Қазақ тіліндегі сұраулы сөйлем
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. СҰРАУЛЫ СӨЙЛЕМДЕРДІ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ..
1.1. Сұраулы сөйлемдердің құрылымдық.семантикалық деңгейі немесе сұраулы сөйлемнің грамматикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Сұраулы сөйлемдердің лингвистиканың зерттеу нысаны ретінде жалпы тіл білімі мен түркологияда зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ СҰРАУЛЫ СӨЙЛЕМНІҢ ТҮРЛЕРІ, ЖАСАЛУЫ ... ...
2.1. Сұраулы сөйлемдердің жасалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемнің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. СҰРАУЛЫ СӨЙЛЕМНІҢ СӨЙЛЕУ ТҮРЛЕРІНЕ ҚАТЫСЫ, СӨЙЛЕУ ТҮРЛЕРІНДЕГІ СҰРАУЛЫ СӨЙЛЕМДЕРДІҢ КОММУНИКАТИВТІК ПОТЕНЦИАЛЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Сұраулы сөйлемдердің даулы сөзде жұмсалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Публицистикалық стиль ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3. Ғылыми стиль ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.4. Дидарластық, сыпайы әңгімелердегі сұраулы сөйлемнің жұмсалысы ... ...
4. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. СҰРАУЛЫ СӨЙЛЕМДЕРДІ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ..
1.1. Сұраулы сөйлемдердің құрылымдық.семантикалық деңгейі немесе сұраулы сөйлемнің грамматикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Сұраулы сөйлемдердің лингвистиканың зерттеу нысаны ретінде жалпы тіл білімі мен түркологияда зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ СҰРАУЛЫ СӨЙЛЕМНІҢ ТҮРЛЕРІ, ЖАСАЛУЫ ... ...
2.1. Сұраулы сөйлемдердің жасалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемнің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. СҰРАУЛЫ СӨЙЛЕМНІҢ СӨЙЛЕУ ТҮРЛЕРІНЕ ҚАТЫСЫ, СӨЙЛЕУ ТҮРЛЕРІНДЕГІ СҰРАУЛЫ СӨЙЛЕМДЕРДІҢ КОММУНИКАТИВТІК ПОТЕНЦИАЛЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Сұраулы сөйлемдердің даулы сөзде жұмсалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Публицистикалық стиль ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3. Ғылыми стиль ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.4. Дидарластық, сыпайы әңгімелердегі сұраулы сөйлемнің жұмсалысы ... ...
4. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазіргі тіл білімінде тілдік құбылыстардың функционалды және коммуникативті қырын зерттеу маңызды орын алып, тілдің прагматикалық аспектісіне қызығушылық артып келеді. Алайда мағына мен оны жеткізу құралы арасындағы байланыс әлі де лингвистердің назарынан тыс қалып, зерттеуді қажет етеді. Сұраулы сөйлемдер құрылымы жағынан күрделі тілдік бірліктердің бірі болғандықтан, оны зерттеу үлкен қызығушылық тудырып отыр.
Тіл білімінің грамматикалық жүйесінде сөйлемдерді хабарлы, сұраулы, бұйрықты және лепті деп бөлу шартты екені белгілі. Бұл – сипаттамалы тілдік деректердің жалпы жүйесіндегі кішкене арал деуге болады. Сонымен қатар мұндай бөлініске негіз болған принциптерге қарасақ, әсіресе, сұраулы сөйлем не деген түсінікке келсек, мұнда жалпы грамматиканың ең өзекті мәселелерін қозғауға болады.
Қазақ тілінде сұраулы сөйлем жайындағы ең алғашқы мағлұматты А.Байтұрсынов пен профессор Қ.Жұбановтың еңбектерінен кездестіреміз. Олар, негізінен алғанда, бұл сөйлемге анықтама берумен шектелген болса, одан кейінгі зерттеулерде оның жасалу жолдары мен интонациясы сөз етіледі.
Қазақ тілінің синтаксистік құрылысы алғашында жалпы түрде зерттелді. Бүгінгі әдеби тіліміздің даму қарқынын есепке алсақ, осындай жалпы сөйлем синтаксисінің ішінен арнайы зерттеу нысаны бола алатын көптеген нақтылы жайттардың шыға беретіні сөзсіз. Соның бірі – сұраулы сөйлемнің коммуникативтік қызметі, функционалдық жұмсалысы. Сөйлемнің сазы (Қ.Жұбанов) әдеби тіліміздің қолданысында алуан түрлі қызметте жұмсалып, айтушының әр жақты көңіл-күйін білдіріп отырады. Ал одан бергі кездерде сұраулы сөйлемге қойылатын бірнеше сұрақтар айқындалып, оның мағыналық түрлері сараланды. Дегенмен қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемнің жеке стильдердегі функционалдық қызметі туралы ғылыми мақала көлеміндегі еңбектер бар болғанымен, тұтастай жинастырып қарастырған толық еңбек жоқтың қасы.
Қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемдер, басқа тілдердегі сияқты, бір нәрсені анықтау үшін қойылған сұраққа міндетті түрде жауап күту мақсатымен айтылған сөйлемдер болып табылады. Сонымен қатар олар өзінің екінші қызметі, яғни тек жауап алу үшін емес, ақпарат беру, пікір білдіру үшін де жұмсалып, түрлі коммуникативтік қызмет атқаратыны анықталды.
Қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемдердің ерекшеліктері ондағы грамматикалық тәсілдер мен интонациялық белгілері арқылы жасалады. Бұлар сөйлемде сондай-ақ сұрау мағынасын білдірудің тәсілі де болып табылады. Мұндағы грамматикалық амалдар төмендегідей: 1) сұрау шылаулары, 2) сұрау есімдіктері, 3) сұрау мағынасын туғызушы одағайлар – ә, ау, апыр-ай, япырау, т.б., 4) сұрау мағынасын туғызатын модаль сөздер: болар, шығар, бәлкім, мүмкін, 5) сұрау мағыналы қыстырма сөздер – кәне, сірә, амал не, әлде, кім білсін, 6) сұрау мағыналы көмекші сөздер – ғой, мыс, ше-шы-ші. Бұған қоса тілдегі сөйлем құрамын анықтай білуде интонация айрықша қызметке ие болады. Ол өзінің ерекше дауыс ырғағы арқылы ешбір қосымша амалдарды қажет етпей-ақ сөйлем түрлерін ажыратады.
Тіл білімінің грамматикалық жүйесінде сөйлемдерді хабарлы, сұраулы, бұйрықты және лепті деп бөлу шартты екені белгілі. Бұл – сипаттамалы тілдік деректердің жалпы жүйесіндегі кішкене арал деуге болады. Сонымен қатар мұндай бөлініске негіз болған принциптерге қарасақ, әсіресе, сұраулы сөйлем не деген түсінікке келсек, мұнда жалпы грамматиканың ең өзекті мәселелерін қозғауға болады.
Қазақ тілінде сұраулы сөйлем жайындағы ең алғашқы мағлұматты А.Байтұрсынов пен профессор Қ.Жұбановтың еңбектерінен кездестіреміз. Олар, негізінен алғанда, бұл сөйлемге анықтама берумен шектелген болса, одан кейінгі зерттеулерде оның жасалу жолдары мен интонациясы сөз етіледі.
Қазақ тілінің синтаксистік құрылысы алғашында жалпы түрде зерттелді. Бүгінгі әдеби тіліміздің даму қарқынын есепке алсақ, осындай жалпы сөйлем синтаксисінің ішінен арнайы зерттеу нысаны бола алатын көптеген нақтылы жайттардың шыға беретіні сөзсіз. Соның бірі – сұраулы сөйлемнің коммуникативтік қызметі, функционалдық жұмсалысы. Сөйлемнің сазы (Қ.Жұбанов) әдеби тіліміздің қолданысында алуан түрлі қызметте жұмсалып, айтушының әр жақты көңіл-күйін білдіріп отырады. Ал одан бергі кездерде сұраулы сөйлемге қойылатын бірнеше сұрақтар айқындалып, оның мағыналық түрлері сараланды. Дегенмен қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемнің жеке стильдердегі функционалдық қызметі туралы ғылыми мақала көлеміндегі еңбектер бар болғанымен, тұтастай жинастырып қарастырған толық еңбек жоқтың қасы.
Қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемдер, басқа тілдердегі сияқты, бір нәрсені анықтау үшін қойылған сұраққа міндетті түрде жауап күту мақсатымен айтылған сөйлемдер болып табылады. Сонымен қатар олар өзінің екінші қызметі, яғни тек жауап алу үшін емес, ақпарат беру, пікір білдіру үшін де жұмсалып, түрлі коммуникативтік қызмет атқаратыны анықталды.
Қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемдердің ерекшеліктері ондағы грамматикалық тәсілдер мен интонациялық белгілері арқылы жасалады. Бұлар сөйлемде сондай-ақ сұрау мағынасын білдірудің тәсілі де болып табылады. Мұндағы грамматикалық амалдар төмендегідей: 1) сұрау шылаулары, 2) сұрау есімдіктері, 3) сұрау мағынасын туғызушы одағайлар – ә, ау, апыр-ай, япырау, т.б., 4) сұрау мағынасын туғызатын модаль сөздер: болар, шығар, бәлкім, мүмкін, 5) сұрау мағыналы қыстырма сөздер – кәне, сірә, амал не, әлде, кім білсін, 6) сұрау мағыналы көмекші сөздер – ғой, мыс, ше-шы-ші. Бұған қоса тілдегі сөйлем құрамын анықтай білуде интонация айрықша қызметке ие болады. Ол өзінің ерекше дауыс ырғағы арқылы ешбір қосымша амалдарды қажет етпей-ақ сөйлем түрлерін ажыратады.
1. Шведова Н.Ю. Очерки по синтаксису русской разговорной речи. – М., 1960
2. Омарова Ю.М. Структурно-семантическая и функциональная характеристика вопросительных предложений в кумыкском языке.: дисс. ...канд.ф.н. Махачкала, 2009. – С. 159
3. Әмір Р. Ауызекі сөйлеу тілінің синтаксистік ерекшеліктері. – Алматы: Мектеп, 1977. – 192 б.
2. Омарова Ю.М. Структурно-семантическая и функциональная характеристика вопросительных предложений в кумыкском языке.: дисс. ...канд.ф.н. Махачкала, 2009. – С. 159
3. Әмір Р. Ауызекі сөйлеу тілінің синтаксистік ерекшеліктері. – Алматы: Мектеп, 1977. – 192 б.
Жоспар
1. Сұраулы сөйлемнің грамматикалық сипаты (сұраулы сөйлемдер қандай
топқа жатады, лепті, хабарлы, пікірдің баламасы ретінде, пікір-
субъект, орны қандай, сұраулы сөйлемдердің пікірге қарым-қатынасы)
2. Сұраулы сөйлемнің түрлері, жасалуы (дәстүрдегіні қарау, жасалуы,
алдымен топтап алу, риторикалық – шартты термин, өз терминін ұсыну,
дәл айтпайды)
3. Сұраулы сөйлемнің сөйлеу түрлеріне қатысы, сөйлеу түрлерінде
жұмсалуы (Сөйлеудің түрлері, тілдесу – сөйлесу бір. Дидарластық
сыпайы әңгімелердегі сұраулы сөйлемдердің жұмсалысы, даулы сөздерде
қандай, ғылыми, публицистикалық стильде қандай жұртпен контакт үшін)
4. Қорытынды (құрмаласқа қатысы)
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. СҰРАУЛЫ СӨЙЛЕМДЕРДІ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ..
1.1. Сұраулы сөйлемдердің құрылымдық-семантикалық деңгейі немесе сұраулы
сөйлемнің грамматикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Сұраулы сөйлемдердің лингвистиканың зерттеу нысаны ретінде жалпы тіл
білімі мен түркологияда
зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
2. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ СҰРАУЛЫ СӨЙЛЕМНІҢ ТҮРЛЕРІ, ЖАСАЛУЫ ... ...
2.1. Сұраулы сөйлемдердің
жасалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.
2.2. Қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемнің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. СҰРАУЛЫ СӨЙЛЕМНІҢ СӨЙЛЕУ ТҮРЛЕРІНЕ ҚАТЫСЫ, СӨЙЛЕУ ТҮРЛЕРІНДЕГІ СҰРАУЛЫ
СӨЙЛЕМДЕРДІҢ КОММУНИКАТИВТІК
ПОТЕНЦИАЛЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Сұраулы сөйлемдердің даулы сөзде
жұмсалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2. Публицистикалық
стиль ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
3.3. Ғылыми
стиль ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
3.4. Дидарластық, сыпайы әңгімелердегі сұраулы сөйлемнің жұмсалысы ... ...
4.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазіргі тіл білімінде тілдік құбылыстардың
функционалды және коммуникативті қырын зерттеу маңызды орын алып, тілдің
прагматикалық аспектісіне қызығушылық артып келеді. Алайда мағына мен оны
жеткізу құралы арасындағы байланыс әлі де лингвистердің назарынан тыс
қалып, зерттеуді қажет етеді. Сұраулы сөйлемдер құрылымы жағынан күрделі
тілдік бірліктердің бірі болғандықтан, оны зерттеу үлкен қызығушылық
тудырып отыр.
Тіл білімінің грамматикалық жүйесінде сөйлемдерді хабарлы, сұраулы,
бұйрықты және лепті деп бөлу шартты екені белгілі. Бұл – сипаттамалы
тілдік деректердің жалпы жүйесіндегі кішкене арал деуге болады. Сонымен
қатар мұндай бөлініске негіз болған принциптерге қарасақ, әсіресе, сұраулы
сөйлем не деген түсінікке келсек, мұнда жалпы грамматиканың ең өзекті
мәселелерін қозғауға болады.
Қазақ тілінде сұраулы сөйлем жайындағы ең алғашқы мағлұматты
А.Байтұрсынов пен профессор Қ.Жұбановтың еңбектерінен кездестіреміз. Олар,
негізінен алғанда, бұл сөйлемге анықтама берумен шектелген болса, одан
кейінгі зерттеулерде оның жасалу жолдары мен интонациясы сөз етіледі.
Қазақ тілінің синтаксистік құрылысы алғашында жалпы түрде зерттелді.
Бүгінгі әдеби тіліміздің даму қарқынын есепке алсақ, осындай жалпы сөйлем
синтаксисінің ішінен арнайы зерттеу нысаны бола алатын көптеген нақтылы
жайттардың шыға беретіні сөзсіз. Соның бірі – сұраулы сөйлемнің
коммуникативтік қызметі, функционалдық жұмсалысы. Сөйлемнің сазы
(Қ.Жұбанов) әдеби тіліміздің қолданысында алуан түрлі қызметте жұмсалып,
айтушының әр жақты көңіл-күйін білдіріп отырады. Ал одан бергі кездерде
сұраулы сөйлемге қойылатын бірнеше сұрақтар айқындалып, оның мағыналық
түрлері сараланды. Дегенмен қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемнің жеке
стильдердегі функционалдық қызметі туралы ғылыми мақала көлеміндегі
еңбектер бар болғанымен, тұтастай жинастырып қарастырған толық еңбек
жоқтың қасы.
Қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемдер, басқа тілдердегі сияқты, бір
нәрсені анықтау үшін қойылған сұраққа міндетті түрде жауап күту мақсатымен
айтылған сөйлемдер болып табылады. Сонымен қатар олар өзінің екінші
қызметі, яғни тек жауап алу үшін емес, ақпарат беру, пікір білдіру үшін де
жұмсалып, түрлі коммуникативтік қызмет атқаратыны анықталды.
Қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемдердің ерекшеліктері ондағы
грамматикалық тәсілдер мен интонациялық белгілері арқылы жасалады. Бұлар
сөйлемде сондай-ақ сұрау мағынасын білдірудің тәсілі де болып табылады.
Мұндағы грамматикалық амалдар төмендегідей: 1) сұрау шылаулары, 2) сұрау
есімдіктері, 3) сұрау мағынасын туғызушы одағайлар – ә, ау, апыр-ай,
япырау, т.б., 4) сұрау мағынасын туғызатын модаль сөздер: болар, шығар,
бәлкім, мүмкін, 5) сұрау мағыналы қыстырма сөздер – кәне, сірә, амал не,
әлде, кім білсін, 6) сұрау мағыналы көмекші сөздер – ғой, мыс, ше-шы-ші.
Бұған қоса тілдегі сөйлем құрамын анықтай білуде интонация айрықша
қызметке ие болады. Ол өзінің ерекше дауыс ырғағы арқылы ешбір қосымша
амалдарды қажет етпей-ақ сөйлем түрлерін ажыратады.
