Мұрагерлік құқық туралы мәлімет
КІРІСПЕ 3
1.тарау.МҰРАГЕРЛІК ҚҰҚЫҚТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1.Мұрагерліктің тарихи негіздері 7
1.2.Мұрагерліктің түсінігі мен мәні 11
1.3.Мұраның ашылуы негіздері 15
1.4.Заң және өсиет бойынша мұрагерлік 19
1.5.Мұрагерді тағайындау 27
1.6 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МҰРАГЕРЛІК
ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУІ 29
1.7 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ӨМІРДЕГІ МҰРАГЕРЛІК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ
КОЛЛИЗИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ 54
2.тарау.МҰРАГЕРЛІКТІҢ.ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ
ОБЪЕКТІЛЕРІ МЕН СУБЪЕКТІЛЕРІ
2.1.Мұраны ашу және мұралық мүлікті сақтау 66
2.2.Мұрагерлік қатынастардың субъектілері және олардың құқықтық
жағдайы 68
2.3.Мұрагерлік қатынастардың объектілері және мұралық мүліктің
құрамы 78
3.тару.МҰРАНЫ ҚАБЫЛДАУ
3.1.Мұраны қабылдап алудың ерекшелігі 81
3.2.Мұраға ие болу құқы туралы куәлік беру тәртібі 84
3.3.Мұралық мүлікті бөлу және мұрадан бас тарту жағдайлары 86
ҚОРЫТЫНДЫ 94
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 96
1.тарау.МҰРАГЕРЛІК ҚҰҚЫҚТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1.Мұрагерліктің тарихи негіздері 7
1.2.Мұрагерліктің түсінігі мен мәні 11
1.3.Мұраның ашылуы негіздері 15
1.4.Заң және өсиет бойынша мұрагерлік 19
1.5.Мұрагерді тағайындау 27
1.6 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МҰРАГЕРЛІК
ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУІ 29
1.7 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ӨМІРДЕГІ МҰРАГЕРЛІК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ
КОЛЛИЗИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ 54
2.тарау.МҰРАГЕРЛІКТІҢ.ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ
ОБЪЕКТІЛЕРІ МЕН СУБЪЕКТІЛЕРІ
2.1.Мұраны ашу және мұралық мүлікті сақтау 66
2.2.Мұрагерлік қатынастардың субъектілері және олардың құқықтық
жағдайы 68
2.3.Мұрагерлік қатынастардың объектілері және мұралық мүліктің
құрамы 78
3.тару.МҰРАНЫ ҚАБЫЛДАУ
3.1.Мұраны қабылдап алудың ерекшелігі 81
3.2.Мұраға ие болу құқы туралы куәлік беру тәртібі 84
3.3.Мұралық мүлікті бөлу және мұрадан бас тарту жағдайлары 86
ҚОРЫТЫНДЫ 94
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 96
Диссертацияның жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс мұрагерлік құқықтық реттеудің теориялық және заңнамалық мәселелерін зерттеуге арналған. Мұрагерлік қатынастарды реттеу негізінде туындайтын көптеген теориялық және заңнамалық мәселелерді шешудің жолдары қарастырылып анықталады. Жұмыста мұрагерлік құқық ережелеріне талдау жүргізіледі, сонымен қатар мұрагерлік қатынастарды реттеудің теориялық және заңнамалық мәселелер негізінде отандық заңнаманы жетілдіру бойынша ұсыныстар жасалған.
Диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының Конституциясында да меншікке қатысты бабында мұрагерлік туралы ерекше атап өткен.Қазақстан Республикасы конституциясының 26 – бабының 2 – тармағында: «Меншік,оның ішінде мұрагерлік құқығына заңмен кепілдік беріледі» - деп жарияланған.Бұл коституциялық ереже Қазақстан Республикасы Азаматтық кодекстің 6 – тарауында өз жалғасын тапқан. «Мұрагерлік құқық» деп аталатын тарауда мұрагерлік институты толық қарастырылған.Дегенмен, өмірде әртүрлі жағдайлар кездеседі және оларға байланысты көптеген мәселелер мен сұрақтар пайда болып.олар тездетіп шешуді талап етеді. Мұрагерлік – құқықтық қатынастардан пайда болатын дауларға байланысты сот және нотариат тәжірибесінде істер көп болатыны да сол себептен.[1, 26 бап]
Менің диссертациялык жұмысымның тақырыбы ретінде мұрагерлік құқық институтын таңдауым қазіргі кезде теорияда және тәжірибеде мұрагерлік қатынастарға байланысты даулы сұрақтар көптеп кездеседі.Сондықтан ұсынылып отырған жұмыс осы мәселелерді зерттеуге арналған.Бұл тақырып әрдайым өзекті болып қалатыны сөзсіз.
Диссертация тақырыбының ғылыми зерттелу деңгейі. Мұрагерліктің теориялық мәселелеріне, сондай-ақ өсиет бойынша және заңды мұрагерлікті реттейтін құқықтық тәжірибелерге революциядан бұрынғы орыс. Кеңес дәуірі тұсындағы және отандық заңгерлердің еңбектерінде көп көңіл бөлінген. Мұрагерлік құқық ғылымын дамытуға Д.И. Мейер, И.А. Покровский, Г.Ф. Шершеневич сияқты цивилистердің еңбектері ерекше үлес қосты. Олардың зерттеу жұмыстарында өсиет бойынша және заңды мұрагерлік институтының арақатынастарындағы көптеген аспектілерді өңдеу маңыздылығына назар аударылды. Аталған авторлардың мұрагерлік құқық, мұрагерлік құқықтық мирасқорлық, мұраның ашылу орны мен уақыты, туыстық жағдайлар, ұсыну құқығы бойынша және т.б. мұрагерлік құқық мәселелерге байланысты құнды пікірлері осы күнге дейін маңызын жоғалтқан жоқ.
Диссертациялық зерттеудің объектісі мен пәні. Зерттеудің обьектісі мұрагерлік құқықтың негізі өсиет бойынша және заңды мұрагерлік бойынша туындайтын құқықтық қатынастардың ҚР-ның азаматтық құқықтық және мұрагерлік құқық туралы заңнамалармен реттелуі болып табылады.
Диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының Конституциясында да меншікке қатысты бабында мұрагерлік туралы ерекше атап өткен.Қазақстан Республикасы конституциясының 26 – бабының 2 – тармағында: «Меншік,оның ішінде мұрагерлік құқығына заңмен кепілдік беріледі» - деп жарияланған.Бұл коституциялық ереже Қазақстан Республикасы Азаматтық кодекстің 6 – тарауында өз жалғасын тапқан. «Мұрагерлік құқық» деп аталатын тарауда мұрагерлік институты толық қарастырылған.Дегенмен, өмірде әртүрлі жағдайлар кездеседі және оларға байланысты көптеген мәселелер мен сұрақтар пайда болып.олар тездетіп шешуді талап етеді. Мұрагерлік – құқықтық қатынастардан пайда болатын дауларға байланысты сот және нотариат тәжірибесінде істер көп болатыны да сол себептен.[1, 26 бап]
Менің диссертациялык жұмысымның тақырыбы ретінде мұрагерлік құқық институтын таңдауым қазіргі кезде теорияда және тәжірибеде мұрагерлік қатынастарға байланысты даулы сұрақтар көптеп кездеседі.Сондықтан ұсынылып отырған жұмыс осы мәселелерді зерттеуге арналған.Бұл тақырып әрдайым өзекті болып қалатыны сөзсіз.
Диссертация тақырыбының ғылыми зерттелу деңгейі. Мұрагерліктің теориялық мәселелеріне, сондай-ақ өсиет бойынша және заңды мұрагерлікті реттейтін құқықтық тәжірибелерге революциядан бұрынғы орыс. Кеңес дәуірі тұсындағы және отандық заңгерлердің еңбектерінде көп көңіл бөлінген. Мұрагерлік құқық ғылымын дамытуға Д.И. Мейер, И.А. Покровский, Г.Ф. Шершеневич сияқты цивилистердің еңбектері ерекше үлес қосты. Олардың зерттеу жұмыстарында өсиет бойынша және заңды мұрагерлік институтының арақатынастарындағы көптеген аспектілерді өңдеу маңыздылығына назар аударылды. Аталған авторлардың мұрагерлік құқық, мұрагерлік құқықтық мирасқорлық, мұраның ашылу орны мен уақыты, туыстық жағдайлар, ұсыну құқығы бойынша және т.б. мұрагерлік құқық мәселелерге байланысты құнды пікірлері осы күнге дейін маңызын жоғалтқан жоқ.
Диссертациялық зерттеудің объектісі мен пәні. Зерттеудің обьектісі мұрагерлік құқықтың негізі өсиет бойынша және заңды мұрагерлік бойынша туындайтын құқықтық қатынастардың ҚР-ның азаматтық құқықтық және мұрагерлік құқық туралы заңнамалармен реттелуі болып табылады.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1995. 30 тамыз.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі, 1994 ж. 27 жел
тоқсан. Жалпы бөлім.
3. Республикалық құқықтық ғылыми-практикалық журнал "Заң" 2/2002.
4. В.И.Серебровский. Очерки советского наследственного права. М.,1963
5. Э.Б.Эйдинова « Наследование по закону и по завещанию», Москва 1985
6. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (ерекше бөлім) 1999 ж. 22 шілде (өзгерту, толықтырумен).
7. Қазақ ССР-ң Азаматтық кодексі 28-ші желтоқсан 1963 ж.
8. Қазақстан Республикасының "Мемлекеттік тәуелсіздік туралы"
Заңы, 1991 ж. 16 желтоқсан.
9. Қазақстан Республикасының "Авторлық құқық және сабақтас
құқықтар туралы" Заңы, 1996 ж. 10 маусым.
10. Қазақстан Республикасының "Түрғын үй қатынастары туралы"
Заңы, 1997 ж. 16 сәуір.
11. Қазақстан Республикасының "Зейнетақымен қамсыздандыру ту-
ралы" Заңы, 1997. 20 маусым.
12. Қазақстан Республикасының "Нотариат туралы" Заңы, 1997.
шілде.
13. Қазақстан Республикасының "Нормативтік-қүқықтық актілер тура-
лы" Заңы, 1998. 24 наурыз.
14. Қазақстан Республикасының "Ақша төлемі мен аударымы туралы"
Заңы, 1998. 29 маусым.
15. Қазақстан Республикасының "Жылжымалы мүлік кепілін тіркеу
туралы" Заңы, 1998. 30 маусым.
16. Қазақстан Республикасының "Нотариат туралы заңына өзгерістер
мен толықтырулар енгізу туралы" Заңы, 1998. 13 қараша.
17. Қазақстан Республикасының "Неке және отбасы туралы" Заңы,
1998. 17желтоқсан.
18. Қазақстан Республикасының "Үлттық мүрағат қоры және
мүрағаттар туралы" Заңы, 1998. 22 желтоқсан.
19. Қазақстан Республикасының Президентінің "Жылжымайтын мү-
лікке қүқықтарлы және онымен жасалатын мәлімелерді мемле-
кеттік тіркеу туралы" Жарлығы, 1995. 25 желтоқсан.
20. Қазақстан Республикасының Президентінің "Жер туралы" Жар-
лығы, 1995. 22 желтоқсан.
21. ҚазССР "Мемлекеттік нотариалдық кеңселерінің нотариалдық
істерді жүргізу тәртібі туралы" нүсқауы, 1981.
22. "Государственный нотариат" Сборник нормативных актов, Москва,
1989.
23. КСРО Жоғарғы Соты Пленумының Қаулылар жинағы, 1924-
1977 жж., 1 бөлім.
21. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының Қаулылар
жинағы, 1992-1997 жж.
22. Қазақстан Республикасы Президенті мен Үкіметінің актілер
жинағы, 1992-1998 жж.
23. "Государственный нотариат" Комментарии законодательству,
Москва, 1989.
24. Справочник государственного нотариуса, №18 СП СССР отд. 1,2
Москва, 1985.
25. Авдюков М.Г. "Нотариат СССР", Москва, 1976.
26. Аргунов В.Н. "Нотариальные услуги населению", Москва, 1991.
27. Ашитов 3.0. "Советское право" (на материале Казахской ССР),
Алматы, 1987. .
28. Барщевский М.Ю. "Если открылось наследство", Москва, 1989.
29. Барщевский М.Ю. "Наследственное право", Москва, 1996.
30. Басин Ю.Г. "Гражданское право Казахской ССР", Алматы, 1980.
31. Бондараев Н.И., Эйдинова Э.Б. "Право на наследование и его
оформление", Москва, 1971.
32. В.И. Серебровский. Очерки советского наследственного страховой
права. Москва, 1997.
33. Гордан М.В. "Наследование по закону и по завещанию", Москва,
1967.
34. Грачева В.А. "Гражданин обращается в ЗАГС", Москва, 1985.
35. Комментарий к Гражданскому Кодексу Казахской ССР / Под. ред.
Ю.Г. Басина, Р.С. Тазутдинова, Алматы, 1990.
36. Королев Ю.А. "Супруги, родители, дети", Москва, 1985.
37. М.Ю. Барщевский. Наследственное право. Москва, 1996.
38. Матерова М.В. "Судебное рассмотрение дел об установлении
отцовство", Москва, 1972.
39. Н.Ә. Назарбаев "Ғасырлар тоғысында", Алматы, 1996.
40. Н.Ә. Назарбаев "Қазақстан - 2030" Даму стратегиялық бағдарла-
масы, 1997.
41. А.М. Нечаева. Семейное право М. "Юрист", 1998.
42. Рубанов А.А. "Заграничные наследства", Москва, 1975.
43. Рубанов А.А. "Наследование в международном частном * праве"
Москва, 1972.
44. Рубанов А.А. "Наследование в международном частном праве",
Москва, 1996.
45. Рясенцев В.В. "Семейное право", Москва, 1967.
46. Сапарғалиев Ғ. "Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі", Алматы,
1995.
47. Спрашивайте-отвечаем: Консультируют юристы/ Сост. В.И. Ники-тинский, Москва, 1989.
48. Суханов Е.А. "Гражданское право", Москва, 1994 г. Том 1.
49. Толстой Ю.К., Сергеева А.П. "Гражданское право", Санкт-Петер-
бург, 1996.
50. Тулеугалиев Г.И., Мауленов К.С. "Гражданское право Республики
Казахстан", Алматы, 1998 г. Том 2, 3.
51. Чепига Т.Д. Наследование по завещанию в советском гражданском
праве. М. 1965 ж.
52. Червяков К.К. "Установление и прекращение родительских прав и
обязанностей", Москва, 1975.
53. "Шаңырақ" Үй-тұрмыс энциклопедиясы, Алматы, 1990.
54. Эйдинова Э.Б. "Наследование по закону и по завещанию", Москва,
1985.
55. Алматы қаласы мемлекеттік нотариалдық кеңсесінің 1998-2000
жылдардағы мүрагерлік істері.
56. Алматы қалалық сотының 1999 жылғы азаматтық істері.
57. Алматы облыстық сотының 1997-1999 жылдардағы Азаматтық
істер жөніндегі сот коллегиясының істері.
58. Алматы қаласы мемлекеттік нотариалдық кеңсесінің 1997-1998
жылдардағы нотариалдық тәжірибені жинақтау қүжаттары.
59. Алматы қаласы мемлекеттік нотариалдық кеңсесінің 1997-1999
жылдардағы мүрагерлік істері.
60. Алматы қалалық сотының 1999-2002 жылдардағы азаматтық
істері.
61. Алматы қаласы Заң кеңесі мекемесінің 2000-2003 жылдардағы
түсіндірме материалдары.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі, 1994 ж. 27 жел
тоқсан. Жалпы бөлім.
3. Республикалық құқықтық ғылыми-практикалық журнал "Заң" 2/2002.
4. В.И.Серебровский. Очерки советского наследственного права. М.,1963
5. Э.Б.Эйдинова « Наследование по закону и по завещанию», Москва 1985
6. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (ерекше бөлім) 1999 ж. 22 шілде (өзгерту, толықтырумен).
7. Қазақ ССР-ң Азаматтық кодексі 28-ші желтоқсан 1963 ж.
8. Қазақстан Республикасының "Мемлекеттік тәуелсіздік туралы"
Заңы, 1991 ж. 16 желтоқсан.
9. Қазақстан Республикасының "Авторлық құқық және сабақтас
құқықтар туралы" Заңы, 1996 ж. 10 маусым.
10. Қазақстан Республикасының "Түрғын үй қатынастары туралы"
Заңы, 1997 ж. 16 сәуір.
11. Қазақстан Республикасының "Зейнетақымен қамсыздандыру ту-
ралы" Заңы, 1997. 20 маусым.
12. Қазақстан Республикасының "Нотариат туралы" Заңы, 1997.
шілде.
13. Қазақстан Республикасының "Нормативтік-қүқықтық актілер тура-
лы" Заңы, 1998. 24 наурыз.
14. Қазақстан Республикасының "Ақша төлемі мен аударымы туралы"
Заңы, 1998. 29 маусым.
15. Қазақстан Республикасының "Жылжымалы мүлік кепілін тіркеу
туралы" Заңы, 1998. 30 маусым.
16. Қазақстан Республикасының "Нотариат туралы заңына өзгерістер
мен толықтырулар енгізу туралы" Заңы, 1998. 13 қараша.
17. Қазақстан Республикасының "Неке және отбасы туралы" Заңы,
1998. 17желтоқсан.
18. Қазақстан Республикасының "Үлттық мүрағат қоры және
мүрағаттар туралы" Заңы, 1998. 22 желтоқсан.
19. Қазақстан Республикасының Президентінің "Жылжымайтын мү-
лікке қүқықтарлы және онымен жасалатын мәлімелерді мемле-
кеттік тіркеу туралы" Жарлығы, 1995. 25 желтоқсан.
20. Қазақстан Республикасының Президентінің "Жер туралы" Жар-
лығы, 1995. 22 желтоқсан.
21. ҚазССР "Мемлекеттік нотариалдық кеңселерінің нотариалдық
істерді жүргізу тәртібі туралы" нүсқауы, 1981.
22. "Государственный нотариат" Сборник нормативных актов, Москва,
1989.
23. КСРО Жоғарғы Соты Пленумының Қаулылар жинағы, 1924-
1977 жж., 1 бөлім.
21. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының Қаулылар
жинағы, 1992-1997 жж.
22. Қазақстан Республикасы Президенті мен Үкіметінің актілер
жинағы, 1992-1998 жж.
23. "Государственный нотариат" Комментарии законодательству,
Москва, 1989.
24. Справочник государственного нотариуса, №18 СП СССР отд. 1,2
Москва, 1985.
25. Авдюков М.Г. "Нотариат СССР", Москва, 1976.
26. Аргунов В.Н. "Нотариальные услуги населению", Москва, 1991.
27. Ашитов 3.0. "Советское право" (на материале Казахской ССР),
Алматы, 1987. .
28. Барщевский М.Ю. "Если открылось наследство", Москва, 1989.
29. Барщевский М.Ю. "Наследственное право", Москва, 1996.
30. Басин Ю.Г. "Гражданское право Казахской ССР", Алматы, 1980.
31. Бондараев Н.И., Эйдинова Э.Б. "Право на наследование и его
оформление", Москва, 1971.
32. В.И. Серебровский. Очерки советского наследственного страховой
права. Москва, 1997.
33. Гордан М.В. "Наследование по закону и по завещанию", Москва,
1967.
34. Грачева В.А. "Гражданин обращается в ЗАГС", Москва, 1985.
35. Комментарий к Гражданскому Кодексу Казахской ССР / Под. ред.
Ю.Г. Басина, Р.С. Тазутдинова, Алматы, 1990.
36. Королев Ю.А. "Супруги, родители, дети", Москва, 1985.
37. М.Ю. Барщевский. Наследственное право. Москва, 1996.
38. Матерова М.В. "Судебное рассмотрение дел об установлении
отцовство", Москва, 1972.
39. Н.Ә. Назарбаев "Ғасырлар тоғысында", Алматы, 1996.
40. Н.Ә. Назарбаев "Қазақстан - 2030" Даму стратегиялық бағдарла-
масы, 1997.
41. А.М. Нечаева. Семейное право М. "Юрист", 1998.
42. Рубанов А.А. "Заграничные наследства", Москва, 1975.
43. Рубанов А.А. "Наследование в международном частном * праве"
Москва, 1972.
44. Рубанов А.А. "Наследование в международном частном праве",
Москва, 1996.
45. Рясенцев В.В. "Семейное право", Москва, 1967.
46. Сапарғалиев Ғ. "Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі", Алматы,
1995.
47. Спрашивайте-отвечаем: Консультируют юристы/ Сост. В.И. Ники-тинский, Москва, 1989.
48. Суханов Е.А. "Гражданское право", Москва, 1994 г. Том 1.
49. Толстой Ю.К., Сергеева А.П. "Гражданское право", Санкт-Петер-
бург, 1996.
50. Тулеугалиев Г.И., Мауленов К.С. "Гражданское право Республики
Казахстан", Алматы, 1998 г. Том 2, 3.
51. Чепига Т.Д. Наследование по завещанию в советском гражданском
праве. М. 1965 ж.
52. Червяков К.К. "Установление и прекращение родительских прав и
обязанностей", Москва, 1975.
53. "Шаңырақ" Үй-тұрмыс энциклопедиясы, Алматы, 1990.
54. Эйдинова Э.Б. "Наследование по закону и по завещанию", Москва,
1985.
55. Алматы қаласы мемлекеттік нотариалдық кеңсесінің 1998-2000
жылдардағы мүрагерлік істері.
56. Алматы қалалық сотының 1999 жылғы азаматтық істері.
57. Алматы облыстық сотының 1997-1999 жылдардағы Азаматтық
істер жөніндегі сот коллегиясының істері.
58. Алматы қаласы мемлекеттік нотариалдық кеңсесінің 1997-1998
жылдардағы нотариалдық тәжірибені жинақтау қүжаттары.
59. Алматы қаласы мемлекеттік нотариалдық кеңсесінің 1997-1999
жылдардағы мүрагерлік істері.
60. Алматы қалалық сотының 1999-2002 жылдардағы азаматтық
істері.
61. Алматы қаласы Заң кеңесі мекемесінің 2000-2003 жылдардағы
түсіндірме материалдары.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 107 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 107 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1-тарау.МҰРАГЕРЛІК ҚҰҚЫҚТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1.Мұрагерліктің тарихи негіздері 7
1.2.Мұрагерліктің түсінігі мен мәні 11
1.3.Мұраның ашылуы негіздері 15
1.4.Заң және өсиет бойынша мұрагерлік 19
1.5.Мұрагерді тағайындау 27
1.6 Қазақстан Республикасындағы мұрагерлік
қатынастардың құқықтық реттелуі 29
1.7 Халықаралық өмірдегі мұрагерлік қатынастардың
коллизиялық мәселелері
54
2-тарау.МҰРАГЕРЛІКТІҢ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ
ОБЪЕКТІЛЕРІ МЕН СУБЪЕКТІЛЕРІ
2.1.Мұраны ашу және мұралық мүлікті сақтау 66
2.2.Мұрагерлік қатынастардың субъектілері және олардың құқықтық
жағдайы 68
2.3.Мұрагерлік қатынастардың объектілері және мұралық мүліктің
құрамы 78
3-тару.МҰРАНЫ ҚАБЫЛДАУ
3.1.Мұраны қабылдап алудың ерекшелігі 81
3.2.Мұраға ие болу құқы туралы куәлік беру тәртібі 84
3.3.Мұралық мүлікті бөлу және мұрадан бас тарту жағдайлары 86
ҚОРЫТЫНДЫ 94
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 96
КІРІСПЕ
Диссертацияның жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс мұрагерлік
құқықтық реттеудің теориялық және заңнамалық мәселелерін зерттеуге
арналған. Мұрагерлік қатынастарды реттеу негізінде туындайтын көптеген
теориялық және заңнамалық мәселелерді шешудің жолдары қарастырылып
анықталады. Жұмыста мұрагерлік құқық ережелеріне талдау жүргізіледі,
сонымен қатар мұрагерлік қатынастарды реттеудің теориялық және заңнамалық
мәселелер негізінде отандық заңнаманы жетілдіру бойынша ұсыныстар жасалған.
Диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан
Республикасының Конституциясында да меншікке қатысты бабында мұрагерлік
туралы ерекше атап өткен.Қазақстан Республикасы конституциясының 26 –
бабының 2 – тармағында: Меншік,оның ішінде мұрагерлік құқығына заңмен
кепілдік беріледі - деп жарияланған.Бұл коституциялық ереже Қазақстан
Республикасы Азаматтық кодекстің 6 – тарауында өз жалғасын тапқан.
Мұрагерлік құқық деп аталатын тарауда мұрагерлік институты толық
қарастырылған.Дегенмен, өмірде әртүрлі жағдайлар кездеседі және оларға
байланысты көптеген мәселелер мен сұрақтар пайда болып.олар тездетіп
шешуді талап етеді. Мұрагерлік – құқықтық қатынастардан пайда болатын
дауларға байланысты сот және нотариат тәжірибесінде істер көп
болатыны да сол себептен.[1, 26 бап]
Менің диссертациялык жұмысымның тақырыбы ретінде мұрагерлік
құқық институтын таңдауым қазіргі кезде теорияда және тәжірибеде
мұрагерлік қатынастарға байланысты даулы сұрақтар көптеп
кездеседі.Сондықтан ұсынылып отырған жұмыс осы мәселелерді зерттеуге
арналған.Бұл тақырып әрдайым өзекті болып қалатыны сөзсіз.
Диссертация тақырыбының ғылыми зерттелу деңгейі. Мұрагерліктің
теориялық мәселелеріне, сондай-ақ өсиет бойынша және заңды мұрагерлікті
реттейтін құқықтық тәжірибелерге революциядан бұрынғы орыс. Кеңес дәуірі
тұсындағы және отандық заңгерлердің еңбектерінде көп көңіл бөлінген.
Мұрагерлік құқық ғылымын дамытуға Д.И. Мейер, И.А. Покровский, Г.Ф.
Шершеневич сияқты цивилистердің еңбектері ерекше үлес қосты. Олардың
зерттеу жұмыстарында өсиет бойынша және заңды мұрагерлік институтының
арақатынастарындағы көптеген аспектілерді өңдеу маңыздылығына назар
аударылды. Аталған авторлардың мұрагерлік құқық, мұрагерлік құқықтық
мирасқорлық, мұраның ашылу орны мен уақыты, туыстық жағдайлар, ұсыну
құқығы бойынша және т.б. мұрагерлік құқық мәселелерге байланысты құнды
пікірлері осы күнге дейін маңызын жоғалтқан жоқ.
Диссертациялық зерттеудің объектісі мен пәні. Зерттеудің обьектісі
мұрагерлік құқықтың негізі өсиет бойынша және заңды мұрагерлік бойынша
туындайтын құқықтық қатынастардың ҚР-ның азаматтық құқықтық және
мұрагерлік құқық туралы заңнамалармен реттелуі болып табылады.
Зерттеудің пәні мұрагерлік құқықтық реттеудің бүгінгі жағдайы мен
келешегі, мұра қалдырушы(өсиет қалдырушы) мен мұрагерлердің мәртебесін
анықтау, мұрагерлік құқықтың негіздері өсиет бойынша және заңды
мұрагерліктің құқықтық табиғатын айқындау және олардың теориялық және
заңнамалық мәселелерінің мәнін зерттеу; өсиет бойынша және заңды
мұрагерлікке байланысты пайда болатын қатынастарды анықтау мәселелері
болып табылады.
Диссертациялық зерттеудің мақсаты. Берілген тақырыптың маңыздылығы
бойынша диссертациялық зерттеудің мақсаты мұрагерлік құқық институтының
даму тенденциясын білу болып табылады, яғни қазіргі мемлекеттің даму
кезеңі мен кеңес дәуіріндегі мұрагерлік туралы заңнамаларды салыстыру және
мәселелері жан-жақты талдап зерттеледі.
Осы диссертациялык жұмыста зерттеуде алға қойылған мақсаттар:
– мұрагерлік туралы жалпы түсінік;
– мұраға ие болу құқығы;
– заң және өсиет бойынша мұрагерлік;
– нақты мұрагелік тағайындау,мұралық құқықты сақтау,жүзеге асыру
сондай-ақ мұраны қабылдап алу мәселелері.
Зерттеудің әдістемелік, теориялық және нормативтік құқықтық негізі.
Жұмыстың теориялық негізін азаматтық құқық ғылымының дамуына елеулі үлес
қосқан отандық және шетелдік ғалым-заңгерлердің мұрагерлік құқықты
қамтитын теориялық және заңнамалық тәжірибелік еңбектері, бұрынғы Кеңес
Одағы тұсындағы ғалымдардың мұрагерлік құқық саласы бойынша жазылған
ғылыми еңбектері қалады.
Зерттеудің нормативтік құқықтық негізін мұрагерлік қатынастар ҚР-ның
Конституциясымен, ҚР-ның АК-сімен, ҚР-ның Нотариат туралы заңымен,
сонымен қатар мұрагерлік құқықты реттейтін өзге де заң актілерімен
реттеледі.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 235-бабына меншік
құқығына ие болу негіздерін былай деп атап көрсеткен:
1. Егер шартта немесе заңдарда өзгеше көзделмесе,жаңа затқа меншік
құқығы оны дайындаған немесе жасаған тұлғаға тиесілі.
Мүліктерді пайдалану нәтижесінде алған жемістер, өнімдер,
табыстар, егер заңдарда немесе мүлікті пайдалану туралы шартта
өзгеше көзделмесе, осы мүлікті заңды негізде иеленуші тұлғаға
тиесілі болады.
2. Меншік иесі бар мүлікке, меншік құқығына басқа адам сатып
алу, сату, айырбастау, сыйға тарту немесе осы мүлікті иеліктен
айыру туралы өзге иелердін негізінде ие болу мүмкін.
Азамат қайтыс болған ретте, оған тиесілі мүлікке меншік құқығы
өсиетке немесе заңға сәйкес мұрагерлік бойынша басқа адамдарға көшеді.
Меншік иесінің мүлкі меншік иесінің еріктен тыс басқа тұлғаға беруге осы
кодексте, көзделгеннен басқа реттерде жол берілмейді.[2, 235 бап]
Қазақстан Республикасының конституциясының 26-бабында Қазқстан
Республикасының азаматтары заңды түрде алған қандайда болсын мүлкін жеке
меншігінде ұстай алады. Меншікке оның ішінде мұрагерлік құқығына заңмен
кепілдік беріледі - делінген.
Заңдар – мүліктік қатынастарды және азаматардың құқтарын қорғау
саласындағы заңдылықты одан әрі нығайтудын маңызды құралы болып табылады.
Меншік иесінің заңда белгіленген шекте мүлік иеленуге, пайдалануға және
оған билік ету құқғы бар. Азаматтардың жеке меншігін және оған билік ету
де құқы бар. Азаматтардың жеке меншігін және оған мұрагер болу құқығын
мемлект қорғайды.
Заң бойынша кез-келген азаматтың жеке меншігіндегі ақша, лицензиялар,
патентер, шетел валютасы, акциялар өз шаруашылығын жүргізуінен түсетін
еңбек табыстары, үй, сая жай және басқа да күнделікті тұрмыс қажетіне
арналған мүліктері болуы мүмкін.
Қосалқы шаруашылықпен айналысу үшін кез-келген азамат заң бойынша
өмірлік мұрагерлік иелікке жер бөліктерін пайдалана алады. Сонымен
мұрагерлік құқық азаматтардың жеке меншігімен тығыз байланыста және әрбір
азаматтың Конституциялық құқы болып табылады.
Мұрагерлік құқық жеке меншік пен басқа да мүліктердің мұра қалдырушы
адамның мұраға ие болатын мұрагерлерінің қарауына өтуін реттейді.
Мұрагерлік құқықтың жүзеге асырылуын:
- Қазақстан Республикасының Конституциясы;
- Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі;
- Қазақстан Республикасының Нотариат туралы Заңы;
- Қазақстан Республикасының Мемлекеттік нотариалдық конторларының
нотариалдық істерді жүргізу тәртібітуралы нұсқауы және басқада
нормативті құқықтық актілер реттейді.
Мұрагерлік құқық Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің
Алтыншы бөлімімен реттеледі және оның алатын орны өз алдына ерекше
маңызды болып табылады.
Бірінші бөлімдегі мұрагерліктің жалпы сипаттамасы.
Екінші бөлімінде мұрагерлік құқықтық қатынастардың объектілерін
мен субъектілері.
Үшінші бөлімінде мұраны қабылдау туралы көрсетілген.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қазақстанда мұрагерлік құқық ұзақ уақыт
бойы құқықтық ғылыми зерттеудің белсенді, өзекті тақырыбы болмады, мұны
жоғарыда тақырыптың зерттелу деңгейіне жасалған шолудан байқауға болады.
Сондықтан, қазір Қазақстанда мұрагерлік құқық мәселелеріне қатысты
монографиялардың аздығы және заңгерлер үшін мұндай жұмыстар тапшы болып
отыр. Зерттеуде азаматтық құқықтың ғылыми позициясы тұрғысынан мұрагерлік
құқықтың негізгі мәселелерінің тәжірибедегі орны, сонымен қатар оның пайда
болу себептері мен кемшіліктерін түзету жолдары сарапталады. Атап
айтқанда, мұраның құрамы, мұраның ашылу орны, мұрадан лайықсыз
мұрагерлерді шеттету, сонымен қатар заңды мұрагерліктің кезегі, мұраны
алу, мұраны сенімгерлікпен басқару, өсиет бойынша мұрагерлік, өсиеттік бас
тарту және т.б. мәселелер қамтылады.
Зерттеу нәтижелерінің тәжірибелік маңызы. Диссертациядағы теориялық
тұжырымдар ғылыми-зерттеу қызметінде қолданыла алады, ал зерттеудің өзі
және диссертация тақырыбы бойынша жарияланған еңбектер Қазақстан
Республикасының мұрагерлік құқық пәнін және онымен байланысты арнайы
курстарды оқыту кезінде пайдаланылуы мүмкін.
Диссертациялық зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Диссертациялық
зерттеу әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің азаматтық құқық
кафедрасында дайындалды.
Зерттеу нәтижелерін автор әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық
университетінің азаматтық құқық кафедрасының магистрі ретінде ғылыми
қызметті жүзеге асыру барысында пайдалануда.
Сонымен бірге диссертациялық зерттеу тақырыбы бойынша 1 ғылыми мақала
жарық көрген.
Диссертацияың құрылымы және көлемі. Магистрлік диссертация белгілеулер
мен қысқартулардан, кіріспеден, он үш бөлімшеден құралған үш бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың
көлемі – 97 бет.
1- тарау. МҰРАГЕРЛІКТІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 МҰРАГЕРЛІКТІҢ ТАРИХИ НЕГІЗДЕРІ.
Қазақстан қазіргі өзінің экономикалық, рухани, қүқықтық жағынан қайта
қүруларды басынан өткізіп отырған кезеңде ізденуші қауым қазақ халқының
қүқық жүйесінің қайнар көзі болған әдет-ғүрып заңдардың қамтыған салаларын
жан-жақты зерттеуде. Соның ішінде кезек күттірмейтін институттың бірі -
мүрагерлік қүқық мәселесі болып отыр. Мүрагерлік институт мыңдаған
жылдармен өлшенетін дәуірлерден өтіп, әлі күнге дейін өз мәнін жойған жоқ.
Алғашқы қауымдық және рулық дәуірде мүрагерлік деген түсінік
қалыптаспаған еді. Мүмкін оның мүраға қалдыратын мүліктердің жоқ-тығымен де
түсіндіруге болар. Себебі рулық қауым түсында еңбек қүралдары, аң терілері,
үй ішінде қажетті жабдықтар түгелдей ру мүшелеріне тиесілі болып, рудан
руға өтті. Бірақ кейін жеке меншіктің пайда болуына байланысты тіршілікке
қажетті еңбек қүралдарымен қүралған байлық әкеден балаға өтіп отырды.
Осылайша әкеден балаға қалдыру - мирас түсінігі пайда болып, ол ғасырлар
бойы қалыптасқан дәстүрлермен реттеліп отырды. Бүл қатынастарды орындау
қазіргідей мемлекеттік мәжбүрлеу шарасымен емес, қоғамдық пікір, ру, тайпа
беделі сияқты шаралармен жүзеге асырылды.
Бертін келе шаруашылық салалары жіктеліп, қоғам әлеуметтік топтарға
бөлініп, жеке меншік қалыптасты да олармен бірге мүрагерлік те пайда болды.
Таптық қоғамда әдет-ғүрып алғашқы формасын сақтағанмен, оның мазмүны,
мағынасы өзгерді. Енді әдет мемлекеттік биліктен қолдану тауып, заңды норма
есебінде оның орындалуын күш қолдау арқылы жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Міне, осындай ежелгі заңдар Үнді мемлекетінде "Ману заңы", Римде "XII Кесте
заңы", Франк мемлекетінде "Салическая правда", Ресейде "Русская правда",
Қазақстанда "Жеті жарғы" деген атпен біздің бәрімізге жетті. [3, 89 бет]
Осы аталған заңдар жинағының барлығында біз сөз етіп отырған мүра-
герлік мәселесі қарастырылған. Дүние жүзін қоныстанған басқа халықтар
сияқты Азияны қоныстанған көшпенділер арасындағы ғүн, үйсін, қаңлы және
түркі сияқты үлыстар өздерінің әр кездегі, әр деңгейдегі әдет заңдарын
біртіндеп өмірге әкелгенді. Ол заңдар үлыстың орнығуына, қуат алуына,
дамуына түрткі болды. Бірте-бірте көшпенділер басқарудың қүнды тәжіри-бесін
меңгерді.
Оның айқын көрінісі, саяси биліктің ең жоғары нысаны мемлекеттік тақ
мүрагерлігі пайда болды. Тақ мүрагерлігі әр елде әр түрлі аталғанмен сипаты
жағынан бәрі монархиялық билеу түрінде еді.
Түркі халықтарының, соның ішінде қазақ халқының тарихында ерте заманнан
бері мүрагерліктің әскери, әкімшілік, рулық, мүліктік және рухани
мүрагерлігі қалыптасқан болатын.
______________________________
Көшпелі қоғамда ел қорғаны болған ерлер елдің, жердің билеушісі
болған, таққа отырған. Оның билігі үрпақтан-ұрпаққа жалғасып, тақ
мүраға айналған. Мүрагерлік үрдіс, мүрагерлік заң-мүрагерлік институттың
дәстүр жалғаудағы үйлестіруші тетігі, ал мүрагерлік институт- мүрагерлік
заңның жалғасу нысаны және нәтижесі (Сапарғалиев Ғ., Ғабасүлы Ғ. Көшпелі
қоғамның әдет заңдарының бастауы туралы "Мемлекет және қүқық" 2001 ж.).
Біздің заманымызға дейін Қазақстан территориясында өмір сүрген сақтар
мемлекеті рудың әскери демократиялық формасын қалыптастырып, оны кейінгі
пайда болған үйсін, қаңлы, ғүн тайпаларына мүра есебінде қалдырды.
Үйсіндердің саяси өмірінде Билер кеңесі болған. Билер мүра-герлік заңды
бүзуға жол бермеген.
Саяси мүрагерлік үрдіс заңдары түркілерде де болған. Түркілерде мүра-
гердің таққа отыруы алдыңғы қағанның ауызша өсиеті, тәңірінің қалауы және
сайлап қою сияқты үш түрлі жолмен іске асырылды. Түркілерде "әке өлсе үлы
мүрагер, аға өлсе іні мүрагер" деген өсиет сақталынды. Яғни, түркі
халықтарындағы саяси мүрагерліктің ерекшелігі биліктің бір әулеттің дара
билігінде болуын көздейтін қандастық негізде түқым қуалай жалғасатын үрдіс
болғанын дәлелдейді.
Мүрагерлік мәселеге хандық дәуірде де ерекше көңіл бөлінген. "Қасым
ханның қасқа жолы", "Есім ханның әскери жолы", "Жеті жарғы" заңдарында
саяси, әкімшілік әскери мүрагерлікпен қатар отбасылық қарым-қатынастағы
мүрагерлікте қамтылған. Қазақтарда әке өсиеті көзінің тірісінде куәгердің
қатысуымен ауызша айтылып, орындауға міндетті болған.
Әдет-ғүрып қүқы бойынша мүрагерлерге қайтыс болған адамның бала-лары,
әйелі, бауырлары, ең жақын туыстары, тіпті еш кімі болмаса аталас
ағайындары иелік ететін болған. Мүраны бөлу мәселесі әр түрлі жағдайларға
байланысты орындалатын. Ол өлген адамның жасына да байланысты еді. Егер әке
орта жастан асып, немесе қартайып өлген уақытта, көзінің тірісінде үйленген
балаларына енші беріп үлгерген болса, қара шаңыраққа, мал мүлікке еш кімнің
дауы болмай, оған енші алмаған кенже баласы түгелдей ие болатын.
Қазақ әдет-ғүрып зерттеуші Л. Баллюзектің мәлімдеуі бойынша еншінің
көлемі әкенің дәулетіне байланысты екен. Әдет заңдарында әмеңгерлік мәселе
де мүрагерлік жолмен жүзеге асты. Егер әке жастай өліп, артында жас
балаларымен жас жесірі қалса, әмеңгерлік әдет бойынша өлген адамның бірге
туған ағасы не інісі, олар болмаса немере, шөбере туыстары, қала берді
аталас інісі жеңгесіне үйленіп балаларды өз қамқорлығына алатын да, мал-
мүлкіне заңды түрде иелік ететін. Егер жесір қалған әйел күйеуге шықпай,
балаларымен елде отыра беремін десе, оған зорлық жасалмаған.
Бірақ өлгеннің отын өшірмеу, жетімін тентіретпеу үшін ең алдымен
жесірдің орнын дүрыстану керек болды. Жесір бір руға түскен кешегі келін
ері өліп, бағы тайған жесір, өзі түскен шаңырақтың мүшесі, оның орны,
мүддесі, кісілік қүқы сол әулеттің өсуі мен өшуіне, абыройы мен үятына
астасып жататын. Өлген әке үрпағы сол әулеттің заңды түқымы, ал жесірдің
әмеңгер болуы сол үрпақтың аман-есен өсуінің алғы шарттары. Жесірін
әмеңгерлікке ала алмау, жесірін тентіретіп жіберу, сол әулеттің сүйегіне
басылған таңба.
Жесір төркініне кетсе, немесе басқа рудан ер таңдаса сүйгенімен қашып
кетсе, рулар арасында "жесір дауы" туындап, берісі шығын, арысы өлімге
апаратын. Әдет заңдарын әмеңгерлік мәселесінде адамгершілік, ізгілік,
қамқорлыққа байланысты көзқарасты қолдағанын ислам қүқын зерттеуші ғалым Н.
Өсерүлы былай көрсетеді: "Күйеуінен қалған баларымен бірге әйелдерді
жетімсіретпей, олардың қас-қабағына қарау, тек жанашыр туыс-тардың ғана
қолынан келеді" . [3, 93 бет]
Мүрагерлік мәселеге мұсылман құқығында ерекше көңіл бөліп, мүраның
мұрагерлер арасында әділдікпен бөлінуін қатты қадағалаған. Мүхамбет
Пайғамбардың өзі де мүраға ерекше көңіл бөліп, мүраның әділ бөлінуіне мән
берген. Қүранда бүл жайлы аяттар өте көп. Мүраның бөлінуі шариғат бойынша
туысқандықты ескеріп, үш дәрежеде бөлінеді: бірінші дәрежеде - ата-ана,
екінші дәрежеде - аға-іні, әпке-қарындастары, үшінші дәрежеде - ата-ана-
сының тікелей туыстары жатады. Әсіресе, шариғатта мына жәйттер мүрагер
болуға кедергі келтіреді: мүрагердің кәпір болуы, адам өлтірген қанды қол
болуы, азат емес қүл болуы, хабар-ошарсыз кетуі (он жыл бойына).
Ал енді империялық басқару түсындағы төтенше билер съезінде қабыл-
данған Ережелерге сүйенсек, бүрынғы әдет заңдарына біршама өзгерістер
енгенін көреміз.
Кеңестік дәуірмен салыстырғанда қазіргі Қазақстан Республикасында
меншікті жеке түрімен басым бола бастауына байланысты, мүрагерлік мә-селеге
ерекше көңіл бөлініп мән берілген. Бүгінгі күні үйлер, пәтерлер, салым
ақшалар, акциялар, жер учаскілері, түрғын үй қүралдары, көліктер, өзге де
мүліктер мүраға қалдырылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабының 2-тармағында
"меншікке, оның ішінде мүрагерлік қүқына заңмен кепілдік беріледі", - деп
көрсетілген. Сондай-ақ, ҚР Азаматтық кодексінің 59, 60 тараулары түгелдей
мүрагерлікке арналған. Мүрагерлік өсиет немесе заң бойынша жүзеге
асырылады. Мүра заң бойынша бөлінгенде бірінші кезектегі мүрагерлер
-марқүмның балалары, асырап алған балалары, жүбайы және әке қазасынан кейін
туған бала болып есептеледі.
Келесі кезектегі мүрагерлер алғашқы кезектегілері болмағанда немесе
олар мүрадан бас тартқанда шақырылады. Мүраны бөлуді заңмен қарағанда
азаматтың өсиеті ескеріледі, яғни азамат өз өсиеті арқылы мүлкін түгелдей
немесе оның бір бөлігін бір немесе бірнеше адамға, ішінде заңды мүрагері
немесе мүрагері емес адамға да өсиет бойынша қалдыру мүмкін. Сол сияқты
заңды түлға немесе мемлекетке беру үшін де өсиет қалдыруы мүмкін.
_____________________
Мүра қалдырушы мүрагердің біреуін, бірнешеуін, тіпті барлығын заң
бойынша мүрадан шеттеуі мүмкін. Сол сияқты заңды түлға немесе мемлекетке
беру үшін де өсиет қалдыруы мүмкін. Дегенмен де қазақ қоғамында мүра
қалдырушы артында қалған үрпағын ешуақытта мүрадан айырмаған.
Көненің бәрін тәркі еткен большевиктік солақай саясат қандай күшпен
болса, да, жеке меншікті жоямыз деген үранын дүрілдетіп түрды. Ал, мүраның
негізінің өзі жеке меншікке бағышталатындығы белгілі.
Сөйтіп, жеке меншікті жою мақсатында бірнеше заңдар қабылданды.
Мысалы, 1917 жылдың 26 қазанында "Жер туралы", 1917 жылдың 14 желтоқсанында
"Банктерді ұлттандыру туралы" декреттер қабылданды. Жеке меншіктің
мүрагерлік жолымен берілуін жою мақсатында 1918 жылдың 27 сәуірінде
"мұрагерлікті жою туралы'' деген БОАК-тың декреті жарияланды. Осы декреттің
1-бабына сәйкес, заң бойынша да, өсиет бойынша да мүрагерлік мүлдем алынып
тасталды. Яғни, мүлік иесі қайтыс болғаннан кейін оған тиісті (жылжитын,
жылжымайтын) барлық мүліктері мемлекеттің, дәлірек айтқанда РСФСР-дің
қарауына (меншігіне) өтетін болды.
Осылай қалыптасқан жағдай жаңа экономикалық саясаттың келуімен, біршама
шектеулермен болса да, мүрагерлік қүқығын қайта дамытуға өз үлесін қосты.
Сәл кейінірек, 1922 жылдың 22 мамырында қабылданған" РКФСР-да танылатын,
оның заңдарымен қорғалатын және РКФСР-дың соттарымен қорғалатын
негізгі жеке мүліктік құқықтар туралы мүраның жалпы қүны 10000 алтын
рубльден аспайтын болса, мүраны жүбайының және тікелей үрпақтарының заң
бойынша және өсиет бойынша мүрагерлік жолымен алу қүқығы бекітіліп, әрі осы
декрет негізінде Азаматтық кодекстің мүрагерлік қүқық бөлімнің іргесі
қаланған болатын.
Жоғарыда атап өткеніміздей, солақай саясат дамуын шектеп келген
мүрагерлік институты, тек 1945 жылы ғана кеңірек,тыныстауға мүмкіндік алды.
Осы жылдың 14 наурызында қабылданған КСРО Жоғарғы Кеңес төралқысың Заң
және өсиет бойынша мұрагерлер туралы деген Жар-лығымен заң бойынша және
өсиет бойынша мүрагерлердің қүқығы едәуір кеңіді. Мүндағы демократиялық
қағидалар кейінірек Азаматтық кодексте өз көрінісін тапты.
Осындай небір бүралаң жолдардан өткен мүрагерлік қүқығы тәуелсіз
Қазақстан заңдарында өзіне лайықты орнын алды деп есептейміз. Еліміздің
қүқық жүйесінде мүрагерлік қүқығы азаматтық күқықтың үлкен бір бөлімі
ретінде бекітілген. Әрі, біздің республикадағы. күшіжүретін заңдарға сәйк-
ес, мұраның көлеміне шектеу жоқ.
щ --- ■■- --
1.2. МҰРАГЕРЛІКТІҢ ТҮСІНІГІ МЕН МӘНІ
Мұрагерліктің әмбебап анықтамасы бойынша – мұрагерлік деп қайтыс
болған азамат (мұра қалдырушы) мүлкінің басқа адамға (адамдарға) –
мұрагерге (мұрагерлерге) қалдыруы деп түсінуіміз керек, мұраға
қалдырушының оның мұрагеріне мұраға қалдыру заңының нормаларына сәйкес
түрде ауыстыру керек. Серебровский В.И. өз анықтамасын былай деп береді,
оның анықтамасына сәйкес мұра деп, не мұраның қабылдап алуының, яғни
қайтыс болған кісі мұрасының басқа бір кісіге ауыстыру немесе оның
мұрагерлері болып табылатын басқа кісілерге – заңда бекітілген тәртіп
бойынша1 бұл заң не ғылыми әдебиетте, не заң шығарушы органдарынан қолдау
таппады. Осыған байланысты қазіргі күні жүретін заңдар бойынша
мұрагерлікке беру кезінде тек қана мүліктің ауысуы емес, сонымен қатар
мәңгі құқық объектісінің ауысуы да мүмкін, оларға қойылатын ең бірінші
дәрежедегі шарт болып табылады, бірақ та міндеттелінген құқықтарға
айтылған бірінші анықтама маған дұрысырақ көрінеді.[4, 51 бет]
Мұраға беру түсінігін нақтылайтын болсақ, келесі жағдайларды атап өту
қажет:
1. Мұраға қалдырушының құқықтары мен міндеттері толығымен және бір
мезгілде, өзгеріссіз мұрагерге құқық қабылдаушылық тәртібінде
ауысады;
2. Мұрагерлерге мұраға қалдырушының (азаматтық заңдар мен өзге
құқықтық актілерде тыйым салынбаған, мұрагерлік тәртібіне қайшы
келмейтін ) барлық құқықтары мен міндеттері ауысады.
3. Заң шығарушы органның іс-әрекеті бойынша сұрақ ерекше шешіледі,
және де оларға толығымен сүйену керек. Мұраға беру дауын
қарастыру кезінде мұрагерлікке қалдыру іс-қағаздарын ашқан күні
әрекет ететін заңдар нормасының тәртібі бойынша мұрагерлер
тобы, ондағы тәртіп, мұраны қабылдау мерзімдері
және де мүлікті мұраға берудің құрамы анықталынады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 6-бөлімі – Мұрагерлік
құқық деп аталған. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының Пленумының
Қауласында Мұрагерлік туралы заңда кейбір сұрақтарды қолданғанда,
мұраға қалдыру термині қолданылады. Біздің әдебиетімізде және соттық
тәжірибиеде бұл әр түрлі терминдер синоним деп есептелінеді. Кейде мынадай
сөздерді кездестіруге болады қандай да бір азаматтық мұраға ие болу
құқығы бар немесе қандай да бір азаматтың мұрагерлік құқыққа ие болып
табылады.
Сөйтсе де, бұл терминдердің мағынасы әр түрлі болып табылады.
Мұраға ие болу құқығы – бұл берілген тұлғанның субъективті құқықтары. Ал
мұрагерлік құқық – ол құқықтық нормаларды жүйесі, белгілі қарым
қатынастар тобын реттейді. Бұдан басқа мұрагерлік құқықты субъективті және
объективті мағынада айтуға болады. Субъективті мағынада мұралық құқық
____________________
мұрагерлік құқық болып қалады. Мұрагерлік құқық азаматтың құқықтық
бөлігі ретінде мемлекеттің белгіленген ережелер жинағын білдіріп, мұра
қалдырушының мұралық құқығымен міндетін мұрагерге ауысарда мұралық құқық
бойынша реттейді.
Мұрагерлік - өте ертеден кележатқан институттардың бірі. Мұрагерлік
институтың қалыптасу тарихына көз жіберсек, оның адамзат қоғаммен бірге
жасасып, бірге дамып отырғанын байқаймыз. Алайда, алғашқы қауымдық қоғам
кезеңінде, адамдардың қажеттіліктері қазіргі заманмен салыстырғанда өте
қарапайым болып және оны қанағаттандыру құралдарының жетімсіздігі
әсерінен болар, ол кезендерде әлі мұрагерлік деген түсінік қалыптапаған
еді. Мүмкін, оны мұраға қалдыратын мұліктердің жоқтығымен де түсіндіруге
болар. Әрине ол заманда да аңшылық, балық аулау құралдары, жабайы аңдар
терлері, үйде ұстауға қажетті жабдықтар, т.б. адам өміріне қажетті
құралдар әкеден балаға, рудан өтіп отыратын. Әкеден балаға мирас түсінігі,
бәлкім, осыдан қалған болар. Сонымен, мұндай жағдайда туындайтын
қатынастар құқық нормаларымен емес, ғасырлар бойғы дәсүрлермен
реттелетін еді. Соған сәйкес, бұл қатынстарды жүзеге асыру қазіргідей
мемлекеттік мәжбүрлеу шарасымен емес қоғамдық пікір, ру, тайпа беделі
сияқты шаралармен жүзеге асырылатын.
Кейінірек шаруашылық мүліктері дамыған сайын адамдардың қатынастары
күрделене келе, тайпалық қатынастар әлсіреген кезде қайтыс болған адамның
мүлкі кімге қалады, оған кім ие болды деген заңды сұрақ әркімнің көкейінде
тұратын болады. Осылайша қоғам әлеуметтік топтарға бөліне келе, жеке
меншік қалыптаса түсіп, осылармен бірге мұрагерлікте пайда болып, дами
берді.
Кейін келе мемлекеттің пайда болына орай, әлеуметтік жіктелістің айқын
дала түсуі меншіктің алуан түрлігін тудырды. Оның айқын көрінісі, саяси
биліктің ең жоғарғы нысаны саналатын мемлекеттік тақ мұрагерлерінің пайдо
болуы дер едік. Тақ мұрагерлігі әр елде, әр түрлі тарихи кезеңдерде әр
түрлі аталғанымен сипаты жағынан бәрі де монархиялық (әкеден балаға,
ағадан ініге) дара билеуге саяды.
Ал, түбі бір түркі халықтарының, соның ішінде қазақ халқының
тарихында ерте заманнан бері мұрагерліктің әскерей, әкімшілік, тайпалық,
рулық, аумақтық, мүліктік және рухани дәстүрлі жалғастығы немесе
мұрагерлігі қалыптасқан болатын. Біздің ата – бабаларымыз құрып,
қалыптастырған үлкенді – кішілі мемлекеттерде мемлекет – халық-әскер
үштігінің бірлігі болжымас салттық дәстүрмен біте қайнасқан.
Ру тайпаның әр бір мүшесі мемлекетті қорғауға, оның амандығын
сақтауға міндетті болу мен бірге, өзін сол мемлекеттің толық құқықты
мүшесі әрі мұрагері деп кәміл сенетін.
Мәселен, біздің этникалық тегіміз, прототүрік ғұндар (біздің жыл
санауымызға дейінгі III ғасырдың екінші жартысымен біздің заманымыздың 1
ғасырына дейін өмір сүрген) империясының дәурінде қалыптасқан мұрагерлік
үрдісінен бір мысал келтірсек. Ғұн тәңірқұты Тұманның жарлығы бойынша
соғыс майданында қаза болған сарбаздың сүйегін далада қалдырмай, өз еліне
алып келген әскерге марқұмның бала – шағасына, мал – мүлікке иелік ету
құқығы берілгендігі Қытайдың тарихнама атты жазбасында атап
көрсетілген.
Демек, біз бұдан мұрагерлік дәстүрінің мыңдаған жылдық тарихы бар
екенін аңғарамыз. Мұндағы назар аударарлық екі жағдайды атап өтелік:
бірінші, елден шалғайда, жат жерде жорықта жүрген кез – келген сарбаз ажал
жетіп қаза болса, сүйегі далада қалып, ит – құсқа жем болмайтынына, туған
жерден топырақ бұйыратынына нық сенімде болады. Екіншіден, майданда мерт
болған боздақтың артында қалған бала – шағасы бас иесіз қалмай, қамқоршысы
болатынына сеніммен жүре алады. Сөйтіп, әскер мен халық және мемлекетке
біртұтас өмір сүруге кепілдік берілгенін көреміз. Бұл жағдай қазақ
халқының өмірінде де күні кешеге дейін көріністе өз жалғасын тауып
келгендігі белгілі.
Мұрагерліктен туындайтын қатынастар адам өміріне етене жақын
болғандықтан, қай дәуірде де өз жалғастығын тауып келген. Мысалы, қазақтың
көне халықтық тәжірибесінде мұраны бөлу жөнінде ертеден келе жатқан
бір аңыз бар.
Бір адам үш баласына 17 жылқыны мұраға қалдырып, дүние салады.
Тұнғышына жартысын, ортаншысына үштен бірін,кенжесіне тоғыздан бірін
өсиет еткен. Бұлар үлестерін бөлісе алмай, дағдарып отырғанда бір арық
атты жолаушы кездеседі. Жолаушы өз атын әлгі жылқыларына қосып, Енді
үлестерінді ала беріңдер, - дейді, 18 жылқыдан тұнғыш баласы 9,
ортаншысы 6, кенжесі 2 жылқы алып, бітіседі, Сөйтіп жолаушының арық аты
артық қалады.
Мұнан көретініміз, өте ертеде – ақ мұра жағдайы, оны бөлісу
сияқты мәселелер қазақ халқында да кездесіп, қал – қадірінше шешіліп
отырған.
Қазіргі заманда мұндай есептердің айтарлықтай маңызды орынға
ие болған. Мысалы, әйгілі ғалым Мұхаммед Әл – Хорезмидің (780– 850
жылдары өмір сүрген) Алгоритми айтады атты (830 – жылдар шамасында
жазылған) еңбегінде көзделген мақсатын кітаптың алғы сөзінде
автордың өзі былай баяндайды: Мен азаматтардың мұра бөлгенде, артына
өсиет қалдырғанда... әр түрлі жұмыстарда зәру болып жүргенін
ескеріп... жазуға тәуекел еттім.
Осы ғылыми еңбектін үшінші бөлімі Адамның өнер алдында өз мүліктерін
жақындарына қалдыру жайындағы өсиеттері тақырыбына арналған.
Иә, үй қожасы қайтыс болғанда, оның мал – мүлкін талан – тараждан
сақтау үшін, бала – шағасына, әйеліне, туыстарына әділ және дұрыс бөліп
беру үшін мұндай есептеулер қажет – ақ болған. Мұндай есептеулер сол
кезде қабылданған ережелер арқылы жүргізіліп отырған. Ондай ережелер
Қазан төңкерісіне дейін Қазақстанда да әрекет еткені белгілі. Төңкеріске
дейінгі қазақ халқындағы барымта, мұраға таласу, жер және жесір
даулары осындай ережелермен шешіліп келген. Оған мысал ретінде, 1885
жылғы Семей облысының қазақтары үшін қабылданған Қарамоладағы ережені
айтуға болады. Бұл ереженің соңында Абайдың да қолы бар. Ол осы ережені
жасаушыларға ақыл – кеңес беріп отырған сыңайлы. Міне, осы Қарамола
ережесінде мұрагерлікке қатысты мынадай қағидалар бар.
Егер ері өлген әйел, баласы бар болса да, жоқ болса да екінші
күйеуге тимей отырса, ерінен қалған барлық мал мен мүлікке өзі ие
болады.
Қалыңдық өлгенде балдызы жездесіне тимесе, қыз әкесі алған
қалың малын күйеуге қайтарады .
Осылайша, мұрагерліктен туындайтын қатынастар дәстүр ерекшелктерін
сақтай отырып, кеңес жылдарына дейін жалғасып келеді. Келесі кеңестік
жылдардағы мұрагерлік құқық, сол кеңестік үкіметтің бағыт – бағдарына
тәуелді болып, даму мүмкіндігін тежелген салалардың біріне айналды.
Сонымен, мұрагерлік дегеніміз – қайтыс болған адамның (мал
қалдырушының) мүлігінің мұраға ие болатын азаматтардың (мұрагерлердің)
иелігіне өтуі.
Сондықтан Қазақстан Республикасындағы барлық азаматтар шыққан
тегіне,әлеуметтік жағдайына, ұлтына, нәсіліне, біліміне, тіліне, діни
нанымына, тұрағына, атқаратын қызметіне қарамастан мұрагерлік құқына ие
бола алады.
Мұрагерлік – азаматтық құқық қабілеттігінің бір көрінісі. Заңда
көрсе-
Тілген реттер мен тәртіптерден басқа жағдайдағы, ешкімнің де құқық
қабілеттілігіне немесе әрекет қабіліттілігіне шек қоюға болмайды.
Қайтыс болған азаматтың азаматтық құқықтары мен міндеттерінің
мұрагер бола алатын азаматтарға өтуі мынандай белгілермен мнықталады:
- мұраға ие болу негіздері мұрагерлік құқығының ережелерінде
қарастырылған күрделі негізгі құбылыс;
- мұра арқылы берілетін құқықтар мен міндеттер мұра деп аталатын
негізді құрайды;
- құқықтар мен міндеттерді қабылдап алушы мұрагерлік мұраға заң
бойынша иеленуіне болады.
Мұрагерлік – мұра қалдырушының мүліктік құқықтары мен міндеттері-
нің заң бойынша басқа адамдарға (мұрагер)өтуін реттейді. Мұнда айта
кететін жағдай мүлік немесе заттар жиынтығы емес, керісінше мүліктік
құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы. Сондықтан біз мұраның құрамына үй
жөніндегі меншік құқығы, автомобиль емес, автомобиль жөніндегі меншік
құқығы, сый емес, сыйға деген құқық т.с.с. кіретіндігін атаймыз.
Мұрагерлік бойынша қайтыс болған адамның жеке басымен байланысты
құқықтары немесе өзіндік меншік құқығы заң бойынша заңды мұрагерлеріне
өтеді. Мысалы, жалақы, авторлық төлемақы, жинақ банкісіндегі қаражат және
тұрғын үй кооперативтеріндегі ұпайлар. [5, 3 бет]
Сондай – ақ, бұл жерде айта кететін нәрсе – мұрагерлік құқық
бойынша мұрагерлерге мұра қалдырушының борыштары ауысады. Мұраны қабылдап
алған мұрагер мұра қабылдаушының борыштарына өзіне ауысқан мұралық
мүліктің нақты құны шектерінде жауап береді.
Мұраға ие болу негіздері заң бойынша және өсиет бойынша жүзеге
асырылады. Мұра қалдырушы өзінің мүлкін немесе оның бір бөлігін кез –
келген адамға, мемлекетке, мемлекеттік, кооперативтік және басқа да
қоғамдық ұйымдарға өсиет бойынша қалдыра алады.
Сондай – ақ, ол мұрагерінің кенет дүние салушының немесе оны
алмайтындай жағдайда тап болуын ескеріп, өсиетінде басқа мұрагерін
көрсетуге де құқылы. Мұра қалдырушы өз өсиетінде өсиеттік парыз дегенді
жазып көрсете алады.
Өсиет бойынша мұрагеріне бір немесе бірнеше адамның пайдасын
көздейтін міндеттін орындауды, мысалы, оның меншігіне бір затты беруді.
Үйді немесе оның бір бөлігін өмір бойы пайдалануды, белгілі соманы
төлеуді тапсыра алады.
1.3. МҰРАНЫҢ АШЫЛУ НЕГІЗДЕРІ
Мүраның ашылуы мұрагерлік құқықтық жүзеге асырылуын және орындалуын
реттейді. Мұраның ашылуына себеп болатын фактілер:
1. мұра қалдырушының қайтыс болуы;
2. мүра қалдырушы өлді деп жариялағанда - соттың шешімінде көрсе-
тілген күн (Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 1042-
бабы).
Мүраньщ ашылуы - мүраның ашылған уақытымен мүраның ашылған жеріне
сәйкес келеді. Мұраның ашылған уақыты - заңды түрде мүраға ие болу
негіздерін реттейді. Мұраның ашылған уақытына байланысты мүра-герлік
қүқықтар мен міндеттерді заң бойынша мүраға ие болатын мүрагер қабыл алады.
Бүл мерзім өткенше мұрагер мұрадан бас тарта алады.
Бүл жағдайда мұра басқа адамдар арасына тең бөлінеді. Мұрагер мүрадан
басқа адамның, қоғамдық үйымның немесе мемлекеттің пайдасына өту мақсатында
да бас тарта алады.
Сондай-ақ, егер мұра қалдырушының заң бойынша да, өсиет бойынша да
мүрагерлері жоқ болса, онда Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің
1082-бабына сәйкес, өлген адамның мүлігі мүрагерлік қүқық бойынша
мемлекетке өтеді.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 1042-бабына сәйкес
мүранын ашылған уақыты - мүра қалдырушы қайтыс болған күні болып саналады.
Мұндай жағдайда, егер бірінен кейін бірі мүрагер болатын азаматтардың өлімі
бір күнде, бірақ тәуліктің әр уақытында болса, онда олар бір-бірінен кейін
мүрагер бола алмайды, олардың әрқайсысынан кейін мүра ашылады.
Мысалы, ерлі-зайыпты адам бір күнде автомобиль апатынан кайтыс болды.
Біреуінің артында ата-аналары, ал екіншісінің артында ағасы мен апасы
қалды. Бүл жағдайда мүраға ие болатын мүрагерлер біріншіден ата-анасы,
екіншіден, ағасы мен апасы болып табылады да, мүраға ие болу заң бойынша
жүзеге асырылады.
Тағы бір мысалды алып қарайык, автомобиль апатынан баласы қайтыс болды
делік, баласы өлгеннен кейін 9 сағаттан кейін ауруханада шешесі қайтыс
болды. Бүл жерде мұралық мүлікті қорғауға шаралар қолдану, мүраға
мүрагерлік қүқық туралы куәлік беру нотариаттың негізгі қызметі
болғандықтан, Түркістан мемлекеттік Нотариалдық кеңсесінде екі қайтыс
болған адамнын өлгендігі туралы куәлігі әкелінді. [12, 34 бап]
Бүл жағдайда нотариус екі адамды бір күнде қайтыс болған деп тауып,
әрқайсысының мүлкін мүраға ие болу қүқығы бойынша олардың заңды
мүрагерлеріне аударады.
Мұраның ашылған уақыты жергілікті азаматтық хал актілерін жазатын
бөлімдерінің (АХАЖ) өлгендік туралы берген куәлігі мен Қазакстан
Республикасы "Неке және отбасы" Заңының 197-бабына сай, жергілікті АХАЖ
бөліміне қайтыс болу туралы мәлімдемені өлген адаммен бірге түрған адамдар,
ал, ондай адамдар болмаған жағдайда көршілері, түрғын-үй пай-далану
үйымдарының қызметкерлері немесе адам қайтыс болған жердегі мекеменің
әкімшілігі немесе өлікті тапқан ішкі істер органы жазбаша немесе ауызша
түрде хабарлайды.
Қайтыс болу туралы мәлімдемені жеті тәуліктен кешіктірмей, ал, адам
зорлықпен өлтірілсе, өзін-өзі өлтірсе, жазатайым жағдайдан өлсе, сондай-ақ,
өлік табылған жағдайда өлген немесе өлік табылған кезден бес күннен
кешіктірмей берілуге тиіс. [17, 196 бап]
Егер мүра қалдырушының өлген күні Қазақстан Республикасының Аза-маттық
Істер жүргізу Кодексінің 244-бап 3 тармағына сәйкес көрсетілетін болса,
онда соттың шешімінде көрсетілген мұраның ашылған күні мүра қалдырушының
өлген күні болып есептеледі.
Қазақстан Республикасының Азаматтык Кодексінін 31-бабына сәйкес, егер
азаматтың түрғылықты жершде ол туралы үш жыл боиы деректер
болмаса, ал егер ол өлім қатері төнген немесе жазатайым оқиғадан қаза тапты
деп жорамалдауға негіз болатын жағдайларда алты ай бойы хабар-ошарсыз
жоғалып кетсе, мүдделі адамдардың арызы бойынша сот оны өлді депжариялауы
мүмкін.
Ал, егер соғыс кимылдарына байланысты хабар-ошарсыз жоғалып кеткен
әскери қызметші немесе өзге адам соғыс қимылдары аяқталған күннен бастап
кемінде екі жыл өткеннен кейін өлді деп жариялауы мүмкің.
Өлді деп жариялау туралы сот шешімі заңды күшіне енген күн өлді деп
жарияланған адамның өлген күні болып есептеледі.
Адамды өлді деп жариялау туралы заңды күшіне енген сот шешімінің
негізінде азаматтык хал актілерін жазу кітаптарына оның өлгені туралы
жазылады. Мысалы, азамат А. Пашин шалғайдағы ауылда түрады. Оның ешкімге
жүғымы жоқ және өзінің туысқандары мен көрші-қолаңдарымен араласпайтын, әрі
қарым-қатынас жасамайтын. Соңғы жылдары ол туралы ешкім ештеңе естімеген,
ештеңе білмеген.
Ол өзі туған үлына ең соңғы хатын 1986 жылы жіберген. 1990 жылы қазан
айында оның үлы Т. Пашин әкесінің ауылына келіп, мүнда көп
___________________________________ _____________
уақыттан бері адам түрмағанын байқады. Бірақ әкесінің төлқүжаты, барлық
қүжаттары мен ақшалары үй ішінен табылды. Мүнсыз оның алыс сапарға кетуі
мүмкін емес. Сондықтан ол әкесін іздей бастады, бірақ ешқандай дерек
табылмады.
Көрші ауылдың түрғындары оны соңғы үш жылдың ішінде бірде-бір рет
көрмегені және ол туралы ештеңе естімегендері аныкталды. А. Пашин сотқа
арыз жазып, әкесін өлді деп жариялауын негіздеуін өтінді.
Бүл туралы шешім 1991 жылдың 11 қаңтарында қабылданып, А. Пашин-ді сот
өлді деп жариялады және бүл шешім 21 каңтар күні күшіне енді.
Соттың азамат А. Пашинді өлді деп жариялаған шешімінің негізінде осы
адамның өлгені туралы азаматтық хал актілерін жазатын кітаптарға тіркеліп,
өлген уақыты сот шешімінің күшіне енген күннен, яғни 21 қаңтар 1991
жылдан бастап есептелді де, оған өлгендігі туралы куәлік беріледі. [29,
169 бет]
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 31-бабының 3 тар-мағына
мысал келтірсек: 1998 жылдың тамыз айында Оңтүстік Қазақстан облысы
Түркістан ауданының "С. Қожанов" кеңшарының Сызған жайлауын-да қатты нөсер
болып, соңы су тасқынына айналды. Дәл осы күні кеңшардың шопаны А. Алтаев
Сызған жайлауында отар малды бағып жүргенде хабар-ошарсыз кетті.
Алты ай өткесін А. Алтаевтың түңғыш үлы М. Алтаев сотқа әкесі хабар-
ошарсыз кетуіне байланысты өлді деп тану туралы арыз берді. Түркістан
қалалық сотының 15 қаңтар 1999 жылғы шешімі ойынша азамат М. Алтаевты 31
тамыз 1998 жылы өлді деп жариялады. [21, 22 бет]
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 32-бабына сәйкес, өлді деп
жариялаған адам тірі оралған немесе оның түрған жері мәлім болған жағдайда
сот тиісті шешімнің күшін жояды. Азамат өзінің қай уақытта оралғанына
қарамастан, кез-келген адамнан азамат өлді деп жариялағаннан
кейін сол адамға тегін көшіп, сақталып қалған мүлік қайтарып беруді талап
ете алады.
Егер өлді деп жариялаған адамның мүлкін оның заңды мүрагері үшінші бір
адамдарға беріп, олардың мүліктің сатып алу бағасын адам тірі оралған кезге
дейін толық төлемеген болса, төленбеген соманы талап ету қүқығы тірі
оралған адамға көшеді.
Мүрагерлік қүқықта мүраның ашылған жерін анықтау үлкен роль
атқарады.Мүраның жері - мүра қалдырушының соңғы түпкілікті түрған жері, ал
егер түпкілікті түрағы белгісіз болған жағдайда, мүліктің немесе оның
негізгі бөлігінің түрған жері - мүраның ашылған жері деп танылады.
Азамат түрақты немесе көбінесе түратын елді мекені оның түрғылықты жері
деп табылып, ал 14 жасқа толмаған адамдардың немесе қорғаншы-лықтағы
азаматтардың түрғылықты жері олардың ата-анасының, асырап
_______________________
алушылардың немесе қорғаншылардың түрғылықты жері болып саналады.
Мүра қалдырушының түрақты мекен-жайынан уақытша кетуіне байланысты:
мысалы, әскери қызметіне,оқуға, жүмыс жағдайына іс-сапарына кеткеніне,
емдеу мекемесіне орналасуына, бас бостандығынан айыру орнына қамалуына
байланысты және тағы басқа да жағдайларда мүраның ашылған жері болып, оның
соңғы түпкілікті түрағы есептеледі.
Мұраның ашылған жері мүраны қалдырушының түпкілікті түрағымен сәйкес
келуі мүмкін,егер мүраны қалдырушы уақытша басқа түрақта түратын болса,
онда уақытша түрақ мүраның ашылған жері болып танылады.
Мысалы, азамат С. Көлбаев 1990 жылы Алматы қаласы мемлекеттік но-
тариалдық кеңсесіне мүрагерлік қүқық туралы куәлік беруге арыз жасады. Оның
қайтыс болған үлы Т. Көлбаев Ауғаныстан келісім шартпен азаматтық борышын
өтеп жүрген, ал оның түрақты түрағы Алматы қаласы болатын. Мемлекеттік
нотариус С. Көлбаев қайтыс болған үлының мүралық мүлкіне мүрагерлік күқық
туралы куәлік берілді.
Мүралық мүлік әр қалада болса, мысалы, мүраға кіретін теңге жиын-тығы
Қарағанды қаласында, ал түрғын үй Түркістан қаласында болса, онда мүраның
ашылған жері мүліктің негізгі бөлігі қайсысында болса, сонда болып
табылады5.
Егер түрғын үйдің бағасы теңге жиынтығынан мөлшері көп болса, онда
мүраның ашылған жері Қазақстан Республикасының "Түрғын үй қатынас-тары
туралы" заңында көрсетілгендей оның соңғы түпкілікті түрағы болып табылады.
Жоғарыдағы көрсетілген азаматтардың әскери борышын өтеу немесе оқу
орындарында оқыған уақыттарында түрғын үйді пайдалану қүқығы сақталады.
Сондықтан, Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодек-сінің 16-бабына сәйкес
бүл азаматтардың тұрғын үйі бар жер үдайы түрағы болып табылады.
Егер азамат шетелде қайтыс болса, онда мүраның ашылған жері
Қазақстан территориясында мүліктің түрған жері болып табылады.
Мысалы, азамат С. Жолдасбеков 1998 жылы әскери борышын өтеп жүр-іп
Ауғаныстанда қайтыс болған. Оның артында С. Жолдасбеков атына жа-зылған ВАЗ-
2203 маркалы жеңіл автокөлігі Түркістан қаласында болған. Азамат С.
Жолдасбековтың жүбайы М. Нүрманова Түркістан қаласы Мемле-кеттік
нотариалдық кеңсесі мүрагерлік күқьіқ туралы куәлік берді. [55, 183-92]
Егер азамат бас бостандығынан айырылып, бас бостандығынан айыра-тын
орындарда отырған болса және сол жерде қайтыс болған болса, онда мүраның
ашылған жері болып, сол азаматтың соңғы түпкілікті түрағы болып есептеледі.
Ал, егер мүра қалдырушы қарттар үйінде қайтыс болса, онда мүраның
ашылған жері - карттар үйі түрған елді мекен болып табылады.
Мүрагердің жазбаша арызы бойынша мүра ашылған жердегі
____________________
Мемлекетгік нотариалдық кеңселер мүрагерлік қүқық туралы куәліктер береді.
Мүраны қабылдау туралы, одан бас тарту туралы немесе мүраға
қүқық жөніндегі куәлікті беру туралы арыздар жазбаша түрде жасалуға тиіс.
Мұраның ашылған жері түрғын орнының анықтамасы бойынша дәлел-денеді. Ол
үшін мынадай қүжаттар қажет:үй кітапшасының көшірмесі, мекен-жай бюросынан
анықтама, әскери комиссариаттың анықтамасы, мүра қалдырушының өлімі туралы
хал актілер жазатын бөлімнің берген куәлігінің көшірмесі. Бүл көшірме
қайтыс болған адамның соңғы түпкілікті түрағы төлқүжат бойынша арнайы
бөлігінде болады.[55, 13-18]
1.4. ЗАҢ ЖӘНЕ ӨСИЕТ БОЙЫНША МҰРАГЕРЛІК
Заң бойынша мүрагерлік.
Заң бойынша мүрагерлікте екі басты мәселе пайда болады: заң бойынша кім
мүрагер болады, және заң бойынша мүрагерлер мүралыққа қандай ретпен
шақырылады.
Мүралық өсиеттің еріктілігі қағидасына сәйкес, өсиетпен өзгер-тілмейді,
және оның бүзылмауы орын алады. Заң бойынша қажетті деп аталатын ғана
мүрагерлерге мүралықта өсиет мазмүнына байланыссыз міндетті үлесі бар,
мүрагерлерге ерекше ереже белгілеген. Заң бойынша мүрагерлікке қатысы бар
мына екі жайды атап өтуге болады.
Біріншіден, заңда мүрагерлер тобы заң бойынша жеткілікті анықталған.
Екіншіден, мүрагерлікке заң бойынша мүрагерлерді кезекпен шақыру ережесі
белгіленген.
Қазақстан Республикасының азаматтық кодексінде заң бойынша алты кезекке
дейінгі мүрагерлер белгіленген. Бірінші кезекте, заң бойынша мүрагер болу
қүқығын тең үлеспен мүра қалдырушының балалары, соның ішінде ол қайтыс
болғаннан кейін тірі туған балалары, сондай-ақ мүра қалдырушының жүбайы мен
ата-анасы алады. Екінші кезекте, заң бойынша мүрагер болу қүқығын тең
үлеспен мүра қалдырушының ата-анасы, аға-інілері мен апа-сіңілері, сондай-
ақ оның әкесі жағынан да, анасы жағынан да атасы мен әжесі алады. Үшінші
кезекте, заң бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1-тарау.МҰРАГЕРЛІК ҚҰҚЫҚТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1.Мұрагерліктің тарихи негіздері 7
1.2.Мұрагерліктің түсінігі мен мәні 11
1.3.Мұраның ашылуы негіздері 15
1.4.Заң және өсиет бойынша мұрагерлік 19
1.5.Мұрагерді тағайындау 27
1.6 Қазақстан Республикасындағы мұрагерлік
қатынастардың құқықтық реттелуі 29
1.7 Халықаралық өмірдегі мұрагерлік қатынастардың
коллизиялық мәселелері
54
2-тарау.МҰРАГЕРЛІКТІҢ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ
ОБЪЕКТІЛЕРІ МЕН СУБЪЕКТІЛЕРІ
2.1.Мұраны ашу және мұралық мүлікті сақтау 66
2.2.Мұрагерлік қатынастардың субъектілері және олардың құқықтық
жағдайы 68
2.3.Мұрагерлік қатынастардың объектілері және мұралық мүліктің
құрамы 78
3-тару.МҰРАНЫ ҚАБЫЛДАУ
3.1.Мұраны қабылдап алудың ерекшелігі 81
3.2.Мұраға ие болу құқы туралы куәлік беру тәртібі 84
3.3.Мұралық мүлікті бөлу және мұрадан бас тарту жағдайлары 86
ҚОРЫТЫНДЫ 94
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 96
КІРІСПЕ
Диссертацияның жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс мұрагерлік
құқықтық реттеудің теориялық және заңнамалық мәселелерін зерттеуге
арналған. Мұрагерлік қатынастарды реттеу негізінде туындайтын көптеген
теориялық және заңнамалық мәселелерді шешудің жолдары қарастырылып
анықталады. Жұмыста мұрагерлік құқық ережелеріне талдау жүргізіледі,
сонымен қатар мұрагерлік қатынастарды реттеудің теориялық және заңнамалық
мәселелер негізінде отандық заңнаманы жетілдіру бойынша ұсыныстар жасалған.
Диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан
Республикасының Конституциясында да меншікке қатысты бабында мұрагерлік
туралы ерекше атап өткен.Қазақстан Республикасы конституциясының 26 –
бабының 2 – тармағында: Меншік,оның ішінде мұрагерлік құқығына заңмен
кепілдік беріледі - деп жарияланған.Бұл коституциялық ереже Қазақстан
Республикасы Азаматтық кодекстің 6 – тарауында өз жалғасын тапқан.
Мұрагерлік құқық деп аталатын тарауда мұрагерлік институты толық
қарастырылған.Дегенмен, өмірде әртүрлі жағдайлар кездеседі және оларға
байланысты көптеген мәселелер мен сұрақтар пайда болып.олар тездетіп
шешуді талап етеді. Мұрагерлік – құқықтық қатынастардан пайда болатын
дауларға байланысты сот және нотариат тәжірибесінде істер көп
болатыны да сол себептен.[1, 26 бап]
Менің диссертациялык жұмысымның тақырыбы ретінде мұрагерлік
құқық институтын таңдауым қазіргі кезде теорияда және тәжірибеде
мұрагерлік қатынастарға байланысты даулы сұрақтар көптеп
кездеседі.Сондықтан ұсынылып отырған жұмыс осы мәселелерді зерттеуге
арналған.Бұл тақырып әрдайым өзекті болып қалатыны сөзсіз.
Диссертация тақырыбының ғылыми зерттелу деңгейі. Мұрагерліктің
теориялық мәселелеріне, сондай-ақ өсиет бойынша және заңды мұрагерлікті
реттейтін құқықтық тәжірибелерге революциядан бұрынғы орыс. Кеңес дәуірі
тұсындағы және отандық заңгерлердің еңбектерінде көп көңіл бөлінген.
Мұрагерлік құқық ғылымын дамытуға Д.И. Мейер, И.А. Покровский, Г.Ф.
Шершеневич сияқты цивилистердің еңбектері ерекше үлес қосты. Олардың
зерттеу жұмыстарында өсиет бойынша және заңды мұрагерлік институтының
арақатынастарындағы көптеген аспектілерді өңдеу маңыздылығына назар
аударылды. Аталған авторлардың мұрагерлік құқық, мұрагерлік құқықтық
мирасқорлық, мұраның ашылу орны мен уақыты, туыстық жағдайлар, ұсыну
құқығы бойынша және т.б. мұрагерлік құқық мәселелерге байланысты құнды
пікірлері осы күнге дейін маңызын жоғалтқан жоқ.
Диссертациялық зерттеудің объектісі мен пәні. Зерттеудің обьектісі
мұрагерлік құқықтың негізі өсиет бойынша және заңды мұрагерлік бойынша
туындайтын құқықтық қатынастардың ҚР-ның азаматтық құқықтық және
мұрагерлік құқық туралы заңнамалармен реттелуі болып табылады.
Зерттеудің пәні мұрагерлік құқықтық реттеудің бүгінгі жағдайы мен
келешегі, мұра қалдырушы(өсиет қалдырушы) мен мұрагерлердің мәртебесін
анықтау, мұрагерлік құқықтың негіздері өсиет бойынша және заңды
мұрагерліктің құқықтық табиғатын айқындау және олардың теориялық және
заңнамалық мәселелерінің мәнін зерттеу; өсиет бойынша және заңды
мұрагерлікке байланысты пайда болатын қатынастарды анықтау мәселелері
болып табылады.
Диссертациялық зерттеудің мақсаты. Берілген тақырыптың маңыздылығы
бойынша диссертациялық зерттеудің мақсаты мұрагерлік құқық институтының
даму тенденциясын білу болып табылады, яғни қазіргі мемлекеттің даму
кезеңі мен кеңес дәуіріндегі мұрагерлік туралы заңнамаларды салыстыру және
мәселелері жан-жақты талдап зерттеледі.
Осы диссертациялык жұмыста зерттеуде алға қойылған мақсаттар:
– мұрагерлік туралы жалпы түсінік;
– мұраға ие болу құқығы;
– заң және өсиет бойынша мұрагерлік;
– нақты мұрагелік тағайындау,мұралық құқықты сақтау,жүзеге асыру
сондай-ақ мұраны қабылдап алу мәселелері.
Зерттеудің әдістемелік, теориялық және нормативтік құқықтық негізі.
Жұмыстың теориялық негізін азаматтық құқық ғылымының дамуына елеулі үлес
қосқан отандық және шетелдік ғалым-заңгерлердің мұрагерлік құқықты
қамтитын теориялық және заңнамалық тәжірибелік еңбектері, бұрынғы Кеңес
Одағы тұсындағы ғалымдардың мұрагерлік құқық саласы бойынша жазылған
ғылыми еңбектері қалады.
Зерттеудің нормативтік құқықтық негізін мұрагерлік қатынастар ҚР-ның
Конституциясымен, ҚР-ның АК-сімен, ҚР-ның Нотариат туралы заңымен,
сонымен қатар мұрагерлік құқықты реттейтін өзге де заң актілерімен
реттеледі.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 235-бабына меншік
құқығына ие болу негіздерін былай деп атап көрсеткен:
1. Егер шартта немесе заңдарда өзгеше көзделмесе,жаңа затқа меншік
құқығы оны дайындаған немесе жасаған тұлғаға тиесілі.
Мүліктерді пайдалану нәтижесінде алған жемістер, өнімдер,
табыстар, егер заңдарда немесе мүлікті пайдалану туралы шартта
өзгеше көзделмесе, осы мүлікті заңды негізде иеленуші тұлғаға
тиесілі болады.
2. Меншік иесі бар мүлікке, меншік құқығына басқа адам сатып
алу, сату, айырбастау, сыйға тарту немесе осы мүлікті иеліктен
айыру туралы өзге иелердін негізінде ие болу мүмкін.
Азамат қайтыс болған ретте, оған тиесілі мүлікке меншік құқығы
өсиетке немесе заңға сәйкес мұрагерлік бойынша басқа адамдарға көшеді.
Меншік иесінің мүлкі меншік иесінің еріктен тыс басқа тұлғаға беруге осы
кодексте, көзделгеннен басқа реттерде жол берілмейді.[2, 235 бап]
Қазақстан Республикасының конституциясының 26-бабында Қазқстан
Республикасының азаматтары заңды түрде алған қандайда болсын мүлкін жеке
меншігінде ұстай алады. Меншікке оның ішінде мұрагерлік құқығына заңмен
кепілдік беріледі - делінген.
Заңдар – мүліктік қатынастарды және азаматардың құқтарын қорғау
саласындағы заңдылықты одан әрі нығайтудын маңызды құралы болып табылады.
Меншік иесінің заңда белгіленген шекте мүлік иеленуге, пайдалануға және
оған билік ету құқғы бар. Азаматтардың жеке меншігін және оған билік ету
де құқы бар. Азаматтардың жеке меншігін және оған мұрагер болу құқығын
мемлект қорғайды.
Заң бойынша кез-келген азаматтың жеке меншігіндегі ақша, лицензиялар,
патентер, шетел валютасы, акциялар өз шаруашылығын жүргізуінен түсетін
еңбек табыстары, үй, сая жай және басқа да күнделікті тұрмыс қажетіне
арналған мүліктері болуы мүмкін.
Қосалқы шаруашылықпен айналысу үшін кез-келген азамат заң бойынша
өмірлік мұрагерлік иелікке жер бөліктерін пайдалана алады. Сонымен
мұрагерлік құқық азаматтардың жеке меншігімен тығыз байланыста және әрбір
азаматтың Конституциялық құқы болып табылады.
Мұрагерлік құқық жеке меншік пен басқа да мүліктердің мұра қалдырушы
адамның мұраға ие болатын мұрагерлерінің қарауына өтуін реттейді.
Мұрагерлік құқықтың жүзеге асырылуын:
- Қазақстан Республикасының Конституциясы;
- Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі;
- Қазақстан Республикасының Нотариат туралы Заңы;
- Қазақстан Республикасының Мемлекеттік нотариалдық конторларының
нотариалдық істерді жүргізу тәртібітуралы нұсқауы және басқада
нормативті құқықтық актілер реттейді.
Мұрагерлік құқық Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің
Алтыншы бөлімімен реттеледі және оның алатын орны өз алдына ерекше
маңызды болып табылады.
Бірінші бөлімдегі мұрагерліктің жалпы сипаттамасы.
Екінші бөлімінде мұрагерлік құқықтық қатынастардың объектілерін
мен субъектілері.
Үшінші бөлімінде мұраны қабылдау туралы көрсетілген.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қазақстанда мұрагерлік құқық ұзақ уақыт
бойы құқықтық ғылыми зерттеудің белсенді, өзекті тақырыбы болмады, мұны
жоғарыда тақырыптың зерттелу деңгейіне жасалған шолудан байқауға болады.
Сондықтан, қазір Қазақстанда мұрагерлік құқық мәселелеріне қатысты
монографиялардың аздығы және заңгерлер үшін мұндай жұмыстар тапшы болып
отыр. Зерттеуде азаматтық құқықтың ғылыми позициясы тұрғысынан мұрагерлік
құқықтың негізгі мәселелерінің тәжірибедегі орны, сонымен қатар оның пайда
болу себептері мен кемшіліктерін түзету жолдары сарапталады. Атап
айтқанда, мұраның құрамы, мұраның ашылу орны, мұрадан лайықсыз
мұрагерлерді шеттету, сонымен қатар заңды мұрагерліктің кезегі, мұраны
алу, мұраны сенімгерлікпен басқару, өсиет бойынша мұрагерлік, өсиеттік бас
тарту және т.б. мәселелер қамтылады.
Зерттеу нәтижелерінің тәжірибелік маңызы. Диссертациядағы теориялық
тұжырымдар ғылыми-зерттеу қызметінде қолданыла алады, ал зерттеудің өзі
және диссертация тақырыбы бойынша жарияланған еңбектер Қазақстан
Республикасының мұрагерлік құқық пәнін және онымен байланысты арнайы
курстарды оқыту кезінде пайдаланылуы мүмкін.
Диссертациялық зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Диссертациялық
зерттеу әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің азаматтық құқық
кафедрасында дайындалды.
Зерттеу нәтижелерін автор әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық
университетінің азаматтық құқық кафедрасының магистрі ретінде ғылыми
қызметті жүзеге асыру барысында пайдалануда.
Сонымен бірге диссертациялық зерттеу тақырыбы бойынша 1 ғылыми мақала
жарық көрген.
Диссертацияың құрылымы және көлемі. Магистрлік диссертация белгілеулер
мен қысқартулардан, кіріспеден, он үш бөлімшеден құралған үш бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың
көлемі – 97 бет.
1- тарау. МҰРАГЕРЛІКТІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 МҰРАГЕРЛІКТІҢ ТАРИХИ НЕГІЗДЕРІ.
Қазақстан қазіргі өзінің экономикалық, рухани, қүқықтық жағынан қайта
қүруларды басынан өткізіп отырған кезеңде ізденуші қауым қазақ халқының
қүқық жүйесінің қайнар көзі болған әдет-ғүрып заңдардың қамтыған салаларын
жан-жақты зерттеуде. Соның ішінде кезек күттірмейтін институттың бірі -
мүрагерлік қүқық мәселесі болып отыр. Мүрагерлік институт мыңдаған
жылдармен өлшенетін дәуірлерден өтіп, әлі күнге дейін өз мәнін жойған жоқ.
Алғашқы қауымдық және рулық дәуірде мүрагерлік деген түсінік
қалыптаспаған еді. Мүмкін оның мүраға қалдыратын мүліктердің жоқ-тығымен де
түсіндіруге болар. Себебі рулық қауым түсында еңбек қүралдары, аң терілері,
үй ішінде қажетті жабдықтар түгелдей ру мүшелеріне тиесілі болып, рудан
руға өтті. Бірақ кейін жеке меншіктің пайда болуына байланысты тіршілікке
қажетті еңбек қүралдарымен қүралған байлық әкеден балаға өтіп отырды.
Осылайша әкеден балаға қалдыру - мирас түсінігі пайда болып, ол ғасырлар
бойы қалыптасқан дәстүрлермен реттеліп отырды. Бүл қатынастарды орындау
қазіргідей мемлекеттік мәжбүрлеу шарасымен емес, қоғамдық пікір, ру, тайпа
беделі сияқты шаралармен жүзеге асырылды.
Бертін келе шаруашылық салалары жіктеліп, қоғам әлеуметтік топтарға
бөлініп, жеке меншік қалыптасты да олармен бірге мүрагерлік те пайда болды.
Таптық қоғамда әдет-ғүрып алғашқы формасын сақтағанмен, оның мазмүны,
мағынасы өзгерді. Енді әдет мемлекеттік биліктен қолдану тауып, заңды норма
есебінде оның орындалуын күш қолдау арқылы жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Міне, осындай ежелгі заңдар Үнді мемлекетінде "Ману заңы", Римде "XII Кесте
заңы", Франк мемлекетінде "Салическая правда", Ресейде "Русская правда",
Қазақстанда "Жеті жарғы" деген атпен біздің бәрімізге жетті. [3, 89 бет]
Осы аталған заңдар жинағының барлығында біз сөз етіп отырған мүра-
герлік мәселесі қарастырылған. Дүние жүзін қоныстанған басқа халықтар
сияқты Азияны қоныстанған көшпенділер арасындағы ғүн, үйсін, қаңлы және
түркі сияқты үлыстар өздерінің әр кездегі, әр деңгейдегі әдет заңдарын
біртіндеп өмірге әкелгенді. Ол заңдар үлыстың орнығуына, қуат алуына,
дамуына түрткі болды. Бірте-бірте көшпенділер басқарудың қүнды тәжіри-бесін
меңгерді.
Оның айқын көрінісі, саяси биліктің ең жоғары нысаны мемлекеттік тақ
мүрагерлігі пайда болды. Тақ мүрагерлігі әр елде әр түрлі аталғанмен сипаты
жағынан бәрі монархиялық билеу түрінде еді.
Түркі халықтарының, соның ішінде қазақ халқының тарихында ерте заманнан
бері мүрагерліктің әскери, әкімшілік, рулық, мүліктік және рухани
мүрагерлігі қалыптасқан болатын.
______________________________
Көшпелі қоғамда ел қорғаны болған ерлер елдің, жердің билеушісі
болған, таққа отырған. Оның билігі үрпақтан-ұрпаққа жалғасып, тақ
мүраға айналған. Мүрагерлік үрдіс, мүрагерлік заң-мүрагерлік институттың
дәстүр жалғаудағы үйлестіруші тетігі, ал мүрагерлік институт- мүрагерлік
заңның жалғасу нысаны және нәтижесі (Сапарғалиев Ғ., Ғабасүлы Ғ. Көшпелі
қоғамның әдет заңдарының бастауы туралы "Мемлекет және қүқық" 2001 ж.).
Біздің заманымызға дейін Қазақстан территориясында өмір сүрген сақтар
мемлекеті рудың әскери демократиялық формасын қалыптастырып, оны кейінгі
пайда болған үйсін, қаңлы, ғүн тайпаларына мүра есебінде қалдырды.
Үйсіндердің саяси өмірінде Билер кеңесі болған. Билер мүра-герлік заңды
бүзуға жол бермеген.
Саяси мүрагерлік үрдіс заңдары түркілерде де болған. Түркілерде мүра-
гердің таққа отыруы алдыңғы қағанның ауызша өсиеті, тәңірінің қалауы және
сайлап қою сияқты үш түрлі жолмен іске асырылды. Түркілерде "әке өлсе үлы
мүрагер, аға өлсе іні мүрагер" деген өсиет сақталынды. Яғни, түркі
халықтарындағы саяси мүрагерліктің ерекшелігі биліктің бір әулеттің дара
билігінде болуын көздейтін қандастық негізде түқым қуалай жалғасатын үрдіс
болғанын дәлелдейді.
Мүрагерлік мәселеге хандық дәуірде де ерекше көңіл бөлінген. "Қасым
ханның қасқа жолы", "Есім ханның әскери жолы", "Жеті жарғы" заңдарында
саяси, әкімшілік әскери мүрагерлікпен қатар отбасылық қарым-қатынастағы
мүрагерлікте қамтылған. Қазақтарда әке өсиеті көзінің тірісінде куәгердің
қатысуымен ауызша айтылып, орындауға міндетті болған.
Әдет-ғүрып қүқы бойынша мүрагерлерге қайтыс болған адамның бала-лары,
әйелі, бауырлары, ең жақын туыстары, тіпті еш кімі болмаса аталас
ағайындары иелік ететін болған. Мүраны бөлу мәселесі әр түрлі жағдайларға
байланысты орындалатын. Ол өлген адамның жасына да байланысты еді. Егер әке
орта жастан асып, немесе қартайып өлген уақытта, көзінің тірісінде үйленген
балаларына енші беріп үлгерген болса, қара шаңыраққа, мал мүлікке еш кімнің
дауы болмай, оған енші алмаған кенже баласы түгелдей ие болатын.
Қазақ әдет-ғүрып зерттеуші Л. Баллюзектің мәлімдеуі бойынша еншінің
көлемі әкенің дәулетіне байланысты екен. Әдет заңдарында әмеңгерлік мәселе
де мүрагерлік жолмен жүзеге асты. Егер әке жастай өліп, артында жас
балаларымен жас жесірі қалса, әмеңгерлік әдет бойынша өлген адамның бірге
туған ағасы не інісі, олар болмаса немере, шөбере туыстары, қала берді
аталас інісі жеңгесіне үйленіп балаларды өз қамқорлығына алатын да, мал-
мүлкіне заңды түрде иелік ететін. Егер жесір қалған әйел күйеуге шықпай,
балаларымен елде отыра беремін десе, оған зорлық жасалмаған.
Бірақ өлгеннің отын өшірмеу, жетімін тентіретпеу үшін ең алдымен
жесірдің орнын дүрыстану керек болды. Жесір бір руға түскен кешегі келін
ері өліп, бағы тайған жесір, өзі түскен шаңырақтың мүшесі, оның орны,
мүддесі, кісілік қүқы сол әулеттің өсуі мен өшуіне, абыройы мен үятына
астасып жататын. Өлген әке үрпағы сол әулеттің заңды түқымы, ал жесірдің
әмеңгер болуы сол үрпақтың аман-есен өсуінің алғы шарттары. Жесірін
әмеңгерлікке ала алмау, жесірін тентіретіп жіберу, сол әулеттің сүйегіне
басылған таңба.
Жесір төркініне кетсе, немесе басқа рудан ер таңдаса сүйгенімен қашып
кетсе, рулар арасында "жесір дауы" туындап, берісі шығын, арысы өлімге
апаратын. Әдет заңдарын әмеңгерлік мәселесінде адамгершілік, ізгілік,
қамқорлыққа байланысты көзқарасты қолдағанын ислам қүқын зерттеуші ғалым Н.
Өсерүлы былай көрсетеді: "Күйеуінен қалған баларымен бірге әйелдерді
жетімсіретпей, олардың қас-қабағына қарау, тек жанашыр туыс-тардың ғана
қолынан келеді" . [3, 93 бет]
Мүрагерлік мәселеге мұсылман құқығында ерекше көңіл бөліп, мүраның
мұрагерлер арасында әділдікпен бөлінуін қатты қадағалаған. Мүхамбет
Пайғамбардың өзі де мүраға ерекше көңіл бөліп, мүраның әділ бөлінуіне мән
берген. Қүранда бүл жайлы аяттар өте көп. Мүраның бөлінуі шариғат бойынша
туысқандықты ескеріп, үш дәрежеде бөлінеді: бірінші дәрежеде - ата-ана,
екінші дәрежеде - аға-іні, әпке-қарындастары, үшінші дәрежеде - ата-ана-
сының тікелей туыстары жатады. Әсіресе, шариғатта мына жәйттер мүрагер
болуға кедергі келтіреді: мүрагердің кәпір болуы, адам өлтірген қанды қол
болуы, азат емес қүл болуы, хабар-ошарсыз кетуі (он жыл бойына).
Ал енді империялық басқару түсындағы төтенше билер съезінде қабыл-
данған Ережелерге сүйенсек, бүрынғы әдет заңдарына біршама өзгерістер
енгенін көреміз.
Кеңестік дәуірмен салыстырғанда қазіргі Қазақстан Республикасында
меншікті жеке түрімен басым бола бастауына байланысты, мүрагерлік мә-селеге
ерекше көңіл бөлініп мән берілген. Бүгінгі күні үйлер, пәтерлер, салым
ақшалар, акциялар, жер учаскілері, түрғын үй қүралдары, көліктер, өзге де
мүліктер мүраға қалдырылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабының 2-тармағында
"меншікке, оның ішінде мүрагерлік қүқына заңмен кепілдік беріледі", - деп
көрсетілген. Сондай-ақ, ҚР Азаматтық кодексінің 59, 60 тараулары түгелдей
мүрагерлікке арналған. Мүрагерлік өсиет немесе заң бойынша жүзеге
асырылады. Мүра заң бойынша бөлінгенде бірінші кезектегі мүрагерлер
-марқүмның балалары, асырап алған балалары, жүбайы және әке қазасынан кейін
туған бала болып есептеледі.
Келесі кезектегі мүрагерлер алғашқы кезектегілері болмағанда немесе
олар мүрадан бас тартқанда шақырылады. Мүраны бөлуді заңмен қарағанда
азаматтың өсиеті ескеріледі, яғни азамат өз өсиеті арқылы мүлкін түгелдей
немесе оның бір бөлігін бір немесе бірнеше адамға, ішінде заңды мүрагері
немесе мүрагері емес адамға да өсиет бойынша қалдыру мүмкін. Сол сияқты
заңды түлға немесе мемлекетке беру үшін де өсиет қалдыруы мүмкін.
_____________________
Мүра қалдырушы мүрагердің біреуін, бірнешеуін, тіпті барлығын заң
бойынша мүрадан шеттеуі мүмкін. Сол сияқты заңды түлға немесе мемлекетке
беру үшін де өсиет қалдыруы мүмкін. Дегенмен де қазақ қоғамында мүра
қалдырушы артында қалған үрпағын ешуақытта мүрадан айырмаған.
Көненің бәрін тәркі еткен большевиктік солақай саясат қандай күшпен
болса, да, жеке меншікті жоямыз деген үранын дүрілдетіп түрды. Ал, мүраның
негізінің өзі жеке меншікке бағышталатындығы белгілі.
Сөйтіп, жеке меншікті жою мақсатында бірнеше заңдар қабылданды.
Мысалы, 1917 жылдың 26 қазанында "Жер туралы", 1917 жылдың 14 желтоқсанында
"Банктерді ұлттандыру туралы" декреттер қабылданды. Жеке меншіктің
мүрагерлік жолымен берілуін жою мақсатында 1918 жылдың 27 сәуірінде
"мұрагерлікті жою туралы'' деген БОАК-тың декреті жарияланды. Осы декреттің
1-бабына сәйкес, заң бойынша да, өсиет бойынша да мүрагерлік мүлдем алынып
тасталды. Яғни, мүлік иесі қайтыс болғаннан кейін оған тиісті (жылжитын,
жылжымайтын) барлық мүліктері мемлекеттің, дәлірек айтқанда РСФСР-дің
қарауына (меншігіне) өтетін болды.
Осылай қалыптасқан жағдай жаңа экономикалық саясаттың келуімен, біршама
шектеулермен болса да, мүрагерлік қүқығын қайта дамытуға өз үлесін қосты.
Сәл кейінірек, 1922 жылдың 22 мамырында қабылданған" РКФСР-да танылатын,
оның заңдарымен қорғалатын және РКФСР-дың соттарымен қорғалатын
негізгі жеке мүліктік құқықтар туралы мүраның жалпы қүны 10000 алтын
рубльден аспайтын болса, мүраны жүбайының және тікелей үрпақтарының заң
бойынша және өсиет бойынша мүрагерлік жолымен алу қүқығы бекітіліп, әрі осы
декрет негізінде Азаматтық кодекстің мүрагерлік қүқық бөлімнің іргесі
қаланған болатын.
Жоғарыда атап өткеніміздей, солақай саясат дамуын шектеп келген
мүрагерлік институты, тек 1945 жылы ғана кеңірек,тыныстауға мүмкіндік алды.
Осы жылдың 14 наурызында қабылданған КСРО Жоғарғы Кеңес төралқысың Заң
және өсиет бойынша мұрагерлер туралы деген Жар-лығымен заң бойынша және
өсиет бойынша мүрагерлердің қүқығы едәуір кеңіді. Мүндағы демократиялық
қағидалар кейінірек Азаматтық кодексте өз көрінісін тапты.
Осындай небір бүралаң жолдардан өткен мүрагерлік қүқығы тәуелсіз
Қазақстан заңдарында өзіне лайықты орнын алды деп есептейміз. Еліміздің
қүқық жүйесінде мүрагерлік қүқығы азаматтық күқықтың үлкен бір бөлімі
ретінде бекітілген. Әрі, біздің республикадағы. күшіжүретін заңдарға сәйк-
ес, мұраның көлеміне шектеу жоқ.
щ --- ■■- --
1.2. МҰРАГЕРЛІКТІҢ ТҮСІНІГІ МЕН МӘНІ
Мұрагерліктің әмбебап анықтамасы бойынша – мұрагерлік деп қайтыс
болған азамат (мұра қалдырушы) мүлкінің басқа адамға (адамдарға) –
мұрагерге (мұрагерлерге) қалдыруы деп түсінуіміз керек, мұраға
қалдырушының оның мұрагеріне мұраға қалдыру заңының нормаларына сәйкес
түрде ауыстыру керек. Серебровский В.И. өз анықтамасын былай деп береді,
оның анықтамасына сәйкес мұра деп, не мұраның қабылдап алуының, яғни
қайтыс болған кісі мұрасының басқа бір кісіге ауыстыру немесе оның
мұрагерлері болып табылатын басқа кісілерге – заңда бекітілген тәртіп
бойынша1 бұл заң не ғылыми әдебиетте, не заң шығарушы органдарынан қолдау
таппады. Осыған байланысты қазіргі күні жүретін заңдар бойынша
мұрагерлікке беру кезінде тек қана мүліктің ауысуы емес, сонымен қатар
мәңгі құқық объектісінің ауысуы да мүмкін, оларға қойылатын ең бірінші
дәрежедегі шарт болып табылады, бірақ та міндеттелінген құқықтарға
айтылған бірінші анықтама маған дұрысырақ көрінеді.[4, 51 бет]
Мұраға беру түсінігін нақтылайтын болсақ, келесі жағдайларды атап өту
қажет:
1. Мұраға қалдырушының құқықтары мен міндеттері толығымен және бір
мезгілде, өзгеріссіз мұрагерге құқық қабылдаушылық тәртібінде
ауысады;
2. Мұрагерлерге мұраға қалдырушының (азаматтық заңдар мен өзге
құқықтық актілерде тыйым салынбаған, мұрагерлік тәртібіне қайшы
келмейтін ) барлық құқықтары мен міндеттері ауысады.
3. Заң шығарушы органның іс-әрекеті бойынша сұрақ ерекше шешіледі,
және де оларға толығымен сүйену керек. Мұраға беру дауын
қарастыру кезінде мұрагерлікке қалдыру іс-қағаздарын ашқан күні
әрекет ететін заңдар нормасының тәртібі бойынша мұрагерлер
тобы, ондағы тәртіп, мұраны қабылдау мерзімдері
және де мүлікті мұраға берудің құрамы анықталынады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 6-бөлімі – Мұрагерлік
құқық деп аталған. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының Пленумының
Қауласында Мұрагерлік туралы заңда кейбір сұрақтарды қолданғанда,
мұраға қалдыру термині қолданылады. Біздің әдебиетімізде және соттық
тәжірибиеде бұл әр түрлі терминдер синоним деп есептелінеді. Кейде мынадай
сөздерді кездестіруге болады қандай да бір азаматтық мұраға ие болу
құқығы бар немесе қандай да бір азаматтың мұрагерлік құқыққа ие болып
табылады.
Сөйтсе де, бұл терминдердің мағынасы әр түрлі болып табылады.
Мұраға ие болу құқығы – бұл берілген тұлғанның субъективті құқықтары. Ал
мұрагерлік құқық – ол құқықтық нормаларды жүйесі, белгілі қарым
қатынастар тобын реттейді. Бұдан басқа мұрагерлік құқықты субъективті және
объективті мағынада айтуға болады. Субъективті мағынада мұралық құқық
____________________
мұрагерлік құқық болып қалады. Мұрагерлік құқық азаматтың құқықтық
бөлігі ретінде мемлекеттің белгіленген ережелер жинағын білдіріп, мұра
қалдырушының мұралық құқығымен міндетін мұрагерге ауысарда мұралық құқық
бойынша реттейді.
Мұрагерлік - өте ертеден кележатқан институттардың бірі. Мұрагерлік
институтың қалыптасу тарихына көз жіберсек, оның адамзат қоғаммен бірге
жасасып, бірге дамып отырғанын байқаймыз. Алайда, алғашқы қауымдық қоғам
кезеңінде, адамдардың қажеттіліктері қазіргі заманмен салыстырғанда өте
қарапайым болып және оны қанағаттандыру құралдарының жетімсіздігі
әсерінен болар, ол кезендерде әлі мұрагерлік деген түсінік қалыптапаған
еді. Мүмкін, оны мұраға қалдыратын мұліктердің жоқтығымен де түсіндіруге
болар. Әрине ол заманда да аңшылық, балық аулау құралдары, жабайы аңдар
терлері, үйде ұстауға қажетті жабдықтар, т.б. адам өміріне қажетті
құралдар әкеден балаға, рудан өтіп отыратын. Әкеден балаға мирас түсінігі,
бәлкім, осыдан қалған болар. Сонымен, мұндай жағдайда туындайтын
қатынастар құқық нормаларымен емес, ғасырлар бойғы дәсүрлермен
реттелетін еді. Соған сәйкес, бұл қатынстарды жүзеге асыру қазіргідей
мемлекеттік мәжбүрлеу шарасымен емес қоғамдық пікір, ру, тайпа беделі
сияқты шаралармен жүзеге асырылатын.
Кейінірек шаруашылық мүліктері дамыған сайын адамдардың қатынастары
күрделене келе, тайпалық қатынастар әлсіреген кезде қайтыс болған адамның
мүлкі кімге қалады, оған кім ие болды деген заңды сұрақ әркімнің көкейінде
тұратын болады. Осылайша қоғам әлеуметтік топтарға бөліне келе, жеке
меншік қалыптаса түсіп, осылармен бірге мұрагерлікте пайда болып, дами
берді.
Кейін келе мемлекеттің пайда болына орай, әлеуметтік жіктелістің айқын
дала түсуі меншіктің алуан түрлігін тудырды. Оның айқын көрінісі, саяси
биліктің ең жоғарғы нысаны саналатын мемлекеттік тақ мұрагерлерінің пайдо
болуы дер едік. Тақ мұрагерлігі әр елде, әр түрлі тарихи кезеңдерде әр
түрлі аталғанымен сипаты жағынан бәрі де монархиялық (әкеден балаға,
ағадан ініге) дара билеуге саяды.
Ал, түбі бір түркі халықтарының, соның ішінде қазақ халқының
тарихында ерте заманнан бері мұрагерліктің әскерей, әкімшілік, тайпалық,
рулық, аумақтық, мүліктік және рухани дәстүрлі жалғастығы немесе
мұрагерлігі қалыптасқан болатын. Біздің ата – бабаларымыз құрып,
қалыптастырған үлкенді – кішілі мемлекеттерде мемлекет – халық-әскер
үштігінің бірлігі болжымас салттық дәстүрмен біте қайнасқан.
Ру тайпаның әр бір мүшесі мемлекетті қорғауға, оның амандығын
сақтауға міндетті болу мен бірге, өзін сол мемлекеттің толық құқықты
мүшесі әрі мұрагері деп кәміл сенетін.
Мәселен, біздің этникалық тегіміз, прототүрік ғұндар (біздің жыл
санауымызға дейінгі III ғасырдың екінші жартысымен біздің заманымыздың 1
ғасырына дейін өмір сүрген) империясының дәурінде қалыптасқан мұрагерлік
үрдісінен бір мысал келтірсек. Ғұн тәңірқұты Тұманның жарлығы бойынша
соғыс майданында қаза болған сарбаздың сүйегін далада қалдырмай, өз еліне
алып келген әскерге марқұмның бала – шағасына, мал – мүлікке иелік ету
құқығы берілгендігі Қытайдың тарихнама атты жазбасында атап
көрсетілген.
Демек, біз бұдан мұрагерлік дәстүрінің мыңдаған жылдық тарихы бар
екенін аңғарамыз. Мұндағы назар аударарлық екі жағдайды атап өтелік:
бірінші, елден шалғайда, жат жерде жорықта жүрген кез – келген сарбаз ажал
жетіп қаза болса, сүйегі далада қалып, ит – құсқа жем болмайтынына, туған
жерден топырақ бұйыратынына нық сенімде болады. Екіншіден, майданда мерт
болған боздақтың артында қалған бала – шағасы бас иесіз қалмай, қамқоршысы
болатынына сеніммен жүре алады. Сөйтіп, әскер мен халық және мемлекетке
біртұтас өмір сүруге кепілдік берілгенін көреміз. Бұл жағдай қазақ
халқының өмірінде де күні кешеге дейін көріністе өз жалғасын тауып
келгендігі белгілі.
Мұрагерліктен туындайтын қатынастар адам өміріне етене жақын
болғандықтан, қай дәуірде де өз жалғастығын тауып келген. Мысалы, қазақтың
көне халықтық тәжірибесінде мұраны бөлу жөнінде ертеден келе жатқан
бір аңыз бар.
Бір адам үш баласына 17 жылқыны мұраға қалдырып, дүние салады.
Тұнғышына жартысын, ортаншысына үштен бірін,кенжесіне тоғыздан бірін
өсиет еткен. Бұлар үлестерін бөлісе алмай, дағдарып отырғанда бір арық
атты жолаушы кездеседі. Жолаушы өз атын әлгі жылқыларына қосып, Енді
үлестерінді ала беріңдер, - дейді, 18 жылқыдан тұнғыш баласы 9,
ортаншысы 6, кенжесі 2 жылқы алып, бітіседі, Сөйтіп жолаушының арық аты
артық қалады.
Мұнан көретініміз, өте ертеде – ақ мұра жағдайы, оны бөлісу
сияқты мәселелер қазақ халқында да кездесіп, қал – қадірінше шешіліп
отырған.
Қазіргі заманда мұндай есептердің айтарлықтай маңызды орынға
ие болған. Мысалы, әйгілі ғалым Мұхаммед Әл – Хорезмидің (780– 850
жылдары өмір сүрген) Алгоритми айтады атты (830 – жылдар шамасында
жазылған) еңбегінде көзделген мақсатын кітаптың алғы сөзінде
автордың өзі былай баяндайды: Мен азаматтардың мұра бөлгенде, артына
өсиет қалдырғанда... әр түрлі жұмыстарда зәру болып жүргенін
ескеріп... жазуға тәуекел еттім.
Осы ғылыми еңбектін үшінші бөлімі Адамның өнер алдында өз мүліктерін
жақындарына қалдыру жайындағы өсиеттері тақырыбына арналған.
Иә, үй қожасы қайтыс болғанда, оның мал – мүлкін талан – тараждан
сақтау үшін, бала – шағасына, әйеліне, туыстарына әділ және дұрыс бөліп
беру үшін мұндай есептеулер қажет – ақ болған. Мұндай есептеулер сол
кезде қабылданған ережелер арқылы жүргізіліп отырған. Ондай ережелер
Қазан төңкерісіне дейін Қазақстанда да әрекет еткені белгілі. Төңкеріске
дейінгі қазақ халқындағы барымта, мұраға таласу, жер және жесір
даулары осындай ережелермен шешіліп келген. Оған мысал ретінде, 1885
жылғы Семей облысының қазақтары үшін қабылданған Қарамоладағы ережені
айтуға болады. Бұл ереженің соңында Абайдың да қолы бар. Ол осы ережені
жасаушыларға ақыл – кеңес беріп отырған сыңайлы. Міне, осы Қарамола
ережесінде мұрагерлікке қатысты мынадай қағидалар бар.
Егер ері өлген әйел, баласы бар болса да, жоқ болса да екінші
күйеуге тимей отырса, ерінен қалған барлық мал мен мүлікке өзі ие
болады.
Қалыңдық өлгенде балдызы жездесіне тимесе, қыз әкесі алған
қалың малын күйеуге қайтарады .
Осылайша, мұрагерліктен туындайтын қатынастар дәстүр ерекшелктерін
сақтай отырып, кеңес жылдарына дейін жалғасып келеді. Келесі кеңестік
жылдардағы мұрагерлік құқық, сол кеңестік үкіметтің бағыт – бағдарына
тәуелді болып, даму мүмкіндігін тежелген салалардың біріне айналды.
Сонымен, мұрагерлік дегеніміз – қайтыс болған адамның (мал
қалдырушының) мүлігінің мұраға ие болатын азаматтардың (мұрагерлердің)
иелігіне өтуі.
Сондықтан Қазақстан Республикасындағы барлық азаматтар шыққан
тегіне,әлеуметтік жағдайына, ұлтына, нәсіліне, біліміне, тіліне, діни
нанымына, тұрағына, атқаратын қызметіне қарамастан мұрагерлік құқына ие
бола алады.
Мұрагерлік – азаматтық құқық қабілеттігінің бір көрінісі. Заңда
көрсе-
Тілген реттер мен тәртіптерден басқа жағдайдағы, ешкімнің де құқық
қабілеттілігіне немесе әрекет қабіліттілігіне шек қоюға болмайды.
Қайтыс болған азаматтың азаматтық құқықтары мен міндеттерінің
мұрагер бола алатын азаматтарға өтуі мынандай белгілермен мнықталады:
- мұраға ие болу негіздері мұрагерлік құқығының ережелерінде
қарастырылған күрделі негізгі құбылыс;
- мұра арқылы берілетін құқықтар мен міндеттер мұра деп аталатын
негізді құрайды;
- құқықтар мен міндеттерді қабылдап алушы мұрагерлік мұраға заң
бойынша иеленуіне болады.
Мұрагерлік – мұра қалдырушының мүліктік құқықтары мен міндеттері-
нің заң бойынша басқа адамдарға (мұрагер)өтуін реттейді. Мұнда айта
кететін жағдай мүлік немесе заттар жиынтығы емес, керісінше мүліктік
құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы. Сондықтан біз мұраның құрамына үй
жөніндегі меншік құқығы, автомобиль емес, автомобиль жөніндегі меншік
құқығы, сый емес, сыйға деген құқық т.с.с. кіретіндігін атаймыз.
Мұрагерлік бойынша қайтыс болған адамның жеке басымен байланысты
құқықтары немесе өзіндік меншік құқығы заң бойынша заңды мұрагерлеріне
өтеді. Мысалы, жалақы, авторлық төлемақы, жинақ банкісіндегі қаражат және
тұрғын үй кооперативтеріндегі ұпайлар. [5, 3 бет]
Сондай – ақ, бұл жерде айта кететін нәрсе – мұрагерлік құқық
бойынша мұрагерлерге мұра қалдырушының борыштары ауысады. Мұраны қабылдап
алған мұрагер мұра қабылдаушының борыштарына өзіне ауысқан мұралық
мүліктің нақты құны шектерінде жауап береді.
Мұраға ие болу негіздері заң бойынша және өсиет бойынша жүзеге
асырылады. Мұра қалдырушы өзінің мүлкін немесе оның бір бөлігін кез –
келген адамға, мемлекетке, мемлекеттік, кооперативтік және басқа да
қоғамдық ұйымдарға өсиет бойынша қалдыра алады.
Сондай – ақ, ол мұрагерінің кенет дүние салушының немесе оны
алмайтындай жағдайда тап болуын ескеріп, өсиетінде басқа мұрагерін
көрсетуге де құқылы. Мұра қалдырушы өз өсиетінде өсиеттік парыз дегенді
жазып көрсете алады.
Өсиет бойынша мұрагеріне бір немесе бірнеше адамның пайдасын
көздейтін міндеттін орындауды, мысалы, оның меншігіне бір затты беруді.
Үйді немесе оның бір бөлігін өмір бойы пайдалануды, белгілі соманы
төлеуді тапсыра алады.
1.3. МҰРАНЫҢ АШЫЛУ НЕГІЗДЕРІ
Мүраның ашылуы мұрагерлік құқықтық жүзеге асырылуын және орындалуын
реттейді. Мұраның ашылуына себеп болатын фактілер:
1. мұра қалдырушының қайтыс болуы;
2. мүра қалдырушы өлді деп жариялағанда - соттың шешімінде көрсе-
тілген күн (Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 1042-
бабы).
Мүраньщ ашылуы - мүраның ашылған уақытымен мүраның ашылған жеріне
сәйкес келеді. Мұраның ашылған уақыты - заңды түрде мүраға ие болу
негіздерін реттейді. Мұраның ашылған уақытына байланысты мүра-герлік
қүқықтар мен міндеттерді заң бойынша мүраға ие болатын мүрагер қабыл алады.
Бүл мерзім өткенше мұрагер мұрадан бас тарта алады.
Бүл жағдайда мұра басқа адамдар арасына тең бөлінеді. Мұрагер мүрадан
басқа адамның, қоғамдық үйымның немесе мемлекеттің пайдасына өту мақсатында
да бас тарта алады.
Сондай-ақ, егер мұра қалдырушының заң бойынша да, өсиет бойынша да
мүрагерлері жоқ болса, онда Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің
1082-бабына сәйкес, өлген адамның мүлігі мүрагерлік қүқық бойынша
мемлекетке өтеді.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 1042-бабына сәйкес
мүранын ашылған уақыты - мүра қалдырушы қайтыс болған күні болып саналады.
Мұндай жағдайда, егер бірінен кейін бірі мүрагер болатын азаматтардың өлімі
бір күнде, бірақ тәуліктің әр уақытында болса, онда олар бір-бірінен кейін
мүрагер бола алмайды, олардың әрқайсысынан кейін мүра ашылады.
Мысалы, ерлі-зайыпты адам бір күнде автомобиль апатынан кайтыс болды.
Біреуінің артында ата-аналары, ал екіншісінің артында ағасы мен апасы
қалды. Бүл жағдайда мүраға ие болатын мүрагерлер біріншіден ата-анасы,
екіншіден, ағасы мен апасы болып табылады да, мүраға ие болу заң бойынша
жүзеге асырылады.
Тағы бір мысалды алып қарайык, автомобиль апатынан баласы қайтыс болды
делік, баласы өлгеннен кейін 9 сағаттан кейін ауруханада шешесі қайтыс
болды. Бүл жерде мұралық мүлікті қорғауға шаралар қолдану, мүраға
мүрагерлік қүқық туралы куәлік беру нотариаттың негізгі қызметі
болғандықтан, Түркістан мемлекеттік Нотариалдық кеңсесінде екі қайтыс
болған адамнын өлгендігі туралы куәлігі әкелінді. [12, 34 бап]
Бүл жағдайда нотариус екі адамды бір күнде қайтыс болған деп тауып,
әрқайсысының мүлкін мүраға ие болу қүқығы бойынша олардың заңды
мүрагерлеріне аударады.
Мұраның ашылған уақыты жергілікті азаматтық хал актілерін жазатын
бөлімдерінің (АХАЖ) өлгендік туралы берген куәлігі мен Қазакстан
Республикасы "Неке және отбасы" Заңының 197-бабына сай, жергілікті АХАЖ
бөліміне қайтыс болу туралы мәлімдемені өлген адаммен бірге түрған адамдар,
ал, ондай адамдар болмаған жағдайда көршілері, түрғын-үй пай-далану
үйымдарының қызметкерлері немесе адам қайтыс болған жердегі мекеменің
әкімшілігі немесе өлікті тапқан ішкі істер органы жазбаша немесе ауызша
түрде хабарлайды.
Қайтыс болу туралы мәлімдемені жеті тәуліктен кешіктірмей, ал, адам
зорлықпен өлтірілсе, өзін-өзі өлтірсе, жазатайым жағдайдан өлсе, сондай-ақ,
өлік табылған жағдайда өлген немесе өлік табылған кезден бес күннен
кешіктірмей берілуге тиіс. [17, 196 бап]
Егер мүра қалдырушының өлген күні Қазақстан Республикасының Аза-маттық
Істер жүргізу Кодексінің 244-бап 3 тармағына сәйкес көрсетілетін болса,
онда соттың шешімінде көрсетілген мұраның ашылған күні мүра қалдырушының
өлген күні болып есептеледі.
Қазақстан Республикасының Азаматтык Кодексінін 31-бабына сәйкес, егер
азаматтың түрғылықты жершде ол туралы үш жыл боиы деректер
болмаса, ал егер ол өлім қатері төнген немесе жазатайым оқиғадан қаза тапты
деп жорамалдауға негіз болатын жағдайларда алты ай бойы хабар-ошарсыз
жоғалып кетсе, мүдделі адамдардың арызы бойынша сот оны өлді депжариялауы
мүмкін.
Ал, егер соғыс кимылдарына байланысты хабар-ошарсыз жоғалып кеткен
әскери қызметші немесе өзге адам соғыс қимылдары аяқталған күннен бастап
кемінде екі жыл өткеннен кейін өлді деп жариялауы мүмкің.
Өлді деп жариялау туралы сот шешімі заңды күшіне енген күн өлді деп
жарияланған адамның өлген күні болып есептеледі.
Адамды өлді деп жариялау туралы заңды күшіне енген сот шешімінің
негізінде азаматтык хал актілерін жазу кітаптарына оның өлгені туралы
жазылады. Мысалы, азамат А. Пашин шалғайдағы ауылда түрады. Оның ешкімге
жүғымы жоқ және өзінің туысқандары мен көрші-қолаңдарымен араласпайтын, әрі
қарым-қатынас жасамайтын. Соңғы жылдары ол туралы ешкім ештеңе естімеген,
ештеңе білмеген.
Ол өзі туған үлына ең соңғы хатын 1986 жылы жіберген. 1990 жылы қазан
айында оның үлы Т. Пашин әкесінің ауылына келіп, мүнда көп
___________________________________ _____________
уақыттан бері адам түрмағанын байқады. Бірақ әкесінің төлқүжаты, барлық
қүжаттары мен ақшалары үй ішінен табылды. Мүнсыз оның алыс сапарға кетуі
мүмкін емес. Сондықтан ол әкесін іздей бастады, бірақ ешқандай дерек
табылмады.
Көрші ауылдың түрғындары оны соңғы үш жылдың ішінде бірде-бір рет
көрмегені және ол туралы ештеңе естімегендері аныкталды. А. Пашин сотқа
арыз жазып, әкесін өлді деп жариялауын негіздеуін өтінді.
Бүл туралы шешім 1991 жылдың 11 қаңтарында қабылданып, А. Пашин-ді сот
өлді деп жариялады және бүл шешім 21 каңтар күні күшіне енді.
Соттың азамат А. Пашинді өлді деп жариялаған шешімінің негізінде осы
адамның өлгені туралы азаматтық хал актілерін жазатын кітаптарға тіркеліп,
өлген уақыты сот шешімінің күшіне енген күннен, яғни 21 қаңтар 1991
жылдан бастап есептелді де, оған өлгендігі туралы куәлік беріледі. [29,
169 бет]
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 31-бабының 3 тар-мағына
мысал келтірсек: 1998 жылдың тамыз айында Оңтүстік Қазақстан облысы
Түркістан ауданының "С. Қожанов" кеңшарының Сызған жайлауын-да қатты нөсер
болып, соңы су тасқынына айналды. Дәл осы күні кеңшардың шопаны А. Алтаев
Сызған жайлауында отар малды бағып жүргенде хабар-ошарсыз кетті.
Алты ай өткесін А. Алтаевтың түңғыш үлы М. Алтаев сотқа әкесі хабар-
ошарсыз кетуіне байланысты өлді деп тану туралы арыз берді. Түркістан
қалалық сотының 15 қаңтар 1999 жылғы шешімі ойынша азамат М. Алтаевты 31
тамыз 1998 жылы өлді деп жариялады. [21, 22 бет]
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 32-бабына сәйкес, өлді деп
жариялаған адам тірі оралған немесе оның түрған жері мәлім болған жағдайда
сот тиісті шешімнің күшін жояды. Азамат өзінің қай уақытта оралғанына
қарамастан, кез-келген адамнан азамат өлді деп жариялағаннан
кейін сол адамға тегін көшіп, сақталып қалған мүлік қайтарып беруді талап
ете алады.
Егер өлді деп жариялаған адамның мүлкін оның заңды мүрагері үшінші бір
адамдарға беріп, олардың мүліктің сатып алу бағасын адам тірі оралған кезге
дейін толық төлемеген болса, төленбеген соманы талап ету қүқығы тірі
оралған адамға көшеді.
Мүрагерлік қүқықта мүраның ашылған жерін анықтау үлкен роль
атқарады.Мүраның жері - мүра қалдырушының соңғы түпкілікті түрған жері, ал
егер түпкілікті түрағы белгісіз болған жағдайда, мүліктің немесе оның
негізгі бөлігінің түрған жері - мүраның ашылған жері деп танылады.
Азамат түрақты немесе көбінесе түратын елді мекені оның түрғылықты жері
деп табылып, ал 14 жасқа толмаған адамдардың немесе қорғаншы-лықтағы
азаматтардың түрғылықты жері олардың ата-анасының, асырап
_______________________
алушылардың немесе қорғаншылардың түрғылықты жері болып саналады.
Мүра қалдырушының түрақты мекен-жайынан уақытша кетуіне байланысты:
мысалы, әскери қызметіне,оқуға, жүмыс жағдайына іс-сапарына кеткеніне,
емдеу мекемесіне орналасуына, бас бостандығынан айыру орнына қамалуына
байланысты және тағы басқа да жағдайларда мүраның ашылған жері болып, оның
соңғы түпкілікті түрағы есептеледі.
Мұраның ашылған жері мүраны қалдырушының түпкілікті түрағымен сәйкес
келуі мүмкін,егер мүраны қалдырушы уақытша басқа түрақта түратын болса,
онда уақытша түрақ мүраның ашылған жері болып танылады.
Мысалы, азамат С. Көлбаев 1990 жылы Алматы қаласы мемлекеттік но-
тариалдық кеңсесіне мүрагерлік қүқық туралы куәлік беруге арыз жасады. Оның
қайтыс болған үлы Т. Көлбаев Ауғаныстан келісім шартпен азаматтық борышын
өтеп жүрген, ал оның түрақты түрағы Алматы қаласы болатын. Мемлекеттік
нотариус С. Көлбаев қайтыс болған үлының мүралық мүлкіне мүрагерлік күқық
туралы куәлік берілді.
Мүралық мүлік әр қалада болса, мысалы, мүраға кіретін теңге жиын-тығы
Қарағанды қаласында, ал түрғын үй Түркістан қаласында болса, онда мүраның
ашылған жері мүліктің негізгі бөлігі қайсысында болса, сонда болып
табылады5.
Егер түрғын үйдің бағасы теңге жиынтығынан мөлшері көп болса, онда
мүраның ашылған жері Қазақстан Республикасының "Түрғын үй қатынас-тары
туралы" заңында көрсетілгендей оның соңғы түпкілікті түрағы болып табылады.
Жоғарыдағы көрсетілген азаматтардың әскери борышын өтеу немесе оқу
орындарында оқыған уақыттарында түрғын үйді пайдалану қүқығы сақталады.
Сондықтан, Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодек-сінің 16-бабына сәйкес
бүл азаматтардың тұрғын үйі бар жер үдайы түрағы болып табылады.
Егер азамат шетелде қайтыс болса, онда мүраның ашылған жері
Қазақстан территориясында мүліктің түрған жері болып табылады.
Мысалы, азамат С. Жолдасбеков 1998 жылы әскери борышын өтеп жүр-іп
Ауғаныстанда қайтыс болған. Оның артында С. Жолдасбеков атына жа-зылған ВАЗ-
2203 маркалы жеңіл автокөлігі Түркістан қаласында болған. Азамат С.
Жолдасбековтың жүбайы М. Нүрманова Түркістан қаласы Мемле-кеттік
нотариалдық кеңсесі мүрагерлік күқьіқ туралы куәлік берді. [55, 183-92]
Егер азамат бас бостандығынан айырылып, бас бостандығынан айыра-тын
орындарда отырған болса және сол жерде қайтыс болған болса, онда мүраның
ашылған жері болып, сол азаматтың соңғы түпкілікті түрағы болып есептеледі.
Ал, егер мүра қалдырушы қарттар үйінде қайтыс болса, онда мүраның
ашылған жері - карттар үйі түрған елді мекен болып табылады.
Мүрагердің жазбаша арызы бойынша мүра ашылған жердегі
____________________
Мемлекетгік нотариалдық кеңселер мүрагерлік қүқық туралы куәліктер береді.
Мүраны қабылдау туралы, одан бас тарту туралы немесе мүраға
қүқық жөніндегі куәлікті беру туралы арыздар жазбаша түрде жасалуға тиіс.
Мұраның ашылған жері түрғын орнының анықтамасы бойынша дәлел-денеді. Ол
үшін мынадай қүжаттар қажет:үй кітапшасының көшірмесі, мекен-жай бюросынан
анықтама, әскери комиссариаттың анықтамасы, мүра қалдырушының өлімі туралы
хал актілер жазатын бөлімнің берген куәлігінің көшірмесі. Бүл көшірме
қайтыс болған адамның соңғы түпкілікті түрағы төлқүжат бойынша арнайы
бөлігінде болады.[55, 13-18]
1.4. ЗАҢ ЖӘНЕ ӨСИЕТ БОЙЫНША МҰРАГЕРЛІК
Заң бойынша мүрагерлік.
Заң бойынша мүрагерлікте екі басты мәселе пайда болады: заң бойынша кім
мүрагер болады, және заң бойынша мүрагерлер мүралыққа қандай ретпен
шақырылады.
Мүралық өсиеттің еріктілігі қағидасына сәйкес, өсиетпен өзгер-тілмейді,
және оның бүзылмауы орын алады. Заң бойынша қажетті деп аталатын ғана
мүрагерлерге мүралықта өсиет мазмүнына байланыссыз міндетті үлесі бар,
мүрагерлерге ерекше ереже белгілеген. Заң бойынша мүрагерлікке қатысы бар
мына екі жайды атап өтуге болады.
Біріншіден, заңда мүрагерлер тобы заң бойынша жеткілікті анықталған.
Екіншіден, мүрагерлікке заң бойынша мүрагерлерді кезекпен шақыру ережесі
белгіленген.
Қазақстан Республикасының азаматтық кодексінде заң бойынша алты кезекке
дейінгі мүрагерлер белгіленген. Бірінші кезекте, заң бойынша мүрагер болу
қүқығын тең үлеспен мүра қалдырушының балалары, соның ішінде ол қайтыс
болғаннан кейін тірі туған балалары, сондай-ақ мүра қалдырушының жүбайы мен
ата-анасы алады. Екінші кезекте, заң бойынша мүрагер болу қүқығын тең
үлеспен мүра қалдырушының ата-анасы, аға-інілері мен апа-сіңілері, сондай-
ақ оның әкесі жағынан да, анасы жағынан да атасы мен әжесі алады. Үшінші
кезекте, заң бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz