Қазақстанда агробизнестің қалыптасуы мен дамуы

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 154 бет
Таңдаулыға:

әл - Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

ӘӨЖ 330. 341. 1 (574) Қолжазба құқығында

БЕЙСЕНБАЕВ ЖАКСЫЛЫҚ ТЕМІРБОЛАТҰЛЫ

Қазақстанда агробизнестің қалыптасуы мен дамуы

08. 00. 01 - Экономикалық теория

экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін ғылыми дәрежесін алу үшін ұсынылған

ДИССЕРТАЦИЯ

Ғылыми жетекшілер

э. ғ. д., профессор, ҰҒА академигі

Әубәкіров Я. Ә

э. ғ. д., профессор Төлегенова М. С.

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2009

МАЗМҰНЫ

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР . . . 3

КІРІСПЕ. … . . . 4

1 АГРОӨНЕРКӘСІП КЕШЕНІНІҢ ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ ДАМУ НЕГІЗДЕРІ . . . 9

1. 1 Жаһандану жағдайында агроөнеркәсіп кешенін дамытудағы агробизнестің экономикалық ролі . . . 9

1. 2 Агроөнеркәсіп кешеніндегі агроөнеркәсіп интеграциясы . . . 25

1. 3 Ұлттық азық-түлік қауіпсіздігі: теориялық-әдістемелік аспектілері . . . 37

2 АГРОӨНЕРКӘСІП КЕШЕНІНІҢ ОРНЫҚТЫ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРІ 54

2. 1 Ауылшаруашылық өндірісіндегі микроинституционалдық құрылымдар: жіктемесі және салыстырмалы сипаттамасы . . . 54

2. 2 Нарық жағдайында ауылшаруашылық кәсіпорындарына салық салу . . . 70

2. 3 Агробизнес тұлғаларын несиелендіру жолдары . . . 81

3 ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДА ҚАЗАҚСТАННЫҢ АГРОӨНЕРКӘСІП КЕШЕНІН ДАМЫТУДЫҢ ИНСТИТУЦИОНАЛДЫ НЕГІЗДЕРІ . . . 92

3. 1 ҚР аграрлық секторының бәсекеге қабілеттілік артықшылықтарын қалыптастыру . . . 92

3. 2 Қазақстанда агробизнесті агроөнеркәсіптік кластерлер моделінде ұйымдастырудың экономикалық тиімділігі . . . 101

3. 3 Әлемдік сауда ұйымына енуі жағдайындағы Қазақстан Республикасының ұлттық аграрлық мүдделерін қамтамасыз ету бағыттары . . . 119

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 126

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 130

ҚОСЫМШАЛАР . . . 134

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

АӨК - агроөнеркәсіптік кешен

АШС - ауыл шаруашылық секторы

АШК - ауыл шаруашылық кешені

ЖШС - жауапкершілігі шектеулі серіктестік

АҚШ - Америка Құрама Штаттары

БСҰ - бүкіләлемдік сауда ұйымы

ҒЗТКЖ (НИОКР) - ғылыми зерттеулер және тәжірибе-конструкторлық жұмыстар

ҒТП - ғылыми техникалық прогресс

ІЖӨ - ішкі жалпы өнім

ЖҰӨ - жалпы ұлттық өнім

ҚҚС - қосымша құн салығы

КСРО - Кеңестік Советтік Республикалар Одағы

БСҰ - бүкіләлемдік сауда ұйымы

КСРО - Кеңестік Советтік Республикалар Одағы

ТМД - тәуелсіз мемлекеттер достастығы

РМК - Республикалық мемлекеттік кәсіпорын

ЕурАзЭҚ - Еуразиялық экономикалық қауымдастық

ЕҚЫҰ - Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымы

КО - кедендік одақ

ЭҚ - экономикалық қауіпсіздік

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыста қазіргі агробизнестің маңызы, өркениетті кезеңдегі келбеті және аграрлық сектордағы кәсіпкерліктің қалыптасуы мен даму мүмкіндіктері, агроөнеркәсіптік кешенінің жаһандану жағдайындағы ғылыми-теориялық және практикалық мәселелері жан-жақты зерттелген.

Зерттеу жұмысының өзектілігі . Экономикалық теорияның маңызды саласы - аграрлық қатынастар ілімі. Аграрлық сектордың бүкіл экономикада, әлеуметтік жүйеде алатын орны ерекше. Қазақстан республикасы үшін агроөнеркәсіптің дамуы - өте күрделі және қиын проблемаларының бірі. Сондықтан, агроөнекәсіп кешенін дамыту еліміздің экономикалық саясатының бірден-бір маңызды басымдылығы болып табылады.

Еліміз тәуелсіздік алған жылдарынан бастап аграрлық реформаларды жүзеге асырудың барысындағы күрделі міндеттерінің бірі - агробизнесті дамыта отырып, ауыл шаруашылық салаларының агроөнеркәсіптік интеграциялануымен ұштастыру. Бұл саланы зерттеудің ерекше тұсы - ҚР Президентінің халыққа “Қазақстан - 2030” стратегиялық даму Жолдауынан туындайтын жалпы микрошаруашылық байланыстарының белсенді қатысуы мен агробизнесті дамыту мүмкіндігінің ұзақ мерзімдік басымдылығын жүзеге асыруға арналуы [1, 3 б] . Атап айтқанда, қолайлы экономикалық алғышарттары бар, кең ауқымды өндірістік қуаты жұмсалмаған, үлкен аймақтағы ауыл шаруашылығына пайдаланылатын жері, сондай-ақ Қытай мен Ресейдің дамыған рыногындағы айырықша экспорттық әлеуеті. Екінші жағынан, әлеуметтік факторы - Қазақстан тұрғындарының жартысынан көбі ауылды жерде тұрады. Өнеркәсіпті жетілдіру және ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта даярлау бойынша отандық бастаманы қолдау қажеттілігі - әсіресе еліміздің ДСҰ-на кіруі алдында ерекше өзектілігі болуында.

Агроөнеркәсіп өндірісінің тағы бір ерекшелігі - ауылдық аумақтарды дамытудың 2010 жылға дейінгі мемлекеттік бағдаламасы қабылданып, ондағы міндеттер уақытымен орындалуында. Сонымен қоса, Үкіметтің 2003-2005 жж. «ауылды көтеру жылдары» деп көрсеткен мемлекеттік бағдарламада агробизестің тиімді жүйесін қамтамасыз етуді, ішкі және сыртқы рынокта өндірістің бәсекеге қабілеттілігін көтеруді, ауыл шаруашылығында қайта өңдеуші салаларын дамытуды және еліміздің азық-түлік қауіпсіздігін қарастыруы диссертациялық жұмыстың зерттеу мақсатының өзектілігін тереңдете түседі. Тәуелсіздік алған алғашқы жылдардан басталған экономикалық реформалар, билік орындары қабылдаған нормативтік-құқықтық актілер мен басқа да іс-шаралар тұтастай алғанда агроөнеркәсіптік кешеннің бәсекеге қабілеттілігін арттыруда шешуші роль атқара алмай отырғаны ақиқат. Осы жерден ауыл шаруашылығы саласының бәсекеге қабілеттілігін арттырудың жаңа әрі тиімді механизмдерін жасау қажеттілігін байқаймыз. Бұл бағытта бәсекелестік қабілеті бар аграрлық өндірістік құрылымдардың аграрлық салада бизнесті қалыптастырудағы ғылыми негіздемелерді жетілдіруді талдауы үлкен маңызға ие.

Сондықтан, бұл мәселені зерттеу қазіргі уақытта тек ғылыми жағынан емес, сондай-ақ жаһандану жағдайында еліміз үшін өмірлік қажеттілік болып табылады.

Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Жақын және алыс шетел экономистерінің, атап айтсақ, П. Самуэльсон, Майкл Портер, Л. И. Абалкин, Б. Карлофф, С. Батчиков, Е. В. Серова., В. Дементьев, А. Радыгин, Т. Долготяпова т. б. еңбектерінде агроөнеркәсіптік кешенді дамыту мәселелері қарастырылады. Сонымен қатар, отандық экономист ғалымдардың еңбектерінде, оның ішінде: А. А. Қошанов, Я. Ә Әубәкіров, А. Т. Әшімбаева, О. Б. Баймұратов, Т. Е. Есіркепов, А. Е. Есентүгелов, М. Б. Кенжеғозин, К. Сағадиев, Т. И. Есполов, А. Қаңтарбаева және т. б. еңбектерінде агробизнес қалыптасуының ерекшеліктері мен түрлі институционалдық формалары қарастырылған.

Агробизнес құрылымдарын дамытудың ауыл шаруашылығындағы маңыздылығы, трансформациялық экономика мен механизмдерінің жеткіліксіз зерттелінуі тақырыптың өзектілігін арттыра бермек. Сонымен қатар, экономикалық әдебиеттерде агробизнестің мәні, оның қоғам өміріндегі қызметтері мен ролі туралы бүгінгі күні біртұтас қалыптасқан көзқарастар мен пікірлер жеткіліксіз деп айтуға болады. Агробизнестің қазіргі жағдайы экономикалық теория тұрғысынан тіпті аз зерттелген деуге де негіз бар. Осындай мәселелер жиынтығы диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдауға бірден-бір себепші болды.

Диссертациялық жұмыстың мақсаты - жаһандану жағдайында ұлттық экономиканың бәсекелестік артықшылығын қалыптастырудағы агроөнеркәсіп саласының әлеуетін және мүмкіншіліктерін анықтау.

Зерттеу міндеттері:

агробизнестің экономикалық категория ретіндегі мәнін кәсіпкерлік теориясы негізінде, агроөнеркәсіптік саланың ерекшеліктерін ескере отырып авторлық ұстанымда анықтау;
агроөнеркәсіптік интеграцияның экономикалық маңыздылығын ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі тұрғысында талдау;
азық-түлік қауіпсіздігін ұлттық экономикалық қауіпсіздіктің шешуші аспектісі ретінде теориялық-әдістемелік тұрғыда дәйектеу;
нарық жағдайында агробизнесті дамытудың ұйымдастыру-экономикалық қатынастарын сараптау негізінде ҚР агроөнеркәсіп кешенінің орнықты даму мәселелерін белгілеу;
Қазақстанда агробизнесті агроөнеркәсіптік кластерлер моделінде ұйымдастырудың экономикалық тиімділігін сараптау арқылы отандық аграрлық сектордың бәсекеге қабілеттілік бағыттарын және мүмкіндіктерін анықтау;
жаһандану және Қазақстанның Бүкіләлемдік сауда ұйымына қосылуы жағдайындағы ұлттық аграрлық мүдделерді қамтамасыз ету бағыттарын салыстырмалы жүйелеу.

Зерттеу нысаны . Қазақстан Республикасы аграрлық экономикасы, агроөнеркәсіптік кешені.

Зерттеу пәні - Қазақстанда агробизнес дамуының әлеуметтік, макроэкономикалық және аймақтық әлеуетін ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі тұрғысында зерттеу.

Зерттеудің теориялық-әдістемелік негіздерін экономикалық ілім классиктері, қазіргі отандық және шетелдік экономистердің еңбектері құрайды.

Зерттеудің ақпараттық базасы - Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары, ҚР Үкіметінің қаулылары мен үкімдері және т. б. құқықтық-нормативтік актілер, ҚР Ұлттық статистика агенттігінің жинақтары, мерзімді баспасөз және ғылыми мәліметтер көзінен құралады.

Зерттеудің барысында алынған нәтижелердің ғылыми жаңалығы:

- агробизнестің экономикалық категория ретіндегі мәні кәсіпкерлік теориясы негізінде, агроөнеркәсіптік саланың ерешеліктерін ескере отырып айқындалды;

агроөнеркәсіптік интеграцияның экономикалық маңыздылығы ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі тұрғысында талданды;
азық-түлік қауіпсіздігі ұлттық экономикалық қауіпсіздіктің шешуші аспектісі ретінде теориялық-әдістемелік тұрғыда дәйектелді;
рынок жағдайында агробизнесті дамытудың ұйымдастыру-экономикалық қатынастарын сараптау негізінде ҚР агроөнеркәсіп кешенінің орнықты даму мәселелері белгіленді;
Қазақстанда агробизнесті агроөнеркәсіптік кластерлер моделінде ұйымдастырудың экономикалық тиімділігі дәйектеліп, Қазақстан Республикасының аграрлық секторының бәсекеге қабілеттілік бағыттары және мүмкіндіктері анықталды;
жаһандану және Қазақстанның Бүкіләлемдік сауда ұйымына қосылуы жағдайындағы ұлттық аграрлық мүдделерін қамтамасыз ету бағыттары салыстырмалы жүйеленеді.

Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:

аграрлық саланының негізгі буыны - агробизнесті дамыту, өндірістің тиімділігін арттыру нарықтық механизмді игерумен тікелей байланысты, агробизнестің экономикалық категория ретіндегі мәні кәсіпкерлік теориясы негізінде агроөнеркәсіптік саланың ерешеліктерін ескере отырып айқындалады;
әлемдік экономиканың жаһандану жағдайында пәрменді агроөнеркәсіптік интеграция ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің факторы болып табылады;
ұлттық қауіпсіздіктің негізгі міндеті елдік дербестікті, аумақтық тұтастықты, халықтың өмірін қорғауды кепілді түрде қамтамасыз ету болғандықтан, азық-түлік қауіпсіздігі ұлттық экономикалық қауіпсіздіктің шешуші аспектісі ретінде қарастырылады;
рынок жағдайында агробизнесті дамыту мақсатында ҚР агроөнеркәсіп кешенінің тұрақты даму мәселелерін айқындау маңызды;
Қазақстанда агробизнесті агроөнеркәсіптік кластерлер моделінде ұйымдастырудың экономикалық тиімділігі жоғары, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аграрлық секторының бәсекелестік артықшылықтарын қалыптастыру және дамыту жолдарын анықтау өзекті болып саналады;
жаһандану және Қазақстанның Бүкіләлемдік сауда ұйымына енуі жағдайында ұлттық аграрлық мүдделерін қамтамасыз ету қажеттігі туындайды.

Зерттеудің ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы жұмыстағы негізгі қорытындылар мен тұжырымдардың бәсекеге қабілеттілікті арттыруда аграрлық сала қызметінің даму мәселелерін әрі қарай зерделеуге ықпал етуінде.

Жұмыстың теориялық және тәжірибелік ұсыныстары агробизнес қалыптасуында әлеуметтік-экономикалық қатынастар жөніндегі ұзақ мерзімді тұжырымдамаларды әзірлеуге, ұлттық азық-түлік қауіпсіздігін мемлекеттік реттеудің бағыттарын анықтауда, Қазақстанда агробизнесті агроөнеркәсіптік кластерлер моделінде ұйымдастырудың экономикалық тиімділігін арттыруда қолдануға болады.

Зерттеудің сыннан өтуі. Зерттеу жұмысының негізгі теориялық нәтижелері мен қорытындылары халықаралық ғылыми-тәжірибелік, ғылыми-техникалық конференцияларда баяндалды және ҚР БҒМБК-нің нұсқауындағы ғылыми журналдарда жарияланды. Оның ішінде: «ҚР әлеуметтік-экономикалық дамуының қазіргі кезеңдегі проблемалары» атты ғылыми- практикалық конференцияда (Алматы қаласы, Абай атындағы ҚазҰПУ, 1998) ; «Ұлттық ұдайы өндіріс теориясының актуалды проблемалары» атты республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Алматы, 22-23 мамыр, 2002) ; «Ғаламдық даму аясындағы ұлттық экономика» атты ҚР ҰҒА академигі Я. Ә. Әубәкіровтың 80 жылдық мерейтойына арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Алматы қаласы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 8-9 желтоқсан, 2005) ; «Қазақстанның ұлттық бәсекеге қабілеттілігі» атты республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Қазақ Ұлттық аграрлық университеті, Алматы, 2007) ; «ҚР жаңашыл дамуы жағдайында білім беру жүйесін жетілдіру» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Халықаралық бизнес университеті, Алматы, 2008) ; «Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігі» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 13-14 қараша, Алматы, 2008) .

Жұмыстың жариялануы. Диссертация жұмысының негізгі нәтижелері бойынша жалпы көлемі 6, 6 баспа табақ болатын 16 ғылыми мақала жарыққа шықты. Ғылыми мақалалар тізімінде: 4 ғылыми мақала ҚР Білім және ғылым саласындағы бақылау комитеті ұсынған басылымдарда жарыққа шықты.

Диссертациялық жұмыстың құрылымы және көлемі. Диссертация жұмысы: кіріспе, үш тараудан тұратын негізгі бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралған, 6 кесте, 4 суреттен тұрады.

1 АГРОӨНЕРКӘСІП КЕШЕНІНІҢ ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ ДАМУ НЕГІЗДЕРІ

1. 1 Жаһандану жағдайында агроөнеркәсіп кешенін дамытудағы агробизнестің экономикалық ролі

ХХ ғасырда 90-шы жылдардың басында болған агроөнеркәсіптік кешеніндегі дағдарыстық жағдай ауыл шаруашылық өндірісінде экстенсивтік дамудың басым екендігін, шығынның көп шығатынын, еңбекті мотивациялау механизмінің дамуының баяулығын, ауыл тұрғындарының әлеуметтік жағдайларының нашарлығын, адамдардың жұмыспен қамтылмауын, бағаның жоғары болуын, жаңа техника ала алмауын, өнімдерін өткізе алмауын т. б. көріністер көрсетті.

Қазақстанның агроөнеркәсіп кешенінің материалдық-техникалық базасының дамуы жоғары деңгейлі технологияны, еңбек өнімділігіне жетуде ерекшеленетін еңбек құралдарын енгізу бойынша да артта қалып отырды. Ауыл шаруашылығына бөлінген күрделі қаржы пассивті түрдегі еңбек құралдарының орнын толтыруға кетіп отырды, ал активті еңбек құралдарына, энергия қуатын көбейтуге, прогрессивті технологияны енгізуге қаражат жеткен жоқ. Сонымен бірге материалдық-техникалық базаның арта қалуына Қазақстанның дәстүрлі мал шаруашылығымен айналысуы және бүкіл-одақтық еңбек бөлінісіндегі алатын орнына да байланысты болды.

Еліміздің бүкіл экономикасындағы секілді соңғы 10 жыл ішінде агроөнеркәсіптік кешен саласында да елеулі құрылымдық өзгерістер болды. Саладағы бұрынғы мемлекет меншігінде болып келген шаруашылықтар мен кәсіпорындарды мемлекет қарамағынан алу мен жекешелендіруді жүзеге асыру барысында меншіктің әр түрлі формаларының қалыптасып, жетілгені белгілі. Соның нәтижесінде ел халқының 40 пайызының басын қосып отырған ең үлкен сала бірте-бірте нарықтық қатынастарға қарай ойысты. Дегенмен, осындай үлкен өзгерістерді жүзеге асыру оңайға соққан жоқ.

Тәуелсіздігіміздің алғашқы жылдарында әсіресе ауыл шаруашылығы қиын кезеңді бастан кешірді. Ол күйзелістің себебі - рыноктық экономиканың негізгі мән-мағынасын анық біліп алмай тұрып, экономиканың жаңа моделіне өту жолында ғылыми негізделмеген, үстірт шешімдер қабылдаудан болғаны белгілі. Аталған шешімдердің ішіндегі ауыл шаруашылығына ең қолайсыз болғаны - осы саладағы жекешелендіру процесінің дұрыс жүргізілмеуі, жергілікті жағдайдың пісіп-жетілуін ескеретін эволюциялық жолмен емес, жоғарыдан келетін нұсқау-тексеруді қолдайтын әкімшілік жолмен басталғандығы еді. АӨК саласындағы жекешелендіру кері әсер туғызды: ол мемлекеттік реттеуді ығыстырып, ауыл шаруашылық тауар өндірушілердің мүддесін төмендетуге әкелді.

Аграрлық қатынастар проблемасы бойынша ғалымдардың теориялық ойлары әкімшілік жүйеде түгелімен іске асырылмады. Ондай жағдайларға бұрынғы социализм кезіндегі ауыл шаруашылық өндірісінің шоғырлануының және мамандануының артықшылықтарын, өндірістің қоғамдасу деңгейінің өсуін т. б. жатқызуға болады. Тәжірибе мен теорияның арасындағы қарама-қайшылықты, көрсетілген жағдайлардың мәнін және қандай жағдайда қолдануын дәлелдеу үшін ғылыми талдау қажеттігі туындады. Бұл әсіресе Қазақстанның нарықтық қатынастарға өту жағдайында маңызды болып табылды, өйткені ұйымдастырушылық-құқықтық, экономикалық-әлеуметтік аспектілерде де белгілі бір қарама-қайшылық орын алғаны белгілі. Ірі қарама-қайшылықты баға либерализациясынан және еңбеккердің тиісті үлесін анықтау механизмінде, яғни пайда бөлудегі тегін, ақылы прициптердің бұзылуынан да көруге болады. Басқа жағынан қарасақ, жекешелендіру көптеген жағдайда есепке алынған жоқ, ал ол аграрлық өндірістің технологиялық бірлестігінің бұзылуына әкелді.

Мемлекеттік меншікті жекешелендіру социализмнің ресурстарды теңгерімді бөлу қағидасына сәйкес, өндірістік қатынастарды анықтаушы өндіргіш күштердің даму деңгейі ескерусіз жүргізілді. Кеңшарлар және ұжымшарлар негізінде рыноктық типтегі жаңа кәсіпорындардың (шаруа, фермерлік қожалықтары, өндірістік кооперативтер, шаруашылық серіктестіктер) құрылуы әрі кәсіпорын ішіндегі, әрі АӨК салалары кәсіпорындары арасындағы қалыптасқан қатынастардың бұзылуына, мамандандыру және өндірістің шоғырлануының экономикалық артықшылықтарының жойылуына, ауыл шаруашылығына қызмет көрсетуші салалардағы монополистердің ешқандай бақылаусыз іс-әрекеттерінің орын алуына әкелді.

Қазақстандағы жүргізілген жекешелендірудегі ең басты кемшілік, біздің ойымызша, оның агроөнеркәсіп кешенінің кейбір өндірістік саласында монополиялық жағдайды күшейткендігінен, соның негізінде шаруашылық байланыстар үзіліп, агроөнеркәсіптік кешенінің звеноларында сауда-делдалдық істің ұлғаюына әкелуі. Осының салдарынан аграрлық салада дағдарыс күшейді, өндіріс көлемі және ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өңдеу төмендеді, малдың, құстың басы бірнеше есе азайды, ауылдық жерде жұмыссыздық көбейді. Өнеркәсіп өнімдеріне көтерме баға өсті.

Рыноктық қатынастардың орнығуының бірден-бір факторы аграрлық сектордағы шаруашылықты жүргізудің көптеген формаларының әрекет етуі әлі де болса баяу бағытта іске асуда. Реформаны жүргізудің бастапқы кезінде бұрынғы ірі шаруашылық кәсіпорындар таратылды, оның есесіне қол еңбегімен жұмыс істейтін, шаруашылық қызмет көлемі жағынан аз жер учаскелерінде жұмыс жүргізетін шаруашылықтар өндіріс ауқымын, тұрғын халықтар иелігіндегі жерін кеңейтті. Алайда, ауыл шаруашылығында ұсақ тауарлы, тиімділігі аз көптеген шаруашылықты жүргізу формаларының саны көбейді, ал ұжымдық ауыл шаруашылық кәсіпорындар және кооперативтік сектордың мәнділігі төмендеді. Рынок жағдайында бұл тығырықтан шығудың негізі - шаруашылықты жүргізудің көптеген формаларын тиімді түрде іске асыру. Бұл жағдайда «Ауыл» бағдарламасы, ауыл шаруашылығын дамытудың кешенді бағдарламалары осының негізі болды. Сонымен қатар, аграрлық сектор арқылы экономикалық жаңартуларды көбейту мақсатында 2003-2005 жылдарға арналған ҚР агроөнеркәсіптік бағдарламасы және 2004-2010 жылдарға ауылдық аймақтарды дамыту мемлекеттік бағдарламасы қабылданды. Қабылданған бағдарламалардың басты мақсаты - агроөнеркәсіптік кешен жүйесінің нәтижелілігін қалыптастыру және бәсекелестікке қабілетті өнім шығару негізінде азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету болып табылады.

Рыноктық қатынастың іске асуы ауыл шаруашылығындағы меншік иелеріне негізделеді. Ауылшаруашылығы мемлекеттік кәсіпорындарын жекешелендіру процесінде өндірістік ресурстардан пайдалары бар шаруалар шаруашылықты дербес жүргізіп, еңбек нәтижесінің жемісін өздері көруге талпынады. Еліміздің аграрлық секторы дәл осы сатының бел ортасымен жылжуда. Негізінде, рыноктық жағдай ауыл шаруашылығында жұмыс жасайтын агробизнестің өндірісін тиімді жүргізе отырып, дамуы рыноктағы баға, сұраныс пен ұсыныс, бәсеке, мемлекеттік қолдау, реттеу заңдылықтарын меңгеруге тікелей байланысты. Агробизнестің бір артықшылығы - өндіріске мамандануы, осыған сай алдыңғы қатарлы техника-технологияларды қолдануы, рынок коньюнктурасының өзгерісіне жедел бейімделе алуы. Сол себептен де, қазіргі кезде агробизнесті дамыту үшін олардың рынок механизмін игеруге барынша мүмкіндік жасалуы қажет.

Ауыл шаруашылық шикізаттарынан азық-түлік және басқа да тауарлар өндірісінің жаңа жүйесі бойынша біріншілік өнім өндіру тек аграрлық өндіріс қызметіне жатады. Ал, осы өнімнің аз бөлігі ғана тұтынушыға таза түрінде жетеді де көп бөлігі техникалық өңдеуден өтеді. Ауыл шаруашылық өндірісі оңашаланған өзін-өзі ұдайы өндіретін жүйеден жаңа ұдайы өндірістік жүйенің буынына айналады. Сонымен, жаңа қоғамдық еңбек бөлінісінің арқасында, аграрлық өндіріс қоғамдық капиталдың ұдайы өндірісінің жалпы жүйесіне кіреді және ол осы жүйенің даму заңдарына сәйкес дамитын болады. Бұған қоса, аграрлық өндіріс, көбінесе тұтыну заттарын өндіретін саладан, көбінесе өндіріс құралдарын өндіретін салаға айналады. Ғалымдардың бір тобы агроөнеркәсіптік кешенді жалпы ауыл шаруашылығы экономикасының құрылымында қарастырса, енді бірі керісінше ауыл шаруашылығын агроөнеркәсіптік кешеннің құрылымында қарастыру керек деген пікірді алға тартады. Әрине, қалай алып қарасақ та бұл екі сала бір-бірімен өте тығыз байланысты әрі бір-бірінің толықтырушы құрамды бөлігі іспетті көрінеді. 70-жылдардың ортасында отандық ауыл шаруашылығы ғылымында ауыл шаруашылығын аралас салалармен бір кешенде зерттеу дами бастады. Тиісінше, «агроөнеркәсіптік кешен» түсінігі пайда болып, ғылыми және іс-тәжірибелік қолданысқа еніп кетті [2, 67 б] .

Агроөнеркәсіптік кешеннің ауыл шаруашылығынан ерекшелігі - оның құрылымында деп айтуға болады. Агроөнеркәсіптік кешеннің үш саласы - қор шығаратын салалар, ауыл шаруашылығы және ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу, тасымалдау, сақтау және өткізумен айналысатын салалар кешені. Көптеген экономист аграршы-ғалымдардың еңбектерін саралай келе, Т. И. Есполовтың анықтамасын агроөнеркәсіптік кешеннің мәні мен мазмұнын барынша ашатын, әрі оның экономикалық табиғатына сай келетін анықтама ретінде тануға болатынына көз жеткіземіз. Агроөнеркәсіптік кешен - бұл халық шаруашылығының ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірумен, сақтаумен, қайта өңдеумен, және тұтынушыға жеткізумен айналысатын салалар жиынтығы [3, 15 б] .

Қазақстанда агоөнеркәсіптік кешен экономиканың аса маңызды саласы. Себебі, осы уақытқа дейін халыққа қажетті заттардың 2/3 бөлігін, ұлттық табыстың 30%-ін, бюджет кірісінің 1/3 бөлігін, негізгі қордың 40%-ін агроөнеркәсіп кешені құрап келді. Жеңіл өнеркәсіптің 50%-і, тамақ өнеркәсібі түгелдей агроөнеркәсіп кешені шикізаттары арқылы жұмыс атқаратындығын ескерсек мемлекетіміздің аграрлық-индустриалды республика екендігі айқын.

Ауыл шаруашылық жерінің жалпы көлемі 222, 3 миллион гектар, оның ішінде егістік жер 36 миллин гектар, жайылымдық жер 182 миллионнан астам гектар және шабындық жер 5 миллионға жуық гектарды құрайды. Әрбір жан басына шаққанда шамамен 2, 2 гектар жерден келеді. Бұл дүние жүзіндегі ауыл шаруашылығы жағынан дамыған көптеген елдерден әлдеқайда көп. Соңғы жиырма жылдың ішінде жыл сайын орташа есеппен 24 миллион тоннаға жуық астық, 15 миллион тоннаға жуық ет, 3, 5 миллион тоннадан астам сүт және 100 мың тоннаға жуық жүн өндіріледі. Қазақстанның геосаяссаттық орналасуы еуразиялық континенттің үлкен аймағында өнім рыногын қалыптастыруға мүмкіндік береді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.