Зерттеудің өзектілігі. Сұраулық категориясы, біріншіден, сөйлем-
пікірді тілдік емес деректермен байланысын орнататын және оның
коммуникативтік потенциалын жүзеге асыратын бірден-бір категория
болғандықтан зерттеушілердің назарын аударып келеді. Әсіресе, бұл
қызығушылық соңғы онжылдықта, тілдік фактілерді адами фактормен байланыста
қарастырғанда арта түсті. Лингвистикалық зерттеулердің антропоөзектілік
бағыты, өз кезегінде, тілдік құбылыстарға, соның ішінде, тек функционалды-
семантикалық қана емес, сондай-ақ коммуникативтік-прагматикалық категория
ретінде қарастырылып жүрген сұраулық категориясы да жаңаша зерттеулерді
қажет етіп отыр.
Екіншіден, сұраулық категориясының прагматикалық аспектісіне назар
аудару зерттеушілердің мәтін мен сөйлеудегі сұраулы сөйлемдердің қызметін
зерттеуге белсенді қызығушылық тудырды.
Сондай-ақ, зерттеу нысаны – сұраулы сөйлемнің өзі де өзекті болып
табылады. Егер сұраулы сөйлемді медальдің екі жағы деп қарастырсақ, онда
оның бір жағы білмеушіліктен білуді, хабардарлықты қамтамасыз ететін
танымдық потенциалы да: сұрақ – таным процесінің бірінші, бастапқы
бөлімі. Кез келген танымның толық акті сұрақты білдіреді (Ф.С.Лимантов),
ал екінші жағы сөйлеушінің маңызды сұрағы арқылы оны субъект ретінде
бейнелеп көрсету және қоршаған ортамен қарым-қатынасты орнату болып
табылады. Орыс жазушысы В.Пелевицтің сөзімен айтар болсақ, сұрақты
адамнан адамға жіберетін түсінік көпірі деп атауға болады. Сұрақтың
осындай жеке анықтамасы лебізге қатысушылардың қарым-қатынасын тартысқа
емес, өзара түсінушілікке итермелейтін жалғыз синтаксистік құрылым ретінде
сұраулы сөйлем-пікірдің мәнін толық сипаттап бере алады. Сондықтан да
сұраулы сөйлемнің кез келген аспектісін зерттеу тек жалпы ғылыми ғана
емес, жалпы мәдени маңызға да ие.
Жоғарыда аталған фактілер диссертациялық тақырыптың өзектілігін
көрсетеді.
Зерттеудің нысаны – қазақ тіліндегі түрлі коммуникативтік мақсатта
жұмсалатын сұраулы сөйлемдердің ерекшеліктерін, сұраулы сөйлемнің қай
мағыналық түріне жататынын, мағыналық-тақырыптық топтарын айқындау.
Зерттеудің пәні – сұраулы сөйлемдердің түрлерінің арақатынасы және
сұрақты білдіру құралдары мәселесі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың мақсаты –
қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемдердің ерекшелігін, сөйлеудегі оның
коммуникативтік қызметін, қазақ тіліндегі сұрақты білдіру амалдарды
анықтау болып табылады.
Жоғарыда аталған мақсаттарға жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу
көзделеді:
1. Қазақ тіліндегі сұраулы сөйлем туралы айтылған пікірлерді саралап,
оған толық шолу жасап, сұраулы сөйлемнің табиғатын ашу. Сұраулықты білдіру
формалары мен тәсілдерін анықтау, яғни сұраулы сөйлем жасауға қатысатын
грамматикалық тәсілдерді (сұрау шылаулары, сұрау есімдіктері, одағайлар,
қыстырма, көмекші сөздер) және интонация арқылы жасалатын жолдарын
айқындап, оларды жеке-жеке талдау;
2. Сұраулы сөйлемнің грамматикалық сипатын анықтау, оның хабарлы,
лепті, бұйрықты сөйлемдердің арасындағы орнын айқындап, қай топқа
жататынын нақтылау;
3. Қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемдердің түрлерін жіктеп, олардың
әрқайсысына тоқталу;
4. Қазіргі қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемдердің қызметін сипаттау;
5. Сұраулы сөйлем білдіретін коммуникативтік қызметтер жүйесін
көрсету, коммуникативтік потенциалына негізделген қазақ тіліндегі сұраулы
сөйлемдерді топтастыру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Диссертациялық жұмыста қазіргі қазақ
тіліндегі сұраулық формасының тілдік категорияның бір бөлігі ретінде
функционаллдық-семантикалық деңгейі, түрлі коммуникативтік жағдаяттардағы
сұраулы сөйлемдердің потенциалы анықталып, олар қызметтік жағынан
мағыналық топтарға бөлініп қарастырылды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Қазақ тіліндегі сұраулы
сөйлемдерді ерекше категория ретінде өз алдына жеке тақырып етіп зерттеудің
бүгінгі таңда практикалық та, теориялық та үлкен мәні бар.
Зерттеудің теориялық маңызы бұл еңбектегі байқаулар мен шешімдер
сұраулықты бұдан кейінгі зерттеулерде функционалды-семантикалық және
коммуникативтік категория ретінде қарауға мүмкіндік береді. Сұраулы
сөйлемдердің түрлі коммуникативтік мақсаттардағы жұмсалысын қарастыру
олардың түрлі коммуникативтік потенциалымен тереңірек танысуға мүмкіндік
береді.
Зерттеу жұмысының нәтижелерін қазақ тілінің грамматика салалары бойынша
арнайы курстар мен дәрістерде, семинарларда қолдануға болады.
Зерттеудің әдістері. Диссертациялық жұмыстың мақсаты мен міндеттері
зерттеудің кешенді әдістерін анықтады. Яғни, диссертация жазу барысында
байқау, талдап қорыту, фактіге негізделген материалды топтап бөлу; сұраулы
сөйлемнің құрылымдық-семантикалық сипаттау әдісі, мәтін талдау әдісі;
функционалды-семантикалық сараптау әдісі. Сонымен қатар талдауға
философиялық және лингвистикалық энциклопедиялық басылымдардың мәліметтері
келтірілді.
Зерттеудің материалдары мен дереккөздері. Түрлі жанрлардағы көркем
әдебиеттерден, публицистикалық мақалалар, ғылыми шығармалардан, сондай-ақ
ауызекі сөйлеу тілінен жаппай сұрыптау тәсілімен жинақталған сұраулы
сөйлемнің 430-дай бірлігі топтастырылды.
Диссертацияның теориялық негізін А.М.Пешковскийдің, В.В.Виноградовтың,
Г.Е.Крейдлиннің, Н.Д.Арутюнова, Е.В.Падучева, Н.И.Жинкиннің,
М.В.Зайнулинаның, сондай-ақ А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, Р.С.Әміровтың сұраулы
сөйлемдерге қатысты ғылыми-теориялық пікірлері құрады.
Зерттеу тақырыбының мақұлдануы: ғылыми еңбектің негізгі мазмұны мен
бағыттары, басты мәселелер түйіні бойынша 5 мақала жарияланды:
1. Сұраулы сөздердің даулы сөзде жұмсалуы ҚазҰУ Хабаршысы. Филология
сериясы. 2011 жыл, №2 (132), 98-101-б.
2. Махамбет өлеңдеріндегі сұраулы сөйлемдердің мәні Қазақ әдебиеті
тарихының өзекті мәселелері. Зерттеу мақалалар жинағы. – Алматы:
Ценные бумаги, 2011. – 19 б.
3. Диалогтағы сұраулы сөйлемдердің коммуникативтік қызметі Абай
Хабаршысы, 2012 (баспада)
4. Сұраулы сөйлемдердің функционалды-семантикалық сипаты ҚазҰУ
Хабаршысы. Филология сериясы. 2012 жыл (баспада)
5. Сұраулы сөйлемдердің функционалды-семантикалық типі Қазақ тіл
білімі: жаңа ғылыми парадигмалар мен оқытудың инновациялық
технологиялары атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция
материалдары. Алматы, 19-20 сәуір, 2012 ж. 366-369 бб.
Диссертацияның құрылысы. Диссертация кіріспе, үш тараудан және
қорытындыдан тұрады. Оған қоса пайдаланған әдебиеттер мен көркем
әдебиеттер тізімі, қосымшалар берілген. Әрбір тарау тараушаларға және
қорытындыларға бөлінген.
Кіріспеде диссертациялық жұмыстың тақырыбының өзектілігі дәлелденіп,
зерттеудің мақсаты мен міндеті, әдістері, ғылыми жаңалығы анықталды.
Жұмыстың бірінші тарауы сұраулы сөйлемді зерттеудің теориялық
мәселелеріне арналды. Онда сұраулы сөйлемнің құрылымдық-семантикалық
деңгейі және грамматикалық сипаты туралы, сұраулы сөйлемнің жалпы тіл
білімі мен түркологияда зерттелуі туралы мәселе айтылған.
Екінші тарауда қазіргі қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемнің жасалуы,
сұраулы сөйлем жасауға қатысатын сұрау есімдіктері, сұрау шылаулары мен
сұраулық интонацияның қызметі қарастырылады. Ал тараудың екінші
тараушасында қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемнің түрлері, олардың зерттелуі
туралы мәселе айтылады.
Үшінші тарау қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемнің функционалдық жағынан
зерттелуіне арналған. Түрлі қарым-қатынастағы сұраулы сөйлемдердің
коммуникативтік потенциалдары қарастырылған.
Қорытындыда зерттеудің негізгі түйіндері айтылады.
2. СҰРАУЛЫ СӨЙЛЕМДІ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1. Сұраулы сөйлемдердің құрылымдық-семантикалық деңгейі
Сұраулық категориясы тілдегі ең қиын құбылыстардың бірі және қазіргі
күні толық зерттелмеген тақырып болып табылады. Сұраулық категориясын
зерттеу әртүрлі ғылыми пәндер: логика, философия және тіл білімінің
аясында жүргізіліп келді. Түрлі ғылыми бағыттардың өкілдері оның таным
процесі үшін маңыздылығын мойындай отырып сұрақ мәселесін зерттеуді
тоқтатпады. Сұрақ мәселесіне алғаш тоқталған атақты антикалық ойшыл –
Протагор болды. Ол, Диоген Лаэртскийдің айтуы бойынша, алғашқы болып
сөйлеуді төрт түрге – өтініш, сұрақ, жауап және бұйрық деп бөлген ойшыл.
Платоннан бастап көптеген зерттеушілердің еңбектерінде сұрақтың
танымдық рөлі аталады. Кез келген пікірдің тууына сұрақтың қойылуы себеп
болатыны белгілі, сондықтан оны тұжырымдап айтқаннан кейін дәлелдеуді және
орын тәртібін қажет етеді. Осыған байланысты жаңа білімнің пайда болуына
сұрақтың себепші болу рөлін атаған жөн.
Сұрақ қою кез келген практикалық мәселелерді шешеді. Сұрақтар қоғаммен
жиналатын білімдерді меңгеруде туады. В.Ф.Берковтың пікірі бойынша,
...сұрақтар барлық жағдайда белгісіздік, ойдың толық еместігі,
білмеушіліктен білуге, бірдеңені білуден толық әрі нақты білімге қарай
ойдың қозғалысын көрсетеді.
Сұрақтың пайда болу алғышарттарының бірі ретінде жеке тұлғаның
тәжірибесінде объектінің актуальды жағдайына белгілі бір реакциялардың
жоқтығы, ол туралы мәліметтердің жеткіліксіздігін атауға болады.
Сұрақ проблемалық жағдайларды болдырмау құралы ретінде қызмет етеді.
Сонымен қатар, автордың айтуы бойынша, субъект пен объект арасындағы енді,
алдағы уақытта болатын тартыстан шығу, белгісіздікті болдырмау және жаңа,
әлдеқайда толық әрі нақты білім алумен сипатталады. Осыған орай сұраулық
мәселесіне байланысты ғылымда үлкен мәселелер қозғалды: сұрақ пен пікірдің
өзара байланысы туралы, сұрақтағы білу мен белгісіз элементтердің өзара
байланысы, оларды құру мен топтау принциптері туралы.
Сұрақ логикалық формалардың бірі болып табылады. Ол, ереже бойынша,
автордың белгілі бір білім шоғырына негізделеді. Кез келген сұрақ, ең
алдымен, негіз (базис) немесе сұрақтың алғы шарты деп аталатын өзінде бар
ақпаратпен қамтылады. Сондай-ақ сұрақта оның жетіспейтінін және білімді
әрі қарай кеңейту мен толықтыру қажеттігін көрсететін нұсқау бар.
Дегенмен логикада сұрақ пен жауап арасындағы қатынас нақты
қарастырылмады. Сұраулы сөйлемдердің логикалық теориясын жасауға Аристотель
талпыныс жасағанымен, кейін оның зерттеуі жүйелілік сипатқа ие болмады.
Логика ғылымы ұзақ уақыт бойы тек тұжырым мен терістеу туралы ғылым ретінде
дамыды. Көптеген ғалымдар сұрақты ойлаудың жеке формасы ретінде
қарастырмады, оны пайымдау ретінде қарағандықтан сұрақтың логикалық
аспектісін жасау қажеттілігін көрмеді. Ресейдегі ЖОО-на арналған
оқулықтардың авторларының бірі П.С.Попов логикада сұрақ туралы бөлім оның
басқа негізгі бөлімдері, яғни, түсінік, пайымдау, ой қорытындысы сияқты тең
қарастырылмады деп атап көрсетеді [1.21]. Бірақ та, ағылшын тарихшысы және
философы Р.Коллингвудтың айтуынша, білім жиынтығы сөйлем, пікір,
пайымдау немесе басқа да ойлау тұжырымдарынан ғана емес, сонымен бірге
олармен тұжырымдалатын актілерден де тұрады. Тек жауаптарға ғана назар
аударып, сұрақты елемейтін логика – жалған логика [2. 339].
Кейін ХХ ғ. 30-60 жылдардағы К.Айдукевич, К.Хемблин, Д.Харр,
Н.Д.Белнеп, Т.Кубинский және т.б. зерттеулерінде сұрақтың өз ерекшелігі
бар екендігі көрсетілді. Бұл теорияның жасауындағы бәсеңдік пікір алысу,
жасанды интеллект, басқару, оқыту салаларындағы өзекті практикалық
мәселелерді шешуді кешеуілдетті.
Түрлі сұрақ-жауап бірліктерінің жиынтығының білімінен қамтылған
логикалық теория эротематикалық (гр. еrotimatikos – сұрақ формасындағы),
немесе интеррогативті (лат. interrogativus – сұраулы) логика деп аталады.
Эротематикалық логиканың негізгі түсінігі – сұрақты қарастырайық.
Сұрақ диалогта басты рөл атқарады. Сұрақтың көмегімен сенімсіздік,
күмәндану, белгісіздіктің шешімін табуға және жаңа, нақты әрі толық білім
алуға, сондай-ақ қарым-қатынас жасаушы адамның ойы немесе мәтінді, кейбір
істің мәнісін жете түсінуге болады. Түсінік пен пайымдауға қарағанда,
сұрақтар адамдардың танымы мен қарым-қатынас жасау кезінде пайда болатын
түрлі қажеттілікке назар аудартады, олардың берілуі, құрылуы таным мен
қарым-қатынас жасаудағы түрлі қиындықтар мен қайшылықтарға байланысты.
Сұрақтың логикалық құрылымын жалпы түрде былайша сипаттауға болады:
– в нем обозначено, хотя и весьма неопределенно, искомое, или рема
вопроса;
– в нем содержится некоторое знание в виде предпосылок тема
вопроса);
– в нем содержится требование перехода от незнания (непонимания) к
знанию (пониманию), от данного к искомому (от ремы к теме) [3.388].
Сұрақ-жауап біртұтастығы адамдардың ойлау жүйесі мен қарым-
қатынасындағы қажетті бөлшек болып табылады. Бұл логикалық-тілдік құрылым
екі қызмет атқарады. Біріншіден, онда қоршаған орта туралы біздің
білімдеріміздің дамуы көрініс табады. Бұл – танымдық, немесе эпистемикалық
қызметі. Екіншіден, сұрақ пен жауап арқылы бір адамнан екінші бір адамға
мақсатты түрде білімдер мен түсініктердің берілуі жүзеге асады. Бұл –
коммуникативтік қызмет.
Сұрақ пен жауап – бір бүтін құрайтын бір-біріне қарама-қарсы екі
жарты: сұрақ – ол өзіне жауапты күтетін қаратпа, назар аударту, ал жауап –
сұраққа орай айтылған пікір, пайымдау болып табылады.
Осыған орай сұрақ бұрынғы заманнан зерттеушілердің назарын аударып
келеді және әртүрлі уақытта логика, философия, психология сияқты түрлі
ғылым пәндерінің зерттеу нысаны болып келді. Алайда сұрақтың анализі
логика-философиялық немесе психологиялық аспектіде сұраулық табиғатын
толық түсінуге мүмкіндік бермейді. Сондықтан да ойлаудың тілдік тәжірибесі
сөйлеудегі сұрақты жүзеге асыру шартына назар аударуға міндеттейді.
Лингвистика ғылымы сұраулық мәселесін зерттеумен сөйлеу синтаксисі,
коммуникация, функционалды-грамматикалық зерттеулер теориясы аясында
зерттейді. Фонолог және фонетист ғалымдар сұраулық мәселесімен сөйлеудің
түрлі типтерінің интонациясын зерттеуде кездеседі.
Сұраулық мәселесіне арналған көптеген еңбектерде синтаксистік
категория ретіндегі сұраулы сөйлемдерді сөйлем ретінде сұрақтың міндетті
түрде ақпаратқа ие семантикалық түсінігінен ажырату қажеттігі туралы
пікірлер айтылды. К признакам вопросительного предложения обычно относят
наличие в нем специальных слов (частиц, союзов), определенного
словорасположения и особенно специфической интонации. Под вопросом
разумеют один из видов цели сообщения, а именно, побуждение собеседника
ответить на обращенную к нему речь [4. 88].
Коммуникативтік-функционалдық жағынан О.Есперсен жеке сұрақ және
формасы жағынан сұраулы сөйлем, ал мазмұны жағынан ақпарат сұрауды
білдірмейтін интеррогативті сөйлемдер деп бөледі [5. О.Есперсен 1958]. Сол
сияқты Е.В.Падучева сөйлемдерді стандартты (жеке сұрақ) және стандартты
емес мағыналы (идиомалық сөйлемдер, риторикалық сұрақ, қайта сұрау,
эмоционалды пікір) сөйлемдерге ажыратады. Ал Н.И.Жинкиннің пікірі бойынша
...сұраулы сөйлемде сұрақ мағынасы да, тұжырым пікір, сондай-ақ бір іске
түрткі болудың түрлі түрлері қатар болуы мүмкін... Сондықтан дәстүрлі
грамматикада қабылданған сөйлемнің сыртқы белгілері қарым-қатынас жасау
процесінде оның мағынасын анықтауға жеткіліксіз болады [4. 89]. Сондықтан
да болар кейбір ғалымдар, мысалы, В.И.Петрянкин, сұраулы сөйлемдерді
талдағанда олардың коммуникативтік-функционалдық бағытын ескеру керектігін
алға тартады.
П.Рестанның пікірінше, сұрақ дүние жүзінің барлық тілдеріне ортақ
функционалды рөл атқарады. Сондай-ақ сұрақтың формасы, автордың
көрсетуінше, не универсальна, так как не все языки распологают одними и
теми же средствами выражения категории вопросительности [6.28].
Орыс тілінің грамматикалық оқулықтарында сұраулық мағынаны білдіру
құралы ретінде сұрау есімдігі мен сұрау шылауларының орын тәртібі мен
интонация құралдарымен өзара байланысы анықталған. Алайда сұраулық
мәселесін зерттеген көптеген ғалымдар сұраулық мағынаны құраудағы
интонацияның рөлі ерекше екенін көрсетеді (А.М.Пешковский, И.П.Распопов,
П.Рестан, т.б.). Бұл жерде айта кетер бір жайт, сұраулық мағынаны жасайтын
интонация сияқты маңызды құрал ең соңынан аталуы дұрыс емес. Орыс
тіліндегі сұраулы сөйлемге алғашқылардың бірі болып жан-жақты талдау
жасаған П.Рестанның без учета интонационных моментов описание
вопросительных предложений неминуемо остается неполным [6.502] деген
пікіріне қарамастан ұзақ уақытқа дейін интонацияны синтаксистік
құрылымдарды репрезентациялау құралы ретінде немесе пікірдің мағыналық
көпмәнділігін шешіп, анықтау үшін қолданылатын құрал ретінде қарастырған.
Тілдік жүйедегі интонацияның ерекше рөліне Н.И.Жинкин назар аударады.
Оның пікірінше, кроме чисто формальной, интонация выполняет и смысловую
функцию. ...Слова имеют значение, но интонация накладывает на них свою
переозначающую печать. ...Интонация значительно больше, чем звуковое
оформление предложения [4. 90]. Ғалымдардың мұндай қорытынды жасауына
психологиялық зерттеулердің нәтижесі негіз болды. Бұл зерттеулердің
барысында сұраулы пікірдің субъектінің эмоционалды-психологиялық
жағдайымен тығыз байланысы анықталған. Бұл маңызды ерекшелік Аристотельдің
Метафизикасында да айтылады, ол алғашқылардың бірі болып сұрақты таным
процесінің таң қалу жағдайымен сипатталатын таным процесінің басты бөлігі
ретінде қарастырады.
Осыған байланысты психология, психолингвистика, сөйлеудің онтогенезі
саласындағы соңғы зерттеулер нәтижесі сұраулық категориясы шын мәнінде
күрделі құбылыс екенін және оны зерттеу синтаксистің тар шеңберінде ғана
емес, басқа да ғылыми пәндердің зерттеуін қажет ететінін көрсетеді.
Біз өз жұмысымызда сұраулық категориясын функционалды қырынан
зерттегендіктен, интонациялық жүйе сөйлеуде мағына ажыратқыш және
эмоционалдық қызмет атқаратын интонациялық бірліктердің жиынтығы ретінде
қарастырылады. Қазақ тіліндегі сұраулықтың интонациялық белгілері ғалым
М.Базарбаеваның еңбектерінде жақсы зерттелген. (Ғалымның пікіріне кейінгі
тарауларда кеңірек тоқталамыз).
Тілдік құбылыстарды зерттеудің бірінші мәселесі фактілерді топтап,
классификациялау болып табылады. Сондықтан сұраулы сөйлем сияқты құбылыс
туралы айтқанда, оның басқа сөйлемдер арасындағы орны мен олардың өз
ішінде қандай топтарға, түрлерге бөлінетінін айқындау қажет.
Қазіргі тіл біліміндегі ережеге сәйкес, сұраулы сөйлем әрқашан
бірдеңені сұрау мақсатында айтылады. Сондықтан да мұндай сөйлемдер сұраулы
деп аталады. Мысалы, Ғ.Қалиевтің Тіл білімі терминдерінің түсіндірме
сөздігінде сұраулы сөйлемге мынадай анықтама беріледі: Сұраулы сөйлем –
басқа біреуден жауап алу мақсатымен айтылатын сөйлем [7.316]. Бұл
концепцияны тексеру үшін сұраулы сөйлем мен сұрақ дегеніміз не деген
сұраққа жауап іздеп, арасын ашып алу керек. Сұраулы сөйлемнің белгілеріне,
әдетте, сұраулық шылаулардың, сұраулық интонацияны, арнайы орын тәртібін
жатқызамыз. Ал сұрақ деп қарым-қатынас жасау мақсатының бір түрін, яғни
қарым-қатынасқа түсуші адамды оған қаратыла айтылған лебізге жауап беруіне
түрткі болуды айтады. Егер осы қағиданы басшылыққа алатын болсақ, онда
көптеген сұраулы сөйлемдер сұрақ мағынасына ие емес болып шығады. Бұл
топқа, әсіресе, риторикалық сұраулы сөйлемдерді жатқызуға болады. Олар
сұраулы сөйлемге тән барлық белгілерге ие болса да, әңгімелесушіні жауап
беруге ешқандай да түрткі болмайды. Мұндай жағдайлар грамматикалық
оқулықтарда факт ретінде ғана аталады. Н.И.Жинкиннің пікірінше, фактіні
анықтау әлі мәселені шешпейді. Сұраулы сөйлемдердің қандай жағдайда
сұрақты білдіріп, қандай жағдайда пікір немесе қайшы хабарды білдіретіні
әлі де белгісіз болып отыр. Бұл дәйектер ең алдымен сөйлем түрлерінің
сипаттамаларын жазғанда үлкен алаңдатушылық тудыру керек деп көрсетеді
[4].
Сонымен бірге тағы бір тілдік құбылыс назар аудартады. Мысалы, кез
келген сөйлемнің, тіпті, күрделі сөйлемнің құрамындағы бір сөз сұраулық
интонацияға ие болса, онда сөйлем түгел сұраулы сөйлем болып аталады.
Алайда, күрделі сөйлемнің құрамындағы бір компоненті хабарлы интонациямен
айтылса, ал екінші компоненті сұраулы интонация болса, онда мұнда екі
мағына түрінің бірігуі деп мойындаған жөн болар еді. Мысалы, Егер сіз
бүгін қалаға кетсеңіз, қашан келесіз? сөйлемінің бірінші компоненті шартты
интонация да, екінші сөйлемі сұраулы интонациямен айтылады. Біз бүгін
театрға барсақ қайтеді, ә? сөйлемінде тек бір ғана ә мүшесі сұраулық
интонацияға ие болып тұр, дегенмен бірінші сөйлем де тұтастай алғанда
жауап беруді көздеп тұр, ал екінші сөйлем жауап беруді, келісімді, немесе
қарсы пікірді білдіреді. Сіздің ойыңызша, барлығына сіз бастама жасадыңыз,
ия? Ал шын мәнінде, іс жүзінде сіз ештеңе де ұйымдастыра алмадыңыз. Бұл
сөйлемнің бірінші компоненті сұраулы интонациямен, ал соңғы компоненті
болымсыз сөйлем, ал жалпы алғанда сөйлем ешқандай да жауап алу мақсатында
айтылмайды.
Жоғарыда келтірілген мысалдар сұрақ туралы жеке мәселе сөйлемнің
әлдеқайда жалпы әрі күрделі мәселесіне әкелетінін көрсетеді. Себебі
сұраулы сөйлемдердің мәселесі Аристотель концепциясының негізінде айтылып
келді. Аристотельдің пікірі бойынша, кез келген лебіз бірдеңені білдіреді,
бірақ кез келгені пікір білдірмейді. Сұрақ немесе өтініш – лебіз, бірақ
олар пікір де, қайшы пікір де білдірмейді, сондықтан оларда шындық та,
жалған пікір де жоқ дейді. Ойшылдың осы пікірі кейінгі грамматикалық
зерттеулерге негіз болып, тек сұрақ мәселесі ғана емес, ойлау мен тіл,
пікір мен сөйлем мәселесіне де нүкте қойылып келді [4]. Сондықтан да
көптеген жылдар бойы логика мен грамматикалық оқулықтарда хабарлы сөйлем
пікір білдіреді, ал басқа бұйрықты және сұраулы сөйлемдерде ешқандай пікір
жоқ деп жазылып келді.
Кеңес логикасы аталған Аристотель концепциясына қарсы пікір білдірді.
П.С.Попов пен П.В.Таванецтің еңбектерінде сұрақ пікір мен хабарға қарсы
айтылмайды деген пікірді алға тартты. П.С.Поповтың пікірінше, сұраулы
сөйлем кей жағдайларда пікірге жақын, оларды екі форманың да хабарды
білдіруі, екеуінің де (сұрақ та, пікір де) сөйлемге ұласатыны біріктіреді.
Дегенмен сұрақ – ол сұрақ, ал пікір – пікір болып қалады дей келе, автор
пікір шындықты білдіреді, ал егер біз сол шындық туралы сұрасақ, ол
шындықтың ұшығы жоқ сұраққа айналады деп қорытындылайды [8. 18].
Жоғарыда аталған пікірлер бұйрықты, сұраулы және басқа да сөйлем
түрлері – сөйлеу қарым-қатынасы процесінің түрлері деп айтуға негіз
болады. Сөйлеу (немесе лебіз) бір ойды білдіреді. Бұл ой (тіпті жай
сөйлемде де) күрделі, онда өзара бағынышты пікірлердің тұтас жүйесі жатыр
деп айтуымызға болады.
Сұрақтың семантикалық құрылымы әлдеқайда күрделі және Н.Т.Сычеваның
пікірінше, ассертивность (вопросительное высказывание предполагает
сообщение некоторой информации с одновременной характеристикой ее как
данности), дубитативность (вопрос однозначно указывает на некую
информационную неопределенность) және директивность мағыналарын
(побуждение, направленное на слушающего, с целью заставить его снять по
мере возможности указанную неопределенность) білдіреді. При этом важной
составляющей вопроса является выражение априорной убежденности говорящего
в том, что задача, которая ставится говорящим перед слушающим, тому по
силам.
Сөйлем күрделі тілдік бірлік болып табылады және кез келген таңба
сияқты өзара байланысты екі жағы бар: сыртқы жағы (формасы, білдіру
құралы) және мазмұны (мағына, мазмұны). Білдіру, жеткізу құралымен
сөйлемнің құрылымдық аспектісі айналысады, ал мазмұнымен оның
семантикалық, коммуникативтік және прагматикалық аспектісі айналысады.
Сұраулы сөйлемдер формальді-грамматикалық және семантикалық
құрылымдарымен, функциональды-коммуникативті қызметімен, интонациясымен
ерекшеленеді. Осыған сәйкес оларды топтау да әртүрлі параметрлерге сүйеніп
жасалады. Сұраулы сөйлемдердің түрлі түрлерін қарап, жүйелеу оларды бөліп
топтастыруда сұрау мағынасының құрылым мәселесі, сұрақтың когнитивті және
прагматикалық құрылымы, сондай-ақ лингвистиканың жалпы теориялық
мәселелері ғана емес, сонымен бірге логиканың да, психология, гносеология
ғылымдарының да байланысы қарастырылады.
Сұрақтың гносеологиялық топтастыруы Ибн Синаның еңбектерінде айтылды.
Философ ғылыми сұрақтарды мынадай түрлерге бөлген: бар ма? (тұрмысқа
қатысты бар, жоқтығын сұрайды мұндай зат бар ма?), дегеніміз не?
(заттардың сапасы туралы сұрайды және екі түрі бар: үшбұрыш нені
білдіреді? және үшбұрыш дегеніміз не?), қандай? (заттар туралы сұрайды),
неге? (себебін сұрайды, екі түрі бар: сен неге бұлай айттың? және бұл неге
бұлай?) [9.32-33].
Ф.Ф.Фортунатов а) хабарлы; ә) лепті; б) бұйрықты: 1) тікелей бұйрықты,
біреуді бір істі орындауға итермелейтін уәжі бар; 2) сұраулы сөйлеу,
которая своим побуждением имеет стремление вызвать другое лицо
обнаружить в своей речи мысль о том, что говорящий в своей речи выражает
как являющееся в его мысли неизвестным или вызывающим сомнение деп
сөйлемдерді емес, сөйлеуді топтастырған [10. 128].
Сұраулы сөйлем сөйлеуде, ең алдымен, сұрақты білдіру үшін қызмет ететін
синтаксистік бірлік болып табылады. Сұрақ – авторда болатын ақпараттың
белгісіз бөлігін іздеуге бағытталған коммуникативтік әрекеттің түрі. Бұл
коммуникативтік мақсатты жүзеге асыру үшін сұраулы сөйлем құрамында арнайы
құралдар болады, олардың көмегімен сұраулық мағынаның екі ерекше компоненті
білдіріледі: білмеушілік, белгісіздік семасы мен білуге құштарлық
семасы. Сондай-ақ тіл білімінде сұраулы сөйлемнің өзіне тән қасиеті деп
оның белгісіздікті анықтауға бағытталуы саналады, бірақ кез келген сұраулы
сөйлем ондай қасиетке ие емес, оған мысал ретінде таза сұрақтар (чистые
вопросы) және сұрақтан хабарламаға өтетін сипаты бар сөйлемдерді атауға
болады [11.350 ]. Осыған байланысты сұраулы сөйлемдер ашық сұрақты
білдіретін сұраулы сөйлемдер, яғни, реалды, ақпараттық, таза ақпараттық,
прототипті және ашық сұрақты білдірмейтін сұраулы сөйлемдер, яғни,
ақпараттық емес, презумптивный, презумптивно-информативные, квази-вопросы,
псевдовопросы, аффективные и маргинальные вопросы. Мысалы, П.Рестан
Сұраулы сөйлемдердің синтаксисі [6] атты жұмысында коммуникативтік
аспектіде жалпы сұрақтарды талдап, ақпаратты сұрақтардың арасынан
төмендегідей топтайды: 1) таза ақпаратты сұраулы сөйлемдер; 2) презумптивті
сұраулы сөйлемдер; 3) риторикалық сұрақтар; 4) эмоционалды-белгіленген
(констатирующие) сұраулы сөйлемдер, яғни ақпаратты талап етпейді, тек
белгілі бір фактіге байланысты сөйлеушінің эмоционалды реакциясын
білдіреді, осы жерден болымдыболымсыздық (положительность
отрицательность) жағынан форма мен мазмұн арасында сәйкестік туындайды, 5)
дубитативті сұраулы сөйлемдер, олар да презумптативті сөйлемдер сияқты
кейбір болжауларды білдіреді, бірақ риторикалық сұрақтар сияқты айтылған
пікірге қайшы келетін мағынаға ие.
О.С.Ахманова сұрақтың сан алуан түрлерінің қатарын ұсынады:
альтернативті, лепті, қарсы сұрақ, қосымша (вторичный), двойной,
делиберативті, жанама, есімдіктік, тікелей, жалпы, бөлшектік (талғаулы),
риторикалық, арнайы, тұжырым сұрақтар (утвердительный) [12. 84-86].
Орыс тіліндегі сұрақтардың логикалық классификациясы Н.И.Голубева-
Монаткинаның зерттеуінде айтылады. Оның көрсетуінше, логикалық
классификацияда лингвист ғалымдардың сұраулы сөйлемнің ашық сұрақты
білдіретін түрі ғана қарастырылады [9].
Сұраулы құрылымның ерекшелігінің шыққан бастауын білу сұрақты
логикалық категория ретінде зерттеуге мүмкіндік береді, ол кез келген
сөйлемнің, әсіресе, сұраулы сөйлемнің семантикасының негізінде жатқан екі
құрамды компонентті, нақтырақ айтқанда, диктум мен модусты белгілеуге
мүмкіндік беретін тек ерекше формасы ғана емес, сонымен қатар функционалды-
мазмұнды сипатқа ие имплицитті түрде берілген бастапқы пікір-констатация
мен сұрақтан тұрады. Сұраулы сөйлемдердің логика-семантикалық қасиеті
зерттеушілерге аталған құрылымның семантикасын талдауда оның мақсатқа
бағытталған аспектісін қосуға мүмкіндік береді. Ал кез келген сұрақ
міндет пен оның шешілуі үшін мақсатқа бағытталған іздеуді
білдіретіндіктен, зерттеушілер жауапты сол іздеудің нәтижесі ретінде
қарастырады. Сұраулы құрылымның жауапқа бағытталуы оның құрылымдық-
семантикалық ерекшелігі ретінде бағалауға болады, себебі сұрақ
мағынасының астарында осы сұрақпен бірге берілетін жауаптардың жиынтығын
түсінген дұрыс. Сұрақты қою әрекетіндегі әңгімелесушінің тарапынан
берілетін реакциясы көптеген зерттеушілерді (Ф.Ф.Фортунатов,
А.М.Пешковский, Д.Гордон, Дж. Лакофф, А.Е.Супрун) сұраулы сөйлемді
бұйрықты сөйлеммен жақындастыруға себеп қылады, дегенмен А.Вежбицкаяның
пікіріне сүйеніп, сұрақтың басты компоненті – бірнәрсе жайлы білу; ал
бұйрықтыда – біреуге үстемдік етумен ерекшеленетінін атаған дұрыс [13].
Сонымен бірге кейде сұраулы сөйлемдер хабарлы сөйлемдердің өзгерген түрі
деп қарастырылатындықтан, Н.Т.Сычеваның пікіріне сүйеніп, сөйлемдердің
түрлі құрылымдық типтері арасындағы құрылымдық және семантикалық
айырмашылық маңызды болып табылады, сондықтан да біреуін екіншісіне
ауыстыруға келмейді.
Жай сөйлемдер айтылу сазына қарай хабарлы, сұраулы, лепті, бұйрықты
сөйлемдер болып бөлінетіні белгілі.
Адам сөйлегенде өзінің ойын, бір істің жайын екінші біреуге білдіру
немесе өзінің көңіл күйін, көзқарасын таныту үшін алдына белгілі бір
мақсат қояды. Осыған орай да біреуден бір мәселенің, оқиғаның, істің жайын
т.с.с. білу үшін ол әртүрлі сазды сөйлемдерді қолданады. Сөйлемдерді
осылайша қолдануда олардың мағынасы, айтылу сазымен қатар белгілі бір
грамматикалық белгілер де еске алынады. Бұл, әсіресе, сұраулы, лепті
сөйлемдерге байланысты болатын жайт. Мәселен, құрамында сұрау есімдіктері,
сұрау шылаулары қолданылған түрлердің сұраулы сөйлемге айналуы – олардың
грамматикалық белгілерін ескерудің нәтижесі.
Хабарлы сөйлем сөйлеушінің (немесе жазып отырған адамның) ақпаратын
тыңдаушыға (қабылдаушыға) білдіру үшін жұмсалады да, хабарлау
интонациясымен айтылады. Мысалы: Қалың ойға бата-бата Қартқожалар қалаға
келді. Семей бұрынғыдай емес, түрленіп қалыпты (Ж.Аймауытов).
Бұйрықты сөйлем – белгілі бір іс жайында бұйыра немесе өтіне айтылатын
сөйлем: ауызекі тілде де, сөйлеу тілінде де жиі ұшырайды, көркем
әдебиетте, көбінесе диалогта кездеседі. Мысалы: Қажы! Қысқарт тіліңді!
Шауып алармын! Күліңді көкке ұшырармын! (Ж.Аймауытов).
Лепті сөйлем – ойдың айтылу мақсатына қарай бөлінетін сөйлемнің бір
түрі. Ол біршама тиянақты ойға сөйлеушінің эмоциялық сезімін қоса білдіру
үшін жұмсалады. Лепті сөйлемдердің мағыналары адамның өкініші, қорқынышы,
таңдануы, аянышы, ызалануы сияқты көңіл күйін білдіреді. Мысалы: - Әй,
қарағым-ай! Сен бірдеңе боласың ғой! Әкеңнің көсегесін көгертер едің.
Әттең ұл боп тумадың, не керек, не керек! (Ж.Аймауытов).
Сұраулы сөйлем басқадан жауап күту, тыңдаушының ой-пікірін білу
мақсатымен айтылады. Ал өзінің екінші қызметінде ол пікір білу емес, пікір
білдіру, ақпарат беру мағынасына ие. Сондықтан да сұраулы сөйлемнің
табиғаты сөйлемнің басқа түрлерінен ерекшеленіп тұрады.
Қазіргі тіл білімінде сұраулық мақсаттың сұраулы сөйлемдер арқылы
берілу проблемасына түрлі көзқарастар бар. Бір ғалымдар, сұраулы сөйлемнің
коммуникативтік типін қандай да бір ақпаратты сұрау ретінде қарастыру
дұрыс емес екенін дәлелдеп келеді. Оған дәлелдері – бұл критерий қатаң
лингвистикалық емес, сондықтан да тілдік фактілердің объективті сипаты
негізіне жатпайды. Аталған критерий тілдік құбылыстарға таза семантикалық
қырынан қарауына негізделеді. Осыдан келіп сұраулық форма мен сұраулық
мағынаның арасында теңсіздік проблемасы туындайды. Н.М.Васильеваның
көзқарасы бойынша бұл жағдай сөйлемнің түрлі типтерінің интерференциясының
түрлі формаларымен байланысты. Сөйлемдердің жеке коммуникативті түрлерінің
арасындағы байланысу формасының әртүрлілігі лингвистердің сұраулы-
бұйрықты, сұраулы – лепті, сұраулы – хабарлы туралы айтуына негіз
болды. Сұраулы сөйлемдердің көбі құрылымы жағынан сұраулы сөйлем болса да
(сұрау белгісі арқылы берілсе де) сұраулық мағынаны білдірмейді. Ал, бір
жағынан, көптеген сөйлемдер құрылымы жағынан хабарлы болса да, мағынасы
жағынан сұраулы болып келеді. Алайда сұраулы сөйлемдердің коммуникативтік
бағытын мәнмәтіннен тыс қарастыру мүмкін емес, себебі сұраулы сөйлемдердің
функционалды ерекшеліктері жағдаят не мәнмәтін арқылы жүзеге асады,
сондықтан да сұраулы сөйлемдер жауап репликасымен тығыз байланысты
диалогтық бірліктің құрамында қарастырылуы керек.
Осыған байланысты соңғы жылдары тіл білімінде тілдің коммуникативтік
аспектісіне зерттеушілердің қызығушылығы артып отыр. Тілдің
коммуникативтік жағын зерттеу зерттеушілердің алдына жаңа проблемаларды
қойды. Жеке алынған сөйлемнің коммуникативтік және функционалдық
ерекшелігін анықтау, жүйелеу тек түгел мәнмәтін көлемінде қарастырғанда
ғана мүмкін болатыны анықталды.
80-жылғы Русская грамматика еңбегінде сөйлемдердің коммуникативтік
жағынан сұраулы және сұраулы емес болып бөлінуі мына ережеге негізделеді:
хабардың, коммуникативтік тапсырманың мақсатына қарай айырмашылық мынада
– сұраулы емес сөйлемдердің өзінде адресатқа бағытталған хабарлама болады,
сөйлеуші (немесе жазушы) белгілі бір ақпаратқа ие болады да оны басқа
біреуге айтады: ол бір ақпарат жайлы реалды және ирреалды етіп баяндайды,
өзінің қалауын, немесе талабын білдіреді. Сұраулы сөйлемдердің бірінші
қызметі – хабарламаны іздеу болып табылады: сөйлеуші басқа біреуден
ақпаратты білгісі келетінін білдіреді [3].
Алайда тілдің философиясын зерттеушілердің көзқарасы бойынша 50-
жылдардың өзінде-ақ пайымдау мен сөйлемдерге байланысты дискуссияда әрбір
сұрақтың негізінде пайымдау-хабарлама жатады деген тұжырым алға тартылды
[14. 218].
О.Есперсен Грамматика философиясы еңбегінде сұрақ өз кезегінде
өтініш, тілек болып табылады, нақтырақ айтқанда, бірдеңе жайлы хабарлауды
сұрау, қажетті ақпаратты беру. Сұрақтар әр түрлі болуы мүмкін, яғни, шын
мәнісінде бұйрықтан бастап сыпайы өтініш, сұрауға дейінгі мазмұнда келеді,
ал жауапты талап етуге де, немесе жалына сұрауға болады. Қарапайым өтініш,
сұрау мен сұрақтың арасындағы жақындық туралы сұрақтың бұйрық райға жиі
қосылуы дәлел бола алады дейді. Осылайша ғалым сұрақтың екі түрін
көрсетеді: Существует два типа вопросов. Сказал ли он это? – пример
первого типа, а Что он сказал? – пример второго типа. Для этих двух
типов предлагались самые различные термины: вопрос, требующий ответа да
или нет или категорический вопрос в отличие от местоименного вопроса,
фразовый вопрос в отличие от вопрос к слову; вопрос ко всему
высказыванию в отличие от вопрос о деталях или частичный вопрос;
решающий вопрос или вопрос о фактах, вопрос требующий подтверждения
в отличие от определяющий вопрос [5. 351].
Осыған орай сұраулы сөйлемдерде де хабарлама, белгілі бір белгі,
жағдай, заттың қасиеті мен қатынасы туралы ой болады, ал бұл оларды
сұраулы емес сөйлемдердің барлық топтарымен біріктіреді.
Сөйлемнің коммуникативтік мақсат құруының белгісі, яғни, сөйлеушінің
коммуникативтік позициясының көрінісі, яғни, ол адресатқа сөйлемдегі бар
объективті ақпаратты тек жеткізуді мақсат етеді ме, болмаса айтайын деп
отырған ақпараты, ол жайлы бірнәрсе білгісі келетіні, яғни ол хабарлап
отыр ма немесе сұрап жатыр ма деген сөйлеушінің ойы сөйлемдердің
функционалдық типін сұраулы және сұраулы емес деп бөлудің негізіне ие.
Сөйлемдерді сұраулы және сұраулы емес деп бөлу құрылымдық-синтаксистік
бағыттың аясында қарастырылады. Онда сөйлемдегі модальдық мағынамен қатар
сөйлемдерді бөлудің негізгі шарты ретінде сөйлеушінің ерік білдіру сипаты
мен ерік білдірушілікті бағыттау дәрежесі, яғни, нақты сөйлеу актісінде
сөйлемнің коммуникативтік мақсат құруын жүзеге асыруымен байланысты
факторлар танылады дейді. Сөйтіп сұраулы және бұйрықты сөйлемдерді
субъективті-хабарлы сөйлемдер деп бір топқа біріктіреді. Осыған
байланысты сөйлемнің модальдық және функционалды-коммуникативтік жағы
біріктірілуі заңды құбылысқа айналады, себебі сөйлемдерді функционалды тип
ретінде бөлу, ең алдымен, вербалды қарым-қатынастың талаптарына толығымен
жауап беретіндей оның қолданылмалығы басшылыққа алынады.
Сонымен қатар сұраулы және бұйрықты сөйлемдер сөйлемдердің
функционалды типтерінің ерекше түрі болып табылады, сондықтан олардың
өзіндік жеке ерекшеліктері бар. Сұраулы сөйлемдердің бірінші қызметі –
белгілі құрылымға ие, функционалды және грамматикалық формалары бар,
ақпаратты іздеуге бағытталған, яғни адресатты сөйлеушіге қажетті
ақпаратты алу мақсатымен вербалды әрекетке итермелейді, ал бұйрықты
сөйлемдердің коммуникативтік мақсаты сөйлеушінің адресатты қандай да бір
іс-әрекетті істеуге итермелейді.
Сұраулы-хабарлы сөйлемдердің тобына риторикалық және эмоционалдық
сұрақтар жатады.
Сұраулы сөйлемдер өзінің бірінші қызметін бейтараптағаннан кейін
өздерінің екінші қызметтерін, яғни түрткі болу қызметіне, анығырақ
айтқанда, тек қана вербалды әрекетке емес, жалпы белгілі бір іс-әрекет
жасауға түрткі болады.
Сұраулы сөйлемдердің функционалдық көпсемасы хабарлама, сұрақ, түрткі
болу, сондай-ақ апеллятивтілік, эмоционалды-бағалауыштық, т.б. сияқты
семалары көрініс табатын сұраулық форманың көп құрамды құрылысымен
анықталады. Пікір алысу кезінде сұраулы форманың аясында
экстралингвистикалық, сонымен қатар тілдің өз ішкі заңдылығы негізінде
хабарлама немесе түрткі болу сияқты семалары бірінші кезекте көрінуі
мүмкін. Ал бұл өз кезегінде сөйлемнің лексика–морфологиялық және
синтаксистік деңгейінде орын алады.
Көптеген зерттеушілер өзінің бойында жауап алуды мақсат етпейтін
сұраулы сөйлемдерді сұраулы сөйлемдердің функционалды-семантикалық
типіне, стандартты емес семантикаға ие сұрақтарға, жартылай
сұрақтарға, жалған сұрақ, т.б. деген терминдермен атап келеді.
Ал біз өз зерттеуімізде сұраулы сөйлемдердің мұндай ерекшелігін
сұраулы сөйлемдердің функционалдық түрлілігі ретінде қарайтын ғалымдардың
пікіріне қосыламыз.
Сонымен, сұраулы сөйлемдердің грамматикалық сипаты туралы тарауды
қорытындылай келе, мынадай түйін жасауға болады: Сұрақ логикалық
формалардың бірі болып табылады. Ол, ереже бойынша, автордың белгілі бір
білім шоғырына негізделеді. Сұрақтың пайда болу алғышарттарының бірі
ретінде субъектінің тәжірибесінде белгілі бір объект туралы ақпараттың
жоқтығы немесе жеткіліксіздігін атауға болады. Сұрақтың көмегімен
сенімсіздік, күмәндану, белгісіздіктің шешімін табуға және жаңа, нақты әрі
толық білім алуға, сондай-ақ қарым-қатынас жасаушы адамның ойы немесе
мәтінді, кейбір істің мәнісін жете түсінуге болады. Түсінік пен пайымдауға
қарағанда, сұрақтар адамдардың танымы мен қарым-қатынас жасау кезінде
пайда болатын түрлі қажеттілікке назар аудартады, олардың берілуі, құрылуы
таным мен қарым-қатынас жасаудағы түрлі қиындықтар мен қайшылықтарға
байланысты.
Сұрақ туралы көптеген ойшыл, логик ғалымдар пікір білдіргенмен, сұрақ
пікір, пайымдаудың қасында кенжелеп дамыды.
Н.И.Жинкиннің пікірі бойынша ...сұраулы сөйлемде сұрақ мағынасы да,
тұжырым пікір, сондай-ақ бір іске түрткі болудың түрлі түрлері қатар болуы
мүмкін... Сондықтан дәстүрлі грамматикада қабылданған сөйлемнің сыртқы
белгілері қарым-қатынас жасау процесінде оның мағынасын анықтауға
жеткіліксіз болады. Сондықтан да сұраулы сөйлемдерді талдағанда олардың
коммуникативтік-функционалдық бағытын ескеру керек.
Қазіргі тіл біліміндегі ережеге сәйкес, сұраулы сөйлем әрқашан
бірдеңені сұрау мақсатында айтылады. Сондықтан да мұндай сөйлемдер сұраулы
деп аталады. Бұл концепцияны тексеру үшін сұраулы сөйлем мен сұрақ не
деген сұраққа жауап іздеп, арасын ашып алу керек. Сұраулы сөйлемнің
белгілеріне, әдетте, сұраулық шылаулардың, сұраулық интонацияны, арнайы
орын тәртібін жатқызамыз. Ал сұрақ деп қарым-қатынас жасау мақсатының бір
түрін, яғни қарым-қатынасқа түсуші адамды оған қаратыла айтылған лебізге
жауап беруіне түрткі болуды айтады. Сұрақ – сөйлеуші тарапынан ақпараттың
белгісіз компонентін іздеуге бағытталған коммуникативтік әрекеттің түрі.
Сұраулы сөйлем – ең алдымен, сұрақты білдіруге құрылған және өзінің
құрамында белгілі бір ақпараттан басқа, біріншіден, белгісіз нәрсені
атайтын, екіншіден, белгісіздік қатарын көрсететін, үшіншіден, сол
қатардан дұрыс ақпаратты іздеуге және табуға бағытталуды табуын талап
ететін арнайы құралдары бар күрделі синтаксистік бірлік. Сұраулы сөйлем
тек сұрақты білдіретін амал емес, ол басқа да мақсаттарға, мысалы,
эмоцияны білдіру, ақпараттың хабарын, шақыру, т.б. қызметтерде жұмсалады.
Осы қағиданы басшылыққа алып, көптеген сұраулы сөйлемдер сұрақ мағынасын
білдірмейтініне көз жеткіздік. Олар сұраулы сөйлемге тән барлық белгілерге
ие болса да, әңгімелесушіні жауап беруге ешқандай да түрткі болмайды.
Мұндай жағдайлар грамматикалық оқулықтарда факт ретінде ғана аталады.
Ф.Ф.Фортунатовтың пікіріне сүйене отырып, а) хабарлы; ә) лепті; б)
бұйрықты: деп сөйлемдерді емес, сөйлеуді топтастырған жөн (1956; 128).
Сұрақтың басты компоненті – бірнәрсе жайлы білу; ал бұйрықтыда – біреуге
үстемдік етумен ерекшеленетінін атаған дұрыс.
Логика мен грамматикалық оқулықтарда хабарлы сөйлем пікір білдіреді,
ал басқа бұйрықты және сұраулы сөйлемдерде ешқандай пікір жоқ деп жазылып
келді. Пікір шындықты білдіреді, ал егер біз сол шындық туралы сұрасақ,
сұраққа айналады, яғни шындықты білдірмейді деп қорытындылауға болады.
Сұраулы сөйлемдер өзінің бірінші қызметінде тек белгілі бір ақпарат
алу үшін жұмсалып, логика тұрғысынан мұндай сұрақтар ешқандай пікірді,
шындықты білдірмейді. Ал екінші қызметі – белгілі бір нәрсе туралы ақпарат
беруде – сөйлеудің хабарлы, бұйрықты түрлерімен ұштасып, сұрақтың өз
бойында түрлі пікірлерді білдіретін қасиетке ие болады. Осының негізінде
сұраулы сөйлемдердің бұл қыры функционалдық түрлілігі ретінде
қарастыруымызға толық дәлел бола алады.
Сондықтан да сұраулы сөйлемдердің коммуникативтік аспектісін зерттеу
зерттеушілердің қызығушылығын тудырып отыр. Жеке алынған сөйлемнің
коммуникативтік және функционалдық ерекшелігін анықтау, жүйелеу тек түгел
мәнмәтін көлемінде қарастырғанда ғана мүмкін болатыны анықталды.
1.2. Сұраулы сөйлемдердің лингвистиканың зерттеу нысаны ретінде жалпы
тіл білімі мен түркологияда зерттелуі
А.Казем-бектің Түрік-татар тілдерінің грамматикасы атты жалпытүркі
грамматикасы 1896 жылы Қазанда басылып шықты. Онда фонетика, морфологиялық
зерттеулермен қатар, жалпы шолу ретінде түркі тілдерінің синтаксисі де
қарастырылған. Автор сөйлемдердің құрылымы мен айтылуы немесе интонациялық
түрлері бойынша бөлмеген. Ол түркі сөйлемдерін тоғыз түрге, атап айтқанда,
жалаң, жайылма, толымды, толымсыз, реальды, болымсыз, хабарлы, сұраулы,
шартты сөйлемдер [15].
VII-IX ғғ. түркі руникалық ескерткіштер тілін қарастырған А.Н.Кононов
сұраулы сөйлемдердің екі түрін – ашық сұрақты білдіретін сөйлем және
сұраулы-бұйрықты түрін көрсетеді [16. 222].
Чуваш тіліндегі сұраулы сөйлемдерді жан-жақты талдау А.П.Долгова мен
И.А.Андреевтің еңбектерінде көрініс табады. Мұнда сұрақты білдірудің
амалдары мен тәсілдері, грамматикалық және коммуникативтік құрылымы
талданған. Авторлар сұраулы сөйлемдерді төмендегідей түрлерге бөліп
көрсетеді:
1. Ақпараттық сұрақтар, мақсаты – ақпарат алу, олар өз ішінде таза
ақпараттық және презумптивті-ақпараттық (презумпция – ықтималдылық ретінде
қабылданатын болжам), яғни болжалды-ақпараттық. Бірінші түрдегі сұрақтың
(таза ақпараттық) мақсаты – қызықтырып отырған сұраққа жауап алу.
Болжалды-ақпараттық сұрақтарда аз не көп мөлшерде болсын жауап туралы
пікір, жауаптың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Сұраулы сөйлемнің грамматикалық сипаты (сұраулы сөйлемдер қандай
топқа жатады, лепті, хабарлы, пікірдің баламасы ретінде, пікір-
субъект, орны қандай, сұраулы сөйлемдердің пікірге қарым-қатынасы)
2. Сұраулы сөйлемнің түрлері, жасалуы (дәстүрдегіні қарау, жасалуы,
алдымен топтап алу, риторикалық – шартты термин, өз терминін ұсыну,
дәл айтпайды)
3. Сұраулы сөйлемнің сөйлеу түрлеріне қатысы, сөйлеу түрлерінде
жұмсалуы (Сөйлеудің түрлері, тілдесу – сөйлесу бір. Дидарластық
сыпайы әңгімелердегі сұраулы сөйлемдердің жұмсалысы, даулы сөздерде
қандай, ғылыми, публицистикалық стильде қандай жұртпен контакт үшін)
4. Қорытынды (құрмаласқа қатысы)
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. СҰРАУЛЫ СӨЙЛЕМДЕРДІ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ..
1.1. Сұраулы сөйлемдердің құрылымдық-семантикалық деңгейі немесе сұраулы
сөйлемнің грамматикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Сұраулы сөйлемдердің лингвистиканың зерттеу нысаны ретінде жалпы тіл
білімі мен түркологияда
зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
2. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ СҰРАУЛЫ СӨЙЛЕМНІҢ ТҮРЛЕРІ, ЖАСАЛУЫ ... ...
2.1. Сұраулы сөйлемдердің
жасалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.
2.2. Қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемнің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. СҰРАУЛЫ СӨЙЛЕМНІҢ СӨЙЛЕУ ТҮРЛЕРІНЕ ҚАТЫСЫ, СӨЙЛЕУ ТҮРЛЕРІНДЕГІ СҰРАУЛЫ
СӨЙЛЕМДЕРДІҢ КОММУНИКАТИВТІК
ПОТЕНЦИАЛЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Сұраулы сөйлемдердің даулы сөзде
жұмсалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2. Публицистикалық
стиль ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
3.3. Ғылыми
стиль ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
3.4. Дидарластық, сыпайы әңгімелердегі сұраулы сөйлемнің жұмсалысы ... ...
4.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазіргі тіл білімінде тілдік құбылыстардың
функционалды және коммуникативті қырын зерттеу маңызды орын алып, тілдің
прагматикалық аспектісіне қызығушылық артып келеді. Алайда мағына мен оны
жеткізу құралы арасындағы байланыс әлі де лингвистердің назарынан тыс
қалып, зерттеуді қажет етеді. Сұраулы сөйлемдер құрылымы жағынан күрделі
тілдік бірліктердің бірі болғандықтан, оны зерттеу үлкен қызығушылық
тудырып отыр.
Тіл білімінің грамматикалық жүйесінде сөйлемдерді хабарлы, сұраулы,
бұйрықты және лепті деп бөлу шартты екені белгілі. Бұл – сипаттамалы
тілдік деректердің жалпы жүйесіндегі кішкене арал деуге болады. Сонымен
қатар мұндай бөлініске негіз болған принциптерге қарасақ, әсіресе, сұраулы
сөйлем не деген түсінікке келсек, мұнда жалпы грамматиканың ең өзекті
мәселелерін қозғауға болады.
Қазақ тілінде сұраулы сөйлем жайындағы ең алғашқы мағлұматты
А.Байтұрсынов пен профессор Қ.Жұбановтың еңбектерінен кездестіреміз. Олар,
негізінен алғанда, бұл сөйлемге анықтама берумен шектелген болса, одан
кейінгі зерттеулерде оның жасалу жолдары мен интонациясы сөз етіледі.
Қазақ тілінің синтаксистік құрылысы алғашында жалпы түрде зерттелді.
Бүгінгі әдеби тіліміздің даму қарқынын есепке алсақ, осындай жалпы сөйлем
синтаксисінің ішінен арнайы зерттеу нысаны бола алатын көптеген нақтылы
жайттардың шыға беретіні сөзсіз. Соның бірі – сұраулы сөйлемнің
коммуникативтік қызметі, функционалдық жұмсалысы. Сөйлемнің сазы
(Қ.Жұбанов) әдеби тіліміздің қолданысында алуан түрлі қызметте жұмсалып,
айтушының әр жақты көңіл-күйін білдіріп отырады. Ал одан бергі кездерде
сұраулы сөйлемге қойылатын бірнеше сұрақтар айқындалып, оның мағыналық
түрлері сараланды. Дегенмен қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемнің жеке
стильдердегі функционалдық қызметі туралы ғылыми мақала көлеміндегі
еңбектер бар болғанымен, тұтастай жинастырып қарастырған толық еңбек
жоқтың қасы.
Қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемдер, басқа тілдердегі сияқты, бір
нәрсені анықтау үшін қойылған сұраққа міндетті түрде жауап күту мақсатымен
айтылған сөйлемдер болып табылады. Сонымен қатар олар өзінің екінші
қызметі, яғни тек жауап алу үшін емес, ақпарат беру, пікір білдіру үшін де
жұмсалып, түрлі коммуникативтік қызмет атқаратыны анықталды.
Қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемдердің ерекшеліктері ондағы
грамматикалық тәсілдер мен интонациялық белгілері арқылы жасалады. Бұлар
сөйлемде сондай-ақ сұрау мағынасын білдірудің тәсілі де болып табылады.
Мұндағы грамматикалық амалдар төмендегідей: 1) сұрау шылаулары, 2) сұрау
есімдіктері, 3) сұрау мағынасын туғызушы одағайлар – ә, ау, апыр-ай,
япырау, т.б., 4) сұрау мағынасын туғызатын модаль сөздер: болар, шығар,
бәлкім, мүмкін, 5) сұрау мағыналы қыстырма сөздер – кәне, сірә, амал не,
әлде, кім білсін, 6) сұрау мағыналы көмекші сөздер – ғой, мыс, ше-шы-ші.
Бұған қоса тілдегі сөйлем құрамын анықтай білуде интонация айрықша
қызметке ие болады. Ол өзінің ерекше дауыс ырғағы арқылы ешбір қосымша
амалдарды қажет етпей-ақ сөйлем түрлерін ажыратады.
Зерттеудің өзектілігі. Сұраулық категориясы, біріншіден, сөйлем-
пікірді тілдік емес деректермен байланысын орнататын және оның
коммуникативтік потенциалын жүзеге асыратын бірден-бір категория
болғандықтан зерттеушілердің назарын аударып келеді. Әсіресе, бұл
қызығушылық соңғы онжылдықта, тілдік фактілерді адами фактормен байланыста
қарастырғанда арта түсті. Лингвистикалық зерттеулердің антропоөзектілік
бағыты, өз кезегінде, тілдік құбылыстарға, соның ішінде, тек функционалды-
семантикалық қана емес, сондай-ақ коммуникативтік-прагматикалық категория
ретінде қарастырылып жүрген сұраулық категориясы да жаңаша зерттеулерді
қажет етіп отыр.
Екіншіден, сұраулық категориясының прагматикалық аспектісіне назар
аудару зерттеушілердің мәтін мен сөйлеудегі сұраулы сөйлемдердің қызметін
зерттеуге белсенді қызығушылық тудырды.
Сондай-ақ, зерттеу нысаны – сұраулы сөйлемнің өзі де өзекті болып
табылады. Егер сұраулы сөйлемді медальдің екі жағы деп қарастырсақ, онда
оның бір жағы білмеушіліктен білуді, хабардарлықты қамтамасыз ететін
танымдық потенциалы да: сұрақ – таным процесінің бірінші, бастапқы
бөлімі. Кез келген танымның толық акті сұрақты білдіреді (Ф.С.Лимантов),
ал екінші жағы сөйлеушінің маңызды сұрағы арқылы оны субъект ретінде
бейнелеп көрсету және қоршаған ортамен қарым-қатынасты орнату болып
табылады. Орыс жазушысы В.Пелевицтің сөзімен айтар болсақ, сұрақты
адамнан адамға жіберетін түсінік көпірі деп атауға болады. Сұрақтың
осындай жеке анықтамасы лебізге қатысушылардың қарым-қатынасын тартысқа
емес, өзара түсінушілікке итермелейтін жалғыз синтаксистік құрылым ретінде
сұраулы сөйлем-пікірдің мәнін толық сипаттап бере алады. Сондықтан да
сұраулы сөйлемнің кез келген аспектісін зерттеу тек жалпы ғылыми ғана
емес, жалпы мәдени маңызға да ие.
Жоғарыда аталған фактілер диссертациялық тақырыптың өзектілігін
көрсетеді.
Зерттеудің нысаны – қазақ тіліндегі түрлі коммуникативтік мақсатта
жұмсалатын сұраулы сөйлемдердің ерекшеліктерін, сұраулы сөйлемнің қай
мағыналық түріне жататынын, мағыналық-тақырыптық топтарын айқындау.
Зерттеудің пәні – сұраулы сөйлемдердің түрлерінің арақатынасы және
сұрақты білдіру құралдары мәселесі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың мақсаты –
қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемдердің ерекшелігін, сөйлеудегі оның
коммуникативтік қызметін, қазақ тіліндегі сұрақты білдіру амалдарды
анықтау болып табылады.
Жоғарыда аталған мақсаттарға жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу
көзделеді:
1. Қазақ тіліндегі сұраулы сөйлем туралы айтылған пікірлерді саралап,
оған толық шолу жасап, сұраулы сөйлемнің табиғатын ашу. Сұраулықты білдіру
формалары мен тәсілдерін анықтау, яғни сұраулы сөйлем жасауға қатысатын
грамматикалық тәсілдерді (сұрау шылаулары, сұрау есімдіктері, одағайлар,
қыстырма, көмекші сөздер) және интонация арқылы жасалатын жолдарын
айқындап, оларды жеке-жеке талдау;
2. Сұраулы сөйлемнің грамматикалық сипатын анықтау, оның хабарлы,
лепті, бұйрықты сөйлемдердің арасындағы орнын айқындап, қай топқа
жататынын нақтылау;
3. Қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемдердің түрлерін жіктеп, олардың
әрқайсысына тоқталу;
4. Қазіргі қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемдердің қызметін сипаттау;
5. Сұраулы сөйлем білдіретін коммуникативтік қызметтер жүйесін
көрсету, коммуникативтік потенциалына негізделген қазақ тіліндегі сұраулы
сөйлемдерді топтастыру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Диссертациялық жұмыста қазіргі қазақ
тіліндегі сұраулық формасының тілдік категорияның бір бөлігі ретінде
функционаллдық-семантикалық деңгейі, түрлі коммуникативтік жағдаяттардағы
сұраулы сөйлемдердің потенциалы анықталып, олар қызметтік жағынан
мағыналық топтарға бөлініп қарастырылды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Қазақ тіліндегі сұраулы
сөйлемдерді ерекше категория ретінде өз алдына жеке тақырып етіп зерттеудің
бүгінгі таңда практикалық та, теориялық та үлкен мәні бар.
Зерттеудің теориялық маңызы бұл еңбектегі байқаулар мен шешімдер
сұраулықты бұдан кейінгі зерттеулерде функционалды-семантикалық және
коммуникативтік категория ретінде қарауға мүмкіндік береді. Сұраулы
сөйлемдердің түрлі коммуникативтік мақсаттардағы жұмсалысын қарастыру
олардың түрлі коммуникативтік потенциалымен тереңірек танысуға мүмкіндік
береді.
Зерттеу жұмысының нәтижелерін қазақ тілінің грамматика салалары бойынша
арнайы курстар мен дәрістерде, семинарларда қолдануға болады.
Зерттеудің әдістері. Диссертациялық жұмыстың мақсаты мен міндеттері
зерттеудің кешенді әдістерін анықтады. Яғни, диссертация жазу барысында
байқау, талдап қорыту, фактіге негізделген материалды топтап бөлу; сұраулы
сөйлемнің құрылымдық-семантикалық сипаттау әдісі, мәтін талдау әдісі;
функционалды-семантикалық сараптау әдісі. Сонымен қатар талдауға
философиялық және лингвистикалық энциклопедиялық басылымдардың мәліметтері
келтірілді.
Зерттеудің материалдары мен дереккөздері. Түрлі жанрлардағы көркем
әдебиеттерден, публицистикалық мақалалар, ғылыми шығармалардан, сондай-ақ
ауызекі сөйлеу тілінен жаппай сұрыптау тәсілімен жинақталған сұраулы
сөйлемнің 430-дай бірлігі топтастырылды.
Диссертацияның теориялық негізін А.М.Пешковскийдің, В.В.Виноградовтың,
Г.Е.Крейдлиннің, Н.Д.Арутюнова, Е.В.Падучева, Н.И.Жинкиннің,
М.В.Зайнулинаның, сондай-ақ А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, Р.С.Әміровтың сұраулы
сөйлемдерге қатысты ғылыми-теориялық пікірлері құрады.
Зерттеу тақырыбының мақұлдануы: ғылыми еңбектің негізгі мазмұны мен
бағыттары, басты мәселелер түйіні бойынша 5 мақала жарияланды:
1. Сұраулы сөздердің даулы сөзде жұмсалуы ҚазҰУ Хабаршысы. Филология
сериясы. 2011 жыл, №2 (132), 98-101-б.
2. Махамбет өлеңдеріндегі сұраулы сөйлемдердің мәні Қазақ әдебиеті
тарихының өзекті мәселелері. Зерттеу мақалалар жинағы. – Алматы:
Ценные бумаги, 2011. – 19 б.
3. Диалогтағы сұраулы сөйлемдердің коммуникативтік қызметі Абай
Хабаршысы, 2012 (баспада)
4. Сұраулы сөйлемдердің функционалды-семантикалық сипаты ҚазҰУ
Хабаршысы. Филология сериясы. 2012 жыл (баспада)
5. Сұраулы сөйлемдердің функционалды-семантикалық типі Қазақ тіл
білімі: жаңа ғылыми парадигмалар мен оқытудың инновациялық
технологиялары атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция
материалдары. Алматы, 19-20 сәуір, 2012 ж. 366-369 бб.
Диссертацияның құрылысы. Диссертация кіріспе, үш тараудан және
қорытындыдан тұрады. Оған қоса пайдаланған әдебиеттер мен көркем
әдебиеттер тізімі, қосымшалар берілген. Әрбір тарау тараушаларға және
қорытындыларға бөлінген.
Кіріспеде диссертациялық жұмыстың тақырыбының өзектілігі дәлелденіп,
зерттеудің мақсаты мен міндеті, әдістері, ғылыми жаңалығы анықталды.
Жұмыстың бірінші тарауы сұраулы сөйлемді зерттеудің теориялық
мәселелеріне арналды. Онда сұраулы сөйлемнің құрылымдық-семантикалық
деңгейі және грамматикалық сипаты туралы, сұраулы сөйлемнің жалпы тіл
білімі мен түркологияда зерттелуі туралы мәселе айтылған.
Екінші тарауда қазіргі қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемнің жасалуы,
сұраулы сөйлем жасауға қатысатын сұрау есімдіктері, сұрау шылаулары мен
сұраулық интонацияның қызметі қарастырылады. Ал тараудың екінші
тараушасында қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемнің түрлері, олардың зерттелуі
туралы мәселе айтылады.
Үшінші тарау қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемнің функционалдық жағынан
зерттелуіне арналған. Түрлі қарым-қатынастағы сұраулы сөйлемдердің
коммуникативтік потенциалдары қарастырылған.
Қорытындыда зерттеудің негізгі түйіндері айтылады.
2. СҰРАУЛЫ СӨЙЛЕМДІ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1. Сұраулы сөйлемдердің құрылымдық-семантикалық деңгейі
Сұраулық категориясы тілдегі ең қиын құбылыстардың бірі және қазіргі
күні толық зерттелмеген тақырып болып табылады. Сұраулық категориясын
зерттеу әртүрлі ғылыми пәндер: логика, философия және тіл білімінің
аясында жүргізіліп келді. Түрлі ғылыми бағыттардың өкілдері оның таным
процесі үшін маңыздылығын мойындай отырып сұрақ мәселесін зерттеуді
тоқтатпады. Сұрақ мәселесіне алғаш тоқталған атақты антикалық ойшыл –
Протагор болды. Ол, Диоген Лаэртскийдің айтуы бойынша, алғашқы болып
сөйлеуді төрт түрге – өтініш, сұрақ, жауап және бұйрық деп бөлген ойшыл.
Платоннан бастап көптеген зерттеушілердің еңбектерінде сұрақтың
танымдық рөлі аталады. Кез келген пікірдің тууына сұрақтың қойылуы себеп
болатыны белгілі, сондықтан оны тұжырымдап айтқаннан кейін дәлелдеуді және
орын тәртібін қажет етеді. Осыған байланысты жаңа білімнің пайда болуына
сұрақтың себепші болу рөлін атаған жөн.
Сұрақ қою кез келген практикалық мәселелерді шешеді. Сұрақтар қоғаммен
жиналатын білімдерді меңгеруде туады. В.Ф.Берковтың пікірі бойынша,
...сұрақтар барлық жағдайда белгісіздік, ойдың толық еместігі,
білмеушіліктен білуге, бірдеңені білуден толық әрі нақты білімге қарай
ойдың қозғалысын көрсетеді.
Сұрақтың пайда болу алғышарттарының бірі ретінде жеке тұлғаның
тәжірибесінде объектінің актуальды жағдайына белгілі бір реакциялардың
жоқтығы, ол туралы мәліметтердің жеткіліксіздігін атауға болады.
Сұрақ проблемалық жағдайларды болдырмау құралы ретінде қызмет етеді.
Сонымен қатар, автордың айтуы бойынша, субъект пен объект арасындағы енді,
алдағы уақытта болатын тартыстан шығу, белгісіздікті болдырмау және жаңа,
әлдеқайда толық әрі нақты білім алумен сипатталады. Осыған орай сұраулық
мәселесіне байланысты ғылымда үлкен мәселелер қозғалды: сұрақ пен пікірдің
өзара байланысы туралы, сұрақтағы білу мен белгісіз элементтердің өзара
байланысы, оларды құру мен топтау принциптері туралы.
Сұрақ логикалық формалардың бірі болып табылады. Ол, ереже бойынша,
автордың белгілі бір білім шоғырына негізделеді. Кез келген сұрақ, ең
алдымен, негіз (базис) немесе сұрақтың алғы шарты деп аталатын өзінде бар
ақпаратпен қамтылады. Сондай-ақ сұрақта оның жетіспейтінін және білімді
әрі қарай кеңейту мен толықтыру қажеттігін көрсететін нұсқау бар.
Дегенмен логикада сұрақ пен жауап арасындағы қатынас нақты
қарастырылмады. Сұраулы сөйлемдердің логикалық теориясын жасауға Аристотель
талпыныс жасағанымен, кейін оның зерттеуі жүйелілік сипатқа ие болмады.
Логика ғылымы ұзақ уақыт бойы тек тұжырым мен терістеу туралы ғылым ретінде
дамыды. Көптеген ғалымдар сұрақты ойлаудың жеке формасы ретінде
қарастырмады, оны пайымдау ретінде қарағандықтан сұрақтың логикалық
аспектісін жасау қажеттілігін көрмеді. Ресейдегі ЖОО-на арналған
оқулықтардың авторларының бірі П.С.Попов логикада сұрақ туралы бөлім оның
басқа негізгі бөлімдері, яғни, түсінік, пайымдау, ой қорытындысы сияқты тең
қарастырылмады деп атап көрсетеді [1.21]. Бірақ та, ағылшын тарихшысы және
философы Р.Коллингвудтың айтуынша, білім жиынтығы сөйлем, пікір,
пайымдау немесе басқа да ойлау тұжырымдарынан ғана емес, сонымен бірге
олармен тұжырымдалатын актілерден де тұрады. Тек жауаптарға ғана назар
аударып, сұрақты елемейтін логика – жалған логика [2. 339].
Кейін ХХ ғ. 30-60 жылдардағы К.Айдукевич, К.Хемблин, Д.Харр,
Н.Д.Белнеп, Т.Кубинский және т.б. зерттеулерінде сұрақтың өз ерекшелігі
бар екендігі көрсетілді. Бұл теорияның жасауындағы бәсеңдік пікір алысу,
жасанды интеллект, басқару, оқыту салаларындағы өзекті практикалық
мәселелерді шешуді кешеуілдетті.
Түрлі сұрақ-жауап бірліктерінің жиынтығының білімінен қамтылған
логикалық теория эротематикалық (гр. еrotimatikos – сұрақ формасындағы),
немесе интеррогативті (лат. interrogativus – сұраулы) логика деп аталады.
Эротематикалық логиканың негізгі түсінігі – сұрақты қарастырайық.
Сұрақ диалогта басты рөл атқарады. Сұрақтың көмегімен сенімсіздік,
күмәндану, белгісіздіктің шешімін табуға және жаңа, нақты әрі толық білім
алуға, сондай-ақ қарым-қатынас жасаушы адамның ойы немесе мәтінді, кейбір
істің мәнісін жете түсінуге болады. Түсінік пен пайымдауға қарағанда,
сұрақтар адамдардың танымы мен қарым-қатынас жасау кезінде пайда болатын
түрлі қажеттілікке назар аудартады, олардың берілуі, құрылуы таным мен
қарым-қатынас жасаудағы түрлі қиындықтар мен қайшылықтарға байланысты.
Сұрақтың логикалық құрылымын жалпы түрде былайша сипаттауға болады:
– в нем обозначено, хотя и весьма неопределенно, искомое, или рема
вопроса;
– в нем содержится некоторое знание в виде предпосылок тема
вопроса);
– в нем содержится требование перехода от незнания (непонимания) к
знанию (пониманию), от данного к искомому (от ремы к теме) [3.388].
Сұрақ-жауап біртұтастығы адамдардың ойлау жүйесі мен қарым-
қатынасындағы қажетті бөлшек болып табылады. Бұл логикалық-тілдік құрылым
екі қызмет атқарады. Біріншіден, онда қоршаған орта туралы біздің
білімдеріміздің дамуы көрініс табады. Бұл – танымдық, немесе эпистемикалық
қызметі. Екіншіден, сұрақ пен жауап арқылы бір адамнан екінші бір адамға
мақсатты түрде білімдер мен түсініктердің берілуі жүзеге асады. Бұл –
коммуникативтік қызмет.
Сұрақ пен жауап – бір бүтін құрайтын бір-біріне қарама-қарсы екі
жарты: сұрақ – ол өзіне жауапты күтетін қаратпа, назар аударту, ал жауап –
сұраққа орай айтылған пікір, пайымдау болып табылады.
Осыған орай сұрақ бұрынғы заманнан зерттеушілердің назарын аударып
келеді және әртүрлі уақытта логика, философия, психология сияқты түрлі
ғылым пәндерінің зерттеу нысаны болып келді. Алайда сұрақтың анализі
логика-философиялық немесе психологиялық аспектіде сұраулық табиғатын
толық түсінуге мүмкіндік бермейді. Сондықтан да ойлаудың тілдік тәжірибесі
сөйлеудегі сұрақты жүзеге асыру шартына назар аударуға міндеттейді.
Лингвистика ғылымы сұраулық мәселесін зерттеумен сөйлеу синтаксисі,
коммуникация, функционалды-грамматикалық зерттеулер теориясы аясында
зерттейді. Фонолог және фонетист ғалымдар сұраулық мәселесімен сөйлеудің
түрлі типтерінің интонациясын зерттеуде кездеседі.
Сұраулық мәселесіне арналған көптеген еңбектерде синтаксистік
категория ретіндегі сұраулы сөйлемдерді сөйлем ретінде сұрақтың міндетті
түрде ақпаратқа ие семантикалық түсінігінен ажырату қажеттігі туралы
пікірлер айтылды. К признакам вопросительного предложения обычно относят
наличие в нем специальных слов (частиц, союзов), определенного
словорасположения и особенно специфической интонации. Под вопросом
разумеют один из видов цели сообщения, а именно, побуждение собеседника
ответить на обращенную к нему речь [4. 88].
Коммуникативтік-функционалдық жағынан О.Есперсен жеке сұрақ және
формасы жағынан сұраулы сөйлем, ал мазмұны жағынан ақпарат сұрауды
білдірмейтін интеррогативті сөйлемдер деп бөледі [5. О.Есперсен 1958]. Сол
сияқты Е.В.Падучева сөйлемдерді стандартты (жеке сұрақ) және стандартты
емес мағыналы (идиомалық сөйлемдер, риторикалық сұрақ, қайта сұрау,
эмоционалды пікір) сөйлемдерге ажыратады. Ал Н.И.Жинкиннің пікірі бойынша
...сұраулы сөйлемде сұрақ мағынасы да, тұжырым пікір, сондай-ақ бір іске
түрткі болудың түрлі түрлері қатар болуы мүмкін... Сондықтан дәстүрлі
грамматикада қабылданған сөйлемнің сыртқы белгілері қарым-қатынас жасау
процесінде оның мағынасын анықтауға жеткіліксіз болады [4. 89]. Сондықтан
да болар кейбір ғалымдар, мысалы, В.И.Петрянкин, сұраулы сөйлемдерді
талдағанда олардың коммуникативтік-функционалдық бағытын ескеру керектігін
алға тартады.
П.Рестанның пікірінше, сұрақ дүние жүзінің барлық тілдеріне ортақ
функционалды рөл атқарады. Сондай-ақ сұрақтың формасы, автордың
көрсетуінше, не универсальна, так как не все языки распологают одними и
теми же средствами выражения категории вопросительности [6.28].
Орыс тілінің грамматикалық оқулықтарында сұраулық мағынаны білдіру
құралы ретінде сұрау есімдігі мен сұрау шылауларының орын тәртібі мен
интонация құралдарымен өзара байланысы анықталған. Алайда сұраулық
мәселесін зерттеген көптеген ғалымдар сұраулық мағынаны құраудағы
интонацияның рөлі ерекше екенін көрсетеді (А.М.Пешковский, И.П.Распопов,
П.Рестан, т.б.). Бұл жерде айта кетер бір жайт, сұраулық мағынаны жасайтын
интонация сияқты маңызды құрал ең соңынан аталуы дұрыс емес. Орыс
тіліндегі сұраулы сөйлемге алғашқылардың бірі болып жан-жақты талдау
жасаған П.Рестанның без учета интонационных моментов описание
вопросительных предложений неминуемо остается неполным [6.502] деген
пікіріне қарамастан ұзақ уақытқа дейін интонацияны синтаксистік
құрылымдарды репрезентациялау құралы ретінде немесе пікірдің мағыналық
көпмәнділігін шешіп, анықтау үшін қолданылатын құрал ретінде қарастырған.
Тілдік жүйедегі интонацияның ерекше рөліне Н.И.Жинкин назар аударады.
Оның пікірінше, кроме чисто формальной, интонация выполняет и смысловую
функцию. ...Слова имеют значение, но интонация накладывает на них свою
переозначающую печать. ...Интонация значительно больше, чем звуковое
оформление предложения [4. 90]. Ғалымдардың мұндай қорытынды жасауына
психологиялық зерттеулердің нәтижесі негіз болды. Бұл зерттеулердің
барысында сұраулы пікірдің субъектінің эмоционалды-психологиялық
жағдайымен тығыз байланысы анықталған. Бұл маңызды ерекшелік Аристотельдің
Метафизикасында да айтылады, ол алғашқылардың бірі болып сұрақты таным
процесінің таң қалу жағдайымен сипатталатын таным процесінің басты бөлігі
ретінде қарастырады.
Осыған байланысты психология, психолингвистика, сөйлеудің онтогенезі
саласындағы соңғы зерттеулер нәтижесі сұраулық категориясы шын мәнінде
күрделі құбылыс екенін және оны зерттеу синтаксистің тар шеңберінде ғана
емес, басқа да ғылыми пәндердің зерттеуін қажет ететінін көрсетеді.
Біз өз жұмысымызда сұраулық категориясын функционалды қырынан
зерттегендіктен, интонациялық жүйе сөйлеуде мағына ажыратқыш және
эмоционалдық қызмет атқаратын интонациялық бірліктердің жиынтығы ретінде
қарастырылады. Қазақ тіліндегі сұраулықтың интонациялық белгілері ғалым
М.Базарбаеваның еңбектерінде жақсы зерттелген. (Ғалымның пікіріне кейінгі
тарауларда кеңірек тоқталамыз).
Тілдік құбылыстарды зерттеудің бірінші мәселесі фактілерді топтап,
классификациялау болып табылады. Сондықтан сұраулы сөйлем сияқты құбылыс
туралы айтқанда, оның басқа сөйлемдер арасындағы орны мен олардың өз
ішінде қандай топтарға, түрлерге бөлінетінін айқындау қажет.
Қазіргі тіл біліміндегі ережеге сәйкес, сұраулы сөйлем әрқашан
бірдеңені сұрау мақсатында айтылады. Сондықтан да мұндай сөйлемдер сұраулы
деп аталады. Мысалы, Ғ.Қалиевтің Тіл білімі терминдерінің түсіндірме
сөздігінде сұраулы сөйлемге мынадай анықтама беріледі: Сұраулы сөйлем –
басқа біреуден жауап алу мақсатымен айтылатын сөйлем [7.316]. Бұл
концепцияны тексеру үшін сұраулы сөйлем мен сұрақ дегеніміз не деген
сұраққа жауап іздеп, арасын ашып алу керек. Сұраулы сөйлемнің белгілеріне,
әдетте, сұраулық шылаулардың, сұраулық интонацияны, арнайы орын тәртібін
жатқызамыз. Ал сұрақ деп қарым-қатынас жасау мақсатының бір түрін, яғни
қарым-қатынасқа түсуші адамды оған қаратыла айтылған лебізге жауап беруіне
түрткі болуды айтады. Егер осы қағиданы басшылыққа алатын болсақ, онда
көптеген сұраулы сөйлемдер сұрақ мағынасына ие емес болып шығады. Бұл
топқа, әсіресе, риторикалық сұраулы сөйлемдерді жатқызуға болады. Олар
сұраулы сөйлемге тән барлық белгілерге ие болса да, әңгімелесушіні жауап
беруге ешқандай да түрткі болмайды. Мұндай жағдайлар грамматикалық
оқулықтарда факт ретінде ғана аталады. Н.И.Жинкиннің пікірінше, фактіні
анықтау әлі мәселені шешпейді. Сұраулы сөйлемдердің қандай жағдайда
сұрақты білдіріп, қандай жағдайда пікір немесе қайшы хабарды білдіретіні
әлі де белгісіз болып отыр. Бұл дәйектер ең алдымен сөйлем түрлерінің
сипаттамаларын жазғанда үлкен алаңдатушылық тудыру керек деп көрсетеді
[4].
Сонымен бірге тағы бір тілдік құбылыс назар аудартады. Мысалы, кез
келген сөйлемнің, тіпті, күрделі сөйлемнің құрамындағы бір сөз сұраулық
интонацияға ие болса, онда сөйлем түгел сұраулы сөйлем болып аталады.
Алайда, күрделі сөйлемнің құрамындағы бір компоненті хабарлы интонациямен
айтылса, ал екінші компоненті сұраулы интонация болса, онда мұнда екі
мағына түрінің бірігуі деп мойындаған жөн болар еді. Мысалы, Егер сіз
бүгін қалаға кетсеңіз, қашан келесіз? сөйлемінің бірінші компоненті шартты
интонация да, екінші сөйлемі сұраулы интонациямен айтылады. Біз бүгін
театрға барсақ қайтеді, ә? сөйлемінде тек бір ғана ә мүшесі сұраулық
интонацияға ие болып тұр, дегенмен бірінші сөйлем де тұтастай алғанда
жауап беруді көздеп тұр, ал екінші сөйлем жауап беруді, келісімді, немесе
қарсы пікірді білдіреді. Сіздің ойыңызша, барлығына сіз бастама жасадыңыз,
ия? Ал шын мәнінде, іс жүзінде сіз ештеңе де ұйымдастыра алмадыңыз. Бұл
сөйлемнің бірінші компоненті сұраулы интонациямен, ал соңғы компоненті
болымсыз сөйлем, ал жалпы алғанда сөйлем ешқандай да жауап алу мақсатында
айтылмайды.
Жоғарыда келтірілген мысалдар сұрақ туралы жеке мәселе сөйлемнің
әлдеқайда жалпы әрі күрделі мәселесіне әкелетінін көрсетеді. Себебі
сұраулы сөйлемдердің мәселесі Аристотель концепциясының негізінде айтылып
келді. Аристотельдің пікірі бойынша, кез келген лебіз бірдеңені білдіреді,
бірақ кез келгені пікір білдірмейді. Сұрақ немесе өтініш – лебіз, бірақ
олар пікір де, қайшы пікір де білдірмейді, сондықтан оларда шындық та,
жалған пікір де жоқ дейді. Ойшылдың осы пікірі кейінгі грамматикалық
зерттеулерге негіз болып, тек сұрақ мәселесі ғана емес, ойлау мен тіл,
пікір мен сөйлем мәселесіне де нүкте қойылып келді [4]. Сондықтан да
көптеген жылдар бойы логика мен грамматикалық оқулықтарда хабарлы сөйлем
пікір білдіреді, ал басқа бұйрықты және сұраулы сөйлемдерде ешқандай пікір
жоқ деп жазылып келді.
Кеңес логикасы аталған Аристотель концепциясына қарсы пікір білдірді.
П.С.Попов пен П.В.Таванецтің еңбектерінде сұрақ пікір мен хабарға қарсы
айтылмайды деген пікірді алға тартты. П.С.Поповтың пікірінше, сұраулы
сөйлем кей жағдайларда пікірге жақын, оларды екі форманың да хабарды
білдіруі, екеуінің де (сұрақ та, пікір де) сөйлемге ұласатыны біріктіреді.
Дегенмен сұрақ – ол сұрақ, ал пікір – пікір болып қалады дей келе, автор
пікір шындықты білдіреді, ал егер біз сол шындық туралы сұрасақ, ол
шындықтың ұшығы жоқ сұраққа айналады деп қорытындылайды [8. 18].
Жоғарыда аталған пікірлер бұйрықты, сұраулы және басқа да сөйлем
түрлері – сөйлеу қарым-қатынасы процесінің түрлері деп айтуға негіз
болады. Сөйлеу (немесе лебіз) бір ойды білдіреді. Бұл ой (тіпті жай
сөйлемде де) күрделі, онда өзара бағынышты пікірлердің тұтас жүйесі жатыр
деп айтуымызға болады.
Сұрақтың семантикалық құрылымы әлдеқайда күрделі және Н.Т.Сычеваның
пікірінше, ассертивность (вопросительное высказывание предполагает
сообщение некоторой информации с одновременной характеристикой ее как
данности), дубитативность (вопрос однозначно указывает на некую
информационную неопределенность) және директивность мағыналарын
(побуждение, направленное на слушающего, с целью заставить его снять по
мере возможности указанную неопределенность) білдіреді. При этом важной
составляющей вопроса является выражение априорной убежденности говорящего
в том, что задача, которая ставится говорящим перед слушающим, тому по
силам.
Сөйлем күрделі тілдік бірлік болып табылады және кез келген таңба
сияқты өзара байланысты екі жағы бар: сыртқы жағы (формасы, білдіру
құралы) және мазмұны (мағына, мазмұны). Білдіру, жеткізу құралымен
сөйлемнің құрылымдық аспектісі айналысады, ал мазмұнымен оның
семантикалық, коммуникативтік және прагматикалық аспектісі айналысады.
Сұраулы сөйлемдер формальді-грамматикалық және семантикалық
құрылымдарымен, функциональды-коммуникативті қызметімен, интонациясымен
ерекшеленеді. Осыған сәйкес оларды топтау да әртүрлі параметрлерге сүйеніп
жасалады. Сұраулы сөйлемдердің түрлі түрлерін қарап, жүйелеу оларды бөліп
топтастыруда сұрау мағынасының құрылым мәселесі, сұрақтың когнитивті және
прагматикалық құрылымы, сондай-ақ лингвистиканың жалпы теориялық
мәселелері ғана емес, сонымен бірге логиканың да, психология, гносеология
ғылымдарының да байланысы қарастырылады.
Сұрақтың гносеологиялық топтастыруы Ибн Синаның еңбектерінде айтылды.
Философ ғылыми сұрақтарды мынадай түрлерге бөлген: бар ма? (тұрмысқа
қатысты бар, жоқтығын сұрайды мұндай зат бар ма?), дегеніміз не?
(заттардың сапасы туралы сұрайды және екі түрі бар: үшбұрыш нені
білдіреді? және үшбұрыш дегеніміз не?), қандай? (заттар туралы сұрайды),
неге? (себебін сұрайды, екі түрі бар: сен неге бұлай айттың? және бұл неге
бұлай?) [9.32-33].
Ф.Ф.Фортунатов а) хабарлы; ә) лепті; б) бұйрықты: 1) тікелей бұйрықты,
біреуді бір істі орындауға итермелейтін уәжі бар; 2) сұраулы сөйлеу,
которая своим побуждением имеет стремление вызвать другое лицо
обнаружить в своей речи мысль о том, что говорящий в своей речи выражает
как являющееся в его мысли неизвестным или вызывающим сомнение деп
сөйлемдерді емес, сөйлеуді топтастырған [10. 128].
Сұраулы сөйлем сөйлеуде, ең алдымен, сұрақты білдіру үшін қызмет ететін
синтаксистік бірлік болып табылады. Сұрақ – авторда болатын ақпараттың
белгісіз бөлігін іздеуге бағытталған коммуникативтік әрекеттің түрі. Бұл
коммуникативтік мақсатты жүзеге асыру үшін сұраулы сөйлем құрамында арнайы
құралдар болады, олардың көмегімен сұраулық мағынаның екі ерекше компоненті
білдіріледі: білмеушілік, белгісіздік семасы мен білуге құштарлық
семасы. Сондай-ақ тіл білімінде сұраулы сөйлемнің өзіне тән қасиеті деп
оның белгісіздікті анықтауға бағытталуы саналады, бірақ кез келген сұраулы
сөйлем ондай қасиетке ие емес, оған мысал ретінде таза сұрақтар (чистые
вопросы) және сұрақтан хабарламаға өтетін сипаты бар сөйлемдерді атауға
болады [11.350 ]. Осыған байланысты сұраулы сөйлемдер ашық сұрақты
білдіретін сұраулы сөйлемдер, яғни, реалды, ақпараттық, таза ақпараттық,
прототипті және ашық сұрақты білдірмейтін сұраулы сөйлемдер, яғни,
ақпараттық емес, презумптивный, презумптивно-информативные, квази-вопросы,
псевдовопросы, аффективные и маргинальные вопросы. Мысалы, П.Рестан
Сұраулы сөйлемдердің синтаксисі [6] атты жұмысында коммуникативтік
аспектіде жалпы сұрақтарды талдап, ақпаратты сұрақтардың арасынан
төмендегідей топтайды: 1) таза ақпаратты сұраулы сөйлемдер; 2) презумптивті
сұраулы сөйлемдер; 3) риторикалық сұрақтар; 4) эмоционалды-белгіленген
(констатирующие) сұраулы сөйлемдер, яғни ақпаратты талап етпейді, тек
белгілі бір фактіге байланысты сөйлеушінің эмоционалды реакциясын
білдіреді, осы жерден болымдыболымсыздық (положительность
отрицательность) жағынан форма мен мазмұн арасында сәйкестік туындайды, 5)
дубитативті сұраулы сөйлемдер, олар да презумптативті сөйлемдер сияқты
кейбір болжауларды білдіреді, бірақ риторикалық сұрақтар сияқты айтылған
пікірге қайшы келетін мағынаға ие.
О.С.Ахманова сұрақтың сан алуан түрлерінің қатарын ұсынады:
альтернативті, лепті, қарсы сұрақ, қосымша (вторичный), двойной,
делиберативті, жанама, есімдіктік, тікелей, жалпы, бөлшектік (талғаулы),
риторикалық, арнайы, тұжырым сұрақтар (утвердительный) [12. 84-86].
Орыс тіліндегі сұрақтардың логикалық классификациясы Н.И.Голубева-
Монаткинаның зерттеуінде айтылады. Оның көрсетуінше, логикалық
классификацияда лингвист ғалымдардың сұраулы сөйлемнің ашық сұрақты
білдіретін түрі ғана қарастырылады [9].
Сұраулы құрылымның ерекшелігінің шыққан бастауын білу сұрақты
логикалық категория ретінде зерттеуге мүмкіндік береді, ол кез келген
сөйлемнің, әсіресе, сұраулы сөйлемнің семантикасының негізінде жатқан екі
құрамды компонентті, нақтырақ айтқанда, диктум мен модусты белгілеуге
мүмкіндік беретін тек ерекше формасы ғана емес, сонымен қатар функционалды-
мазмұнды сипатқа ие имплицитті түрде берілген бастапқы пікір-констатация
мен сұрақтан тұрады. Сұраулы сөйлемдердің логика-семантикалық қасиеті
зерттеушілерге аталған құрылымның семантикасын талдауда оның мақсатқа
бағытталған аспектісін қосуға мүмкіндік береді. Ал кез келген сұрақ
міндет пен оның шешілуі үшін мақсатқа бағытталған іздеуді
білдіретіндіктен, зерттеушілер жауапты сол іздеудің нәтижесі ретінде
қарастырады. Сұраулы құрылымның жауапқа бағытталуы оның құрылымдық-
семантикалық ерекшелігі ретінде бағалауға болады, себебі сұрақ
мағынасының астарында осы сұрақпен бірге берілетін жауаптардың жиынтығын
түсінген дұрыс. Сұрақты қою әрекетіндегі әңгімелесушінің тарапынан
берілетін реакциясы көптеген зерттеушілерді (Ф.Ф.Фортунатов,
А.М.Пешковский, Д.Гордон, Дж. Лакофф, А.Е.Супрун) сұраулы сөйлемді
бұйрықты сөйлеммен жақындастыруға себеп қылады, дегенмен А.Вежбицкаяның
пікіріне сүйеніп, сұрақтың басты компоненті – бірнәрсе жайлы білу; ал
бұйрықтыда – біреуге үстемдік етумен ерекшеленетінін атаған дұрыс [13].
Сонымен бірге кейде сұраулы сөйлемдер хабарлы сөйлемдердің өзгерген түрі
деп қарастырылатындықтан, Н.Т.Сычеваның пікіріне сүйеніп, сөйлемдердің
түрлі құрылымдық типтері арасындағы құрылымдық және семантикалық
айырмашылық маңызды болып табылады, сондықтан да біреуін екіншісіне
ауыстыруға келмейді.
Жай сөйлемдер айтылу сазына қарай хабарлы, сұраулы, лепті, бұйрықты
сөйлемдер болып бөлінетіні белгілі.
Адам сөйлегенде өзінің ойын, бір істің жайын екінші біреуге білдіру
немесе өзінің көңіл күйін, көзқарасын таныту үшін алдына белгілі бір
мақсат қояды. Осыған орай да біреуден бір мәселенің, оқиғаның, істің жайын
т.с.с. білу үшін ол әртүрлі сазды сөйлемдерді қолданады. Сөйлемдерді
осылайша қолдануда олардың мағынасы, айтылу сазымен қатар белгілі бір
грамматикалық белгілер де еске алынады. Бұл, әсіресе, сұраулы, лепті
сөйлемдерге байланысты болатын жайт. Мәселен, құрамында сұрау есімдіктері,
сұрау шылаулары қолданылған түрлердің сұраулы сөйлемге айналуы – олардың
грамматикалық белгілерін ескерудің нәтижесі.
Хабарлы сөйлем сөйлеушінің (немесе жазып отырған адамның) ақпаратын
тыңдаушыға (қабылдаушыға) білдіру үшін жұмсалады да, хабарлау
интонациясымен айтылады. Мысалы: Қалың ойға бата-бата Қартқожалар қалаға
келді. Семей бұрынғыдай емес, түрленіп қалыпты (Ж.Аймауытов).
Бұйрықты сөйлем – белгілі бір іс жайында бұйыра немесе өтіне айтылатын
сөйлем: ауызекі тілде де, сөйлеу тілінде де жиі ұшырайды, көркем
әдебиетте, көбінесе диалогта кездеседі. Мысалы: Қажы! Қысқарт тіліңді!
Шауып алармын! Күліңді көкке ұшырармын! (Ж.Аймауытов).
Лепті сөйлем – ойдың айтылу мақсатына қарай бөлінетін сөйлемнің бір
түрі. Ол біршама тиянақты ойға сөйлеушінің эмоциялық сезімін қоса білдіру
үшін жұмсалады. Лепті сөйлемдердің мағыналары адамның өкініші, қорқынышы,
таңдануы, аянышы, ызалануы сияқты көңіл күйін білдіреді. Мысалы: - Әй,
қарағым-ай! Сен бірдеңе боласың ғой! Әкеңнің көсегесін көгертер едің.
Әттең ұл боп тумадың, не керек, не керек! (Ж.Аймауытов).
Сұраулы сөйлем басқадан жауап күту, тыңдаушының ой-пікірін білу
мақсатымен айтылады. Ал өзінің екінші қызметінде ол пікір білу емес, пікір
білдіру, ақпарат беру мағынасына ие. Сондықтан да сұраулы сөйлемнің
табиғаты сөйлемнің басқа түрлерінен ерекшеленіп тұрады.
Қазіргі тіл білімінде сұраулық мақсаттың сұраулы сөйлемдер арқылы
берілу проблемасына түрлі көзқарастар бар. Бір ғалымдар, сұраулы сөйлемнің
коммуникативтік типін қандай да бір ақпаратты сұрау ретінде қарастыру
дұрыс емес екенін дәлелдеп келеді. Оған дәлелдері – бұл критерий қатаң
лингвистикалық емес, сондықтан да тілдік фактілердің объективті сипаты
негізіне жатпайды. Аталған критерий тілдік құбылыстарға таза семантикалық
қырынан қарауына негізделеді. Осыдан келіп сұраулық форма мен сұраулық
мағынаның арасында теңсіздік проблемасы туындайды. Н.М.Васильеваның
көзқарасы бойынша бұл жағдай сөйлемнің түрлі типтерінің интерференциясының
түрлі формаларымен байланысты. Сөйлемдердің жеке коммуникативті түрлерінің
арасындағы байланысу формасының әртүрлілігі лингвистердің сұраулы-
бұйрықты, сұраулы – лепті, сұраулы – хабарлы туралы айтуына негіз
болды. Сұраулы сөйлемдердің көбі құрылымы жағынан сұраулы сөйлем болса да
(сұрау белгісі арқылы берілсе де) сұраулық мағынаны білдірмейді. Ал, бір
жағынан, көптеген сөйлемдер құрылымы жағынан хабарлы болса да, мағынасы
жағынан сұраулы болып келеді. Алайда сұраулы сөйлемдердің коммуникативтік
бағытын мәнмәтіннен тыс қарастыру мүмкін емес, себебі сұраулы сөйлемдердің
функционалды ерекшеліктері жағдаят не мәнмәтін арқылы жүзеге асады,
сондықтан да сұраулы сөйлемдер жауап репликасымен тығыз байланысты
диалогтық бірліктің құрамында қарастырылуы керек.
Осыған байланысты соңғы жылдары тіл білімінде тілдің коммуникативтік
аспектісіне зерттеушілердің қызығушылығы артып отыр. Тілдің
коммуникативтік жағын зерттеу зерттеушілердің алдына жаңа проблемаларды
қойды. Жеке алынған сөйлемнің коммуникативтік және функционалдық
ерекшелігін анықтау, жүйелеу тек түгел мәнмәтін көлемінде қарастырғанда
ғана мүмкін болатыны анықталды.
80-жылғы Русская грамматика еңбегінде сөйлемдердің коммуникативтік
жағынан сұраулы және сұраулы емес болып бөлінуі мына ережеге негізделеді:
хабардың, коммуникативтік тапсырманың мақсатына қарай айырмашылық мынада
– сұраулы емес сөйлемдердің өзінде адресатқа бағытталған хабарлама болады,
сөйлеуші (немесе жазушы) белгілі бір ақпаратқа ие болады да оны басқа
біреуге айтады: ол бір ақпарат жайлы реалды және ирреалды етіп баяндайды,
өзінің қалауын, немесе талабын білдіреді. Сұраулы сөйлемдердің бірінші
қызметі – хабарламаны іздеу болып табылады: сөйлеуші басқа біреуден
ақпаратты білгісі келетінін білдіреді [3].
Алайда тілдің философиясын зерттеушілердің көзқарасы бойынша 50-
жылдардың өзінде-ақ пайымдау мен сөйлемдерге байланысты дискуссияда әрбір
сұрақтың негізінде пайымдау-хабарлама жатады деген тұжырым алға тартылды
[14. 218].
О.Есперсен Грамматика философиясы еңбегінде сұрақ өз кезегінде
өтініш, тілек болып табылады, нақтырақ айтқанда, бірдеңе жайлы хабарлауды
сұрау, қажетті ақпаратты беру. Сұрақтар әр түрлі болуы мүмкін, яғни, шын
мәнісінде бұйрықтан бастап сыпайы өтініш, сұрауға дейінгі мазмұнда келеді,
ал жауапты талап етуге де, немесе жалына сұрауға болады. Қарапайым өтініш,
сұрау мен сұрақтың арасындағы жақындық туралы сұрақтың бұйрық райға жиі
қосылуы дәлел бола алады дейді. Осылайша ғалым сұрақтың екі түрін
көрсетеді: Существует два типа вопросов. Сказал ли он это? – пример
первого типа, а Что он сказал? – пример второго типа. Для этих двух
типов предлагались самые различные термины: вопрос, требующий ответа да
или нет или категорический вопрос в отличие от местоименного вопроса,
фразовый вопрос в отличие от вопрос к слову; вопрос ко всему
высказыванию в отличие от вопрос о деталях или частичный вопрос;
решающий вопрос или вопрос о фактах, вопрос требующий подтверждения
в отличие от определяющий вопрос [5. 351].
Осыған орай сұраулы сөйлемдерде де хабарлама, белгілі бір белгі,
жағдай, заттың қасиеті мен қатынасы туралы ой болады, ал бұл оларды
сұраулы емес сөйлемдердің барлық топтарымен біріктіреді.
Сөйлемнің коммуникативтік мақсат құруының белгісі, яғни, сөйлеушінің
коммуникативтік позициясының көрінісі, яғни, ол адресатқа сөйлемдегі бар
объективті ақпаратты тек жеткізуді мақсат етеді ме, болмаса айтайын деп
отырған ақпараты, ол жайлы бірнәрсе білгісі келетіні, яғни ол хабарлап
отыр ма немесе сұрап жатыр ма деген сөйлеушінің ойы сөйлемдердің
функционалдық типін сұраулы және сұраулы емес деп бөлудің негізіне ие.
Сөйлемдерді сұраулы және сұраулы емес деп бөлу құрылымдық-синтаксистік
бағыттың аясында қарастырылады. Онда сөйлемдегі модальдық мағынамен қатар
сөйлемдерді бөлудің негізгі шарты ретінде сөйлеушінің ерік білдіру сипаты
мен ерік білдірушілікті бағыттау дәрежесі, яғни, нақты сөйлеу актісінде
сөйлемнің коммуникативтік мақсат құруын жүзеге асыруымен байланысты
факторлар танылады дейді. Сөйтіп сұраулы және бұйрықты сөйлемдерді
субъективті-хабарлы сөйлемдер деп бір топқа біріктіреді. Осыған
байланысты сөйлемнің модальдық және функционалды-коммуникативтік жағы
біріктірілуі заңды құбылысқа айналады, себебі сөйлемдерді функционалды тип
ретінде бөлу, ең алдымен, вербалды қарым-қатынастың талаптарына толығымен
жауап беретіндей оның қолданылмалығы басшылыққа алынады.
Сонымен қатар сұраулы және бұйрықты сөйлемдер сөйлемдердің
функционалды типтерінің ерекше түрі болып табылады, сондықтан олардың
өзіндік жеке ерекшеліктері бар. Сұраулы сөйлемдердің бірінші қызметі –
белгілі құрылымға ие, функционалды және грамматикалық формалары бар,
ақпаратты іздеуге бағытталған, яғни адресатты сөйлеушіге қажетті
ақпаратты алу мақсатымен вербалды әрекетке итермелейді, ал бұйрықты
сөйлемдердің коммуникативтік мақсаты сөйлеушінің адресатты қандай да бір
іс-әрекетті істеуге итермелейді.
Сұраулы-хабарлы сөйлемдердің тобына риторикалық және эмоционалдық
сұрақтар жатады.
Сұраулы сөйлемдер өзінің бірінші қызметін бейтараптағаннан кейін
өздерінің екінші қызметтерін, яғни түрткі болу қызметіне, анығырақ
айтқанда, тек қана вербалды әрекетке емес, жалпы белгілі бір іс-әрекет
жасауға түрткі болады.
Сұраулы сөйлемдердің функционалдық көпсемасы хабарлама, сұрақ, түрткі
болу, сондай-ақ апеллятивтілік, эмоционалды-бағалауыштық, т.б. сияқты
семалары көрініс табатын сұраулық форманың көп құрамды құрылысымен
анықталады. Пікір алысу кезінде сұраулы форманың аясында
экстралингвистикалық, сонымен қатар тілдің өз ішкі заңдылығы негізінде
хабарлама немесе түрткі болу сияқты семалары бірінші кезекте көрінуі
мүмкін. Ал бұл өз кезегінде сөйлемнің лексика–морфологиялық және
синтаксистік деңгейінде орын алады.
Көптеген зерттеушілер өзінің бойында жауап алуды мақсат етпейтін
сұраулы сөйлемдерді сұраулы сөйлемдердің функционалды-семантикалық
типіне, стандартты емес семантикаға ие сұрақтарға, жартылай
сұрақтарға, жалған сұрақ, т.б. деген терминдермен атап келеді.
Ал біз өз зерттеуімізде сұраулы сөйлемдердің мұндай ерекшелігін
сұраулы сөйлемдердің функционалдық түрлілігі ретінде қарайтын ғалымдардың
пікіріне қосыламыз.
Сонымен, сұраулы сөйлемдердің грамматикалық сипаты туралы тарауды
қорытындылай келе, мынадай түйін жасауға болады: Сұрақ логикалық
формалардың бірі болып табылады. Ол, ереже бойынша, автордың белгілі бір
білім шоғырына негізделеді. Сұрақтың пайда болу алғышарттарының бірі
ретінде субъектінің тәжірибесінде белгілі бір объект туралы ақпараттың
жоқтығы немесе жеткіліксіздігін атауға болады. Сұрақтың көмегімен
сенімсіздік, күмәндану, белгісіздіктің шешімін табуға және жаңа, нақты әрі
толық білім алуға, сондай-ақ қарым-қатынас жасаушы адамның ойы немесе
мәтінді, кейбір істің мәнісін жете түсінуге болады. Түсінік пен пайымдауға
қарағанда, сұрақтар адамдардың танымы мен қарым-қатынас жасау кезінде
пайда болатын түрлі қажеттілікке назар аудартады, олардың берілуі, құрылуы
таным мен қарым-қатынас жасаудағы түрлі қиындықтар мен қайшылықтарға
байланысты.
Сұрақ туралы көптеген ойшыл, логик ғалымдар пікір білдіргенмен, сұрақ
пікір, пайымдаудың қасында кенжелеп дамыды.
Н.И.Жинкиннің пікірі бойынша ...сұраулы сөйлемде сұрақ мағынасы да,
тұжырым пікір, сондай-ақ бір іске түрткі болудың түрлі түрлері қатар болуы
мүмкін... Сондықтан дәстүрлі грамматикада қабылданған сөйлемнің сыртқы
белгілері қарым-қатынас жасау процесінде оның мағынасын анықтауға
жеткіліксіз болады. Сондықтан да сұраулы сөйлемдерді талдағанда олардың
коммуникативтік-функционалдық бағытын ескеру керек.
Қазіргі тіл біліміндегі ережеге сәйкес, сұраулы сөйлем әрқашан
бірдеңені сұрау мақсатында айтылады. Сондықтан да мұндай сөйлемдер сұраулы
деп аталады. Бұл концепцияны тексеру үшін сұраулы сөйлем мен сұрақ не
деген сұраққа жауап іздеп, арасын ашып алу керек. Сұраулы сөйлемнің
белгілеріне, әдетте, сұраулық шылаулардың, сұраулық интонацияны, арнайы
орын тәртібін жатқызамыз. Ал сұрақ деп қарым-қатынас жасау мақсатының бір
түрін, яғни қарым-қатынасқа түсуші адамды оған қаратыла айтылған лебізге
жауап беруіне түрткі болуды айтады. Сұрақ – сөйлеуші тарапынан ақпараттың
белгісіз компонентін іздеуге бағытталған коммуникативтік әрекеттің түрі.
Сұраулы сөйлем – ең алдымен, сұрақты білдіруге құрылған және өзінің
құрамында белгілі бір ақпараттан басқа, біріншіден, белгісіз нәрсені
атайтын, екіншіден, белгісіздік қатарын көрсететін, үшіншіден, сол
қатардан дұрыс ақпаратты іздеуге және табуға бағытталуды табуын талап
ететін арнайы құралдары бар күрделі синтаксистік бірлік. Сұраулы сөйлем
тек сұрақты білдіретін амал емес, ол басқа да мақсаттарға, мысалы,
эмоцияны білдіру, ақпараттың хабарын, шақыру, т.б. қызметтерде жұмсалады.
Осы қағиданы басшылыққа алып, көптеген сұраулы сөйлемдер сұрақ мағынасын
білдірмейтініне көз жеткіздік. Олар сұраулы сөйлемге тән барлық белгілерге
ие болса да, әңгімелесушіні жауап беруге ешқандай да түрткі болмайды.
Мұндай жағдайлар грамматикалық оқулықтарда факт ретінде ғана аталады.
Ф.Ф.Фортунатовтың пікіріне сүйене отырып, а) хабарлы; ә) лепті; б)
бұйрықты: деп сөйлемдерді емес, сөйлеуді топтастырған жөн (1956; 128).
Сұрақтың басты компоненті – бірнәрсе жайлы білу; ал бұйрықтыда – біреуге
үстемдік етумен ерекшеленетінін атаған дұрыс.
Логика мен грамматикалық оқулықтарда хабарлы сөйлем пікір білдіреді,
ал басқа бұйрықты және сұраулы сөйлемдерде ешқандай пікір жоқ деп жазылып
келді. Пікір шындықты білдіреді, ал егер біз сол шындық туралы сұрасақ,
сұраққа айналады, яғни шындықты білдірмейді деп қорытындылауға болады.
Сұраулы сөйлемдер өзінің бірінші қызметінде тек белгілі бір ақпарат
алу үшін жұмсалып, логика тұрғысынан мұндай сұрақтар ешқандай пікірді,
шындықты білдірмейді. Ал екінші қызметі – белгілі бір нәрсе туралы ақпарат
беруде – сөйлеудің хабарлы, бұйрықты түрлерімен ұштасып, сұрақтың өз
бойында түрлі пікірлерді білдіретін қасиетке ие болады. Осының негізінде
сұраулы сөйлемдердің бұл қыры функционалдық түрлілігі ретінде
қарастыруымызға толық дәлел бола алады.
Сондықтан да сұраулы сөйлемдердің коммуникативтік аспектісін зерттеу
зерттеушілердің қызығушылығын тудырып отыр. Жеке алынған сөйлемнің
коммуникативтік және функционалдық ерекшелігін анықтау, жүйелеу тек түгел
мәнмәтін көлемінде қарастырғанда ғана мүмкін болатыны анықталды.
1.2. Сұраулы сөйлемдердің лингвистиканың зерттеу нысаны ретінде жалпы
тіл білімі мен түркологияда зерттелуі
А.Казем-бектің Түрік-татар тілдерінің грамматикасы атты жалпытүркі
грамматикасы 1896 жылы Қазанда басылып шықты. Онда фонетика, морфологиялық
зерттеулермен қатар, жалпы шолу ретінде түркі тілдерінің синтаксисі де
қарастырылған. Автор сөйлемдердің құрылымы мен айтылуы немесе интонациялық
түрлері бойынша бөлмеген. Ол түркі сөйлемдерін тоғыз түрге, атап айтқанда,
жалаң, жайылма, толымды, толымсыз, реальды, болымсыз, хабарлы, сұраулы,
шартты сөйлемдер [15].
VII-IX ғғ. түркі руникалық ескерткіштер тілін қарастырған А.Н.Кононов
сұраулы сөйлемдердің екі түрін – ашық сұрақты білдіретін сөйлем және
сұраулы-бұйрықты түрін көрсетеді [16. 222].
Чуваш тіліндегі сұраулы сөйлемдерді жан-жақты талдау А.П.Долгова мен
И.А.Андреевтің еңбектерінде көрініс табады. Мұнда сұрақты білдірудің
амалдары мен тәсілдері, грамматикалық және коммуникативтік құрылымы
талданған. Авторлар сұраулы сөйлемдерді төмендегідей түрлерге бөліп
көрсетеді:
1. Ақпараттық сұрақтар, мақсаты – ақпарат алу, олар өз ішінде таза
ақпараттық және презумптивті-ақпараттық (презумпция – ықтималдылық ретінде
қабылданатын болжам), яғни болжалды-ақпараттық. Бірінші түрдегі сұрақтың
(таза ақпараттық) мақсаты – қызықтырып отырған сұраққа жауап алу.
Болжалды-ақпараттық сұрақтарда аз не көп мөлшерде болсын жауап туралы
пікір, жауаптың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz