. Көшпелі Өзбек мемлекеті (Әбілхайыр
хандығы) ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
§4. Ноғай
Ордасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 61
§5. Моғолстан
мемлекеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 62
VІ-Бөлім. Қазақ хандығының құрылуы және дамуы ... ... ... ... ... ..65
§1. Қазақ хандығының
құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
5
§2. ХV – ХVІІ ғасырлардағы қазақ
хандығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
§3. ХV-ХІІІ ғасырлардағы әдет-ғұрып
құқығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 72
VІІ–Бөлім. Қазақстан Ресей империясының құрамында ... ... ... ... ..82
§1. Қазақстанның Ресей қол астына өтуі және оның себеп-
салдары ... ... ..83
§2. Абылай ханның
реформалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...85
§3. Бөкей
Ордасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..86
§4. 1822-ші жылғы Сібір қырғыздары туралы
жарғы ... ... ... ... ... ... ... .. .87
§5. 1824-ші жылғы Орынбор қырғыздары туралы
жарғы ... ... ... ... ... ... .88
§6. Кенесары Қасымұлының
мемлекеттілігі ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..88
§7. Қазақстандағы 60-90-шы жылдардағы
реформалар ... ... ... ... ... ... . ... 90
§8. ХХғ. басындағы Қазақстандағы әкімшілік-құқықтық
жүйе ... ... ... ... 93
VІІІ –Бөлім. Кеңестік Қазақстандағы мемлекет және құқық ... ... ... ..97
§1. Қазақстанда Кеңес өкіметінің
орнауы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...97
§2. Қаз АКСР-нің
құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...99
§3. Қазақстанның 30-90-шы жылдар аралығындағы саяси-құқықтық
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .101
ХІ-Бөлім Тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік-құқықтық дамуы...106
§1. Қазақ КСР-нің егемендігі туралы
Декларациясы ... ... ... ... ... ... ... ... 106
§2. Қазақстанның 1993-1999 жылдар аралығындағы конституциялық-құқықтық
дамуындағы
өзгерістер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
107
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..110
Кіріспе
Қазақстан Республикасының тәуелсіз ел ретінде дамуы жоғары заң білімін
беру жүйесінде оқытылатын пәндер мен оларды оқытуыдң әдіс тәсілдерін
мемлекетіміздің алдында қойған талап тілектерінің аясында және соған сәйкес
болуды талап етіп отыр. Бұл Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық
пәніне тікелей қатысты. Себебі, Қазақстан Республикасының мемлекет және
құқық тарихы болашақ еліміздің ХХІ-ші ғасыр заңгерлерінің дайындауында және
олардың бойында отанға деген сүйіспеншілік орнықтырушы басты пәндердің
қатарына жатады.
Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихына арналған
оқулықтардың алғашқылары кеңес заманында өмірге келген болатын. Сондықтан
да бұл оқулықтарда кеңестік құқықтану ғылымында қалыптасқан әдіс-
тәсілдердің үстемдік құрып, оны кеңестік жүйеде қалыптасқан идеология
аясында қарастырудың басымдық танытуы заңдылық еді.
Ал еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін мемлекетіміздің стратегиялық даму
бағытына сәйкес келетін бұл бағыттағы оқулықтың қажеттілігі туды. Әрине,
еліміз тәуелсіздігін жариялағаннан кейін Қазақстан Республикасының мемлекет
және құқық тарихының әр түрлі мәселелерін тілге тиек еткен еңбектерде,
оқулықтарда жарияланып жатты. Өздеріңізге ұсынылып отырған Қазақстан
Республикасының мемлекет және құқық тарихы пәніне арналған дәрістер курсы
осы бағыттағы қадамдардың заңды жалғасы болып табылады.
Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы пәні бойынша
оқулықтар жазу ісіне еліміздің көптеген ғалым заңгерлері ат салысқан
болатын. Солардың ішінде академиктер С.З.Зимановты, С.С. Сартаевты,
Ғ.С.Сапарғалиевті, з.ғ.к. А.Н.Таукеловті, т.ғ.к. Ғ.Маймақовты, ф.ғ.к.
Е.М.Абайдильдиновті т.б. ерекше атап өтуге болады.
Ұсынылып отырған Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы
пәні бойынша дәрістер курсы Қазақстан аумағында қалыптасқан басты-басты
мемлекеттік құрылымдар мен құқықтық жүйелер, Қазақ хандығының саяси-
*құқықтық құрылымы, Ресей империясы құрамындағы Қазақстанның саяси-құқықтық
дамуы, Кеңестік Қазақстанда мемлекет пен құқықтық жүйенің орнығып, дамуы
және Тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік-құқықтық дамуы туралы негізгі
мәліметтерден хабардар етеді.
Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихын оқытудың негізгі
мақсаты шәкірттерді еліміздің өткен тарихындағы мемлекеттік құқықтық ерекше
оқиғалар және құбылыстар желісімен таныстыру және олардың бойында отан
сүйгіштікке негізделген таным жүйесін орнықтыру болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін ұсынылып отырған дәрістер курсында мынадай
міндеттер қойылған:
- Шәкірттерді Қазақстан аумағында қалыптасқан ірі-ірі мемлекеттер
мен олардың құқықтық құрылымдарымен таныстыру;
- Қазақстан аумағындағы мемлекеттік құқықтық құрылымдардың дамуының
ішкі заңдылықтарын ашуға баулу;
- Қазақстанның өткен тарихындағы отарлық, тоталитарлық жүйелердің
тигізген кереғаолық әсерлерін таныту;
- Тәуелсіз елміздің болашақтағы мемлекеттік құқықтық дамуының
бағыттарын айқындауға машықтандыру.
Әрине бұл міндеттерді шешу бір оқу құралының аясында мүмкін еместігін
түсінеміз, сонда да болса шәкірттердің бойында Қазақстанның өткен жолындағы
мемлекеттік құққытық құбылыстарды тануға деген қызығушылықты тудырады деп
ойлаймыз.
Біз бұл оқу құралында Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық
тарихының негізгі мәселелерін ғана қамти алдық, былайша айтқанда үлкен
тоңның бетін сылуға ғана ұмтылдық. Қазіргі күнге дейін Қазақстан
Республикасының мемлекет және құқық тарихына арналған мемлекеттік тілдегі
бір ғана еңбектің барлығын ескерсек, біздің оқу құралымызда болашақ шәкірт
тәрбиелеу ісінде өзіндік орнын алады деп сенеміз.
Автордан
І-Бөлім. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихының пәнi,
әдiстерi және оның негізгі кезеңдері
Қазақстан Респібликасының мемлекет және құқық тарихы құқықтық пәндер
жүйесінде ерекше орны бар, еліміздің өткен күндеріндегі мемлекеттік –
құқықтық дамуын және оның қалыптасуының ортақ заңдылықтарын ашып беруге
қабілетті ғылым бағыты болып табылады. Қазақстан Республикасының мемлекет
және құқық тарихының алдына қойған мақсаттарына сәйкес өзіндік таным жүйесі
бар. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы Қазақстан
территориясындағы мемлекеттер мен құқықтық жүйелерді ерекше кезеңдерге
бөліп, топтасытра қарастырады.
§ 1. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихының пәнi
Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы — тарихи және
құқықтық ғылым. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы
Қазақстан территориясындағы мемлекет пен құқықтық жүйенiң пайда болуын,
дамуын әрбiр тарихи кезеңге сәйкес қоғамдағы мемлекет пен құқықтың орны мен
ролiн тарих ғылымының жалпы заңдылықтарын басшылыққа ала отырып,
хронологиялық реттiлiкпен құқықтық жүйеге сай зерттейдi Қазақстан
Республикасы мемлекет және құқық тарихы мемлекет және құқық теориясы,
мемлекет пен құқықтың жалпы тарихы, тарих, саясаттану, әлеуметтану,
Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы тағы басқа салалық заң
ғылымдарымен тығыз байланысты. Жалпы, Қазақстан Республикасының мемлекет
және құқық тарихының салалық заң ғылымдарынан ерекшелiгi — ол мемлекеттiк
құқықтық құбылыстарды бiртұтас және бiр-бiрiмен тығыз байланысты әрi бiр-
бiрiне тәуелдi пән ретiнде қарастырады. Бұл пән сонымен бiрге Қазақстан
халқының пайда болуының ежелгi дәуiрiнен бастап қазiргi кезеңiне дейiн,
сондай-ақ мемлекеттiк және құқықтық феномендердi уақыттық жағынан қарап
қана қоймай, кеңiстiк жағынан да зерттейдi. Оның уақытылығы — мемлекеттiң
пайда болуы мен бүгiнгi мемлекеттiк және құқықтық жүйесiнiң жай-күйi болса,
кеңiстiгi Қазақстан Республикасының сол тарихи уақыттағы қазiргi мекендеген
территориясы.
Жалпы айтқанда, Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы пән
ретiнде елiмiздiң территориясын қоныстанған халықтар мәдениетiн, заңды
тұрмыс-салтын және оның құқықтық құндылықтарын зерттейдi. Әдетте мемлекет
тайпа қоныстанған территорияның бiрлестiгi мен тұтастығы негiзiнде пайда
болады. Құқық — солардың әдет-ғұрпынан құралады. Мiне, осынау жайлар
мемлекеттiк құқықтық даму процесiн зерттеуге негiз және бастау болады.
Содан кейiн мемлекеттiк және құқықтық құрылымдағы заңды феномендерге
дейiнгi құндылықтар мен iс жүзiнде қолданылатын (қолданбалы) заңды
археология және тарихи құқықтану пәндерi айналысады. Тарихтан белгiлi —
құқық өзiнiң жаратылысына қарай мемлекетке қарағанда әлдеқайда көне. Оның
алғашқы қауымдық құрылыстың кезiнде-ақ өзiндiк институты болды. Ең
қарапайым қоғам өзiнiң iшкi және сыртқы саясатын кәдiмгi қалыпты тұрмыс-
тiршiлiк арқылы қалыптастырып отырғандығы да соны айғақтайды. Кез келген
адамдар бiрлестiгi ең алдымен олардың шаруашылық жағын реттеу арқылы
жүргiзiлiп, өзiн қоршаған ортамен табиғаттың қатал жағдайларымен күрестерi
арқылы қалыптасады.Сондықтан да құқықтың пайда болуы мемлекетке қарағанда
ерте саналып, алғаш дамуының да сыры сонда. Тұтастай алғанда Қазан
төңкерiсiне дейiнгi Қазақстанның саяси-құқықтық тарихы бүгiнгi күнге дейiн
аз зерттелген пән болып қала бередi. Тарихи әдiлдiктi қалпына келтiру үшiн
бiр кездегi патшалық Ресейдiң отарлау саясаты мен оның қазақ халқына деген
көзқарасы, әрi оның хандық жүйеде дамыған мемлекеттiлiгiне жасаған қиянаты
бүгiнгi қазақ халқының саяси тәуелсiздiгiне сәйкес зерттелiп-зерделенуi
керек. Кеңес мемлекетiнiң тоталитарлық жүйедегi жүргiзген саяси идеологиясы
қазақ тарихшыларына Қазақстан тарихын терең зерттеуге мүмкiндiк бермей,
ғалымдарға тосқауылдар қойды. Қазақстан Республикасының саяси егемендiк
алуы ғана қазақ халқының өткенi мен оның мемлекет және құқық тарихын шынайы
да шыншыл пән ретiнде оқытуға жол ашты.
Құқық алдымен материалдық объектiлерден басталады. Мысалы, алғашқы
қауымдық құрылыстың өзiнде-ақ адамдардың құқықтық тұрғыда жеке меншiк
мүлiктерi болған. Аңшының өз меншiгi ретiнде қару-жарағы болса, ал әйелдiң
үйге деген құқығы болған. Кез келген қоғамдағы экономика мен қоғамдық қарым-
қатынастардың дамуы жеке адам құқығына байланысты өрбiп, одан әрi
мемлекеттiк дәрежеге дейiн көтерiледi. Оның арасында отбасылық құқықтың да
орны ерекше. Мiне, осының бәрi мемлекет және құқық тарихы пәнiнiң негiзгi
зерттеу объектiлерi болып табылады.
Кеңестiк кезеңдегi үзiп-жарып, не бұрмаланып оқытылған Қазақстан
Республикасының мемлекет және құқық тарихы пәнi бүгiнде бiр жүйеге
түсiрiлiп, елiмiздiң шынайы түрде тұтас қамтылған тарихы ретiнде оқытылуы
тиiс. Аталған ғылым саласының алдында тұрған тағы бiр басты мәселесi, әрi
негiзгi мiндетi бiздiң елiмiздiң мемлекет және құқық тарихын
бұрмалаушыларды әшкерелеу. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық
тарихы заңды бiлiм жүйесiнде өзiндiк орны бар пән. Бүгiнгi пайда болып
жатқан мемлекеттiк-құқықтық құбылыстарды түсiну үшiн алдымен мемлекет және
құқық тарихының қалай, қайда, неден құралғанын, қандай негiзде жасалғанын
бiлген жөн. Сонымен, Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы
пәнi болып саналатындар:
мемлекеттiк-құқықтық жүйенiң пайда болу және даму процесi, әртүрлi тарихи
кезеңдегi қоғам өмiрiндегi мемлекет пен құқықтың алатын орны мен рөлi;
- мемлекеттiк-құқықтық жүйе элементтерiнiң мазмұны мен формаларындағы
ерекшелiктер, өндiрiстiң көшпелi тәсiлiнiң ерекшелiгiндегi шарттылықтар.
Мiне, осы тұста анықтап алатын бiр жай, ол мемлекеттiк-құқықтық жүйе
түсiнiгiн анықтау. Өйткенi ол дәстүрлi мемлекет және құқық ретiнде өзге
институттармен тығыз қарым-қатынаста болғанына қарамай жеке қаралады.
Сонымен бiрге, олар бiр-бiрiнсiз өмiр сүре алмайтын тұтастықты құрайды.
Мемлекет тiкелей немесе жанама түрде құқықтық нормаларды белгiлейдi және
реттейдi, оған рұқсат бередi. Сондай-ақ бұл заңдылықтар бұзылған кезде
нақты шаралар қолдану арқылы оларды қорғайды, ал құқық болса мемлекетке
конституциялық немесе басқа нормалармен ықпал етедi де қоғамдағы саяси
қатынастарды реттейдi.
§ 2. Қазақстан Республикасының мемлекет және
құқық тарихының әдiстерi
Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихын оқыту барысында
қоғам тарихының дамуы және қоғамдық-экономикалық формацияның заңды түрде
алмасуының негiздерiне мән беру керек. Өндiргiш күш пен өндiрiстiк тәсiл
қоғамдық дамуды анықтаудың басты айқындаушы негiзi болады. Бұл тұста бiздiң
сүйенерiмiз — экономикалық тiрек (базис) пен қоғамдық қондырма (надстройка)
туралы баяндап және олардың бiр-бiрiне жасайтын ықпалына назар аударып,
таптық күрес пен мемлекет және құқықтың дамуындағы, әлеуметтiк революция,
көпшiлiк халықтың рөлiне көңiл бөлу.
Бiздiң елiмiзде мемлекет және құқық бүкiл әлемдегi адамзат қоғамының
дамуы секiлдi заңдылықтармен пайда болып, дамыды және дами бередi де.
Мемлекет және құқық тарихының пайда болуы мен дамуы қоғамның өндiргiш күшi
мен өндiрiстiк қатынастарының бiр-бiрiне қарама-қайшы (антагонистiк) таптар
күресiнiң өрiс алуына байланысты болды. Алғашқы қауымдық және әлеуметтiк
топ арасындағы қарым-қатынасты реттеу немесе жүйелеу белгiлi бiр мемлекет
құру керектiгiне итермелейдi. Бiздiң заманымызға дейiнгi I мың жылдықта
Қазақстан территориясын Андронов және Дәндiбай-Беғазы мәдениетi мен
өркениетi деген атпен енген тайпа қоныстанған. Олар кейiн грек
тарихшыларының жазып қалдыруынша “скифтер” де, ал парсы мәлiметтерi бойынша
“сақтар” деген атаумен аталып, кейiн әртүрлi тарихи қоғамдық жағдайларға
қарап өзгерiп кете берген.
Сондықтан да Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы
пәнiнiң өзiндiк зерттеу әдiстемелерi бар. Ол республика, мемлекет және
құқық тарихының қалай дамып, қандай жолдармен өрiстегенiн және оның мәдени-
өркениеттiк даму процестерiн айқындайды. Кез келген әдiске баратын жолмен
бiрге оның мақсат-мүдделерiн шешетiн принциптерi болады. Сондықтан да
мемлекет және құқық тарихын оқып, зерттеп-зерделеу үшiн оны төмендегiдей
әдiстерге бөлуiмiз керек. Бiрiншi, жалпы философиялық әдiстеме. Оған
диалектикалық және метафизикалық әдiстемелер жатады. Екiншi, жалпы ғылыми
әдiстемелер. Оған мемлекет және құқық тарихын уақыт пен кеңiстiк тұрғысынан
зерттеумен бiрге iс-әрекеттiң және құбылыстың iшкi-сыртқы қасиеттерiн
ашатын логикалық әдiстемелер жатады. Мұнымен бiрге жалпы ғылымдық
әдiстемеге жүйелiк тәсiлмен де келуiмiз керек. Үшiншi, арнаулы
әдiстемелер. Оған арнаулы-тарихи және арнаулы-құқықтық әдiстемелермен бiрге
тарихи-генетикалық әдiстемелер жатады. Тарихи-жүйелi зерттеп-зерделеуден
кейiнгi қол жеткiзетiн бiрден-бiр әдiстеме — ол тарихи-салыстырмалы
әдiстеме. Тарихи-салыстырмалы әдiстеме — ежелгi Қазақстан территориясын
қоныстанған халықтардың мемлекет және құқық тарихының даму заңдылықтарын,
сонымен бiрге өзге территорияларды қоныстанған халықтардың және олардың
қай дәуiрлерде өмiр сүргенiн салыстырмалы түрде анықтауға мүмкiндiк
бередi. Әдiстемелiк курстың басты шарты — мемлекет және құқық дамуының бiр-
бiрiмен сабақтастығының тарихилығында. Барлық мемлекет және құқықтық
құбылыстар алдыңғылардан, яғни өткеннен өрiп бастау алады да, болашақта
болатын жағдайларға алмастырыла өзгерiп (трансформацияланып) отырады.
Мұндай құбылыстарды “уақыт үндестiгi” бiр тарихи негiзде қарастыруға ықпал
етедi. Дамудың бiрнеше жолы бар, мысалы ол баяу да бiр қалыпты
(эволюциялық) немесе бiр қалыпты емес секiрмелi (революция) түрде, тiптi
болмаса бiр кездегi ұмытылған институттар ретiнде қайта оралуы мүмкiн
(толық немесе бiрен-саран күйде), болмаған жағдайда олар үзiлiп немесе одан
ары дамуын тоқтатуы да ғажап емес.
Төртiншi, нақты-проблемалық немесе жеке әдiстемелер — ол өзiнiң аты
көрсетiп тұрғандай iс-әрекеттердiң барысын, сипатын нақты оқып үйретуге
бағытталады. Объектiнi оқып-зерттеу барысында қолданылатын әртүрлi
әдiстердiң жиынтығы тарихи-құқықтық ғылымның әдiстемесiн құрайды.
Заңды тұрмыс-тiршiлiк — әр түрлi әдет-ғұрып, рәсiм, салт-жора, iс-
әрекет, тәртiп пен тәлiм арқылы қалыптасып, солардың көмегiмен құқықтық
қызмет ретiнде жүзеге асады. Ал адамдардың iс-әрекеттерi олардың әдiлеттi
немесе әдiлетсiздiк, заңды не заңсыздық деген ұғымдарды қалай қабылдап,
қалай түсiнуi арқылы айқындалады. Құқықтың негiзгi көзi — сот тәжiрибесiнен
өсiп-өнсе, оның бастауы - әдет-ғұрып, яғни дәстүр. Сондықтан Қазақстан
Республикасының мемлекет және құқық тарихы курсын кезеңдестiру бiрнеше
себеп-шартпен (фактор) белгiленедi. Оның басты негiзi — қоғамдық
әлеуметтiк-экономикалық дамудың құрылысы мен тәртiбi (экономикалық,
техникалық дамуы, меншiк түрi) және мемлекеттiң дамуына байланысты. Бұл
тұста ерекше атап өтетiн жағдай, құқықтанушы мен заңгерлер үшiн қажеттiсi
тарихтағы мемлекеттiк-құқықтық түрлер (формалар) және фактiлер мен
құбылыстар.
§3. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихының зерттелуі
мен оның негізгі кезеңдері
Жалпы, Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихын зерттеу
ХVIII ғасырдан берi жүргiзiлiп келедi. Қазақ хандығының мемлекеттiк
құрылымы және алғашқы мемлекеттiң сипаттамасы Еуропа, оның iшiнде әсiресе
орыс ғалымдарын қатты қызықтырды. Оларды бiз А.Тевкелев, Т.Рычков,
И.Г.Георги, П.С. Паллас, И.П.Фальк, А.Левшин еңбектерiнен анық байқаймыз.
Олардың әрқайсысы Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихының
өткенiне әртүрлi көзқарастар бiлдiредi. Мысалы, П.Рычков қазақтардың
мемлекеттiк құрылымын нағыз “демократиялық” деумен бiрге “оларда ешқандай
да құқықтық нормалар және құқықтық талас-тартыстарды шешетiн соттар болған
жоқ” дейдi. Ал, А.Левшин болса қазақ хандығының мемлекеттiгi және құқығы
тарихын зерттей келе, ол оның ХVIII ғасырдың аяғы ХIХ ғасырдың басындағы
даму кезеңдерiне кеңiнен тоқталады.
Сондықтан да, Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихын
төмендегiдей кезеңдерге бөлуге болады. Ол бiзге мемлекеттiк-құқықтық
жүйенiң даму процесiн жүйелi түрде жан-жақты оқуға мүмкiндiк ашады.
1. Қазақстан территориясында мемлекет және құқықтың пайда болу
кезеңi.
1. Қазақстан көшпендiлерiнiң мемлекеттiк-құқықтық жүйесiнiң
өркендеу кезеңi.
1. Қазақстан көшпендiлерiнiң мемлекеттiк-құқықтық жүйесiнiң
жойылуы мен дағдарысқа ұшырау кезеңi.
1. Қазақстанның Ресей және КСРО құрамында конституциялық даму
кезеңi.
1. Тәуелсiз Қазақстанның мемлекеттiк-құқықтық жүйесiнiң қалыптасу
кезеңi.
Әрбiр дәуiр бiрнеше кезеңге бөлiнiп, олар өзара iшкi логикалар арқылы
үндесе жалғасып жатады. Бiрiншi дәуiр мемлекеттiң пайда болу себептерiнен
басталады. Өйткенi өндiретiн шаруашылық түрi пайда болып, қоғам әлеуметтiк
жiкке бөлiнедi. Бұл процесс Қазақстанда бiздiң эрамызға дейiнгi III мың
жылдықта басталған. Оның бiрiншi кезеңiн мемлекеттiң пайда болуына дейiнгi
жағдай деуге болады. Ол уақытта билiктiң жариялылық түрi қалыптасып,
мемлекеттiк құқықтық жүйенiң тағы да басқа элементтерi құқықтық нысанда
пайда бола бастаған едi. Бiздiң эрамызға дейiнгi IХ-VIII ғасырлар
аралығында Қазақстан территориясында көшпелi мал шаруашылығы мен өндiргiш
күштердiң дамуына байланысты, ондағы мемлекет пен құқықтың даму процесi де
жаңа кезеңге көшедi. Ол алғашқы мемлекеттiң негiзi болып саналады. Бұл
процесс бiздiң эрамызға дейiнгi III ғасырға дейiн созылды. Содан кейiн-ақ
Қазақстанды жайлаған көшпендiлер тыныс-тiршiлiгiнде мемлекеттiлiк
қалыптасып, оның мемлекеттiк-құқықтық жүйесi жаңа өркендеу кезеңiн
бастайды. Ол төрт кезеңге бөлiнедi. Алғашқы үшеуi еуразиялық ғұн, түрiк,
Моңғол-қыпшақ (Ұлы ұлыс) империясы тарихының дамып құлдырауы мен күйреуi
кезеңiн анықтайды. Бiрiншi көшпелi ғұн империясы кезеңi бiздiң эрамызға
дейiнгi III ғасырдан бастап V ғасыр аралығындағы уақытты қамтиды. Екiншi
кезең VI ғасырдан бастап көшпелi түрiк империясының Түрiк-ашин iрi
мемлекетiн құрайды да, оның құлдырауына дейiнгi аралықты айқындайды. Содан
кейiн қарлұқ, Қарахан, қыпшақ, керей, найман мемлекеттерi құрылып, олар
өздерiнiң тыныс-тiршiлiгiнде түркi дәстүрiн сақтайды. Үшiншi кезең болса
ХIII ғасырдан бастап Моңғол-қыпшақ көшпелi империясы деп аталады. Оның
негiзi — моңғол империясының Шыңғыс хан жасаған “Ұлы ясасы”. Аталған
мемлекеттiк-құқықтық жүйе Еуразия даласында ХVI ғасырдың аяғына дейiн билiк
құрды. Моңғол империясы тарихы әдеттегiдей өркендеу, құлдырау және күйреу
кезеңiнен тұрады. Ол кейiн Сiбiр, Маңғыт және Қазақ мемлекеттiлiгiн өмiрге
келтiрдi. Ал соңғы төртiншi кезең ХV ғасырдан бастап ХVIII ғасыр басы
аралығындағы тұтас қазақ хандығын өмiрге әкелдi. Алғашқы қазақ хандығында
қалыпты құқық пен мемлекеттiлiк қалыптастырылады, ол хан билiгi сайлауы мен
автономиялық әкiмшiлiк бiрлiгiн құрайды.
ХVIII ғасырдың басында тұтас қазақ хандығы ыдырап, Қазақстандағы
көшпелiлердiң мемлекеттiк құқықтық жүйесi дағдарысқа түсiп, келе-келе
жойылу кезеңi басталды. Оны үш кезеңге бөлуге болады:
протекторат кезеңi. ХVIII-ХIХ ғасыр басы;
Ресей боданындағы әкiмшiлiк-құқықтық жүйенiң пайда болу кезеңi (ХIХ
ғасырдың 20-шы-60-шы жылдары);
Ресей боданындағы әкiмшiлiк-құқықтық жүйенiң беку кезеңi (ХIХ ғасырдың 60
жылдары — 1917 жыл).
Бiрiншi кезеңде қазақ мемлекеттiк-құқықтық жүйесi сақталғанымен Қазақ
хандығы тәуелсiздiгi мейлiнше шектеледi. Екiншi кезеңде Қазақстанның
әкiмшiлiк-құқықтық жүйесiндегi реформа үнемi қайта жүргiзiлiп отырғанымен
де ол қазақ хандығының тәуелсiздiгiнiң шектеле түсуiмен тығыз байланысты
болды да, кейiн келе-келе Ресей империясының құрамына ену арқылы, оның
заңды боданы ретiнде жойыла бастады. Сөйтiп бүкiл үшiншi кезең барысында
Қазақстан территориясы Ресей заңдылығындағы тәртiпке бағынатын бодандықта
болды.
1917 жылғы ақпан төңкерiсiнен кейiн Қазақстанның мемлекет және құқық
тарихында жаңа кезең басталды. Ол Ресей және КСРО құрамындағы
Конституциялық даму кезеңiмен байланыстырылады. Қазақстан конституциялық
жағынан бiртiндеп кеңейе түскенмен де, республика бодан күйiнде қала берген
едi. Ол төмендегiдей кезеңге бөлiнедi:
- Конституциялық дамудың таңдау-балама түрiнiң өмiр сүру кезеңi (1917
жылдың ақпаны мен 1920 жылдар).
- Қазақстанның РСФСР құрамында Конституциялық даму кезеңi (1920-1937
жылдар);
Қазақстанның КСРО құрамында Конституциялық даму кезеңi (1937-1991 жылдар).
Бiрiншi кезеңде қазақ мемлекеттiлiгiн бiрнеше модель түрiнде
конституциялық дамудың жоспары мен болашағы қаралып-қалыптастырылмақшы
болса (Алаш, кеңестiк автономия т.б.), ал екiншi кезеңде конституциялық
дамудың бiр-ақ түрi белең алды. Ол Қазақстанды заңды тұрғыдан шектеу, яғни
оның автономиялығын формалды түрде жай жариялау едi. Үшiншi кезеңде
Қазақстан КСРО құрамынан шыға алатын құқыққа ие егемен мемлекет болып
саналады. Сөйтiп 1991 жыл Қазақстан үшiн жаңа саяси және құқықтық дамудың
негiзiн қалап, ол сол жылы шын мәнiндегi тәуелсiз мемлекет болып есептелдi.
Сөйтiп, Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихын
төмендегiдей кезеңдестiруге болады.
1. Қазақстан территориясында мемлекет және құқықтың пайда болу кезеңi
(бiздiң заманымызға дейiнгi III мың жылдық - бiздiң заманымызға дейiнгi III
ғасыр);
1.1. мемлекет құрылғанға дейiнгi кезең (бiздiң заманымызға дейiнгi III
мыңжылдық — бiздiң заманымызға дейiнгi IХ ғасыр);
1.2. алғашқы мемлекеттiк кезең (бiздiң заманымызға дейiнгi VIII-III
ғасырлар).
2. Қазақстан көшпендiлерiнiң мемлекеттiк-құқықтық жүйесiнiң даму кезеңi
(бiздiң заманымызға дейiнгi III ғасыр — бiздiң заманымыздаға ХVIII ғасырдың
басы);
2.1. ғұндардың көшпелi империясы кезеңi (бiздiң заманымызға дейiнгi III
ғасыр-бiздiң заманымыздың Y ғасыры);
2.2. түрiктердiң көшпелi империясы кезеңi (бiздiң заманымыздың VI-ХII
ғасырлары);
2.3. моңғол-қыпшақ көшпелi империясы кезеңi (ХIII-ХIV ғасырлар);
2.4. тұтас қазақ хандығы кезеңi (ХV ғ.-ХVIII ғасыр басы).
3. Қазақстан көшпендiлерiнiң мемлекеттiк-құқықтық жүйесiнiң дағдарыс
және жойылу кезеңi (ХVIII-ХХ ғасыр басы);
3.1. протекторат кезеңi (ХVIII-ХIХ ғасырлар басы);
3.2. отарлау әкiмшiлiк-құқықтық жүйесiнiң ену кезеңi (ХIХ ғасырдың 20-60
жылдары);
3.3. отарлау әкiмшiлiк-құқықтық жүйесiн бекiту кезеңi (ХIХ ғасырдың 60
жылдары — 1917 жылдың ақпаны).
4. Қазақстанның Ресей және КСРО құрамындағы конституциялық даму кезеңi
(1917 жылдың ақпаны — 1991 жылдың желтоқсаны);
4.1. конституциялық дамудың таңдау-балама кезеңi (1917 жылдың ақпаны мен
1920 жыл);
4.2. Қазақстанның РСФСР құрамындағы конституциялық даму кезеңi (1920-
1937 жылдар);
4.3. Қазақстанның КСРО құрамындағы конституциялық даму кезеңi (1937-1991
жылдары).
5. Тәуелсiз Қазақстан кезеңi (1991 жылдан бүгiнгi күнге дейiн).
Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы тұтастай алғанда —
жалпы құқықтық және философиялық ғылым ретiнде барлық заңдық пәндердiң
әдiстемелiк негiзiн құрайды. Оның себебi Қазақстан Республикасының мемлекет
және құқық тарихының өзiндiк пәнi мен әдiстемелiк зерттеуi бар.
Қазақстанның мемлекеттiк-құқықтық жүйесiн зерттеу ХVIII ғасырда басталып,
Кеңестiк кезеңде жаңа белеске көтерiлдi. Ол Қазақстанның өткен тарихи
кезеңдегi қоғамдық саяси-құқықтық ұйымдардың дамуын жүйелi түрде
зерттеумен анықталады. Тарихи-құқықтық ғылымдағы қол жеткен табыстар
Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы мәселелерiн одан әрi
оқып-дамытуға мол мүмкiндiктер ашуда.
Қазақстанның мемлекет және құқық тарихы ХҮIII ғасырдан басталып, өзiнiң
Кеңестiк кезеңiндегi даму процестерi арқылы бүгiнгi Қазақстан
Республикасының тәуелсiздiк алған күнiне дейiнгi аралықта сан-алуан зерттеп-
зерделеулерден өтiп, жаңа сапалы кезеңге жеттi. Сондықтан да тарихи-
құқықтық ғылым жетiстiгiнiң бiр саласы бүгiнгi Қазақстан Республикасының
мемлекет және құқық тарихы болып саналады.
Әдебиеттер:
1. Т.С.Жумаганбетов. История государства и права Республики Казахстан.
(Древность и средневековье). Алматы “Жетi жарғы”, 2000.
2. Политическая и правовая история Казахстана. Документы и материалы
конца ХІХ вв. Алматы Қазақ университеті, 2000. Казахский институт
правоведения и международных отношений. (Составили: С.Сартаев, С.Узбекулы).
3. Еркин Абиль. История государства и права Республики Казахстан с
древнейших времен до нач. ХХ века.ТОО “ФОЛИАНТ”, Астана, 2000.
4. История государства и права Казахской ССР. Часть I. Под общей
редакцией члена-корреспондента АН КазССР С.С.Сартаева. Алма-Ата, “Мектеп”.
1982.
5. История государства и права Казахской ССР. Часть I. Под общей
редакцией члена-корреспондента АН КазССР С.С.Сартаева. Алма-Ата “Мектеп”,
1982.
6. Қазақстан тарихы. Алматы “Атамұра” 1996 ж. I-том.
ІІ-Бөлiм. Қазақстан аумағындағы алғашқы мемлекеттiк бiрлестiктердiң
пайда болуы және дамуы
Қазақстан территориясында мемлекеттiң пайда болуы қоғамның мыңдаған
жылдарға созылған дамуының көрiнiсi болумен бiрге оның экономикалық
базасының қалыптасып-өркендеуiмен тығыз байланысты болды. Мемлекеттiлiктiң
алғашқы нышаны ретiнде өндiрiстiк шаруашылықтың пайда болуын атауға болады.
Қазақстан территориясын мекендеген көшпелi рулар бiздiң дәуiрiмiздiң
алғашқы кезiнде-ақ, мемлекет құрылғанға дейiнгi аралықта өзiнiң таптық және
қоғамдық мiндетiн атқаратын тарихи бiр кезеңнен өттi. Ол кезде рулық-
тайпалық ақсүйектер — көп iрi қара малдар ұстаушылар санатында болып, олар
барлық топтар арасындағы қайшылықтар барысында елеулi рөл атқарып отырды.
Алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырау дәуiрi әскери-демократиялық кезең деп
аталады.Сол әскери-демократия кезеңде тұрып-ақ сақтар заманында көшпелi
халықтардың дәстүрлi қоғамдық жүйесi қалыптасты.
§ 1. Саяси-потестарлық қатынастың пайда болуы
Әдетте мал шаруашылығы мен жер өңдеу iсi неолит-жаңа тас ғасырынан
басталды деп есептеледi. Бiрақ тарихи процестiң ерекшелiгiне сәйкес
тоқымашылық және құмыра құю iсiн ойлап тапқанмен адамдар әлi де болса
аңшылық кәсiппен шұғылдана бердi. Сондықтан да әлеуметтiк ұйымның негiзгi
көзi-рулық қауым болып қала бердi. Ол әлеуметтiк теңсiздiкке жол бермейтiн,
ағайындық-ұжымдық жер меншiгiне иелiк ететiн қандас-туыстық негiзде дамыды.
Әрине, қауымдастық бiрнеше топтарға бөлiндi, олар жауынгер еркектер мен
әйелдер және балалар топтастығы едi. Балалық топтан ересектер тобына
алмасу ерекше салттық негiзде жүргiзiлдi. Қауымның маңызды iстерi ересек
еркектер жиналысында шешiлетiн. Қауымнан дәстүр мен салтты, рәсiмдi жақсы
бiлетiн абыздар мен көршi қауымдастықтармен болатын қақтығыстарда
басқаратын әскери көсемдер бөлiнiп шықты. Қауымның қарым-қатынастары мен
тыныс-тiршiлiктерi өздерiне тән рәсiмдерi және тыйым салынған әдет-ғұрып
жүйелерi арқылы реттелетiн.
Қазақстандағы қоғамның экономикалық базасы бiздiң заманымызға дейiнгi
III-II мыңжылдықтарда, яғни энеолит қола дәуiрiнде өзгере бастады. Аталған
уақытта Қазақстанның солтүстiгiнде Көкшетау облысының Ботай бекетi
жанындағы қоныспен аттас Ботай мәдениетi қалыптасты. Оған Солтүстiк
Қазақстанның далалық энеолитiн сипаттаумен бiрге оның қалыптасуына
неолиттiк Атбасар және Маханжар мәдениетiн құраған тайпалар қатысты. Оның
мерзiмi тарихи деректерге сүйенсек б.з.б. III-II мыңжылдықтармен
белгiленедi. Демек, ол бiр мың жыл болған деген болжамға саяды. Ботай
мәдениетiн алғашқы зерттеушiлердiң қатарында В.Ф.Зайберт болды. Ботай
археологиялық мәдениетiн таратушылар жылқы шаруашылығымен айналысты. Ол
жерден табылған көптеген остеологиялық (Анатомияның сүйектiң атқаратын
қызметiне қарай қалыбы (формасы) мен құрылысын зерттейтiн бөлiмi — автор)
материалдардың басым көпшiлiгi жылқы сүйектерiмен қоса зубр, тур, бұлан,
елiк, аю, түйе, құндыз, суыр, қоян, қабан, түлкi, қарсақ, құстардың
сүйектерi едi. Нақтылай айтқанда мысалы, Ботай қонысынан 70000 жылқының
сүйегi табылған. Мұндай мал шаруашылығына көшу өндiрiстiк күштердi
дамытумен бiрге алғашқы рет өнiмдердiң артуына мүмкiндiк бердi. Өндiрiстiк
айналымның күшеюi жергiлiктi тұрғындар арасында өндiрiстi ұйымдастыратын
ерекше топтардың пайда болуына мүмкiндiк ашты.
Әдетте, адамдардың баюына әкеп соқтыратын әртүрлi соғыстар мен
қақтығыстар қауымның арасынан ерекше байыған өнiмi көп кәсiпқой
жауынгерлердi бөлiп шығарды. Осыдан келiп, өндiрiспен айналыспайтын
белгiлi бiр топ пайда болады. Сөйтiп қауымдастық “страта” деп аталатын
жiкке бөлiндi. Ондай қауымдастықтарды ғылымда “стратиланғандар” дейдi.
Алғашқы кезеңде үш жiк ерекше бөлiнiп шыққан болатын. Олардың бiрiншiсi
мал шаруашылығымен айналысушылар да, ал одан кейiнгiлерi жауынгерлер мен
абыздар болып саналды. Сондықтан да жiкке бөлiнген қауымдастық арасында
болып жататын жиi-жиi қақтығыстарды ендi әдет-ғұрып, салт-дәстүр арқылы
реттеуге мүмкiндiк болмай қалады да, оларды бiрте-бiрте реттейтiн құқықтық
жүйе жағдайындағы iс-әрекеттер дами бастайды. Қандас-туыстық қауым ыдырап,
орнына көршiлiк қауым келедi. Ендi қауым арасындағы байланыс туысқандық
емес экономикалық негiзде қалыптаса бастайды. Жерге ұжымдық меншiк
сақталғанмен малға жеке меншiк иелiгi пайда болады. Мiне, осы кезден
бастап меншiк құқығы мен өндiрiс арасындағы құқықтық пайдалану негiздерi
қалыптасты. Осыдан келiп бiр-бiрiмен көршi қауымдастықтардың әлеуметтiк-
құқықтық байланысын нығайтатын және жауларынан қорғануға толық мүмкiндiк
беретiн жаңа қауымдастық одағы — тайпа пайда болды, оның өзiндiк әскери
басшылары, абыздары мен басқару әкiмшiлiгi өмiрге келдi. Осы кезден бастап
жария билiк, яғни билiк қызметiн атқаратын ерекше бiр адамдар жiгi қоғамдық
өмiрге араласа бастайды. Сондықтан да ғылымда жария билiктен мемлекеттiк
пайда болғанға дейiнгi аралықтағы қарым-қатынасты потестарлық қатынас деп
атайды. Ендеше, тайпа потестарлық бiрлестiк болып саналады. Ол жария
билiктiң қалыптасуына негiз болған едi.
Мұндай күштi билiктiң болғанына куә болатын дерек бiздiң заманымызға
дейiнгi II мыңжылдықтың басындағы Қазақстанның солтүстiк-батыс аймағындағы
Ресейге жақын жерлерден табылған алғашқы қалалардың орны болып табылады.
Олардың iшiнде ең белгiлiсi —Арқайым,одан басқа қолөнер кәсiбi мен ауыл
шаруашылығы орталығы болып саналатын 20-ға жуық елдi мекендер анықталды.
Аталған дәуiрдегi Евразия кеңiстiгiн жайлаған дала жайындағы алуан түрлi
ғылыми түсiнiктерге қала үлгiсiндегi Синташт және жаңағы айтып өткен
Арқайым бекiнiстi қоныстарының ашылуы мен зерттеулерi принциптi түрде
өзгертулер енгiздi. Алғашқы қалалар қорғанысқа мықты әрi жақсы жобамен
салынған мәдени құрылыстардан тұратын едi.
Алғашқы қалалар Ботай тайпасындағы мал шаруашылығымен айналысатын
адамдар арасында пайда болды. Бiздiң заманымызға дейiнгi II мыңжылдықта
мыс пен қалайы ертiндiсiнен тұратын қоланы ойлап табу Қазақстанда
әлеуметтiк және экономикалық дамудағы қарым-қатынасты мейлiнше нығайтты.
Мiне, осыдан кейiн-ақ адам дала төсiн игерудегi ерекше еңбек құралдарына ие
болып, соның нәтижесiнде мал шаруашылығы кешендi малшылық — егiншiлiк
шаруашылығымен ұласады. Сонымен бiрге қола қару жасауға қажеттi құрал
ретiнде қолданылып, әскери iстi дамытуға жол ашты. Әскердiң негiзгi
қарулары қоладан жасалған балта мен пышақтар, найзалар және дөңгелек арбалы
құралдар болды. Сөйтiп бiрте-бiрте мемлекеттiң негiзiне алғы шарттар
қалана бастаған тұста бiздiң заманымызға дейiнгi ХV ғасырдың ортасында
дамыған өркениет қайта құлдырай бастайды.
Ел-жер табиғатының өзгере бастауына байланысты алғашқы қалалар
құрылыстары күйредi. Бiздiң заманымызға дейiнгi ХV ғасырда Қазақстанның
далалық және орманды аймақтарының құрғақшылыққа ұрынуы iрi-iрi тайпалар
қоныстанған жерлер мен алғашқы қалалардың иесiз қалуына соқтырды. Сөйтiп
қалың жұртшылық шағын елдi мекендерге тұрақтана бастады. Әлеуметтiк және
потестарлық қатынастардың бiрқалыпты тыныс-тiршiлiгi мен олардың өзара
байланыстарының бұзылуы мемлекеттiң пайда болуына ұзақ уақытқа дейiн керi
әсерiн тигiздi. Осыдан барып, оның отырықшылық, малшылық-егiншiлiк
шаруашылығымен айналысу барысындағы өркениетi Қазақстан даласының
құрғақшылық жағдайына байланысты өзiнiң тарихи маңызын жоғалтты.
Соған қарамай бiр кезде пайда болған мемлекеттiк құқықтық жүйе баяу
болса да бiртiндеп дамып, өзiндiк тарихи сатысымен iлгерiлей бердi. Сол
кездегi абыздар мен билер, әскери басшылар тұрақты жемiс-жидектердi, қолға
түскен байлықтарды бөлуде билiктi өз қолдарына алып, оларды бөлiсуде
мүлiктiк теңсiздiктi қалыптастырды. Бiздiң заманымызға дейiнгi ХI-IХ
ғасырларда Орталық және Оңтүстiк Қазақстан аймағында қола дәуiрiнде пайда
болған алып кесенелер соны айғақтайды. Оларда тайпалардың көсемдерi
жерленген болатын. Кейiн келе-келе жазу пайда бола бастайды.
Егер жазба құндылықтарға назар аударсақ, қола дәуiрiнде Қазақстанды
қоныстанғандардың жалпы өзiндiк “арья” атты жалпы атауы болған.
Археологтар Қазақстандағы қола дәуiрi мәдениетiн қола дәуiрiндегi бiрiншi
ескерткiштiң табылған жерi Оңтүстiк Сiбiрдегi Ачинск маңындағы Андронов
селосының атына қарай шартты түрде “Андронов мәдениетi” деп атайды.
Андронов мәдениетiнiң алғашқы ескерткiштерiн 1914 жылы А.Я.Тугаринов ашқан.
Мiне, сол уақыттан берi ол жерден көптеген археологиялық материалдар
жинақталды. Сонымен бiрге онда тур, дах, сайрим секiлдi т.б. тайпалар мен
тайпа бiрлестiктерi тұрғандығы анықталған.
Бiздiң заманымызға дейiнгi ХII-Х ғасырларда Қазақстандағы этникалық
жағдай едәуiр өзгердi. Орталық Қазақстанды шығыстан Қарасу мәдениетiн алып
келушi тайпалар қоныстанып, жергiлiктi тұрғындар негiзiнде Дәндiбай-Беғазы
мәдениетi қалыптасып, ол Сырдарияның төменгi ағысына дейiн тарайды. Мiне,
осындай көшi-қон жағдайында андронов-арийлықтар оңтүстiк және оңтүстiк-
шығыс бағытта Орта Азия арқылы Иран мен Солтүстiк Индияға алмасады. Сөйтiп
Қазақстан тұрғындарының шаруашылығы бiрте-бiрте өзгерiске ұшырап, онда мал
шаруашылығы кең етек алды. Содан кейiн-ақ мүйiздi iрi қара малдарды
ұстаудың үлесi азайып, жылқылар мен түйелер және қойларды өсiрудiң саны
артып, олар толық отырықшылықтағы мал шаруашылығынан жартылай отырықшылыққа
көшедi. Бұл жаз жайлау, қыс қыстау, күз күздеуге көшу деген сөз едi. Бұл
процесс қоғамдық құрылымға ықпал етпей қойған жоқ. Содан кейiн, қайтадан
қауымдастықтардың әлеуметтiк жiктелуi орын алды. Тайпа көсемдерi көптеген
байлықтарды иеленiп, ол оларды жерлеу рәсiмiнен-ақ байқалатын дәрежеге
жеттi. Оның айғағы күнi бүгiнге дейiнгi кең байтақ Қазақстанның әр
тараптарынан табылып жатқан алып кесенелер мен қабiрлер. Мұның бәрi айрықша
билiктiң белгiсiн көрсетедi. Жалпы, Қазақстан қоғамының қола дәуiрiнде
мемлекеттiң пайда болуы кезеңiнде тұрғанын, оның басты-басты элементтерi әр
түрлi тайпалар бiрлестiктерiнiң тыныс-тiршiлiгiнен көрiне бастағанынан
аңғаруға болады.
§ 2. Қазақстан территориясындағы алғашқы мемлекеттiк бiрлестiктердiң
пайда болуы мен дамуы
Бiздiң заманымызға дейiнгi бiрiншi мыңжылдықта Қазақстан территориясында
жаңа табиғат өзгерiстерi басталады. Өйткенi жоғары деңгейдегi ылғалдану
бүкiл аймақты қамтыған едi. Сонау қола дәуiрiнде мал және егiн шаруашылығы
кешендерi қалыптасып, экономикалық, әлеуметтiк-тұрмыстық базаға айналған
жайлауларды су басып, ылғалдану мөлшерi артты. Ылғал тартқан аймақтарда мал
шаруашылығы жайлауларының ауқымы кеңейдi. Мұның барлығы Қазақстанды
қоныстанған тұрғындарды көшпелi мал шаруашылығымен шұғылданып, яғни олардың
жартылай көшпелi мал-егiн шаруашылығымен айналысып, оны өркендетуiне едәуiр
септiгiн тигiздi. Тұрғындардың көпшiлiгi малмен бiрге маусымдық
жайлауларға көшсе, ал қалғандары қыстауларда егiн шаруашылығымен
айналысты. Осынау көшпелi мал шаруашылығы өндiрiстiк күштердi арттырып,
артық өнiмнiң өсуiне, жергiлiктi тұрғындардың жағдайының жақсаруына ықпал
еттi.
Қазақстан тұрғындарының тыныс-тiршiлiгiндегi осынау өзгерiстер
бiрiншiден, көшпелi қауымдастықтар арасында жайылымдар мен су қойнауларын
бөлiске салып, өздерiнiң көшi-қон орындарын белгiлеп, нығайтуға итермелесе,
екiншiден, қосымша байлықтың артуы мүлiк теңсiздiгiн тудырып, мол мал
байлығына ие адамдарды қалыптастырды. Сөйтiп, әлеуметтiк-тұрмыстық
жағдайлары әр түрлi қауымдастықтар пайда болды. Бiздiң заманымызға дейiнгi
бiрiншi мыңжылдықтың басында адамдар көшпендiлiкпен бiрге темiрдi игерiп,
оны тұрмыс-тiршiлiктегi әр салада пайдаланды, бұл өз кезегiнде әскери iстiң
дамуына жол ашты. Қорыта айтқанда, әрбiр қауымдастық мүшесi өзiн мықты
жауынгер сезiнетiн дәрежеге дейiн көтерiлдi. Сөйтiп, бұған дейiнгi үш
қоғамдық-әлеуметтiк топтан (сословие) тұратын адамдар бiрлестiгi (қауымдар-
әскерилер-абыздар) күйреп, жаңа көшпелi шаруашылыққа тән қоғамдық-
әлеуметтiк топ пайда бола бастады. Сонымен, бiздiң заманымызға дейiнгi
бiрiншi мыңжылдықта қауымдастықтар мен әлеуметтiк топтар арасындағы
қатынастарды реттейтiн мемлекет негiзi қаланды. Ол қоғамды тұтастай саяси
бiрiктiретiн және сол өзi иелiк еткен ел мен жерде өз билiгiн жүргiзетiн
дәрежеге жеттi. Сондай-ақ онда арнаулы әкiмшiлiк жүйе арқылы тұрғындарға
билiк жүргiзетiн жүйе құрылып, тәуелсiздiкке қол жеткiздi.
Мемлекеттiлiктiң алғашқы белгiсi-ол қоғамнан тiкелей бөлiнген әкiмшiлiк
билiк пен басқару жүйесiнiң болуы. Екiншiден, белгiлi бiр территория мен
оның тұрғындарының болатыны, ал олар болса әртүрлi әкiмшiлiктерге бөлiнедi.
Үшiншiден, халықаралық аренада, сондай-ақ өздерiнiң iшкi iстерiнде
егемендiк пен тәуелсiздiкке иелiк етуi. Төртiншiден, мемлекеттiк
әкiмшiлiктi қамтамасыз ететiн әртүрлi салық жүйелерiнiң барлығы. Бiрақ
б.з.д. I мыңжылдықта Қазақстанда құрылған ежелгi мемлекеттiң қалыптасуы
өте әлсiз де баяу түрде жүрдi. Сондықтан да оны тарихшылар алғашқы
мемлекеттiлiк (протогосударство) деп атайды. (“Прото”— гректiң бiрiншi
деген сөзiнен шыққан.)
Қазақстан территориясын бiздiң заманымызға дейiнгi бiрiншi мыңжылдықта
Андронов және Дәндiбай-Беғазы тайпаларының ұрпақтары қоныстанды. Олар грек
жазбалары бойынша “скиф” аталса, парсы жазбалары бойынша “сақ” атанды. Скиф-
сақ тайпалары бiрнеше бiрлестiктерге бөлiнiп, алғашқы мемлекеттi құрады.
Олар тиграхауда-сақтар (шошқа бөрiк киетiн сақтар), хаомаварга-сақтар
(хаома сусынын дайындайтын сақтар), парадарайа-сақтар (теңіздің арғы
бетіндегі сақтар), массагеттер, исседондар және басқалар. Алғашқы екi топты
Геродот амнюргия-сақтар және ортакарибантия сақтар деп атайды.
Ал ендi, сол кездегi басқару және билiк әкiмшiлiгiне келетiн болсақ,
бiздiң заманымызға дейiнгi бiрiншi мыңжылдықта Қазақстан территориясында
алғашқы рет патша билiгi институты пайда болды. Оның дәлелi бүгiндегi кең
байтақ территориямыздан табылып жатқан археологиялық ескерткiштер және
жазбалардан анық байқалады. Патша билiгi сол кезде мұрагерлiк арқылы
берiлетiн, көп жағдайда ол орынды әйелдер иеленетiн. Мысалы, олардың бiзге
белгiлiлерi хаомаварга патшасы — Аморга, тиграхауда патшасы — Скунха,
массагеттер патшасы — Томирис (Тұмар), Савроматтар (кейiнгi кезде
сарматтар) патшасы — Зарина.
Сақ патшалығының саяси жүйесiнiң ерекшелiгi патшалық билiктi жоғары қою
арқылы қасиеттi де, киелi ұғымға айналуы (сакрализациялануы). Сақтар
өздерiнiң патшаларын Күн құдайы ретiнде санап, оларға имандылық-тәңiрлiк
нышанда құрметпен қарайтын. Патша билiгiнiң белгiсi немесе нышан — айғағы
оның алтын киiмi, қамшысы және алтын ұшты садағы (жебесi) арқылы
айқындалатын. Сонымен бiрге оларды жерлеген кезде көптеген жан-жақты жерлеу
рәсiмдерi жасалатын. Оның бiр көрiнiсi Зарина патшаны жерлеу барысында
бүгiнгi күнге жеткен үш қырлы пирамидалар. Сонымен бiрге Жетiсу
қорғандарынан табылған шеңберi 100 метр және биiктiгi 20 метрлiк
қорғандар. Өкiнiшке орай, сақ бiрлестiктерiнiң басқару органдарының негiзгi
жүйелерi бiзге толық жеткен жоқ. Бiрақ соған қарамай патша тағайындаған
кейбiр әкiмшiлiктiң басқару қызметтерiн аңғаруға болады. Қоғамда патшаға
жақын адамдар мен халық жиналысы маңызды болып саналды. Қазақстандағы
көшпендiлердiң халық жиналысы бiздiң ғалымдарымыздың “әскери демократия”
туралы әңгiме етуiне мүмкiндiк ашады. Бiрақ ол қауымды бiрiктiретiн
үлкендi-кiшiлi ер-азаматтардың басын қосуға мүмкiндiк бермейтiн. Сондықтан
да оған қауым басшылары ғана араласа алатын. Сөйтiп, Қазақстан
территориясында бiздiң заманымызға дейiнгi бiрiншi мыңжылдықта өкiлдiк
билiктiң элементтерi пайда бола бастады.
Сақтардың әскери күштерiнiң негiзiн еркiн қауымдастық мүшелерiнiң атты
жауынгерлерi құрады. Белгiлi билiк өкiлдерiнен құрылған ауыр атты әскер
патша билiгiнде болатын. Ал кедей-кепшiк және жер шаруашылығымен
айналысушылардан жаяу әскерлер құрылды. Алыс жорықтарға шығарда сақ пен
скифтер қозғалмалы атты отрядтар — гиммирлердi шығарды, сондай-ақ гимнеттер
— жеңiл қарулы жаяу әскерлердi жасақтады.
Қазақстан жерiндегi алғашқы мемлекеттердiң территориялық және әкiмшiлiк
құрылымына келсек әрбiр сақ-скиф бiрлестiктерi өзiндiк патша және халық
жиналысының билiгi жүретiн территорияларды иелендi. Б.з.б. I мыңжылдықта
Орта Азияны және Қазақстанның оңтүстiгiн қамтитын кең байтақ аумақта сақ-
скиф деп аталатын тайпалар мекендедi. Оларды “тарих атасы” Геродот (б.з.б.
V ғ.) және басқа ежелгi грек тарихшылары “Азия скифтерi” деп атайтын. Жалпы
сақ тайпалары Солтүстiк Қара теңiз өңiрi мен шығысында Днепр бойын
мекендеген және төменгi Едiл бойымен Оңтүстiк Орал өңiрiндегi
савроматтардың Кир мен I Дарий парсыларының және Александр Македонский
дәуiрiндегi гректердiң замандастары болған деген деректердi де сол грек
және парсы жазбалары көрсетедi. Олар ежелгi парсылармен тығыз қарым-
қатынас жасаған, тiптi б. з. б. VI-V ғасырларда Ахеменидтер империясының
құрамына да кiрген. Ахеменидтiк сына жазба деректемелерiнде сақтар туралы
аз болса да, анық деректер келтiрiлген. Мәселен, оларда сақтардың үш тобы:
хаомаварга-сақтар (хаома сусынын дайындайтын сақтар), Ферғана аймағы мен
Сырдарияның оңтүстiк жерiн, тиграхауда-сақтар (шошақ бөрiк киетiн сақтар),
Сырдарияның орталық тұсынан батысында Алтай тауларына дейiн жайлағанын,
сосын парадария-сақтар (теңiздiң арғы бетiндегi сақтар) туралы хабарланады.
Әрбiр алғашқы мемлекеттiк бiрлестiк (протогосударство) өзiнше белгiлi
бiр автономия алатын тайпа немесе ұлыстық әкiмшiлiк бiрлiкке бөлiндi.
Сондықтан оларды “тайпалық одақтар” деп атауға болады. Тайпа немесе ұлыс
белгiлi бiр территорияны көшiп жүретiн қауым бiрлiгiн айқындайды. Сондықтан
да олардың әкiмшiлiк басқару жүйесi потестарлық бiрлiк бөлшегiн көрсетедi.
Кейбiр жазбаларда көрсеткендей аталғандай бiрлiктегi тайпалар не ұлыстардың
өзiндiк басқару — билiк органдары — халық жиналысы атақтылар кеңесi, әскери
және азаматтық басқарушы — “көсемi” болған көрiнедi. Ал олардың сайланғанын
немесе тағайындалғанын, тiптi болмаған жағдайда мұрагерлiк арқылы
алмастырылып отырғандығын ешкiм де дәл көрсетiп айта алмайды.
Ал ендi — сақ-скиф бiрлестiктерiнiң тәуелсiздiгi мен егемендiгiне
келсек, олар ешбiр мемлекеттерге бағынбай өзiнiң iшкi және сыртқы саясатын
қалыптастырған. Оның айғағы ретiнде олардың, яғни Солтүстiк Қара теңiз
скифтерiнiң бiздiң заманымызға дейiнгi VII ғасырда Урарту мемлекетiмен
әскери-саяси одақтастықта болып Финикияға қарсы соғысуын айтуға болады.
Сосын бiздiң заманымызға дейiнгi VII ғасырдың ортасында скифтер мен
ассириялықтардың Мидияға қарсылығы, бiздiң заманымызға дейiнгi VI
ғасырдағы сақтар мен парсылықтардың Лидияға қарсылығын айтуға болады. Соған
қарамай парсылар мен тағы басқа мемлекеттер алғашқы Сақ мемлекетiнiң
егемендiгiн шектеуге тырысты. Мысалы, бiздiң заманымызға дейiнгi VI ғасырда
Парсы мемлекетiнiң билеушiсi Кир массагеттердi жаулап алып, өзiне
бағындырғысы келген болатын. Оның бұл ойы орындалған жоқ. Кир жорығы сәтсiз
аяқталып, оның әскерлерi тас-талқан болып күйреп, өзi қаза болды.
Б.э.д. 519-518 жылдары массагеттерге қарсы I Дарий соғыс ашады. Бұл
жорық та сәтсiздiкпен аяқталып, массагеттер өздерiнiң тәуелсiздiгiн толық
сақтап қалған едi. Сондай-ақ бiздiң заманымызға дейiнгi IV ғасырдың 30
жылдарында сақтарды Александр Македонский де жаулап алуға бар күшiн салды.
Оның Орта Азияны жаулап алғанына қарамай массагеттер Сырдарияның
солтүстiгiне қарай өз егемендiгiн сақтап қалды.
Мұның барлығын келтiрiп отырғанымыз бiздiң эрамызға дейiнгi I
мыңжылдықта алғашқы Сақ мемлекетi өз егемендiгi мен тәуелсiздiгiн тұтас
ұстап тұрғандығын көрсету едi. Ол ежелгi халықаралық саясатта өзiндiк орнын
толық сақтай бердi.
Өкiнiшке орай, бiзде сақ-скиф бiрлестiктерiнiң қандай салық жүйесiн
жүргiзiп, мiндеттi борыштар атқарғандықтарынан мәлiметтер аз. Олар өздерi
жаулап алған немесе өздерiне тәуелдi мемлекеттерден белгiлi бiр дәрежеде
салықтар жинап, оларды белгiлi бiр мiндетке борыштаса, ол нақты жағдайларға
байланысты өзгерiп отырған болуы керек. Мемлекеттiк қазынаны толтырып
отыру мал-мүлiк арқылы жүргiзiлiп, тағы да басқа қазыналық құндылықтар
арқылы толықтырылып отырған болуы тиiс. Кейбiр қабiрлерден табылған патша
бұйымдарына қарағанда онда ирригациялық жүйе қалыптасқан сияқты.
Жалпы бiздiң эрамызға дейiнгi I мыңжылдықта сақ бiрлестiктерiнiң алғашқы
мемлекет кұрудағы адымдары өте сәтсiз де баяу жүргендiгi байқалады. Бiрақ
соған қарамай ол тұрақты да бiрқалыпты даму үстiнде болғаны анық. Оның
куәсi-бiздiң заманымызға дейiнгi Ү-IҮ ғасырларда Жетiсу өңiрiн қоныстанған
тайпалардың өзiндiк жазбаларының болуы. Мұның бәрi бiздiң заманымызға
дейiнгi I мыңжылдықта Қазақстан территориясында алғашқы мемлекеттердiң
өмiр сүргенiн және олардың тәуелсiз дамығанын айғақтайтын нышандардың
болғанын көрсетедi. Бiрақ олардың даму-жетiлу процестерi әлi бiзге нақты да
көрнектi деректермен жеткiзiле қоймаған.
Әдебиеттер:
1. История государства и права Казахской ССР. Часть I. Под общей
редакцией члена-корреспондента АН ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасының мемлекет
және құқық тарихы
(оқу құралы)
Алматы 2005 ж.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .7
І Бөлім. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихының пәні,
әдістері және оның негізгі кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... .8
§1. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихының пәні ... .8
§2. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихының
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
§3. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихының зерттелуі
мен оның негізгі
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
ІІ-Бөлім. Қазақстан территориясында алғашқы мемлекеттік бірлестіктердің
пайда болуы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .17
§1. Саяси-потестарлық қатынастың пайда
болуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..17
§2. Қазақстан территориясындағы алғашқы мемлекеттік бірлестіктердің
пайда болуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...20
ІІІ-Бөлім. Қазақстан территориясындағы ежелгі мемлекеттер мен құқықтық
жүйелер ... ... ... ... ... ... ... 25
§1. Ежелгі ғұн
империясы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .25
§2. Үйсін және қаңлы
мемлекеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
ІV-Бөлім. VІ-ХІІ ғасырлардағы Қазақстан территориясындағы ерте феодалдық
монархиялар ... 34
§1. Ежелгі түрік қағанаты және оның құқықтық
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . 38
§2. Түргеш және қарлұқ
қағанаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
§3. Оғыз
мемлекеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..40
§4. Қарахан
мемлекеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .43
§5. Қимақ қағанаты мен қыпшақ
хандығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
§6. Найман және керей
ұлыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
V-Бөлім. Шыңғыс хан империясы және Қазақстан территориясындағы ордалық
мемлекеттер ... ... ... ... ..52
§1. Монғол империясының мемлекет және
құқығы ... ... ... ... ... ... ... . .53
§2. Алтын Орда, Ақ Орда және Көк
Орда ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
§3. Көшпелі Өзбек мемлекеті (Әбілхайыр
хандығы) ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
§4. Ноғай
Ордасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 61
§5. Моғолстан
мемлекеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 62
VІ-Бөлім. Қазақ хандығының құрылуы және дамуы ... ... ... ... ... ..65
§1. Қазақ хандығының
құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
5
§2. ХV – ХVІІ ғасырлардағы қазақ
хандығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
§3. ХV-ХІІІ ғасырлардағы әдет-ғұрып
құқығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 72
VІІ–Бөлім. Қазақстан Ресей империясының құрамында ... ... ... ... ..82
§1. Қазақстанның Ресей қол астына өтуі және оның себеп-
салдары ... ... ..83
§2. Абылай ханның
реформалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...85
§3. Бөкей
Ордасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..86
§4. 1822-ші жылғы Сібір қырғыздары туралы
жарғы ... ... ... ... ... ... ... .. .87
§5. 1824-ші жылғы Орынбор қырғыздары туралы
жарғы ... ... ... ... ... ... .88
§6. Кенесары Қасымұлының
мемлекеттілігі ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..88
§7. Қазақстандағы 60-90-шы жылдардағы
реформалар ... ... ... ... ... ... . ... 90
§8. ХХғ. басындағы Қазақстандағы әкімшілік-құқықтық
жүйе ... ... ... ... 93
VІІІ –Бөлім. Кеңестік Қазақстандағы мемлекет және құқық ... ... ... ..97
§1. Қазақстанда Кеңес өкіметінің
орнауы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...97
§2. Қаз АКСР-нің
құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...99
§3. Қазақстанның 30-90-шы жылдар аралығындағы саяси-құқықтық
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .101
ХІ-Бөлім Тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік-құқықтық дамуы...106
§1. Қазақ КСР-нің егемендігі туралы
Декларациясы ... ... ... ... ... ... ... ... 106
§2. Қазақстанның 1993-1999 жылдар аралығындағы конституциялық-құқықтық
дамуындағы
өзгерістер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
107
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..110
Кіріспе
Қазақстан Республикасының тәуелсіз ел ретінде дамуы жоғары заң білімін
беру жүйесінде оқытылатын пәндер мен оларды оқытуыдң әдіс тәсілдерін
мемлекетіміздің алдында қойған талап тілектерінің аясында және соған сәйкес
болуды талап етіп отыр. Бұл Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық
пәніне тікелей қатысты. Себебі, Қазақстан Республикасының мемлекет және
құқық тарихы болашақ еліміздің ХХІ-ші ғасыр заңгерлерінің дайындауында және
олардың бойында отанға деген сүйіспеншілік орнықтырушы басты пәндердің
қатарына жатады.
Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихына арналған
оқулықтардың алғашқылары кеңес заманында өмірге келген болатын. Сондықтан
да бұл оқулықтарда кеңестік құқықтану ғылымында қалыптасқан әдіс-
тәсілдердің үстемдік құрып, оны кеңестік жүйеде қалыптасқан идеология
аясында қарастырудың басымдық танытуы заңдылық еді.
Ал еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін мемлекетіміздің стратегиялық даму
бағытына сәйкес келетін бұл бағыттағы оқулықтың қажеттілігі туды. Әрине,
еліміз тәуелсіздігін жариялағаннан кейін Қазақстан Республикасының мемлекет
және құқық тарихының әр түрлі мәселелерін тілге тиек еткен еңбектерде,
оқулықтарда жарияланып жатты. Өздеріңізге ұсынылып отырған Қазақстан
Республикасының мемлекет және құқық тарихы пәніне арналған дәрістер курсы
осы бағыттағы қадамдардың заңды жалғасы болып табылады.
Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы пәні бойынша
оқулықтар жазу ісіне еліміздің көптеген ғалым заңгерлері ат салысқан
болатын. Солардың ішінде академиктер С.З.Зимановты, С.С. Сартаевты,
Ғ.С.Сапарғалиевті, з.ғ.к. А.Н.Таукеловті, т.ғ.к. Ғ.Маймақовты, ф.ғ.к.
Е.М.Абайдильдиновті т.б. ерекше атап өтуге болады.
Ұсынылып отырған Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы
пәні бойынша дәрістер курсы Қазақстан аумағында қалыптасқан басты-басты
мемлекеттік құрылымдар мен құқықтық жүйелер, Қазақ хандығының саяси-
*құқықтық құрылымы, Ресей империясы құрамындағы Қазақстанның саяси-құқықтық
дамуы, Кеңестік Қазақстанда мемлекет пен құқықтық жүйенің орнығып, дамуы
және Тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік-құқықтық дамуы туралы негізгі
мәліметтерден хабардар етеді.
Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихын оқытудың негізгі
мақсаты шәкірттерді еліміздің өткен тарихындағы мемлекеттік құқықтық ерекше
оқиғалар және құбылыстар желісімен таныстыру және олардың бойында отан
сүйгіштікке негізделген таным жүйесін орнықтыру болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін ұсынылып отырған дәрістер курсында мынадай
міндеттер қойылған:
- Шәкірттерді Қазақстан аумағында қалыптасқан ірі-ірі мемлекеттер
мен олардың құқықтық құрылымдарымен таныстыру;
- Қазақстан аумағындағы мемлекеттік құқықтық құрылымдардың дамуының
ішкі заңдылықтарын ашуға баулу;
- Қазақстанның өткен тарихындағы отарлық, тоталитарлық жүйелердің
тигізген кереғаолық әсерлерін таныту;
- Тәуелсіз елміздің болашақтағы мемлекеттік құқықтық дамуының
бағыттарын айқындауға машықтандыру.
Әрине бұл міндеттерді шешу бір оқу құралының аясында мүмкін еместігін
түсінеміз, сонда да болса шәкірттердің бойында Қазақстанның өткен жолындағы
мемлекеттік құққытық құбылыстарды тануға деген қызығушылықты тудырады деп
ойлаймыз.
Біз бұл оқу құралында Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық
тарихының негізгі мәселелерін ғана қамти алдық, былайша айтқанда үлкен
тоңның бетін сылуға ғана ұмтылдық. Қазіргі күнге дейін Қазақстан
Республикасының мемлекет және құқық тарихына арналған мемлекеттік тілдегі
бір ғана еңбектің барлығын ескерсек, біздің оқу құралымызда болашақ шәкірт
тәрбиелеу ісінде өзіндік орнын алады деп сенеміз.
Автордан
І-Бөлім. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихының пәнi,
әдiстерi және оның негізгі кезеңдері
Қазақстан Респібликасының мемлекет және құқық тарихы құқықтық пәндер
жүйесінде ерекше орны бар, еліміздің өткен күндеріндегі мемлекеттік –
құқықтық дамуын және оның қалыптасуының ортақ заңдылықтарын ашып беруге
қабілетті ғылым бағыты болып табылады. Қазақстан Республикасының мемлекет
және құқық тарихының алдына қойған мақсаттарына сәйкес өзіндік таным жүйесі
бар. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы Қазақстан
территориясындағы мемлекеттер мен құқықтық жүйелерді ерекше кезеңдерге
бөліп, топтасытра қарастырады.
§ 1. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихының пәнi
Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы — тарихи және
құқықтық ғылым. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы
Қазақстан территориясындағы мемлекет пен құқықтық жүйенiң пайда болуын,
дамуын әрбiр тарихи кезеңге сәйкес қоғамдағы мемлекет пен құқықтың орны мен
ролiн тарих ғылымының жалпы заңдылықтарын басшылыққа ала отырып,
хронологиялық реттiлiкпен құқықтық жүйеге сай зерттейдi Қазақстан
Республикасы мемлекет және құқық тарихы мемлекет және құқық теориясы,
мемлекет пен құқықтың жалпы тарихы, тарих, саясаттану, әлеуметтану,
Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы тағы басқа салалық заң
ғылымдарымен тығыз байланысты. Жалпы, Қазақстан Республикасының мемлекет
және құқық тарихының салалық заң ғылымдарынан ерекшелiгi — ол мемлекеттiк
құқықтық құбылыстарды бiртұтас және бiр-бiрiмен тығыз байланысты әрi бiр-
бiрiне тәуелдi пән ретiнде қарастырады. Бұл пән сонымен бiрге Қазақстан
халқының пайда болуының ежелгi дәуiрiнен бастап қазiргi кезеңiне дейiн,
сондай-ақ мемлекеттiк және құқықтық феномендердi уақыттық жағынан қарап
қана қоймай, кеңiстiк жағынан да зерттейдi. Оның уақытылығы — мемлекеттiң
пайда болуы мен бүгiнгi мемлекеттiк және құқықтық жүйесiнiң жай-күйi болса,
кеңiстiгi Қазақстан Республикасының сол тарихи уақыттағы қазiргi мекендеген
территориясы.
Жалпы айтқанда, Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы пән
ретiнде елiмiздiң территориясын қоныстанған халықтар мәдениетiн, заңды
тұрмыс-салтын және оның құқықтық құндылықтарын зерттейдi. Әдетте мемлекет
тайпа қоныстанған территорияның бiрлестiгi мен тұтастығы негiзiнде пайда
болады. Құқық — солардың әдет-ғұрпынан құралады. Мiне, осынау жайлар
мемлекеттiк құқықтық даму процесiн зерттеуге негiз және бастау болады.
Содан кейiн мемлекеттiк және құқықтық құрылымдағы заңды феномендерге
дейiнгi құндылықтар мен iс жүзiнде қолданылатын (қолданбалы) заңды
археология және тарихи құқықтану пәндерi айналысады. Тарихтан белгiлi —
құқық өзiнiң жаратылысына қарай мемлекетке қарағанда әлдеқайда көне. Оның
алғашқы қауымдық құрылыстың кезiнде-ақ өзiндiк институты болды. Ең
қарапайым қоғам өзiнiң iшкi және сыртқы саясатын кәдiмгi қалыпты тұрмыс-
тiршiлiк арқылы қалыптастырып отырғандығы да соны айғақтайды. Кез келген
адамдар бiрлестiгi ең алдымен олардың шаруашылық жағын реттеу арқылы
жүргiзiлiп, өзiн қоршаған ортамен табиғаттың қатал жағдайларымен күрестерi
арқылы қалыптасады.Сондықтан да құқықтың пайда болуы мемлекетке қарағанда
ерте саналып, алғаш дамуының да сыры сонда. Тұтастай алғанда Қазан
төңкерiсiне дейiнгi Қазақстанның саяси-құқықтық тарихы бүгiнгi күнге дейiн
аз зерттелген пән болып қала бередi. Тарихи әдiлдiктi қалпына келтiру үшiн
бiр кездегi патшалық Ресейдiң отарлау саясаты мен оның қазақ халқына деген
көзқарасы, әрi оның хандық жүйеде дамыған мемлекеттiлiгiне жасаған қиянаты
бүгiнгi қазақ халқының саяси тәуелсiздiгiне сәйкес зерттелiп-зерделенуi
керек. Кеңес мемлекетiнiң тоталитарлық жүйедегi жүргiзген саяси идеологиясы
қазақ тарихшыларына Қазақстан тарихын терең зерттеуге мүмкiндiк бермей,
ғалымдарға тосқауылдар қойды. Қазақстан Республикасының саяси егемендiк
алуы ғана қазақ халқының өткенi мен оның мемлекет және құқық тарихын шынайы
да шыншыл пән ретiнде оқытуға жол ашты.
Құқық алдымен материалдық объектiлерден басталады. Мысалы, алғашқы
қауымдық құрылыстың өзiнде-ақ адамдардың құқықтық тұрғыда жеке меншiк
мүлiктерi болған. Аңшының өз меншiгi ретiнде қару-жарағы болса, ал әйелдiң
үйге деген құқығы болған. Кез келген қоғамдағы экономика мен қоғамдық қарым-
қатынастардың дамуы жеке адам құқығына байланысты өрбiп, одан әрi
мемлекеттiк дәрежеге дейiн көтерiледi. Оның арасында отбасылық құқықтың да
орны ерекше. Мiне, осының бәрi мемлекет және құқық тарихы пәнiнiң негiзгi
зерттеу объектiлерi болып табылады.
Кеңестiк кезеңдегi үзiп-жарып, не бұрмаланып оқытылған Қазақстан
Республикасының мемлекет және құқық тарихы пәнi бүгiнде бiр жүйеге
түсiрiлiп, елiмiздiң шынайы түрде тұтас қамтылған тарихы ретiнде оқытылуы
тиiс. Аталған ғылым саласының алдында тұрған тағы бiр басты мәселесi, әрi
негiзгi мiндетi бiздiң елiмiздiң мемлекет және құқық тарихын
бұрмалаушыларды әшкерелеу. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық
тарихы заңды бiлiм жүйесiнде өзiндiк орны бар пән. Бүгiнгi пайда болып
жатқан мемлекеттiк-құқықтық құбылыстарды түсiну үшiн алдымен мемлекет және
құқық тарихының қалай, қайда, неден құралғанын, қандай негiзде жасалғанын
бiлген жөн. Сонымен, Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы
пәнi болып саналатындар:
мемлекеттiк-құқықтық жүйенiң пайда болу және даму процесi, әртүрлi тарихи
кезеңдегi қоғам өмiрiндегi мемлекет пен құқықтың алатын орны мен рөлi;
- мемлекеттiк-құқықтық жүйе элементтерiнiң мазмұны мен формаларындағы
ерекшелiктер, өндiрiстiң көшпелi тәсiлiнiң ерекшелiгiндегi шарттылықтар.
Мiне, осы тұста анықтап алатын бiр жай, ол мемлекеттiк-құқықтық жүйе
түсiнiгiн анықтау. Өйткенi ол дәстүрлi мемлекет және құқық ретiнде өзге
институттармен тығыз қарым-қатынаста болғанына қарамай жеке қаралады.
Сонымен бiрге, олар бiр-бiрiнсiз өмiр сүре алмайтын тұтастықты құрайды.
Мемлекет тiкелей немесе жанама түрде құқықтық нормаларды белгiлейдi және
реттейдi, оған рұқсат бередi. Сондай-ақ бұл заңдылықтар бұзылған кезде
нақты шаралар қолдану арқылы оларды қорғайды, ал құқық болса мемлекетке
конституциялық немесе басқа нормалармен ықпал етедi де қоғамдағы саяси
қатынастарды реттейдi.
§ 2. Қазақстан Республикасының мемлекет және
құқық тарихының әдiстерi
Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихын оқыту барысында
қоғам тарихының дамуы және қоғамдық-экономикалық формацияның заңды түрде
алмасуының негiздерiне мән беру керек. Өндiргiш күш пен өндiрiстiк тәсiл
қоғамдық дамуды анықтаудың басты айқындаушы негiзi болады. Бұл тұста бiздiң
сүйенерiмiз — экономикалық тiрек (базис) пен қоғамдық қондырма (надстройка)
туралы баяндап және олардың бiр-бiрiне жасайтын ықпалына назар аударып,
таптық күрес пен мемлекет және құқықтың дамуындағы, әлеуметтiк революция,
көпшiлiк халықтың рөлiне көңiл бөлу.
Бiздiң елiмiзде мемлекет және құқық бүкiл әлемдегi адамзат қоғамының
дамуы секiлдi заңдылықтармен пайда болып, дамыды және дами бередi де.
Мемлекет және құқық тарихының пайда болуы мен дамуы қоғамның өндiргiш күшi
мен өндiрiстiк қатынастарының бiр-бiрiне қарама-қайшы (антагонистiк) таптар
күресiнiң өрiс алуына байланысты болды. Алғашқы қауымдық және әлеуметтiк
топ арасындағы қарым-қатынасты реттеу немесе жүйелеу белгiлi бiр мемлекет
құру керектiгiне итермелейдi. Бiздiң заманымызға дейiнгi I мың жылдықта
Қазақстан территориясын Андронов және Дәндiбай-Беғазы мәдениетi мен
өркениетi деген атпен енген тайпа қоныстанған. Олар кейiн грек
тарихшыларының жазып қалдыруынша “скифтер” де, ал парсы мәлiметтерi бойынша
“сақтар” деген атаумен аталып, кейiн әртүрлi тарихи қоғамдық жағдайларға
қарап өзгерiп кете берген.
Сондықтан да Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы
пәнiнiң өзiндiк зерттеу әдiстемелерi бар. Ол республика, мемлекет және
құқық тарихының қалай дамып, қандай жолдармен өрiстегенiн және оның мәдени-
өркениеттiк даму процестерiн айқындайды. Кез келген әдiске баратын жолмен
бiрге оның мақсат-мүдделерiн шешетiн принциптерi болады. Сондықтан да
мемлекет және құқық тарихын оқып, зерттеп-зерделеу үшiн оны төмендегiдей
әдiстерге бөлуiмiз керек. Бiрiншi, жалпы философиялық әдiстеме. Оған
диалектикалық және метафизикалық әдiстемелер жатады. Екiншi, жалпы ғылыми
әдiстемелер. Оған мемлекет және құқық тарихын уақыт пен кеңiстiк тұрғысынан
зерттеумен бiрге iс-әрекеттiң және құбылыстың iшкi-сыртқы қасиеттерiн
ашатын логикалық әдiстемелер жатады. Мұнымен бiрге жалпы ғылымдық
әдiстемеге жүйелiк тәсiлмен де келуiмiз керек. Үшiншi, арнаулы
әдiстемелер. Оған арнаулы-тарихи және арнаулы-құқықтық әдiстемелермен бiрге
тарихи-генетикалық әдiстемелер жатады. Тарихи-жүйелi зерттеп-зерделеуден
кейiнгi қол жеткiзетiн бiрден-бiр әдiстеме — ол тарихи-салыстырмалы
әдiстеме. Тарихи-салыстырмалы әдiстеме — ежелгi Қазақстан территориясын
қоныстанған халықтардың мемлекет және құқық тарихының даму заңдылықтарын,
сонымен бiрге өзге территорияларды қоныстанған халықтардың және олардың
қай дәуiрлерде өмiр сүргенiн салыстырмалы түрде анықтауға мүмкiндiк
бередi. Әдiстемелiк курстың басты шарты — мемлекет және құқық дамуының бiр-
бiрiмен сабақтастығының тарихилығында. Барлық мемлекет және құқықтық
құбылыстар алдыңғылардан, яғни өткеннен өрiп бастау алады да, болашақта
болатын жағдайларға алмастырыла өзгерiп (трансформацияланып) отырады.
Мұндай құбылыстарды “уақыт үндестiгi” бiр тарихи негiзде қарастыруға ықпал
етедi. Дамудың бiрнеше жолы бар, мысалы ол баяу да бiр қалыпты
(эволюциялық) немесе бiр қалыпты емес секiрмелi (революция) түрде, тiптi
болмаса бiр кездегi ұмытылған институттар ретiнде қайта оралуы мүмкiн
(толық немесе бiрен-саран күйде), болмаған жағдайда олар үзiлiп немесе одан
ары дамуын тоқтатуы да ғажап емес.
Төртiншi, нақты-проблемалық немесе жеке әдiстемелер — ол өзiнiң аты
көрсетiп тұрғандай iс-әрекеттердiң барысын, сипатын нақты оқып үйретуге
бағытталады. Объектiнi оқып-зерттеу барысында қолданылатын әртүрлi
әдiстердiң жиынтығы тарихи-құқықтық ғылымның әдiстемесiн құрайды.
Заңды тұрмыс-тiршiлiк — әр түрлi әдет-ғұрып, рәсiм, салт-жора, iс-
әрекет, тәртiп пен тәлiм арқылы қалыптасып, солардың көмегiмен құқықтық
қызмет ретiнде жүзеге асады. Ал адамдардың iс-әрекеттерi олардың әдiлеттi
немесе әдiлетсiздiк, заңды не заңсыздық деген ұғымдарды қалай қабылдап,
қалай түсiнуi арқылы айқындалады. Құқықтың негiзгi көзi — сот тәжiрибесiнен
өсiп-өнсе, оның бастауы - әдет-ғұрып, яғни дәстүр. Сондықтан Қазақстан
Республикасының мемлекет және құқық тарихы курсын кезеңдестiру бiрнеше
себеп-шартпен (фактор) белгiленедi. Оның басты негiзi — қоғамдық
әлеуметтiк-экономикалық дамудың құрылысы мен тәртiбi (экономикалық,
техникалық дамуы, меншiк түрi) және мемлекеттiң дамуына байланысты. Бұл
тұста ерекше атап өтетiн жағдай, құқықтанушы мен заңгерлер үшiн қажеттiсi
тарихтағы мемлекеттiк-құқықтық түрлер (формалар) және фактiлер мен
құбылыстар.
§3. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихының зерттелуі
мен оның негізгі кезеңдері
Жалпы, Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихын зерттеу
ХVIII ғасырдан берi жүргiзiлiп келедi. Қазақ хандығының мемлекеттiк
құрылымы және алғашқы мемлекеттiң сипаттамасы Еуропа, оның iшiнде әсiресе
орыс ғалымдарын қатты қызықтырды. Оларды бiз А.Тевкелев, Т.Рычков,
И.Г.Георги, П.С. Паллас, И.П.Фальк, А.Левшин еңбектерiнен анық байқаймыз.
Олардың әрқайсысы Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихының
өткенiне әртүрлi көзқарастар бiлдiредi. Мысалы, П.Рычков қазақтардың
мемлекеттiк құрылымын нағыз “демократиялық” деумен бiрге “оларда ешқандай
да құқықтық нормалар және құқықтық талас-тартыстарды шешетiн соттар болған
жоқ” дейдi. Ал, А.Левшин болса қазақ хандығының мемлекеттiгi және құқығы
тарихын зерттей келе, ол оның ХVIII ғасырдың аяғы ХIХ ғасырдың басындағы
даму кезеңдерiне кеңiнен тоқталады.
Сондықтан да, Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихын
төмендегiдей кезеңдерге бөлуге болады. Ол бiзге мемлекеттiк-құқықтық
жүйенiң даму процесiн жүйелi түрде жан-жақты оқуға мүмкiндiк ашады.
1. Қазақстан территориясында мемлекет және құқықтың пайда болу
кезеңi.
1. Қазақстан көшпендiлерiнiң мемлекеттiк-құқықтық жүйесiнiң
өркендеу кезеңi.
1. Қазақстан көшпендiлерiнiң мемлекеттiк-құқықтық жүйесiнiң
жойылуы мен дағдарысқа ұшырау кезеңi.
1. Қазақстанның Ресей және КСРО құрамында конституциялық даму
кезеңi.
1. Тәуелсiз Қазақстанның мемлекеттiк-құқықтық жүйесiнiң қалыптасу
кезеңi.
Әрбiр дәуiр бiрнеше кезеңге бөлiнiп, олар өзара iшкi логикалар арқылы
үндесе жалғасып жатады. Бiрiншi дәуiр мемлекеттiң пайда болу себептерiнен
басталады. Өйткенi өндiретiн шаруашылық түрi пайда болып, қоғам әлеуметтiк
жiкке бөлiнедi. Бұл процесс Қазақстанда бiздiң эрамызға дейiнгi III мың
жылдықта басталған. Оның бiрiншi кезеңiн мемлекеттiң пайда болуына дейiнгi
жағдай деуге болады. Ол уақытта билiктiң жариялылық түрi қалыптасып,
мемлекеттiк құқықтық жүйенiң тағы да басқа элементтерi құқықтық нысанда
пайда бола бастаған едi. Бiздiң эрамызға дейiнгi IХ-VIII ғасырлар
аралығында Қазақстан территориясында көшпелi мал шаруашылығы мен өндiргiш
күштердiң дамуына байланысты, ондағы мемлекет пен құқықтың даму процесi де
жаңа кезеңге көшедi. Ол алғашқы мемлекеттiң негiзi болып саналады. Бұл
процесс бiздiң эрамызға дейiнгi III ғасырға дейiн созылды. Содан кейiн-ақ
Қазақстанды жайлаған көшпендiлер тыныс-тiршiлiгiнде мемлекеттiлiк
қалыптасып, оның мемлекеттiк-құқықтық жүйесi жаңа өркендеу кезеңiн
бастайды. Ол төрт кезеңге бөлiнедi. Алғашқы үшеуi еуразиялық ғұн, түрiк,
Моңғол-қыпшақ (Ұлы ұлыс) империясы тарихының дамып құлдырауы мен күйреуi
кезеңiн анықтайды. Бiрiншi көшпелi ғұн империясы кезеңi бiздiң эрамызға
дейiнгi III ғасырдан бастап V ғасыр аралығындағы уақытты қамтиды. Екiншi
кезең VI ғасырдан бастап көшпелi түрiк империясының Түрiк-ашин iрi
мемлекетiн құрайды да, оның құлдырауына дейiнгi аралықты айқындайды. Содан
кейiн қарлұқ, Қарахан, қыпшақ, керей, найман мемлекеттерi құрылып, олар
өздерiнiң тыныс-тiршiлiгiнде түркi дәстүрiн сақтайды. Үшiншi кезең болса
ХIII ғасырдан бастап Моңғол-қыпшақ көшпелi империясы деп аталады. Оның
негiзi — моңғол империясының Шыңғыс хан жасаған “Ұлы ясасы”. Аталған
мемлекеттiк-құқықтық жүйе Еуразия даласында ХVI ғасырдың аяғына дейiн билiк
құрды. Моңғол империясы тарихы әдеттегiдей өркендеу, құлдырау және күйреу
кезеңiнен тұрады. Ол кейiн Сiбiр, Маңғыт және Қазақ мемлекеттiлiгiн өмiрге
келтiрдi. Ал соңғы төртiншi кезең ХV ғасырдан бастап ХVIII ғасыр басы
аралығындағы тұтас қазақ хандығын өмiрге әкелдi. Алғашқы қазақ хандығында
қалыпты құқық пен мемлекеттiлiк қалыптастырылады, ол хан билiгi сайлауы мен
автономиялық әкiмшiлiк бiрлiгiн құрайды.
ХVIII ғасырдың басында тұтас қазақ хандығы ыдырап, Қазақстандағы
көшпелiлердiң мемлекеттiк құқықтық жүйесi дағдарысқа түсiп, келе-келе
жойылу кезеңi басталды. Оны үш кезеңге бөлуге болады:
протекторат кезеңi. ХVIII-ХIХ ғасыр басы;
Ресей боданындағы әкiмшiлiк-құқықтық жүйенiң пайда болу кезеңi (ХIХ
ғасырдың 20-шы-60-шы жылдары);
Ресей боданындағы әкiмшiлiк-құқықтық жүйенiң беку кезеңi (ХIХ ғасырдың 60
жылдары — 1917 жыл).
Бiрiншi кезеңде қазақ мемлекеттiк-құқықтық жүйесi сақталғанымен Қазақ
хандығы тәуелсiздiгi мейлiнше шектеледi. Екiншi кезеңде Қазақстанның
әкiмшiлiк-құқықтық жүйесiндегi реформа үнемi қайта жүргiзiлiп отырғанымен
де ол қазақ хандығының тәуелсiздiгiнiң шектеле түсуiмен тығыз байланысты
болды да, кейiн келе-келе Ресей империясының құрамына ену арқылы, оның
заңды боданы ретiнде жойыла бастады. Сөйтiп бүкiл үшiншi кезең барысында
Қазақстан территориясы Ресей заңдылығындағы тәртiпке бағынатын бодандықта
болды.
1917 жылғы ақпан төңкерiсiнен кейiн Қазақстанның мемлекет және құқық
тарихында жаңа кезең басталды. Ол Ресей және КСРО құрамындағы
Конституциялық даму кезеңiмен байланыстырылады. Қазақстан конституциялық
жағынан бiртiндеп кеңейе түскенмен де, республика бодан күйiнде қала берген
едi. Ол төмендегiдей кезеңге бөлiнедi:
- Конституциялық дамудың таңдау-балама түрiнiң өмiр сүру кезеңi (1917
жылдың ақпаны мен 1920 жылдар).
- Қазақстанның РСФСР құрамында Конституциялық даму кезеңi (1920-1937
жылдар);
Қазақстанның КСРО құрамында Конституциялық даму кезеңi (1937-1991 жылдар).
Бiрiншi кезеңде қазақ мемлекеттiлiгiн бiрнеше модель түрiнде
конституциялық дамудың жоспары мен болашағы қаралып-қалыптастырылмақшы
болса (Алаш, кеңестiк автономия т.б.), ал екiншi кезеңде конституциялық
дамудың бiр-ақ түрi белең алды. Ол Қазақстанды заңды тұрғыдан шектеу, яғни
оның автономиялығын формалды түрде жай жариялау едi. Үшiншi кезеңде
Қазақстан КСРО құрамынан шыға алатын құқыққа ие егемен мемлекет болып
саналады. Сөйтiп 1991 жыл Қазақстан үшiн жаңа саяси және құқықтық дамудың
негiзiн қалап, ол сол жылы шын мәнiндегi тәуелсiз мемлекет болып есептелдi.
Сөйтiп, Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихын
төмендегiдей кезеңдестiруге болады.
1. Қазақстан территориясында мемлекет және құқықтың пайда болу кезеңi
(бiздiң заманымызға дейiнгi III мың жылдық - бiздiң заманымызға дейiнгi III
ғасыр);
1.1. мемлекет құрылғанға дейiнгi кезең (бiздiң заманымызға дейiнгi III
мыңжылдық — бiздiң заманымызға дейiнгi IХ ғасыр);
1.2. алғашқы мемлекеттiк кезең (бiздiң заманымызға дейiнгi VIII-III
ғасырлар).
2. Қазақстан көшпендiлерiнiң мемлекеттiк-құқықтық жүйесiнiң даму кезеңi
(бiздiң заманымызға дейiнгi III ғасыр — бiздiң заманымыздаға ХVIII ғасырдың
басы);
2.1. ғұндардың көшпелi империясы кезеңi (бiздiң заманымызға дейiнгi III
ғасыр-бiздiң заманымыздың Y ғасыры);
2.2. түрiктердiң көшпелi империясы кезеңi (бiздiң заманымыздың VI-ХII
ғасырлары);
2.3. моңғол-қыпшақ көшпелi империясы кезеңi (ХIII-ХIV ғасырлар);
2.4. тұтас қазақ хандығы кезеңi (ХV ғ.-ХVIII ғасыр басы).
3. Қазақстан көшпендiлерiнiң мемлекеттiк-құқықтық жүйесiнiң дағдарыс
және жойылу кезеңi (ХVIII-ХХ ғасыр басы);
3.1. протекторат кезеңi (ХVIII-ХIХ ғасырлар басы);
3.2. отарлау әкiмшiлiк-құқықтық жүйесiнiң ену кезеңi (ХIХ ғасырдың 20-60
жылдары);
3.3. отарлау әкiмшiлiк-құқықтық жүйесiн бекiту кезеңi (ХIХ ғасырдың 60
жылдары — 1917 жылдың ақпаны).
4. Қазақстанның Ресей және КСРО құрамындағы конституциялық даму кезеңi
(1917 жылдың ақпаны — 1991 жылдың желтоқсаны);
4.1. конституциялық дамудың таңдау-балама кезеңi (1917 жылдың ақпаны мен
1920 жыл);
4.2. Қазақстанның РСФСР құрамындағы конституциялық даму кезеңi (1920-
1937 жылдар);
4.3. Қазақстанның КСРО құрамындағы конституциялық даму кезеңi (1937-1991
жылдары).
5. Тәуелсiз Қазақстан кезеңi (1991 жылдан бүгiнгi күнге дейiн).
Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы тұтастай алғанда —
жалпы құқықтық және философиялық ғылым ретiнде барлық заңдық пәндердiң
әдiстемелiк негiзiн құрайды. Оның себебi Қазақстан Республикасының мемлекет
және құқық тарихының өзiндiк пәнi мен әдiстемелiк зерттеуi бар.
Қазақстанның мемлекеттiк-құқықтық жүйесiн зерттеу ХVIII ғасырда басталып,
Кеңестiк кезеңде жаңа белеске көтерiлдi. Ол Қазақстанның өткен тарихи
кезеңдегi қоғамдық саяси-құқықтық ұйымдардың дамуын жүйелi түрде
зерттеумен анықталады. Тарихи-құқықтық ғылымдағы қол жеткен табыстар
Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы мәселелерiн одан әрi
оқып-дамытуға мол мүмкiндiктер ашуда.
Қазақстанның мемлекет және құқық тарихы ХҮIII ғасырдан басталып, өзiнiң
Кеңестiк кезеңiндегi даму процестерi арқылы бүгiнгi Қазақстан
Республикасының тәуелсiздiк алған күнiне дейiнгi аралықта сан-алуан зерттеп-
зерделеулерден өтiп, жаңа сапалы кезеңге жеттi. Сондықтан да тарихи-
құқықтық ғылым жетiстiгiнiң бiр саласы бүгiнгi Қазақстан Республикасының
мемлекет және құқық тарихы болып саналады.
Әдебиеттер:
1. Т.С.Жумаганбетов. История государства и права Республики Казахстан.
(Древность и средневековье). Алматы “Жетi жарғы”, 2000.
2. Политическая и правовая история Казахстана. Документы и материалы
конца ХІХ вв. Алматы Қазақ университеті, 2000. Казахский институт
правоведения и международных отношений. (Составили: С.Сартаев, С.Узбекулы).
3. Еркин Абиль. История государства и права Республики Казахстан с
древнейших времен до нач. ХХ века.ТОО “ФОЛИАНТ”, Астана, 2000.
4. История государства и права Казахской ССР. Часть I. Под общей
редакцией члена-корреспондента АН КазССР С.С.Сартаева. Алма-Ата, “Мектеп”.
1982.
5. История государства и права Казахской ССР. Часть I. Под общей
редакцией члена-корреспондента АН КазССР С.С.Сартаева. Алма-Ата “Мектеп”,
1982.
6. Қазақстан тарихы. Алматы “Атамұра” 1996 ж. I-том.
ІІ-Бөлiм. Қазақстан аумағындағы алғашқы мемлекеттiк бiрлестiктердiң
пайда болуы және дамуы
Қазақстан территориясында мемлекеттiң пайда болуы қоғамның мыңдаған
жылдарға созылған дамуының көрiнiсi болумен бiрге оның экономикалық
базасының қалыптасып-өркендеуiмен тығыз байланысты болды. Мемлекеттiлiктiң
алғашқы нышаны ретiнде өндiрiстiк шаруашылықтың пайда болуын атауға болады.
Қазақстан территориясын мекендеген көшпелi рулар бiздiң дәуiрiмiздiң
алғашқы кезiнде-ақ, мемлекет құрылғанға дейiнгi аралықта өзiнiң таптық және
қоғамдық мiндетiн атқаратын тарихи бiр кезеңнен өттi. Ол кезде рулық-
тайпалық ақсүйектер — көп iрi қара малдар ұстаушылар санатында болып, олар
барлық топтар арасындағы қайшылықтар барысында елеулi рөл атқарып отырды.
Алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырау дәуiрi әскери-демократиялық кезең деп
аталады.Сол әскери-демократия кезеңде тұрып-ақ сақтар заманында көшпелi
халықтардың дәстүрлi қоғамдық жүйесi қалыптасты.
§ 1. Саяси-потестарлық қатынастың пайда болуы
Әдетте мал шаруашылығы мен жер өңдеу iсi неолит-жаңа тас ғасырынан
басталды деп есептеледi. Бiрақ тарихи процестiң ерекшелiгiне сәйкес
тоқымашылық және құмыра құю iсiн ойлап тапқанмен адамдар әлi де болса
аңшылық кәсiппен шұғылдана бердi. Сондықтан да әлеуметтiк ұйымның негiзгi
көзi-рулық қауым болып қала бердi. Ол әлеуметтiк теңсiздiкке жол бермейтiн,
ағайындық-ұжымдық жер меншiгiне иелiк ететiн қандас-туыстық негiзде дамыды.
Әрине, қауымдастық бiрнеше топтарға бөлiндi, олар жауынгер еркектер мен
әйелдер және балалар топтастығы едi. Балалық топтан ересектер тобына
алмасу ерекше салттық негiзде жүргiзiлдi. Қауымның маңызды iстерi ересек
еркектер жиналысында шешiлетiн. Қауымнан дәстүр мен салтты, рәсiмдi жақсы
бiлетiн абыздар мен көршi қауымдастықтармен болатын қақтығыстарда
басқаратын әскери көсемдер бөлiнiп шықты. Қауымның қарым-қатынастары мен
тыныс-тiршiлiктерi өздерiне тән рәсiмдерi және тыйым салынған әдет-ғұрып
жүйелерi арқылы реттелетiн.
Қазақстандағы қоғамның экономикалық базасы бiздiң заманымызға дейiнгi
III-II мыңжылдықтарда, яғни энеолит қола дәуiрiнде өзгере бастады. Аталған
уақытта Қазақстанның солтүстiгiнде Көкшетау облысының Ботай бекетi
жанындағы қоныспен аттас Ботай мәдениетi қалыптасты. Оған Солтүстiк
Қазақстанның далалық энеолитiн сипаттаумен бiрге оның қалыптасуына
неолиттiк Атбасар және Маханжар мәдениетiн құраған тайпалар қатысты. Оның
мерзiмi тарихи деректерге сүйенсек б.з.б. III-II мыңжылдықтармен
белгiленедi. Демек, ол бiр мың жыл болған деген болжамға саяды. Ботай
мәдениетiн алғашқы зерттеушiлердiң қатарында В.Ф.Зайберт болды. Ботай
археологиялық мәдениетiн таратушылар жылқы шаруашылығымен айналысты. Ол
жерден табылған көптеген остеологиялық (Анатомияның сүйектiң атқаратын
қызметiне қарай қалыбы (формасы) мен құрылысын зерттейтiн бөлiмi — автор)
материалдардың басым көпшiлiгi жылқы сүйектерiмен қоса зубр, тур, бұлан,
елiк, аю, түйе, құндыз, суыр, қоян, қабан, түлкi, қарсақ, құстардың
сүйектерi едi. Нақтылай айтқанда мысалы, Ботай қонысынан 70000 жылқының
сүйегi табылған. Мұндай мал шаруашылығына көшу өндiрiстiк күштердi
дамытумен бiрге алғашқы рет өнiмдердiң артуына мүмкiндiк бердi. Өндiрiстiк
айналымның күшеюi жергiлiктi тұрғындар арасында өндiрiстi ұйымдастыратын
ерекше топтардың пайда болуына мүмкiндiк ашты.
Әдетте, адамдардың баюына әкеп соқтыратын әртүрлi соғыстар мен
қақтығыстар қауымның арасынан ерекше байыған өнiмi көп кәсiпқой
жауынгерлердi бөлiп шығарды. Осыдан келiп, өндiрiспен айналыспайтын
белгiлi бiр топ пайда болады. Сөйтiп қауымдастық “страта” деп аталатын
жiкке бөлiндi. Ондай қауымдастықтарды ғылымда “стратиланғандар” дейдi.
Алғашқы кезеңде үш жiк ерекше бөлiнiп шыққан болатын. Олардың бiрiншiсi
мал шаруашылығымен айналысушылар да, ал одан кейiнгiлерi жауынгерлер мен
абыздар болып саналды. Сондықтан да жiкке бөлiнген қауымдастық арасында
болып жататын жиi-жиi қақтығыстарды ендi әдет-ғұрып, салт-дәстүр арқылы
реттеуге мүмкiндiк болмай қалады да, оларды бiрте-бiрте реттейтiн құқықтық
жүйе жағдайындағы iс-әрекеттер дами бастайды. Қандас-туыстық қауым ыдырап,
орнына көршiлiк қауым келедi. Ендi қауым арасындағы байланыс туысқандық
емес экономикалық негiзде қалыптаса бастайды. Жерге ұжымдық меншiк
сақталғанмен малға жеке меншiк иелiгi пайда болады. Мiне, осы кезден
бастап меншiк құқығы мен өндiрiс арасындағы құқықтық пайдалану негiздерi
қалыптасты. Осыдан келiп бiр-бiрiмен көршi қауымдастықтардың әлеуметтiк-
құқықтық байланысын нығайтатын және жауларынан қорғануға толық мүмкiндiк
беретiн жаңа қауымдастық одағы — тайпа пайда болды, оның өзiндiк әскери
басшылары, абыздары мен басқару әкiмшiлiгi өмiрге келдi. Осы кезден бастап
жария билiк, яғни билiк қызметiн атқаратын ерекше бiр адамдар жiгi қоғамдық
өмiрге араласа бастайды. Сондықтан да ғылымда жария билiктен мемлекеттiк
пайда болғанға дейiнгi аралықтағы қарым-қатынасты потестарлық қатынас деп
атайды. Ендеше, тайпа потестарлық бiрлестiк болып саналады. Ол жария
билiктiң қалыптасуына негiз болған едi.
Мұндай күштi билiктiң болғанына куә болатын дерек бiздiң заманымызға
дейiнгi II мыңжылдықтың басындағы Қазақстанның солтүстiк-батыс аймағындағы
Ресейге жақын жерлерден табылған алғашқы қалалардың орны болып табылады.
Олардың iшiнде ең белгiлiсi —Арқайым,одан басқа қолөнер кәсiбi мен ауыл
шаруашылығы орталығы болып саналатын 20-ға жуық елдi мекендер анықталды.
Аталған дәуiрдегi Евразия кеңiстiгiн жайлаған дала жайындағы алуан түрлi
ғылыми түсiнiктерге қала үлгiсiндегi Синташт және жаңағы айтып өткен
Арқайым бекiнiстi қоныстарының ашылуы мен зерттеулерi принциптi түрде
өзгертулер енгiздi. Алғашқы қалалар қорғанысқа мықты әрi жақсы жобамен
салынған мәдени құрылыстардан тұратын едi.
Алғашқы қалалар Ботай тайпасындағы мал шаруашылығымен айналысатын
адамдар арасында пайда болды. Бiздiң заманымызға дейiнгi II мыңжылдықта
мыс пен қалайы ертiндiсiнен тұратын қоланы ойлап табу Қазақстанда
әлеуметтiк және экономикалық дамудағы қарым-қатынасты мейлiнше нығайтты.
Мiне, осыдан кейiн-ақ адам дала төсiн игерудегi ерекше еңбек құралдарына ие
болып, соның нәтижесiнде мал шаруашылығы кешендi малшылық — егiншiлiк
шаруашылығымен ұласады. Сонымен бiрге қола қару жасауға қажеттi құрал
ретiнде қолданылып, әскери iстi дамытуға жол ашты. Әскердiң негiзгi
қарулары қоладан жасалған балта мен пышақтар, найзалар және дөңгелек арбалы
құралдар болды. Сөйтiп бiрте-бiрте мемлекеттiң негiзiне алғы шарттар
қалана бастаған тұста бiздiң заманымызға дейiнгi ХV ғасырдың ортасында
дамыған өркениет қайта құлдырай бастайды.
Ел-жер табиғатының өзгере бастауына байланысты алғашқы қалалар
құрылыстары күйредi. Бiздiң заманымызға дейiнгi ХV ғасырда Қазақстанның
далалық және орманды аймақтарының құрғақшылыққа ұрынуы iрi-iрi тайпалар
қоныстанған жерлер мен алғашқы қалалардың иесiз қалуына соқтырды. Сөйтiп
қалың жұртшылық шағын елдi мекендерге тұрақтана бастады. Әлеуметтiк және
потестарлық қатынастардың бiрқалыпты тыныс-тiршiлiгi мен олардың өзара
байланыстарының бұзылуы мемлекеттiң пайда болуына ұзақ уақытқа дейiн керi
әсерiн тигiздi. Осыдан барып, оның отырықшылық, малшылық-егiншiлiк
шаруашылығымен айналысу барысындағы өркениетi Қазақстан даласының
құрғақшылық жағдайына байланысты өзiнiң тарихи маңызын жоғалтты.
Соған қарамай бiр кезде пайда болған мемлекеттiк құқықтық жүйе баяу
болса да бiртiндеп дамып, өзiндiк тарихи сатысымен iлгерiлей бердi. Сол
кездегi абыздар мен билер, әскери басшылар тұрақты жемiс-жидектердi, қолға
түскен байлықтарды бөлуде билiктi өз қолдарына алып, оларды бөлiсуде
мүлiктiк теңсiздiктi қалыптастырды. Бiздiң заманымызға дейiнгi ХI-IХ
ғасырларда Орталық және Оңтүстiк Қазақстан аймағында қола дәуiрiнде пайда
болған алып кесенелер соны айғақтайды. Оларда тайпалардың көсемдерi
жерленген болатын. Кейiн келе-келе жазу пайда бола бастайды.
Егер жазба құндылықтарға назар аударсақ, қола дәуiрiнде Қазақстанды
қоныстанғандардың жалпы өзiндiк “арья” атты жалпы атауы болған.
Археологтар Қазақстандағы қола дәуiрi мәдениетiн қола дәуiрiндегi бiрiншi
ескерткiштiң табылған жерi Оңтүстiк Сiбiрдегi Ачинск маңындағы Андронов
селосының атына қарай шартты түрде “Андронов мәдениетi” деп атайды.
Андронов мәдениетiнiң алғашқы ескерткiштерiн 1914 жылы А.Я.Тугаринов ашқан.
Мiне, сол уақыттан берi ол жерден көптеген археологиялық материалдар
жинақталды. Сонымен бiрге онда тур, дах, сайрим секiлдi т.б. тайпалар мен
тайпа бiрлестiктерi тұрғандығы анықталған.
Бiздiң заманымызға дейiнгi ХII-Х ғасырларда Қазақстандағы этникалық
жағдай едәуiр өзгердi. Орталық Қазақстанды шығыстан Қарасу мәдениетiн алып
келушi тайпалар қоныстанып, жергiлiктi тұрғындар негiзiнде Дәндiбай-Беғазы
мәдениетi қалыптасып, ол Сырдарияның төменгi ағысына дейiн тарайды. Мiне,
осындай көшi-қон жағдайында андронов-арийлықтар оңтүстiк және оңтүстiк-
шығыс бағытта Орта Азия арқылы Иран мен Солтүстiк Индияға алмасады. Сөйтiп
Қазақстан тұрғындарының шаруашылығы бiрте-бiрте өзгерiске ұшырап, онда мал
шаруашылығы кең етек алды. Содан кейiн-ақ мүйiздi iрi қара малдарды
ұстаудың үлесi азайып, жылқылар мен түйелер және қойларды өсiрудiң саны
артып, олар толық отырықшылықтағы мал шаруашылығынан жартылай отырықшылыққа
көшедi. Бұл жаз жайлау, қыс қыстау, күз күздеуге көшу деген сөз едi. Бұл
процесс қоғамдық құрылымға ықпал етпей қойған жоқ. Содан кейiн, қайтадан
қауымдастықтардың әлеуметтiк жiктелуi орын алды. Тайпа көсемдерi көптеген
байлықтарды иеленiп, ол оларды жерлеу рәсiмiнен-ақ байқалатын дәрежеге
жеттi. Оның айғағы күнi бүгiнге дейiнгi кең байтақ Қазақстанның әр
тараптарынан табылып жатқан алып кесенелер мен қабiрлер. Мұның бәрi айрықша
билiктiң белгiсiн көрсетедi. Жалпы, Қазақстан қоғамының қола дәуiрiнде
мемлекеттiң пайда болуы кезеңiнде тұрғанын, оның басты-басты элементтерi әр
түрлi тайпалар бiрлестiктерiнiң тыныс-тiршiлiгiнен көрiне бастағанынан
аңғаруға болады.
§ 2. Қазақстан территориясындағы алғашқы мемлекеттiк бiрлестiктердiң
пайда болуы мен дамуы
Бiздiң заманымызға дейiнгi бiрiншi мыңжылдықта Қазақстан территориясында
жаңа табиғат өзгерiстерi басталады. Өйткенi жоғары деңгейдегi ылғалдану
бүкiл аймақты қамтыған едi. Сонау қола дәуiрiнде мал және егiн шаруашылығы
кешендерi қалыптасып, экономикалық, әлеуметтiк-тұрмыстық базаға айналған
жайлауларды су басып, ылғалдану мөлшерi артты. Ылғал тартқан аймақтарда мал
шаруашылығы жайлауларының ауқымы кеңейдi. Мұның барлығы Қазақстанды
қоныстанған тұрғындарды көшпелi мал шаруашылығымен шұғылданып, яғни олардың
жартылай көшпелi мал-егiн шаруашылығымен айналысып, оны өркендетуiне едәуiр
септiгiн тигiздi. Тұрғындардың көпшiлiгi малмен бiрге маусымдық
жайлауларға көшсе, ал қалғандары қыстауларда егiн шаруашылығымен
айналысты. Осынау көшпелi мал шаруашылығы өндiрiстiк күштердi арттырып,
артық өнiмнiң өсуiне, жергiлiктi тұрғындардың жағдайының жақсаруына ықпал
еттi.
Қазақстан тұрғындарының тыныс-тiршiлiгiндегi осынау өзгерiстер
бiрiншiден, көшпелi қауымдастықтар арасында жайылымдар мен су қойнауларын
бөлiске салып, өздерiнiң көшi-қон орындарын белгiлеп, нығайтуға итермелесе,
екiншiден, қосымша байлықтың артуы мүлiк теңсiздiгiн тудырып, мол мал
байлығына ие адамдарды қалыптастырды. Сөйтiп, әлеуметтiк-тұрмыстық
жағдайлары әр түрлi қауымдастықтар пайда болды. Бiздiң заманымызға дейiнгi
бiрiншi мыңжылдықтың басында адамдар көшпендiлiкпен бiрге темiрдi игерiп,
оны тұрмыс-тiршiлiктегi әр салада пайдаланды, бұл өз кезегiнде әскери iстiң
дамуына жол ашты. Қорыта айтқанда, әрбiр қауымдастық мүшесi өзiн мықты
жауынгер сезiнетiн дәрежеге дейiн көтерiлдi. Сөйтiп, бұған дейiнгi үш
қоғамдық-әлеуметтiк топтан (сословие) тұратын адамдар бiрлестiгi (қауымдар-
әскерилер-абыздар) күйреп, жаңа көшпелi шаруашылыққа тән қоғамдық-
әлеуметтiк топ пайда бола бастады. Сонымен, бiздiң заманымызға дейiнгi
бiрiншi мыңжылдықта қауымдастықтар мен әлеуметтiк топтар арасындағы
қатынастарды реттейтiн мемлекет негiзi қаланды. Ол қоғамды тұтастай саяси
бiрiктiретiн және сол өзi иелiк еткен ел мен жерде өз билiгiн жүргiзетiн
дәрежеге жеттi. Сондай-ақ онда арнаулы әкiмшiлiк жүйе арқылы тұрғындарға
билiк жүргiзетiн жүйе құрылып, тәуелсiздiкке қол жеткiздi.
Мемлекеттiлiктiң алғашқы белгiсi-ол қоғамнан тiкелей бөлiнген әкiмшiлiк
билiк пен басқару жүйесiнiң болуы. Екiншiден, белгiлi бiр территория мен
оның тұрғындарының болатыны, ал олар болса әртүрлi әкiмшiлiктерге бөлiнедi.
Үшiншiден, халықаралық аренада, сондай-ақ өздерiнiң iшкi iстерiнде
егемендiк пен тәуелсiздiкке иелiк етуi. Төртiншiден, мемлекеттiк
әкiмшiлiктi қамтамасыз ететiн әртүрлi салық жүйелерiнiң барлығы. Бiрақ
б.з.д. I мыңжылдықта Қазақстанда құрылған ежелгi мемлекеттiң қалыптасуы
өте әлсiз де баяу түрде жүрдi. Сондықтан да оны тарихшылар алғашқы
мемлекеттiлiк (протогосударство) деп атайды. (“Прото”— гректiң бiрiншi
деген сөзiнен шыққан.)
Қазақстан территориясын бiздiң заманымызға дейiнгi бiрiншi мыңжылдықта
Андронов және Дәндiбай-Беғазы тайпаларының ұрпақтары қоныстанды. Олар грек
жазбалары бойынша “скиф” аталса, парсы жазбалары бойынша “сақ” атанды. Скиф-
сақ тайпалары бiрнеше бiрлестiктерге бөлiнiп, алғашқы мемлекеттi құрады.
Олар тиграхауда-сақтар (шошқа бөрiк киетiн сақтар), хаомаварга-сақтар
(хаома сусынын дайындайтын сақтар), парадарайа-сақтар (теңіздің арғы
бетіндегі сақтар), массагеттер, исседондар және басқалар. Алғашқы екi топты
Геродот амнюргия-сақтар және ортакарибантия сақтар деп атайды.
Ал ендi, сол кездегi басқару және билiк әкiмшiлiгiне келетiн болсақ,
бiздiң заманымызға дейiнгi бiрiншi мыңжылдықта Қазақстан территориясында
алғашқы рет патша билiгi институты пайда болды. Оның дәлелi бүгiндегi кең
байтақ территориямыздан табылып жатқан археологиялық ескерткiштер және
жазбалардан анық байқалады. Патша билiгi сол кезде мұрагерлiк арқылы
берiлетiн, көп жағдайда ол орынды әйелдер иеленетiн. Мысалы, олардың бiзге
белгiлiлерi хаомаварга патшасы — Аморга, тиграхауда патшасы — Скунха,
массагеттер патшасы — Томирис (Тұмар), Савроматтар (кейiнгi кезде
сарматтар) патшасы — Зарина.
Сақ патшалығының саяси жүйесiнiң ерекшелiгi патшалық билiктi жоғары қою
арқылы қасиеттi де, киелi ұғымға айналуы (сакрализациялануы). Сақтар
өздерiнiң патшаларын Күн құдайы ретiнде санап, оларға имандылық-тәңiрлiк
нышанда құрметпен қарайтын. Патша билiгiнiң белгiсi немесе нышан — айғағы
оның алтын киiмi, қамшысы және алтын ұшты садағы (жебесi) арқылы
айқындалатын. Сонымен бiрге оларды жерлеген кезде көптеген жан-жақты жерлеу
рәсiмдерi жасалатын. Оның бiр көрiнiсi Зарина патшаны жерлеу барысында
бүгiнгi күнге жеткен үш қырлы пирамидалар. Сонымен бiрге Жетiсу
қорғандарынан табылған шеңберi 100 метр және биiктiгi 20 метрлiк
қорғандар. Өкiнiшке орай, сақ бiрлестiктерiнiң басқару органдарының негiзгi
жүйелерi бiзге толық жеткен жоқ. Бiрақ соған қарамай патша тағайындаған
кейбiр әкiмшiлiктiң басқару қызметтерiн аңғаруға болады. Қоғамда патшаға
жақын адамдар мен халық жиналысы маңызды болып саналды. Қазақстандағы
көшпендiлердiң халық жиналысы бiздiң ғалымдарымыздың “әскери демократия”
туралы әңгiме етуiне мүмкiндiк ашады. Бiрақ ол қауымды бiрiктiретiн
үлкендi-кiшiлi ер-азаматтардың басын қосуға мүмкiндiк бермейтiн. Сондықтан
да оған қауым басшылары ғана араласа алатын. Сөйтiп, Қазақстан
территориясында бiздiң заманымызға дейiнгi бiрiншi мыңжылдықта өкiлдiк
билiктiң элементтерi пайда бола бастады.
Сақтардың әскери күштерiнiң негiзiн еркiн қауымдастық мүшелерiнiң атты
жауынгерлерi құрады. Белгiлi билiк өкiлдерiнен құрылған ауыр атты әскер
патша билiгiнде болатын. Ал кедей-кепшiк және жер шаруашылығымен
айналысушылардан жаяу әскерлер құрылды. Алыс жорықтарға шығарда сақ пен
скифтер қозғалмалы атты отрядтар — гиммирлердi шығарды, сондай-ақ гимнеттер
— жеңiл қарулы жаяу әскерлердi жасақтады.
Қазақстан жерiндегi алғашқы мемлекеттердiң территориялық және әкiмшiлiк
құрылымына келсек әрбiр сақ-скиф бiрлестiктерi өзiндiк патша және халық
жиналысының билiгi жүретiн территорияларды иелендi. Б.з.б. I мыңжылдықта
Орта Азияны және Қазақстанның оңтүстiгiн қамтитын кең байтақ аумақта сақ-
скиф деп аталатын тайпалар мекендедi. Оларды “тарих атасы” Геродот (б.з.б.
V ғ.) және басқа ежелгi грек тарихшылары “Азия скифтерi” деп атайтын. Жалпы
сақ тайпалары Солтүстiк Қара теңiз өңiрi мен шығысында Днепр бойын
мекендеген және төменгi Едiл бойымен Оңтүстiк Орал өңiрiндегi
савроматтардың Кир мен I Дарий парсыларының және Александр Македонский
дәуiрiндегi гректердiң замандастары болған деген деректердi де сол грек
және парсы жазбалары көрсетедi. Олар ежелгi парсылармен тығыз қарым-
қатынас жасаған, тiптi б. з. б. VI-V ғасырларда Ахеменидтер империясының
құрамына да кiрген. Ахеменидтiк сына жазба деректемелерiнде сақтар туралы
аз болса да, анық деректер келтiрiлген. Мәселен, оларда сақтардың үш тобы:
хаомаварга-сақтар (хаома сусынын дайындайтын сақтар), Ферғана аймағы мен
Сырдарияның оңтүстiк жерiн, тиграхауда-сақтар (шошақ бөрiк киетiн сақтар),
Сырдарияның орталық тұсынан батысында Алтай тауларына дейiн жайлағанын,
сосын парадария-сақтар (теңiздiң арғы бетiндегi сақтар) туралы хабарланады.
Әрбiр алғашқы мемлекеттiк бiрлестiк (протогосударство) өзiнше белгiлi
бiр автономия алатын тайпа немесе ұлыстық әкiмшiлiк бiрлiкке бөлiндi.
Сондықтан оларды “тайпалық одақтар” деп атауға болады. Тайпа немесе ұлыс
белгiлi бiр территорияны көшiп жүретiн қауым бiрлiгiн айқындайды. Сондықтан
да олардың әкiмшiлiк басқару жүйесi потестарлық бiрлiк бөлшегiн көрсетедi.
Кейбiр жазбаларда көрсеткендей аталғандай бiрлiктегi тайпалар не ұлыстардың
өзiндiк басқару — билiк органдары — халық жиналысы атақтылар кеңесi, әскери
және азаматтық басқарушы — “көсемi” болған көрiнедi. Ал олардың сайланғанын
немесе тағайындалғанын, тiптi болмаған жағдайда мұрагерлiк арқылы
алмастырылып отырғандығын ешкiм де дәл көрсетiп айта алмайды.
Ал ендi — сақ-скиф бiрлестiктерiнiң тәуелсiздiгi мен егемендiгiне
келсек, олар ешбiр мемлекеттерге бағынбай өзiнiң iшкi және сыртқы саясатын
қалыптастырған. Оның айғағы ретiнде олардың, яғни Солтүстiк Қара теңiз
скифтерiнiң бiздiң заманымызға дейiнгi VII ғасырда Урарту мемлекетiмен
әскери-саяси одақтастықта болып Финикияға қарсы соғысуын айтуға болады.
Сосын бiздiң заманымызға дейiнгi VII ғасырдың ортасында скифтер мен
ассириялықтардың Мидияға қарсылығы, бiздiң заманымызға дейiнгi VI
ғасырдағы сақтар мен парсылықтардың Лидияға қарсылығын айтуға болады. Соған
қарамай парсылар мен тағы басқа мемлекеттер алғашқы Сақ мемлекетiнiң
егемендiгiн шектеуге тырысты. Мысалы, бiздiң заманымызға дейiнгi VI ғасырда
Парсы мемлекетiнiң билеушiсi Кир массагеттердi жаулап алып, өзiне
бағындырғысы келген болатын. Оның бұл ойы орындалған жоқ. Кир жорығы сәтсiз
аяқталып, оның әскерлерi тас-талқан болып күйреп, өзi қаза болды.
Б.э.д. 519-518 жылдары массагеттерге қарсы I Дарий соғыс ашады. Бұл
жорық та сәтсiздiкпен аяқталып, массагеттер өздерiнiң тәуелсiздiгiн толық
сақтап қалған едi. Сондай-ақ бiздiң заманымызға дейiнгi IV ғасырдың 30
жылдарында сақтарды Александр Македонский де жаулап алуға бар күшiн салды.
Оның Орта Азияны жаулап алғанына қарамай массагеттер Сырдарияның
солтүстiгiне қарай өз егемендiгiн сақтап қалды.
Мұның барлығын келтiрiп отырғанымыз бiздiң эрамызға дейiнгi I
мыңжылдықта алғашқы Сақ мемлекетi өз егемендiгi мен тәуелсiздiгiн тұтас
ұстап тұрғандығын көрсету едi. Ол ежелгi халықаралық саясатта өзiндiк орнын
толық сақтай бердi.
Өкiнiшке орай, бiзде сақ-скиф бiрлестiктерiнiң қандай салық жүйесiн
жүргiзiп, мiндеттi борыштар атқарғандықтарынан мәлiметтер аз. Олар өздерi
жаулап алған немесе өздерiне тәуелдi мемлекеттерден белгiлi бiр дәрежеде
салықтар жинап, оларды белгiлi бiр мiндетке борыштаса, ол нақты жағдайларға
байланысты өзгерiп отырған болуы керек. Мемлекеттiк қазынаны толтырып
отыру мал-мүлiк арқылы жүргiзiлiп, тағы да басқа қазыналық құндылықтар
арқылы толықтырылып отырған болуы тиiс. Кейбiр қабiрлерден табылған патша
бұйымдарына қарағанда онда ирригациялық жүйе қалыптасқан сияқты.
Жалпы бiздiң эрамызға дейiнгi I мыңжылдықта сақ бiрлестiктерiнiң алғашқы
мемлекет кұрудағы адымдары өте сәтсiз де баяу жүргендiгi байқалады. Бiрақ
соған қарамай ол тұрақты да бiрқалыпты даму үстiнде болғаны анық. Оның
куәсi-бiздiң заманымызға дейiнгi Ү-IҮ ғасырларда Жетiсу өңiрiн қоныстанған
тайпалардың өзiндiк жазбаларының болуы. Мұның бәрi бiздiң заманымызға
дейiнгi I мыңжылдықта Қазақстан территориясында алғашқы мемлекеттердiң
өмiр сүргенiн және олардың тәуелсiз дамығанын айғақтайтын нышандардың
болғанын көрсетедi. Бiрақ олардың даму-жетiлу процестерi әлi бiзге нақты да
көрнектi деректермен жеткiзiле қоймаған.
Әдебиеттер:
1. История государства и права Казахской ССР. Часть I. Под общей
редакцией члена-корреспондента АН ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz