Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік инновациялық саясат
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ...8
1.1 Инновация теориясының методологиялық ерекшеліктері мен даму эволюциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Инновациялық жобаларды басқару және инновациялардың экономикалық тиімділігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Инновациялық саясатты басқарудағы мемлекеттің рөлі және құқықтық қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТТЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.1 Қазақстандағы инновациялық саланың бүгінгі жағдайына сараптама ... ... .30
2.2 Шағын инновациялық бизнестің дамуын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
2.3 Қазақстан Республикасындағы венчурлы бизнестің даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТТЫ БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
3.1 Инновациялық саланың дамуына кедергі жасайтын мәселелер және оларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
3.2 Инновациялық саясатты қолдаудың шетелдік тәжірибесі және оны Қазақстан жағдайында қолдану мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
3.3 Кәсіпорындағы инновациялық жобаның тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 89
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 92
1 ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ...8
1.1 Инновация теориясының методологиялық ерекшеліктері мен даму эволюциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Инновациялық жобаларды басқару және инновациялардың экономикалық тиімділігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Инновациялық саясатты басқарудағы мемлекеттің рөлі және құқықтық қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТТЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.1 Қазақстандағы инновациялық саланың бүгінгі жағдайына сараптама ... ... .30
2.2 Шағын инновациялық бизнестің дамуын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
2.3 Қазақстан Республикасындағы венчурлы бизнестің даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТТЫ БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
3.1 Инновациялық саланың дамуына кедергі жасайтын мәселелер және оларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
3.2 Инновациялық саясатты қолдаудың шетелдік тәжірибесі және оны Қазақстан жағдайында қолдану мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
3.3 Кәсіпорындағы инновациялық жобаның тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 89
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 92
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Соңғы жылдары Қазақстан Республикасы бірқатар әлеуметтік – экономикалық табыстарға қол жеткізді. Минералды-шикізаттық ресурстар экспорты ұлттық экономикаға қайта құру кезеңінің дағдарысына төтеп беруге және экономикалық өсудің жоғарғы қарқынын қамтамасыз етуге мүмкіндік берді. Бірақ қазіргі өсім сапасы қанағаттандырарлық дәрежеде емес, себебі ол жоғары технологиялар есебінен жүзеге асырылмай жатыр. Жинақталған экономикалық әлеует, әрине ең алдымен минералды-шикізаттық, ғылыми-технологиялық және адами ресурстарды толық қолдану есебінен экономиканың одан әрі қарай дамуына алғышарттар құрайды.
Қазiргi кезде Қазақстан Республикасы экономикасының тиiмдiлiгi негiзiн табиғи және еңбек ресурстарымен қатар ғылыми-техникалық әлеует қалыптастырып отыр. Экономикада ғылым мен техниканың жетiстiктерi инновациялық кәсiпкерлiк арқылы өндiрiске енгiзiлiп рынокқа бәсекеге қабiлеттi жаңа өнiмдер шығарылады. Инновация дегенiмiз – нарықтық бәсеке негізінде және мемлекеттiң қолдауы арқасында жүзеге асырылатын инновациялық үрдiстердiң соңғы тиiмдi нәтижесi. Осы аталған соңғы нәтиже мiндеттi түрде белгiлi бiр «пайдалы инновациялық тимiдiлiкпен», яғни, экономикалық, ғылыми –техникалық, әлеуметтiк, экологиялық тиiмдiлiкпен сипатталынуы тиiс.
Инновациялық-инвестициялық проекттер бойынша тиiмдi шешiм қабылдау Қазақстанның болашағына зор әсер етедi. Ғылыми-техникалық әлеует – кез келген мемлекеттiң ұлттық байлығының негiзгi саласы. Барлық дамыған елдер тәжіребиесi көрсеткендей, экономикалық дамудың негiзгi жолы - ғылыми-техникалық және инновациялық салада лидер болу. Инновациялар экономиканың құлдырауына төтеп берiп, ұлттық экономиканың тиiмдiлiгi мен бәсекеге қабiлеттiлiгiн жоғарылатады. Сондықтан бүкiл дүние жүзiндегi кәсiпкерлер инновацияларды басқару мен ұйымдастыруға ерекше көңiл бөледi.
Қазақстанның 2003-2015 жылдарға арналған индустриалды – инновациялық даму Стратегиясында өңдеуші және ғылыми сыйымды жоғары технологиялық индустрияға аса зор көңіл бөлініп жатыр. Елдің экономикалық тәуелсіздігі технологиялық даму деңгейінен ажыратылмай қарастырылады. Әлемдік экономикадағы мемлекеттің рөлі мен оның мәні, инновация мен өзгерістердің негізгі қозғаушы күші – жоғарғы технологиялармен қаншалықты қамтамасыз етілетіндігімен анықталады. Қазіргі заманғы техника өндіріс технологиясынан бөлек ажыратылып қарастырылмайды. Ол тек нақты технологиямен қатар қолданылады және сол арқылы көрініс табады.
Ғылыми-техникалық прогресті жеделдетуде ерекше өнімнің ғылыми-техникалық жобалары, озық технологияларды басқарудың қазіргі заманғы жүйесін жасаумен шұғылданатын ғылыми-зерттеу, кострукторлық және жобалық ұйымдары ерекше рол атқарады. Қазақстан тек табиғи ресурстарды ғана пайдалана отырып дамитын емес, сондай-ақ өзінің интеллектуалды капиталын да пайдаланып дамитын елге айналғаны белгілі болды.
Қазiргi кезде Қазақстан Республикасы экономикасының тиiмдiлiгi негiзiн табиғи және еңбек ресурстарымен қатар ғылыми-техникалық әлеует қалыптастырып отыр. Экономикада ғылым мен техниканың жетiстiктерi инновациялық кәсiпкерлiк арқылы өндiрiске енгiзiлiп рынокқа бәсекеге қабiлеттi жаңа өнiмдер шығарылады. Инновация дегенiмiз – нарықтық бәсеке негізінде және мемлекеттiң қолдауы арқасында жүзеге асырылатын инновациялық үрдiстердiң соңғы тиiмдi нәтижесi. Осы аталған соңғы нәтиже мiндеттi түрде белгiлi бiр «пайдалы инновациялық тимiдiлiкпен», яғни, экономикалық, ғылыми –техникалық, әлеуметтiк, экологиялық тиiмдiлiкпен сипатталынуы тиiс.
Инновациялық-инвестициялық проекттер бойынша тиiмдi шешiм қабылдау Қазақстанның болашағына зор әсер етедi. Ғылыми-техникалық әлеует – кез келген мемлекеттiң ұлттық байлығының негiзгi саласы. Барлық дамыған елдер тәжіребиесi көрсеткендей, экономикалық дамудың негiзгi жолы - ғылыми-техникалық және инновациялық салада лидер болу. Инновациялар экономиканың құлдырауына төтеп берiп, ұлттық экономиканың тиiмдiлiгi мен бәсекеге қабiлеттiлiгiн жоғарылатады. Сондықтан бүкiл дүние жүзiндегi кәсiпкерлер инновацияларды басқару мен ұйымдастыруға ерекше көңiл бөледi.
Қазақстанның 2003-2015 жылдарға арналған индустриалды – инновациялық даму Стратегиясында өңдеуші және ғылыми сыйымды жоғары технологиялық индустрияға аса зор көңіл бөлініп жатыр. Елдің экономикалық тәуелсіздігі технологиялық даму деңгейінен ажыратылмай қарастырылады. Әлемдік экономикадағы мемлекеттің рөлі мен оның мәні, инновация мен өзгерістердің негізгі қозғаушы күші – жоғарғы технологиялармен қаншалықты қамтамасыз етілетіндігімен анықталады. Қазіргі заманғы техника өндіріс технологиясынан бөлек ажыратылып қарастырылмайды. Ол тек нақты технологиямен қатар қолданылады және сол арқылы көрініс табады.
Ғылыми-техникалық прогресті жеделдетуде ерекше өнімнің ғылыми-техникалық жобалары, озық технологияларды басқарудың қазіргі заманғы жүйесін жасаумен шұғылданатын ғылыми-зерттеу, кострукторлық және жобалық ұйымдары ерекше рол атқарады. Қазақстан тек табиғи ресурстарды ғана пайдалана отырып дамитын емес, сондай-ақ өзінің интеллектуалды капиталын да пайдаланып дамитын елге айналғаны белгілі болды.
1. Шумпетер Й. Теория экономического развития. - М.: Прогресс, 1982. – 454 с.
2. Купешова С.Т. «Ғылыми-технологиялық және инновациялық саладағы мемлекеттің орны» // Саясат №2, 2001 жыл. Даму институты.
3. «Инновациялық қызмет туралы» // Ресми газет, 2002ж. 13 шілде. №28.
4. Абдыгаппарова С.Б. Инновационный менеджмент: Алматы, Экономика, 2003. – 164 с.
5. Ерешев Д. «Қазақстан заңнамасындағы инновация түсінігі» // Заң, №9, 2005 жыл.
6. Инновационый менеджмент Учебное пособие/ Абдыгаппарова С.Б. - Алматы, Экономика 2003 г.
7. Теория и практика менеджмента под. ред. К.Е.Кубаева Алматы 2005 г.
8. Гунин В. Управление инновациями . Модульная программа Модуль 7. М. 2002 г.
9. Бижанова, Д.Е. Макроэкономический анализ инновационного развития Казахстана// Саясат-Policy. – 2009.-№3(163).- 23-30 б.
10. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халыққа Жолдауы. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. 2007 ж. www.stat.kz.
11. Андиржанова, Г. Индустриально – инновационная политика и конкурентоспособность экономики Казахстана,// Саясат-Policy. – 2008.-№4.- 108-112 б.
12. Купешова, С.Т. Инновациялық қызметке мемлекеттік қолдау көрсету// Саясат-Policy.- 2002 ж
13. Кубаев, К.Е. Эффективное государственное управление.-Алматы: Қазақ Университеті, 2006.-28-29 б.
14. Әшімахун А.А. «Отандық кәсіпорындарды дамытуда инновацияның қосатын үлесі» // Саясат №2, 2001 жыл.
15. Абсалямова Н. Васильченко В. Ставка на регионы // Казахстанская Правда 03.08.04
16. Куатбаева, Г.К. Институциональные факторы инновационного развития// Материалы международной научно - практической конференции, Алматы, 2001.- 305-306 б.
17. «Қазақстан кәсіпкері» // Ғылыми-әдістемелік журнал №8(75) тамыз 2009 ж
18. Экономика және статистика №2, Астана 2009 ж
19. Жарменов А.А., Акбердин А.А. Комплексная переработка минерального сырья Казахстана, Астана, 10 том, 2003 г. (4 Республикалық Марғұлан оқулары «Сапа, инновация, және еңбекпен қамту, университеттер тәжірибесі», Жезқазған, 2006 жыл 37-41 беттер)
20. Н.Ә. Назарбаев. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында. Президенттің халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан. 18 ақпан 2005 жыл.
21. Н.Ә. Назарбаев. Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін. Президенттің халқына жолдауы. // Сарыарқа. 26 наурыз 2004 жыл.
22. Назарбаев Н. Участникам Международной конференции «Наука третьего тысячелетия» // Казахстанская правда. 11 мая 2000 г.
23. 4 Республикалық марғұлан оқулары «Сапа, инновация және еңбекпен қамту, университеттер тәжірибесі» Жезқазған, 2006 жыл
24. Аубакиров, Я.А. Конкуренция – закономерность рыночных отношений// Национальная конкурентоспособность Казахстана: Теория, практика, перспективы: материалы международной научной практической конференции, посвященной 15 – летию Независимости Республики Казахстан. – Алматы: ҚазақУниверситеті, 2006. – Ч.2.- 9-10 б.
25. Камалиев Б. «Бәсекелестікке бастайтын бес бағыт» // Орталық Қазақстан, 2007 жыл 3 шілде
26. Қазақстан Республикасының ұлттық инновациялық жүйесін қалыптастыру және дамыту жөніндегі 2005-2015 жылдарға арналған бағдарлама Астана, 2005 жыл.
27. О состоянии и перспективах развития науки и технологий в РК. Алматы, 2006г.
28. Инновационный менеджмент Учебное пособие/ Под. Ред. д.э.н. А.В. Барышевой – М.: Издательско-торговая корпорация «Дашков и К», 2007 г. – 384
29. Лекция Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева в Евразийском Национальном Университете имени Л.Н. Гумилева, Астана 26.05.2006. www. akorda.kz
30. Алшанов Р «Қазақстан Республикасының нарықтық экономика жағдайларындағы инновациялық өзгерістері» // Дипломатия жаршысы, 1(11) 2007 жыл
31. Статистический бюллетень // Алматы, Агентство РК по статистике, 2004, №1.
32. У.С. Есайдар «Кәсіпорындардың инновациялық қызметін мемлекет тарапынан реттеу қажеттілігі» // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. №6 (46), 2004жыл.
33. Шадиев Р. Проблемы индустриально-инновационного развития // Саясат. 2005. №11
34. Майлыбаев Б. По пути инновационного развития // Казахстанская правда. 2004. 7 февраль.
35. Кембаев Б.А., Комлев Ю.В. Развитие науки и техники в Казахстане. Алматы, 2004г.
36. Елемесов Р.Е. Глобализация и стратегия национального экономического развития// Қазақстан және Орта Азия экономикасын жан – жақты жедел модернизациялау: қазіргі заман және болашағы. «Қазақстан - 2030» Стратегиясының 10 жылдығына арналған халықаралық ғылыми тәжірибелік конференциясының материалдары – Алматы, 2007. – 20-21 б.
37. ҚР статистика бойынша агенттігі. Қазақстан Республикасында ғылыми-техникалық жұмыстарды орындау. Сер.14
38. Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылдарға арналған индустриалық-инновациялық даму стратегисы. Астана, 2003.
39. М. Шлимбетова «Қазақстанда инновациялық стратегияны жүзеге асыру жолдары» // ҚазЭУ хабаршысы. №1, 2007жыл.
40. 4 Республикалық марғұлан оқулары «Инновация – жаңа бастамалардың негізі» Жезқазған, 2006 жыл.
41. Бердашкевич А.П. «Оподдержке инновационной деятельности в Японии» // Инновации №7, 2002 ж.
42. Freeman C. Technology Policy and Economic Performance. London, Pinter Publishers, 1987.
43. ҚР статистика жөніндегі Агенттігі. ҚР кәсіпорындарының 2006 жыл бойынша инновациялық қызметі. Алматы, 2007ж.
44. ҚР статистика жөніндегі Агенттігі. Қазақстандағы 2005 жылға қатысты ғылым мен инновациялық қызмет. Статистикалық жинақ. Алматы 2006.
45. Заборцева Е. Реструктуризация инвестиционной политики Республики Казахстан в процессе реализации стратегии индустриально – инновационнного развития экономики. /Экономика и статистика. 2006г. №4, 91 б./
46. «Технологии Казахстана» электронды журналы. www.innovations.kz
47. «2006 жылы Бірінші жартыжылдығына қатысты ҚР әлеуметтік – экономикалық дамуы және 2006 жылы екінші жартыжылдығына қойылатын міндеттер» ҚР экономика және бюджеттік жоспарлау Министрлігінің есебі. www.minplan.kz
48. А. Тұрғынбаева «Қазақстандағы ұлттық инновациялық жүйе қызметіндегі даму институттарының рөлі» // Қоғам және Дәуір. №3(15) 2007 жыл
49. «Ұлттық инновацияны қолдау» // Президент және халық. 29 желтоқсан, 2005 жыл.
50. «Қазақстан Республикасының индустриалды – инновациялық саясаты – экономикалық өсудің негізгі шарттарының бірі» // Теоретические и практические аспекты индустриально – инновационного развития РК, 2005 год
51. ҚР Президенті Н.Ш. Назарбаевтың «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңарту жолында» Қазақстан Халқына жолдауы. Егеменді Қазақстан №55, 19 наурыз 2005 жылы.
52. ҚР Президентінің 2006 ж. 1 наурыздағы «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында» Қазақстан Халқына Жолдауы.
53. Инновационный путь развития для новой России/ под ред. В.П. Горегляда. – М.: НАУКА; 2005. 343с.
54. ҚР Үкіметінің 2005 жылғы 25 сәуірдегі №387 қаулысымен бекітілген ҚР ұлттық инновациялық жүйесін қалыптастыру және дамыту жөніндегі 2005-2015 жылдарға арналған бағдарлама – Астана, 2005// www.zakon.kz
55. «Инновациялық қызметті мемлекеттік қолдау туралы» Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 23 наурыздағы №135 Заңы // Егемен Қазақстан. – 2006. – 31 наурыз.
56. Яковлев А. Стимулирование экономического развития и инноваций: опыт Латинской Америки, Ближнего Востока и Юго-Восточной Азии // Аль – Пари.- 2005-№3-86-91 беттер.
57. А.О. Демеубаева, Г.Ж. Ахметова «Инновациялық процестердің дамуында мемлекеттік реттеудің қалыптасуы» // Қаржы қаражат, №3, 2007 жыл.
58. О.В. Беднякова «Концептуальный механизм государственной поддержки инновационного предпринимательства» // АльПари, №3-4, 2007г.
59. Жанбирова Б.А. «Совершенствование инновационной политики Республики Казахстан на современном этапе» // Транзитная экономика №6 (63) 2007г. стр. 19-22
60. Ерешев Б.Т. «Стратегии управления инновационным процессом в малом предпринимательстве» // Транзитная экономика №6(63) 2007г. Стр.13-17
61. А. Акчурин «Некоторые проблемы инновационного развития РК» // Қаржы-қаражат, №3, 2005 г.
62. А. Кошанов «Наука как стратегический приоритет формирования инновационной экономики» // Саясат, №1. 2007г.
63. А.Есилов «Повышение эффективности инноваций в малом бизнесе» // АльПари, №1(45), 2006г.
64. Ж.М. Садвакасова «Значение инновационного процесса в развитии национальной экономики» // ҚазҰУ хабаршысы №5(51). 2005ж.
65. Г.Ж. Нурмуханова «Развитие и функционирование инновационных систем как фактор повышения конкурентоспособности экономики: зарубежный опыт» // Қаржы-қаражат, №4, 2007г.
66. «Еліміздің келешегі - өндірістік жаңашылдықта» // Президент және халық, №16 (138) 18 сәуір, 2008 жыл.
67. www. government. kz
68. Тулегенова М.С. социально – экономические факторы инновационного развития Казахстана. Қазақстан Республикасының он бес жылдығына арналған халықаралық ғылыми тәжірибелік конференциясының материалдары, 7-8 желтоқсан 2006 ж. – Алматы: «Қазақ университеті», 2006. – 222-225 б.
2. Купешова С.Т. «Ғылыми-технологиялық және инновациялық саладағы мемлекеттің орны» // Саясат №2, 2001 жыл. Даму институты.
3. «Инновациялық қызмет туралы» // Ресми газет, 2002ж. 13 шілде. №28.
4. Абдыгаппарова С.Б. Инновационный менеджмент: Алматы, Экономика, 2003. – 164 с.
5. Ерешев Д. «Қазақстан заңнамасындағы инновация түсінігі» // Заң, №9, 2005 жыл.
6. Инновационый менеджмент Учебное пособие/ Абдыгаппарова С.Б. - Алматы, Экономика 2003 г.
7. Теория и практика менеджмента под. ред. К.Е.Кубаева Алматы 2005 г.
8. Гунин В. Управление инновациями . Модульная программа Модуль 7. М. 2002 г.
9. Бижанова, Д.Е. Макроэкономический анализ инновационного развития Казахстана// Саясат-Policy. – 2009.-№3(163).- 23-30 б.
10. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халыққа Жолдауы. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. 2007 ж. www.stat.kz.
11. Андиржанова, Г. Индустриально – инновационная политика и конкурентоспособность экономики Казахстана,// Саясат-Policy. – 2008.-№4.- 108-112 б.
12. Купешова, С.Т. Инновациялық қызметке мемлекеттік қолдау көрсету// Саясат-Policy.- 2002 ж
13. Кубаев, К.Е. Эффективное государственное управление.-Алматы: Қазақ Университеті, 2006.-28-29 б.
14. Әшімахун А.А. «Отандық кәсіпорындарды дамытуда инновацияның қосатын үлесі» // Саясат №2, 2001 жыл.
15. Абсалямова Н. Васильченко В. Ставка на регионы // Казахстанская Правда 03.08.04
16. Куатбаева, Г.К. Институциональные факторы инновационного развития// Материалы международной научно - практической конференции, Алматы, 2001.- 305-306 б.
17. «Қазақстан кәсіпкері» // Ғылыми-әдістемелік журнал №8(75) тамыз 2009 ж
18. Экономика және статистика №2, Астана 2009 ж
19. Жарменов А.А., Акбердин А.А. Комплексная переработка минерального сырья Казахстана, Астана, 10 том, 2003 г. (4 Республикалық Марғұлан оқулары «Сапа, инновация, және еңбекпен қамту, университеттер тәжірибесі», Жезқазған, 2006 жыл 37-41 беттер)
20. Н.Ә. Назарбаев. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында. Президенттің халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан. 18 ақпан 2005 жыл.
21. Н.Ә. Назарбаев. Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін. Президенттің халқына жолдауы. // Сарыарқа. 26 наурыз 2004 жыл.
22. Назарбаев Н. Участникам Международной конференции «Наука третьего тысячелетия» // Казахстанская правда. 11 мая 2000 г.
23. 4 Республикалық марғұлан оқулары «Сапа, инновация және еңбекпен қамту, университеттер тәжірибесі» Жезқазған, 2006 жыл
24. Аубакиров, Я.А. Конкуренция – закономерность рыночных отношений// Национальная конкурентоспособность Казахстана: Теория, практика, перспективы: материалы международной научной практической конференции, посвященной 15 – летию Независимости Республики Казахстан. – Алматы: ҚазақУниверситеті, 2006. – Ч.2.- 9-10 б.
25. Камалиев Б. «Бәсекелестікке бастайтын бес бағыт» // Орталық Қазақстан, 2007 жыл 3 шілде
26. Қазақстан Республикасының ұлттық инновациялық жүйесін қалыптастыру және дамыту жөніндегі 2005-2015 жылдарға арналған бағдарлама Астана, 2005 жыл.
27. О состоянии и перспективах развития науки и технологий в РК. Алматы, 2006г.
28. Инновационный менеджмент Учебное пособие/ Под. Ред. д.э.н. А.В. Барышевой – М.: Издательско-торговая корпорация «Дашков и К», 2007 г. – 384
29. Лекция Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева в Евразийском Национальном Университете имени Л.Н. Гумилева, Астана 26.05.2006. www. akorda.kz
30. Алшанов Р «Қазақстан Республикасының нарықтық экономика жағдайларындағы инновациялық өзгерістері» // Дипломатия жаршысы, 1(11) 2007 жыл
31. Статистический бюллетень // Алматы, Агентство РК по статистике, 2004, №1.
32. У.С. Есайдар «Кәсіпорындардың инновациялық қызметін мемлекет тарапынан реттеу қажеттілігі» // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. №6 (46), 2004жыл.
33. Шадиев Р. Проблемы индустриально-инновационного развития // Саясат. 2005. №11
34. Майлыбаев Б. По пути инновационного развития // Казахстанская правда. 2004. 7 февраль.
35. Кембаев Б.А., Комлев Ю.В. Развитие науки и техники в Казахстане. Алматы, 2004г.
36. Елемесов Р.Е. Глобализация и стратегия национального экономического развития// Қазақстан және Орта Азия экономикасын жан – жақты жедел модернизациялау: қазіргі заман және болашағы. «Қазақстан - 2030» Стратегиясының 10 жылдығына арналған халықаралық ғылыми тәжірибелік конференциясының материалдары – Алматы, 2007. – 20-21 б.
37. ҚР статистика бойынша агенттігі. Қазақстан Республикасында ғылыми-техникалық жұмыстарды орындау. Сер.14
38. Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылдарға арналған индустриалық-инновациялық даму стратегисы. Астана, 2003.
39. М. Шлимбетова «Қазақстанда инновациялық стратегияны жүзеге асыру жолдары» // ҚазЭУ хабаршысы. №1, 2007жыл.
40. 4 Республикалық марғұлан оқулары «Инновация – жаңа бастамалардың негізі» Жезқазған, 2006 жыл.
41. Бердашкевич А.П. «Оподдержке инновационной деятельности в Японии» // Инновации №7, 2002 ж.
42. Freeman C. Technology Policy and Economic Performance. London, Pinter Publishers, 1987.
43. ҚР статистика жөніндегі Агенттігі. ҚР кәсіпорындарының 2006 жыл бойынша инновациялық қызметі. Алматы, 2007ж.
44. ҚР статистика жөніндегі Агенттігі. Қазақстандағы 2005 жылға қатысты ғылым мен инновациялық қызмет. Статистикалық жинақ. Алматы 2006.
45. Заборцева Е. Реструктуризация инвестиционной политики Республики Казахстан в процессе реализации стратегии индустриально – инновационнного развития экономики. /Экономика и статистика. 2006г. №4, 91 б./
46. «Технологии Казахстана» электронды журналы. www.innovations.kz
47. «2006 жылы Бірінші жартыжылдығына қатысты ҚР әлеуметтік – экономикалық дамуы және 2006 жылы екінші жартыжылдығына қойылатын міндеттер» ҚР экономика және бюджеттік жоспарлау Министрлігінің есебі. www.minplan.kz
48. А. Тұрғынбаева «Қазақстандағы ұлттық инновациялық жүйе қызметіндегі даму институттарының рөлі» // Қоғам және Дәуір. №3(15) 2007 жыл
49. «Ұлттық инновацияны қолдау» // Президент және халық. 29 желтоқсан, 2005 жыл.
50. «Қазақстан Республикасының индустриалды – инновациялық саясаты – экономикалық өсудің негізгі шарттарының бірі» // Теоретические и практические аспекты индустриально – инновационного развития РК, 2005 год
51. ҚР Президенті Н.Ш. Назарбаевтың «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңарту жолында» Қазақстан Халқына жолдауы. Егеменді Қазақстан №55, 19 наурыз 2005 жылы.
52. ҚР Президентінің 2006 ж. 1 наурыздағы «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында» Қазақстан Халқына Жолдауы.
53. Инновационный путь развития для новой России/ под ред. В.П. Горегляда. – М.: НАУКА; 2005. 343с.
54. ҚР Үкіметінің 2005 жылғы 25 сәуірдегі №387 қаулысымен бекітілген ҚР ұлттық инновациялық жүйесін қалыптастыру және дамыту жөніндегі 2005-2015 жылдарға арналған бағдарлама – Астана, 2005// www.zakon.kz
55. «Инновациялық қызметті мемлекеттік қолдау туралы» Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 23 наурыздағы №135 Заңы // Егемен Қазақстан. – 2006. – 31 наурыз.
56. Яковлев А. Стимулирование экономического развития и инноваций: опыт Латинской Америки, Ближнего Востока и Юго-Восточной Азии // Аль – Пари.- 2005-№3-86-91 беттер.
57. А.О. Демеубаева, Г.Ж. Ахметова «Инновациялық процестердің дамуында мемлекеттік реттеудің қалыптасуы» // Қаржы қаражат, №3, 2007 жыл.
58. О.В. Беднякова «Концептуальный механизм государственной поддержки инновационного предпринимательства» // АльПари, №3-4, 2007г.
59. Жанбирова Б.А. «Совершенствование инновационной политики Республики Казахстан на современном этапе» // Транзитная экономика №6 (63) 2007г. стр. 19-22
60. Ерешев Б.Т. «Стратегии управления инновационным процессом в малом предпринимательстве» // Транзитная экономика №6(63) 2007г. Стр.13-17
61. А. Акчурин «Некоторые проблемы инновационного развития РК» // Қаржы-қаражат, №3, 2005 г.
62. А. Кошанов «Наука как стратегический приоритет формирования инновационной экономики» // Саясат, №1. 2007г.
63. А.Есилов «Повышение эффективности инноваций в малом бизнесе» // АльПари, №1(45), 2006г.
64. Ж.М. Садвакасова «Значение инновационного процесса в развитии национальной экономики» // ҚазҰУ хабаршысы №5(51). 2005ж.
65. Г.Ж. Нурмуханова «Развитие и функционирование инновационных систем как фактор повышения конкурентоспособности экономики: зарубежный опыт» // Қаржы-қаражат, №4, 2007г.
66. «Еліміздің келешегі - өндірістік жаңашылдықта» // Президент және халық, №16 (138) 18 сәуір, 2008 жыл.
67. www. government. kz
68. Тулегенова М.С. социально – экономические факторы инновационного развития Казахстана. Қазақстан Республикасының он бес жылдығына арналған халықаралық ғылыми тәжірибелік конференциясының материалдары, 7-8 желтоқсан 2006 ж. – Алматы: «Қазақ университеті», 2006. – 222-225 б.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
МЕНЕДЖМЕНТ ЖӘНЕ БИЗНЕС КАФЕДРАСЫ
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТ
6N0510 – Мемлекеттік және жергілікті басқару
Орындаушы___________________ . ______________2010ж.
қолы
Ғылыми жетекшісі
э.ғ.д., профессор_________________Сансызбае ва Г.Н. ______________2010ж.
қолы
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі
э.ғ.д., профессор__________________Мухтаров а К.С. ______________2010ж.
қолы
Алматы 2010 ж.
РЕФЕРАТ
Ғылыми жұмыс 95 беттен, 18 суреттен, 10 кестеден, 67 әдебиет көздерінен
тұрады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты – Қазақстан
Республикасындағы инновациялық қызметтің қазіргі жағдайын талдап, осы
инновациялық саланың дамуына кедергі жасайтын мәселелер мен олардың шешу
жолдарын зерттеу және Қазақстан Республикасы деректерінің негізінде оны
дамытудың нарықтық тетіктерін, басымдықтарын, бағдарламаларын, стратегиясын
саралап ұсыныстар беру.
Көзделген мақсаттарға орай жұмыста келесі міндеттер қойылған:
- Қазақстандағы инновациялық саланың бүгінгі жағдайын зерттеу;
- шағын инновациялық бизнестің дамуын талдау, шағын инновациялық
кәсіпорындардың дамуына кедергі болып табылатын тетіктерін айқындау және
соның негізінде инновациялық кәсіпкерлік қызметті белсенді жүргізу,
қалыптасып жатқан толыққанды нарықтық қатынастар шеңберінде оларды жүзеге
асыру мүмкіндіктерін жасау бағыттарын айқындау;
- инновациялық қызметті қолдаудың шетелдік тәжірибесі және оны Қазақстан
жағдайында қолдану мүмкіндіктерін талдау.
Зерттеудің тәжірибелік нормативтік-құқықтық базасы. Қазақстан
Республикасы заңнамалық актілері, Президент жарлықтары, Республиканың
статистика жөніндегі Агенттігінің деректері, сондай-ақ ғылыми әдебиеттер
мен мерзімдік басылымдарда жарияланған материалдар негізінде қалыптасты.
Қазiргi кезде Қазақстан Республикасы экономикасының тиiмдiлiгi негiзiн
табиғи және еңбек ресурстарымен қатар ғылыми-техникалық әлеует
қалыптастырып отыр. Экономикада ғылым мен техниканың жетiстiктерi
инновациялық кәсiпкерлiк арқылы өндiрiске енгiзiлiп рынокқа бәсекеге
қабiлеттi жаңа өнiмдер шығарылады. Инновация дегенiмiз – нарықтық бәсеке
негізінде және мемлекеттiң қолдауы арқасында жүзеге асырылатын инновациялық
үрдiстердiң соңғы тиiмдi нәтижесi. Осы аталған соңғы нәтиже мiндеттi түрде
белгiлi бiр пайдалы инновациялық тиімдiлiкпен, яғни, экономикалық,
ғылыми –техникалық, әлеуметтiк, экологиялық тиiмдiлiкпен сипатталынуы тиiс.
Ұлттық мүдделер дамыған елдер тәжірибесін қолдана отырып Қазақстан
тарихи артта қалушылығын жойып, озық экономикалы елдер қатарына өтуін талап
етеді. Қазіргі жалпы әлемдік тенденциялар қазақстандық индустрияның
жетілдірілуі мен техникалық қайта құрылуын, ғылыми сыйымды және экспортқа
бағытталған өнім құру үшін қазіргі инфрақұрылымды құру қажеттілігін
тілейді. Қазақстан дамыған елдердің жаңа технологияларын алып, солардың
негізінде отандық ғылыми-техникалық инфрақұрылымды қалыптастыруды тездету
керек. Сонымен қоса, кез келген шетел тәжірибесі әлеуметтік бағытталған
экономиканың үлгісі болып табылмайтындығын естен шығармаған жөн.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ...8
1.1 Инновация теориясының методологиялық ерекшеліктері мен даму
эволюциясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Инновациялық жобаларды басқару және инновациялардың экономикалық
тиімділігін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Инновациялық саясатты басқарудағы мемлекеттің рөлі және құқықтық
қамтамасыз
ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 8
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТТЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 30
2.1 Қазақстандағы инновациялық саланың бүгінгі жағдайына
сараптама ... ... .30
2.2 Шағын инновациялық бизнестің дамуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 41
2.3 Қазақстан Республикасындағы венчурлы бизнестің даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТТЫ БАСҚАРУДЫ
ЖЕТІЛДІРУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
3.1 Инновациялық саланың дамуына кедергі жасайтын мәселелер және оларды
шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
3.2 Инновациялық саясатты қолдаудың шетелдік тәжірибесі және оны Қазақстан
жағдайында қолдану
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 65
3.3 Кәсіпорындағы инновациялық жобаның
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...74
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..89
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...92
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
АДИ – Адам даму индексі
АЭС – Атом электр стансасы
БҰҰ – Бірікке ұлттар ұйымы
ЕЭА – Еркін экономикалық аймақ
ТҰК – Трансұлттық компаниялар
ҚР ҰҒА – Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы
ДЭФ – Дүниежүзілік экономикалық форум
ҚДБ АҚ – Қазақстан даму банкі акционерлік қоғамы
ҚИҚ АҚ – Қазақстан инвестициялық қоры акциоерлік қоғамы
ҰИҚ АҚ – Ұлттық инновациялық қор акциоерлік қоғамы
ҮМЗ АҚ – Үлбі металлургиялық зауыты акциоерлік қоғамы
ИТТО АҚ – Инжиниринг және технологиялар трансферті орталығы акционерлік
қоғамы
ҒЗИ – Ғылыми зерттеу институттары
ҒЗЖ – Ғылыми зерттеу жұмыстары
ҒЗТКЖ – Ғылыми – зерттеу тәжірибелік конструкторлық жұмыстар
АКТ – Ақпараттық – коммуникациялық технологиялар
КСРО – Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
ЖҚӨ - Жалпы қоғамдық өнім
ТМД – Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ШКҚД АҚ – Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры акциоерлік қоғамы
ОЭК – Отын – энергетикалық кешені
ҰИЖ – Ұлттық инновациялық жүйе
ӘКК - Әлеуметтік кәсіпкерлік корпорация
ЭЕМ – Электронды есептегіш механизм
ЕО – Еуропа одағы
ДСҰ – Дүниежүзілік сауда ұйымы
ЕврАзЭС – Еуразиялық экономикалық қауымдастық
БЭК – Біртұтас экономикалық кеңістік
ҚР ҒТА ҰО – Қазақстан Республикасы ғылыми – техникалық ақпараттар ұлттық
орталығы
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Соңғы жылдары Қазақстан Республикасы
бірқатар әлеуметтік – экономикалық табыстарға қол жеткізді. Минералды-
шикізаттық ресурстар экспорты ұлттық экономикаға қайта құру кезеңінің
дағдарысына төтеп беруге және экономикалық өсудің жоғарғы қарқынын
қамтамасыз етуге мүмкіндік берді. Бірақ қазіргі өсім сапасы
қанағаттандырарлық дәрежеде емес, себебі ол жоғары технологиялар есебінен
жүзеге асырылмай жатыр. Жинақталған экономикалық әлеует, әрине ең алдымен
минералды-шикізаттық, ғылыми-технологиялық және адами ресурстарды толық
қолдану есебінен экономиканың одан әрі қарай дамуына алғышарттар құрайды.
Қазiргi кезде Қазақстан Республикасы экономикасының тиiмдiлiгi
негiзiн табиғи және еңбек ресурстарымен қатар ғылыми-техникалық әлеует
қалыптастырып отыр. Экономикада ғылым мен техниканың жетiстiктерi
инновациялық кәсiпкерлiк арқылы өндiрiске енгiзiлiп рынокқа бәсекеге
қабiлеттi жаңа өнiмдер шығарылады. Инновация дегенiмiз – нарықтық бәсеке
негізінде және мемлекеттiң қолдауы арқасында жүзеге асырылатын инновациялық
үрдiстердiң соңғы тиiмдi нәтижесi. Осы аталған соңғы нәтиже мiндеттi түрде
белгiлi бiр пайдалы инновациялық тимiдiлiкпен, яғни, экономикалық,
ғылыми –техникалық, әлеуметтiк, экологиялық тиiмдiлiкпен сипатталынуы тиiс.
Инновациялық-инвестициялық проекттер бойынша тиiмдi шешiм қабылдау
Қазақстанның болашағына зор әсер етедi. Ғылыми-техникалық әлеует – кез
келген мемлекеттiң ұлттық байлығының негiзгi саласы. Барлық дамыған елдер
тәжіребиесi көрсеткендей, экономикалық дамудың негiзгi жолы - ғылыми-
техникалық және инновациялық салада лидер болу. Инновациялар экономиканың
құлдырауына төтеп берiп, ұлттық экономиканың тиiмдiлiгi мен бәсекеге
қабiлеттiлiгiн жоғарылатады. Сондықтан бүкiл дүние жүзiндегi кәсiпкерлер
инновацияларды басқару мен ұйымдастыруға ерекше көңiл бөледi.
Қазақстанның 2003-2015 жылдарға арналған индустриалды – инновациялық
даму Стратегиясында өңдеуші және ғылыми сыйымды жоғары технологиялық
индустрияға аса зор көңіл бөлініп жатыр. Елдің экономикалық тәуелсіздігі
технологиялық даму деңгейінен ажыратылмай қарастырылады. Әлемдік
экономикадағы мемлекеттің рөлі мен оның мәні, инновация мен өзгерістердің
негізгі қозғаушы күші – жоғарғы технологиялармен қаншалықты қамтамасыз
етілетіндігімен анықталады. Қазіргі заманғы техника өндіріс технологиясынан
бөлек ажыратылып қарастырылмайды. Ол тек нақты технологиямен қатар
қолданылады және сол арқылы көрініс табады.
Ғылыми-техникалық прогресті жеделдетуде ерекше өнімнің ғылыми-
техникалық жобалары, озық технологияларды басқарудың қазіргі заманғы
жүйесін жасаумен шұғылданатын ғылыми-зерттеу, кострукторлық және жобалық
ұйымдары ерекше рол атқарады. Қазақстан тек табиғи ресурстарды ғана
пайдалана отырып дамитын емес, сондай-ақ өзінің интеллектуалды капиталын да
пайдаланып дамитын елге айналғаны белгілі болды. Мұның өзі дүниежүзілік
бәсеке ғылыми-техникалық жобалардың өте жедел жүзеге асуын талап етеді.
Сыртқы әлемдік ортада үздіксіз жүріп жатқан өзгерістер дүниежүзілік
экономикадағы біздің еліміздің де орнын белгілейд, сондықтан индустриалды –
инновациялық қызмет өмір сүрудің және дамудың маңызды факторына айналуда.
Осыған байланысты туындайтын аса маңызды жайт – индустриалды – инновациялық
қызметтің елдің экономикасының өсуін және экономиканың құрылымдық қайта
құрылуын қамтамасыз ететін қуатты тұтқаға айналуы болып табылады.
Индустриалды – инновациялық қызмет – бұл ғылыми-техникалық идеяларды,
ұсыныстарды, өнер табыстарын іс жүзінде қолдануға және таратуға болатын
деңгейде жеткізу қызметі. Индустриалды-инновациялық қызметті басқару
мақсаты – жаңа идеяларды қолдау, бастама көтеру, оларды бақылау,
инновациялық өнімді нарыққа шығаруға жағдай жасау болып табылады.
Инновациялық үрдістерге тән жоғары дәрежедегі динамикалық, анықсыздық,
қарсы факторлардың көп болуы менеджментті күрделендіреді. Сондықтан
индустриалды-инновациялық қызметті басқаруда жағдайдың күрделілік сипатын,
бәсекені, тәуекелді ескеру қажет.
Шағын инновациялық фирмалар ғылымның және оның тәжірибеде жүзеге асуы
арасындағы байланыстырушы буын болып табылатындықтан, ол ҰИЖ-нің маңызды
бөлігі саналады. Шағын фирмалар ғана негізінен жаңа өнімдер мен
технологияларды құрастыру бойынша, білімдерді тауарға айналдыру бойынша
тәуекелге барады. Сол себепті шағын фирмалар құрамы жоғары тәуекелдік
нәтижесінде үнемі өзгеріп отырады, көптеген фирмалар құлдырап, оның орнына
жаңалары пайда болады. Бұл белгілі бір қалыптағы құрылымдық балансты құрып,
ҰИЖ-дегі шағын фирмаларының сындарлы массасын қалыптастырады. Отандық
жағдайдың ерекшелігі қазіргі кезде шағын фирмалар санының аздығымен және
оларға қолдау көрсететін инфрақұрылымның жаңа ғана қалыптасуымен
сипатталады.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Экономикалық әдебиеттерде инновациялық
мәні, оның қоғам өміріндегі алатын орны мен рөлі туралы көптеген
көзқарастар және байламдар жеткілікті. Бұл ұғымды сараптау және дәйектеу 20
ғасырда орын алған зерттеулерден бастап жүргізіліп келеді. Кез келген
инновациялық түсінік туралы теориялық ізденістер бірқатар эволюциялық
кезеңдерден өтіп, олардың мән – мағынасы тұрақты түрде кеңейе түсуде.
Инновациялық даму мәселелерін зерттеушілердің алғашқы тобына Й.А.
Шумпетер, Н.Д. Кондратьев, Дж. Бернал, С. Кузнец, Г. Менш, Ф. Хайек, Б.
Твисс, Б. Санто, М. Портер және т.б. ғалымдардың еңбектерін жатқызуға
болады.
Тәуелсіз мемлекеттер достастығы елдерінде инновациялық даму
теориясына үлес қосқан А.Н. Анчишкин, А.Н. Богатырьев, П.А. Андреев, Г.
Крутиков, А.В. Барышева, К.В. Балдин сияқты ғалымдардың еңбектері бар.
Я.Ә. Әубакіров, А.Қ. Қошанов, Д.Қ. Қабдиев, К. Сағадиев, М.Б.
Кенжегузин, С.Н. Нысанбаев, Р.Е. Елемесов, М.Д. Исқалиев, М.С. Төлегенова,
Р.А. Алшанов, Ө.Қ. Шеденов, Е.Б. Жатқанбаев, А.Н. Тулембаева және тағы
басқа отандық зерттеуші ғалымдар да инновациялық даму туралы зерттеулерге
айтарлықтай үлес қосып келеді. Аталған ғалымдардың тұжырымдамаларына осы
диссертацияда жан - жақты талдау, сараптау жүргізілді.
Біздің пікірімізше, Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін арттыру күн
тәртібіндегі маңызды мәселелердің бірі болып қала береді және ол жан –
жақты, түбегейлі зерттеу мен сараптау жүргізуді тұрақты түрде талап етеді.
Ғылыми зерттеу нысаны – Қазақстанның ұлттық экономикасы болып
табылады.
Ғылыми зерттеудің пәні – Қазақстан экономикасын инновациялық дамыту
үдерісінде туындайтын экономикалық қатынастар жүйесі.
Зерттеудің теориялық - әдістемелік негіздерін инновациялық даму,
бәсекеге қабілеттілік мәселелеріне қатысты экономика ілімдері
классиктерінің еңбектері, шетелдік және отандық ғалымдардың іргелі ғылыми –
зерттеу жұмыстары, монографиялар, халықаралық ғылыми – тәжірибелік
конференциялар жинақтары, оқулықтар, басылымдар құрайды.
Диссертациялық жұмыстың нәтижелері мен тұжырымдары жүйелік –
қызметтік, тарихи – логикалық, салыстырмалы, экономикалық – статистикалық,
сандық – сапалық сараптау және басқа да зерттеу әдістеріне негізделеді.
Зерттеу ақпараттық базасын Қазақстан - 2030даму Стратегиясы,
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары, Қазақстан Халқына
Жолдаулары, ҚР индустриялық – инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға
арналған даму стратегиясы, ҚР ұлттық инновациялық жүйесін қалыптастыру және
дамыту жөніндегі 2005-2015 жылдарға арналған бағдарламасы, Қазақстан
Республикасы Үкіметінің Қаулылары басқа да құқықтық – нормативтік актілер,
арнайы веб – сайттар, Ұлттық статистика агенттігінің ресми мәліметтері
құрайды.
Диссертациялық жұмыстың көлемі және құрылымы. Диссертациялық жұмыс
кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі 107 беттен, оның ішінде 10 кесте, 10 сурет
берілген. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 85 мәліметтер атауын қамтиды.
1 ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Инновация теориясының методологиялық ерекшеліктері мен даму
эволюциясы
Нарықтық экономикадағы ғылыми қызмет нәтижелерін пайдалану
мүмкіншіліктерінің мол болуы, инновация деген экономикалық және жалпы
ғылыми категориясын өмірге әкелді. Қоғамдық қатынастардағы пайда болған осы
құбылысты, жаңалық енгізу деген техникалық мағынаны білдіретін
инновация сөзімен атала бастады. Инновациялық қызмет туралы заңның
түсініктерге арналған 1-бабы бойынша, инновация – жаңа немесе
жетілдірілген өнім, жаңа немесе жетілдірген техникалық прогресс, жаңа
ұйымдастырушылық техникалық, қаржылық – экономикалық немесе басқа да
өнеркәсіп немесе қоғамды басқару салаларына прогрессивті ықпал ететін, әр
түрлі қоғамдық қатынастар салаларындағы шешімдер ретіндегі жүзеге
асырылынған, инновациялық қызмет нәтижелері. Біріншіден, бұл анықтамада
инновацияның құқықтық қатынастардағы түрлі көріністері көрсетілген.
Екіншіден, инновация – инновациялық қызметтің нәтижесі ретінде келтірілген.
Жалпы инноватика теориясының қалыптасуы - Й. Шумпетер теориясынан
басталады. 1920 жылдары австриялық ғалым И.Шумпетер өзінің Экономикалық
өсу теориясы еңбегінде экономикалық теория ғылымдырында алғаш рет
инновация түсінігіне көңіл аударды. Оның айтуынша экономикалық тұрақтылықты
жаңашыл кәсіпкерлер бұзады. Бұл кәсіпкерлер рынокқа жаңа өнім әкеліп, басқа
кәсіпкерлерді бәсекеге шақырады. Әр кәсіпкер бәсекеден қалып қоймау үшін,
өз тарапынан басқа да жаңа өнімдер ойлап табуға мәжбүр болады. Әр
кәсіпорынның ішкі факторларын жаңадан біріктіру, яғни факторлар
комбинациясы арқасында да жаңалық алуға болады деді. И. Шумпетер жаңа
комбинациялардың бес түрін көрсетті:
• жаңа өнімді қалыптастыру;
• жаңа технология пайдалану;
• өндіріс процессін ұйымдастырудың жаңа түрлерін пайдалану;
• сатудың жаңа рыноктарына шығу;
• ресурстардың жаңа түрлерін немесе жаңа қайнаркөздерін пайдалану.
И. Шумпетер өз теориясын Н.Д.Кондратьев толқындарымен байланыстырды.
И.Шумпетерден кейін инновациялар теориясын циклдер теориясымен байланыстыра
отырып Г.Менш, К.Фримен т.б ғалымдар жалғастырды. Ал МакКинзи
компаниясының менеджері Р.Фостердiң технологиялық айырылымдар теориясы
И.Шумпетер теориясынан ерекше болды. Р.Фостердің айтуынша кез келген
технологияның S - сияқты белгілі бір өмірлік циклі болады. Әр кәсіпкер өз
технологисының өмір циклін жақсы білуі керек, технология құлдырау фазасына
жақындаған уақытта ол технологияны жаңартуға немесе ауыстыруға даяр болуы
керек. Ғылыми –техникалық прогресс экономикалық өсу факторы ретiнде Солоу,
Е.Домар және Р. Харрод моделдерi танымал. Технологиялық кезеңдерді
инновациялармен тығыз байланыстырушы ғалымдардың бірі А.Ансофф. Ол
технологиялық кезеңдердiң түрлерiн анықтап, өнім өндіру технологиясының ,
сұраныс және ұсыныстың өмiр кезеңдерiн бір бірімен байланысын ашып көрсетті
1, 454 бет
Инновация сөзі 1440 жыл француз тіліндегі жаңғыру және жаңа әлде
зат жасаудың жаңа жолы деген мағынаны білдіретін innovacyon сөзінен
пайда болған. Инновация дегеніміз – бұрын рынокта болмаған жаңа сапалық
қасиеттерге ие бұрыннан белгілі өнім немесе тіпті жаңа және жақсартылған
технологиялық процестер түрінде көрінетін өзгерістер мен жаңалықтар 2, 64-
67 бет.
Р. Портер: Ғылыми парктер - әдемі ландшафта орналасқан, үлкен және
кіші фирмаларды жоғары технологиямен қамтамасыз ету және ол жоғарғы оқу
орнымен байланысты – деген, ал зерттеу парктері – ғылыми парктермен барлық
жағынан тең, бірақ кең өндірістік масштабтағы қызметпен және ЖОО байланысы
аз, яғни шектеулі. Технологиялық парктер – (технополистер) кең территорияны
алып жатыр, оған еңбек сиымдылығы жоғары фирмалар бағытталған., ал ЖОО
байланысы тұрақты емес және оның әсері бәсең.
Ю. Гаушилд және Р. Штейнкюхлер ғылыми және зерттеу парктерін бөліп
қарамайды. Оның басты қағидалары технологиялық білімнің локальды
агломирациясынан және нау-хау - дан тұрады деп және белгілі бір
технологияға бейімдеуі күшейеді деген 3, 37-41 бет.
Ғылыми паркт терминді ұйымдар басқа әйгілі атпен белгілі; мысалға:
зерттеу паркі, инновациялық орталық, алдыңғы қатарлы технологиялардың
даму орталығы т.б. аттармен қоғамда өзінің орнын алып, дамуда.
Ғылыми-техникалық прогресс — кез келген мемлекеттің ұлттық байлығының
негізгі саласы. Барлық дамыған елдер тәжірибесі көрсеткендей, экономикалық
даму, көркейтудің негізгі жолы - ғылыми-техникалық және инновациялық салада
лидер болу. Инновациялар мен жаңалықтар экономиканың құлдырауына төтеп
беріп, ғылыми-техникалық прогрестің белсенді түрде дамуына жағдай жасап,
ұлттық экономиканың тиімділігі мен бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатады.
Инновациялық қызмет - нәтижелерi экономикалық өсу мен бәсекелестiк
қабiлеттiлігі үшiн пайдаланылатын, өндiрiстiң және қоғамды басқарудың
әртүрлi салаларына жаңа идеяларды, ғылыми бiлiмдердi, технологиялар мен
өнiм түрлерiн енгiзуге бағытталған қызмет.
Инновациялық қызметке мынадай қызмет түрлерi жатады:
1) қоғамды басқару саласына жаңа идеялар мен ғылыми бiлiмдердi енгiзу;
2) экономикалық айналымда iске асырылатын жаңа немесе жетiлдiрiлген
өнiмдi (жұмысты, көрсетiлетiн қызметтi), жаңа немесе жетiлдiрiлген
технологиялық процестi жасауға бағытталған ғылыми-зерттеу, жобалау,
iзденiс, тәжiрибе-конструкторлық және технологиялық жұмыстарды орындау мен
оларға қызмет көрсету;
3) инновациялық тауарларды (жұмыстарды, көрсетiлетiн қызметтердi)
өткiзу рыногын ұйымдастыру;
4) өндiрiстi технологиялық қайта жарақтандыруды және дайындауды жүзеге
асыру;
5) жаңа технологиялық процестердi, тауарларды (жұмыстарды,
көрсетiлетiн қызметтердi) сертификаттау мен стандарттау мақсатында сынақтар
өткiзу;
6) бастапқы кезеңде инновациялық жоба өтемдiлiгiнiң нормативтiк
мерзiмiне жеткенге дейiн жаңа немесе жетiлдiрiлген өнiм (жұмыс,
көрсетiлетiн қызмет) өндiру және (немесе) жаңа немесе жетiлдiрiлген
технологияны қолдану;
7) инновациялық инфрақұрылымды құру мен дамыту;
8) инновациялық қызмет нәтижелерiн насихаттау және инновацияларды
тарату;
9) игеру және iске асыру мақсатында интеллектуалдық меншiк
объектiлерiне (оның iшiнде ашылмаған ғылыми, ғылыми-техникалық және
технологиялық ақпаратқа) құқықтарды қорғау, беру және иемдену;
10) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес инновациялар жасауға
бағытталған өзге де қызмет түрлерi жатады. 4 . Жалпы А. Флемингтің
бағалы антибиотик – пеницилинді пайдалануды іске асыруы, 18 ғасырда
фотосуреттің пайда болуы, телефон, радио, персоналды компьютерлердің,
жердің жасанды серіктерінің пайдаға жаратылуы – бұл жетістіктердің бәрі де
инновациялық прогресс нәтижелері. Қарастырылатын түсінік – жаңа немесе
жетілдірілген өнім, жаңа немесе жетілдірген техникалық прогресс деп
берілген. Инновация тақырыбына арналған әдебиетте, инновацияның
статистикалық (өнім) және динамикалық (прогресс) болмыстары көрсетілген.
Инновацияны осындай жолмен қарастыру көптеген зерттеушілерге тән. Мысалға
О.П. Молчанова инновацияны түсінудегі ғылымдағы екі амалдың бар екенін
көрсетеді. Біріншісі, инновацияны шығармашылық процестің нәтижесі,
екіншісі, осы нәтижелерді енгізу процесі. Инновацияны процесс ретінде
қарастыру – оның ғылыми – техникалық нәтиже қалпынан, нарыққа шығарылатын
тауар қалпына әкелетін процесс деп қарастырылады. Заңның 1-бабы 1-
тармағында инновациялық қызмет – экономиканы және бәсекелестікті дамытуға
арналған, әр түрлі салалардағы өнеркәсіп және қоғамды басқару салаларына
жаңа ойларды, ғылыми білімдер, технологиялар мен жаңа өнімдерді енгізуге
бағытталған қызмет деп берілген. Инновациялық қызмет дегеніміз -
бүкіл инновациялық процесс барысында атқарылатын қызметтер. Инновациялық
процесс бірнеше сатыдан тұратын іс әрекеттер жиынтығы. Ол мынадай төрт
негізгі сатыдан тұрады
((сурет ( Инновациялық процесстің сатылары 5, 22-25б
Жалпы біз инновациялық процесстерді интегралды, параллелді және
тізбекті ұйымдастыру әдістеріне бөлеміз. Тәжірибе жүзінде инновациялық
үрдістерді ұйымдастыру , жоспарлау , бақылаудың көптеген әдістері бар.
Жоғарыда айтылғандай жаңа өнімнің рынокқа тиімді енуі мен пайдалы болуы
инновациялық үрдістердің тиімді ұйымдастырылуы негізінде болады.
Инновациялық процесстің кез келген деңгейінде инновациялық қызметті
басқару әдістері:
ФСА – функционалды-құндық әдіс
ФСА – функционалды-құндық әдіс кез келген өнімнің атқаратын пайдалы
қызметін толық зерттеу арқасында оны өндіруге кететін шығынды азайта отырып
осы қызметтерді сапалы түрде жаңарту әдісі . Ең бірінші рет ФСА –
функционалды-құндық әдіс 1947 жылы Дженерал Электрик компаниясында
пайдаланылған.
ФСА әдісі бірнеше кезеңнен тұрады:
• дайындық
• ақпараттық
• аналитикалық
• зерттеу және ізденіс
• рекомендациялық және ұсыну
• енгізу және жүзеге асыру
2. Бенчмаркинг әдісі
Бенчмаркинг benchmark деген ағылшын сөзінің орыс немесе қазақ
тіліне тікелеу аудармасы жоқ, бірақ ол тұрақты бір объекттің көрсеткіші,
мысалы жер бетінің теңіз деңгейінің биіктігін көрсететін бағанадағы
көрсеткіш.
Ал экономикалық ілімдерде Бенчмаркинг дегеніміз ең күшті үлгі болатын
конкурент компанияларды іздестіру олардың қызметін зерттеу, үйрену
нәтижесінде жаңа инновациялық өнім ойлап табу қызметтерінің жиынтығы.
Бенчмаркинг ең алғаш рет 1972 жылы АҚШ – тың стратегиялық зерттеулер
институтында пайдаланылды.
Қазіргі күнгі бенчмаркинг әдісі түрленіп көптеген салаларда
пайдаланылады . Бенчмаркинг эволюциясы :
• реинжиниринг немесе өнімді ретроспективті талдау.
• бәсекелестік қабілеттілікті арттырушы бенчмаркинг
• стратегиялық бенчмаркинг
• глобальды бенчмаркинг
Бенчмаркинг әдісін үш деңгейде енгізуге болады
1) Микродеңгейде – кез келген кәсіпорынның конкуренттік позициясын
күшейту үшін пайдаланады;
2) Мезодеңгейде белгілі бір саланың бәсекеге қабілеттілігін арттыру
мақсатымен;
3) Макродеңгейде - мемлекеттің отандық кәсіпкерлрдің бәсекеге
қабілеттілігін арттыру саясатына әсер ету.
3. QFD – тұтынушылардың пікірін сұрыптау және FMEA өндіріс дефекттерін жою
әдісі
QFD – тұтынушылардың қажеттіліктерін ескере отырып өнімге
өзгеріс енгізу әдісі. Ол әдіс алғаш рет 1972 жылы Митсубиси
(Mitsubishi) компаниясында пайдаланлған. С 1977 жылы бұл әдіс Тойота
(Toyota) компаниясында табысты қолданылды. Ал 1988 жылы Германии
мемлекетінің фирмаларында пайдаланыла бастады.
QFD - әдісі бірнеше кезең арқылы жүзеге асырылады:
Тұтынушылардың қажеттіліктері мен идеялары туралы ақпаратты жинастыру
1) осы ақпаратты техникалық тілге келтіру
2) тұтынушы қажеттіліктерінің өнім сапасына қарағанда күшті және әлсіз
жақтарын қарастыру
3) өнім өзгертілгеннен кейінгі рыноктағы позицияны алдын ала бағалау;
4) рыноктағы сатып алушылар сегментін анықтау
5) Қажетті өзгерістерді енгізу
6) өндіріске енгізу
FMEA - өнім дефекттерін жою әдісі мынадай қызметтер арқылы жүзеге
асырылады:
• дефекттерді жүйелі түрде тіркеп отыру
• мүмкін болатын дефекттерді алдын ала бағалау
• деффекттерді жою үшін жеке қорды қалыптастыру
FMEA - әдісі мынадай себептерге байланысты пайдаланылуы мүмкін
• кәсіпорын тіпті жаңа өнім өндіру процессін игеру проектін жүзеге
асыру барысында
• өнім өндіруге бұрын соңды белгісіз болып келген материалдар
пайдаланылайын деп жатса т.б 6.
Осы инновациялық процессті ұйымдастырудың тәжірибе жүзінде бірнеше
түрі бар 7.
2-сурет – Инновациялық параллелді түрде ұйымдастыру 7.
өнімнің ғылыми жобасын ұсыну
маркетингтік бағдарламасын жасау
өндіру құралдарын даярлау
сынақтан өткізу
шығындар мен пайда сметасын жасау
3 сурет – Инновациялық қызметті ұйымдастырудың сатылы әдісі 7.
4-сурет – Инновациялық қызметті ұйымдастырудың интегральді әдісі 7.
Инновациялық даму теориясына зерттеу жүргізген Ресей экономистерінің бірі –
И.Б. Гурков. Ол зерттеу жүргізу барысында инновациялық даму моделін ұсынды.
5-сурет – Инновациялық даму моделі 8, 24 б.
И.Б. Гурков 5 суретте көрсетілген инновациялық дамудың негізгі ұғымдары
арасындағы тұрақты байланыстардың бар екендігігін дәлелдеді. Өнімнің
бәсекеге қабілеттілігі кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттырады және
оның экономикалық жағдайын көтереді. Ол өз кезегінде инновациялық даму
деңгейінің өсуіне әкеліп, өнімнің бәсекеге қабілеттілігін жаңа деңгейге
көтереді.
Дегенмен Қазақстандағы инновациялық саланың дамуының қазіргі деңгейіне
сай мемлекеттің рөлі жоғары. Осы себептен, бұл саладағы қатынастарға
түсудің мемлекеттің ерекше құқық субъектісі ретіндегі алғышарттардың да
болуы қажет. Яғни, оның жария және жеке құқық субъектісі ретіндегі
мәселелердің заңда алдын алу қажет. Өйткені, инновациялық қызметтің
қоғамдағы жүзеге асырылуы, азаматтық құқықтағы теңдік принциптеріне
негізделеді. Осыған орай инновациялық заңнаманың нақты түрдегі жеке құқық
және жария құқық салаларының бөлінуі қажет. Демек инновациялық қызмет
туралы заң жеке құқық деңгейіндегі қатынастарды реттеуі қажет, ал
мемлекеттің инновациялық қатынастарға түсу алғышарттары, мысалға,
Мемлекеттік инновация саясаты туралы заңда немесе басқа да мемлекеттің
инновациялық қатынастарға түсуін реттейтін заңның болуы қажет.
1.2 Инновациялық жобаларды басқару және инновациялардың экономикалық
тиімділігін бағалау
Инновациялық жоба - инновацияға қол жеткiзуге бағытталған ғылыми,
ғылыми-техникалық, тәжiрибе-конструкторлық, маркетингтiк зерттеулер мен
жұмыстар кешенiн жүргiзу жоспарынан, сондай-ақ техникалық-экономикалық
көрсеткiштерден тұратын құжат. Инновациялық бағдарлама - бiрыңғай
мақсатпен, мiндеттермен, объектiмен немесе аумақпен бiрiктiрілген,
ресурстары, орындаушылары мен iске асыру мерзiмдерi бойынша келiсiлген
инновациялық жобалар мен iс-шаралар кешенi.
6-сурет – Инновациялық жоба 9, 23-30 б.
6 суретті талдайтын болсақ, жалпы инновациялық жоба бұл инвестициялық
талдау мен жобаларды басқару негізінде жасалады. Яғни, инвестициялық талдау
мен жобалардың қосындысы бізге инновациялық жобалардың сәтті өтуін
көрсетеді. Ал, бұл инновациялық жобаның сәтті өтуі инновациялық
стратегияның сәтті өткізуін көрсетеді.
Инновациялық стратегия түсiнігi, ерекшелігi және оның түрлерi.
Инновациялық стратегия - кез келген кәсіпорынның ғылыми-
техникалық және инновациялық өнімдер өндіруді басқару, ұйымдастыру,
жоспарлау саясаты, принциптері жиынтығы және рыноктағы позициясын
айқындаушы стратегиясы.
Инновациялық стратегия мемлекеттік деңгейде жеке өндіріс саласы
бойынша және кәсіпорын деңгейінде жүзеге асырылады. Инновациялық стратегия
мемлекеттік деңгейде қарастыратын болсақ, ол мемлекеттің осы саладағы
саясатымен тікелей ұштасып оны толықтырып отыруы керек. Өндіріс саласы
бойынша да осы саланың даму стратегиясының бір бөлімі ретінде немесе
регионды дамыту саясатының қосымшасы ретінде жүзеге асырылады. Ал жеке
кәсіпорын деңгейінде ол компанияның дамуы стратегиясының белгілі бір
негізгі бөлігі ретінде қарастырылады. Негізінде компаниялардың кең
пайдаланатын, тәжіребие жүзінде мынадай инновациялық стратегия түрлері бар:
• Шабуылдаушы инновациялық стратегиясы – ол негізінде пионер
компаниялардың страегиясы, оны ірі инновациялық мысалы “Microsoft”,
Nokia сияқты немесе шағын инновациялық фирмалар пайдаланады.
• қорғанушы инновациялық стратегия – пионер компаниялардың инновациялық
шабуылына мүдірмей жауап бере алатын бәсекелес рынокта негізгі
позицияларға ие инновациялық емес компаниялар пайдаланады. Мысалы
Sony, Ford т.б.
• Иммитациялық инновациялық стратегия оны рыноктағы позициясы өте күшті
массалық өндіріспен ерекшелінетін компаниялар пайдаланады. Олар өз
беттерінше ешқандай инновациялар жасамайды, бірақ пионер компаниялардың
нновацияларын көшіріп модификациялап рынокқа шығарады. Мысалы LG
Beneton және т.б.
Инновациялық стратегияны таңдау.
Практика жүзінде кең пайдаланылатын мынадай инновациялық жүріс-
тұрыс инновациялық стратегиялары бар.
1. Виоленттік инновациялық іс әрекет - күштілер стратегиясы
ірі және стандартты өндірісте қызмет етуші компанияларға тән.
Массалық өндіріс, жоғарғы сапа негізінде дамиды. Девизі
арзан бірақ қомақты мысалы Тоуота, Шевроле, Сиеменс.
Виоленттік күш стратегиясы - рынокта массалық өндіріспен
айналысатын ірі фирмалар көптеген шағын фирмалармен
салыстыранда біршама артықшылыққа ие. Мәселен ірі
компаниялардың қаржы, еңбек, шикізат т.б ресурстық
мүмкіншілігі зор болғандықтан олар масштабты иннновациялық
проекттерді тиімді жүзеге асыра алады. Бұл компаниялар
рынокта бәсеке күші мен инновациялық алдыңғы позицияға ие
болғандықтан оларды виолент күш стратегиясын қолданушылар
деп атайды. Виоленттер әдетте ірі көлемді, көптеген
филиалдары мен бөлімшелері бар ассортименті кең және массалық
өнім өндіруші болып келеді. Инновациялық өнімдері әдетте
рыноктағы өнімнің модификация мен жақсарту қасиетімен
ерекшеленіп, халыққа тиімді бағамен сатылатын массалық өнім
қатарына жатады.
2. Патиенттік стартегиясы Белгілі бір тұтынушыларға арнап
өндіретін компаниялар, олар өздерінің жоғарғы сапалы және
қымбат өнімдерін қарапайым өнімдерді қанағат етпейтін
тұтынушыларға арнап шығарады. .
Олардың девизі Қымбат бірақ жақсы. мысалы Cray Reserch
суперкомпьютер жасап шығаратын инновациялық компаниясы.
3. Эксплеренттік стратегия – пионер инновациялық компанияларға тән.
Олардың мақсаты инновациялық өнімді рынокқа бірінші болып шығарып пайда
түсіру Олардың девизі Жақсы және арзан , егер сәтті болса. Эксплерент
компаниялар әдетте ірі болып келеді, олардың өз ғылыми-техникалық зерттеу
бөлімдері болады, және инновациялық процесстерге көп қаржы жұмсайды.
Инновациялық өнімді әдетте массалық өндіріске шығарып, масштаб эффектісінен
пайда табады.
4. Коммутантті стратегиясы - белгілі бір масштабта ғана жұмыс
атқаратын, белгілі бір тұтынушылар үшін стратегиясын өзгертуге мүмкіндігі
бар шағын компаниялар. Олардың девизі Тек сіздің ғана мәселеңізді
шешкенім үшін көбірек төлейсіз, мысалы МакДональдс. Коммутанттар әдетте
виленттер мен патиент компаниялардан бос рыноктарды қамтиды. Бұл
компаниялар инновациялық салада пионерлік позицияға шыға бермейді, көбінше
виоленттер мен патиенттіктердің инновациялық өнімдерін иммитациялау мен
модификациялап рынокқа шығарумен айналысады.
Инновациялық салада әрекет етуші қызметшілерді түрлі топтарға жіктеуге
болады . Кез келген кәсіпорынның инновациялық процессінде қызмет етуші
тұлғаларды былайша жіктеуге болады : Антропренерлер, инновациялық идеяның
генераторлары , ақпарат тасушылар т.б.
Антропренер дегеніміз – инновациялық проектті басқарушы фигура. Ол
өз немесе басқалардың инновациялық идеясын өндіріске енгізуге талпынатын
энергиясы мол менеджер.
Интрапренер - ұйымдағы ішкі ортаның инновациялық климатын жақсартушы,
инновациялық ынталандыруды жоғарылатушы басқарушы тұлға. Бұл әдетте ғылыми
техникалық зерттеу бөлімінің немесе инновациялық идеяларды жинақтау
бөлімінің басшысы.
Идеялардың генераторы - инновациялық идеялардың авторлары.
бұлар әдетте дарынды ғалымдар, мамандар, конструкторлар.
Іскер періштелер (Деловые ангелы) — Инновациялық проектті
қаржыландырушы жеке тұлғалар. Олардың кредиттері арзан болады.
Алтын жағалылар — жоғары маманданған дарынды ғалым кәсіпкерлер.
олар өз инновациялық идеяларын өндіріске енгізуге талпынып жеке
кәсіпкерлікпен шұғылданады немесе ірі корпорацияларда қызмет атқарады.
Бүгінгі таңда әлемнің көптеген елдері алдында тұрған өзекті
мәселелердің бірі индустриалды – инновациялық процестерді басқару негізінде
тұрақты экономикалық өсуге жету. Ертеректе, технологиялық инновациялар кез-
келген ұлттық экономикаға тән және автоматикалық режимде жүретін табиғи
процесс деп қарастырылатын.
Қазір бәсекеге потенциалды қабілеті бар, соның ішінде экспортқа
бағытталған, шикізаттық емес бағыттағы экономика салаларында жүзеге асатын
өндірістер Қазақстан Республикасының индустриалды – инновациялық саясаттың
негізігі басымдықтары болып келеді. Ұзақ мерзімді стратегиялық міндеттерді
шешу мақсатында ғылыми сыйымды және жоғары технологиялық өндірістерді
дамыту үшін жағдайлар жасауға ерекше назар аудару керек.
Стратегияның басты мақсаты – шикізаттық бағыттамадан алшақтауға
мүмкіндік беретін, экономика салаларын диверсификациялау жолымен елдің
тұрақты дамуын қол жеткізу, ұзақ мерзімді жоспарда қызметті – технологиялық
экономикаға көшу үшін жағдайларды дайындау.
Стратегияны іске асыру мерзімі 3 кезеңге бөлінген:
- 1-ші кезең (2003-2005жж.), мұнда стратегияны іске асыру бойынша
дайындық сипатындағы жұмыстарды жүргізу көзделген. Бұл кезеңде салық салу
механизмін жеңілдету бойынша қазіргі ҚР заң шығарушылық актілеріне
толықтырулар мен өзгертулер енгізу, Қазақстанның Метрикалық конвенциясына
қосылу мен Халықаралық электротехникалық комиссияға ену көзделіп отыр.
Ғылымды, білімді дамыту және кәсіби кадрларды даярлау бойынша реформаларды
жүргізу, оларды индустриалды – инновациялық дамуға бағыттау, стандартизация
мен сертификацияны жетілдіру мен Қазақстанның ХТМ ену үрдісін аяқтау
көзделген.
- 2-ші кезең (2006-2010жж.), бұл кезең экономиканың барлық салаларында
Стратегияны іске асыру бойынша іс-шараларды белсенді жүргізумен
сипатталады. Ғылыми – инновациялық құрылым қалыптасады. Жеке сектордың
қаржы ресурстары бір бағытта жұмыс істеп, инфрақұрылым, кәсіпорындарды
ұлғайту, қайта құру мен жаңа өндіріс салу мәселелерін кешенді шешеді.
өнеркәсіпті модернизациялау мен экономиканың барлық құрылымын
диверсификациялауға бағытталған көптеген жобалардың іске асуы басталады.
Экономиканың диверсификациялау саласындағы прогреске қарағанда,
экономиканың дамуы мұнай мен газды өндіру мен экспорттау арқасында орын
алады.
- 3-ші кезең (2011-2015жж.), Стратегияны іске қосудағы ең өнімді
кезең болмақ. Бұл кезеңде жаңа аялар мен нарықтарда енгізілген қуаттарды
игеру мен қосылған құн тізбегінің дамуы орын алады. Тауар мен қызмет
өндірісі мен экспортының өсу темпі мұнай мен газ өндірісінің өсуін озады.
Экономика мен экспорт құрылымының диверсификациясы пайда болады 10, 49-
51б.
Стратегияның орындалуы оны іске асыру бойынша шаралар жоспарының көмегімен
жүргізіледі, олар үш жылдық мерзімге Қазақстан Республикасының Үкіметімен
әзірленіп, бекітіледі.
Индустриалды – инновациялық даму Стратегиясының сәтті іске асуы ел
экономикасының диверсификация, модернизация және өнімнің бәсекелес түрінің
өндірісі мен экспорт өсуіне жағдай жасау негізінде ұзақ мерзімді тұрақты
өсуін қамтамасыз етеді[11, 108-112 б.]
1.3 Инновациялық саясатты басқарудағы мемлекеттің рөлі және құқықтық
қамтамасыз ету
Рыноктық қатынаста бәсекенің дамуымен экономикада мемлекеттің рөлі
төмендейді. Бірақ дамыған елдер тәжірибесі бойынша тек қана нарықтық
принциптер негізінде материалдық – техникалық баханың қалыптасуы мүмкін
емес. Елдегі инновациялық даму мемлекеттің аралсуынсыз оң нәтиже бермейді,
сондықтан инновация мен инвестиция мемлекеттік реттеудің объектісі болып
табылады.
1990 жылы бүкіл КСРО елдерінің экономикасында жағымсыз жағдай
қалыптасты. Қазақстанда барлық салалар дағдарысқа ұшырап, ғылымға көңіл
бөлінбеді, көптеген кәсіпорындар жұмысын тоқтату, бөлшектену, тіпті қайта
құрылу сияқты құрылымдық өзгерістерге ұшырады. Мұның бәрінің себебі –
нарықтың қатал талабы болды. Тозған құрал –жабдық, шығыны көп икемсіз
өндіріс, тиімсіз басқару, сын көтермес қаржылық жағдай және осы сынды
мәселелер жетіп артылады.
Нарыққа көшу процесі аяқталғаннан кейінгі жылдарда экономиканың
жанданып дамуы шикізат (газ, мұнай, металл) сатудан түскен валюталық
түсімдерге тікелей байланысты болды. 2000-2002 жылдарда Қазақстанда
экономикалық өсу байқалды. Бірақ бұл өсім шикізат сатудан түскен пайда
есебінен, яғни көз бояушылық екенін түсінген ҚР Үкіметі қырағылық
танытып, елдің индустриалды – инновациялық саясатын қолға алды. 2002 жылы
шілде айында ҚР Президенті Жарлығымен Инновациялық қызмет туралы Заң
күшіне енді.
Әрбір ел дүниежүзілік рынокта өз орнын тауып, үлесінен айрылмауға
тырысады. Бұл тікелей инновацияға қатысты екені мәлім. 20 ғасырдың 50-60
жж. Дамыған елдер қолға алған негізгі мәселе де осы болатын. Алайда,
мемлекет құқықтық – нормативтік негізін жасап, мемлекеттік бюджеттен
қаржыландырып немесе басқа қаржы ресурстарын жұмылдырып, бағыт бермесе, бұл
саланың қарқынды дамуы да екіталай.
7 сурет бойынша инновациялық қызметті мемлекеттік қолдау үшін ең
бірінші құқықтық нысандары еліміздегі жоғарыдағы стратегия бойынша
орындалуда. Ал мемлекеттік қаржылық қолдау және инновациялық құрылымдарды
құру үшін оған көп мөлшерде қаржы керек. Осы мәселе қазір елімізде күрделі
мәселенің бірі болып отыр, сондықтан қаржыландыру, сырттан инвестиция
тартуға негізделген Инвестициялық, Инновациялық қорлар, Даму Банкі,
экспорттық несиелер мен инвестицияны сақтандыру корпорациясы сияқты даму
институттары құрылды.
Бұл мәселенің шет елдерде қалай шешілетініне назар аударып көрелік.
Жапонияда инновацияларға 2 дүниежүзілік соғыстан кейін көп көңіл
бөліне бастады. Елде шағын және орта кәсіпорындар бүкіл экономиканың
негізін құрайды.
Мемлекеттік құқықтық қолдау
Мемлекеттік қаржылық қолдау
Инновациялық құрылымды құру
Салықтық және несиелік жеңілдіктер
7-сурет - инновациялық қызметке мемлекеттік қолдау көрсету 11, 108-112
б.
Инновациялық саласындағы мемлекеттің 2 қызметін атауға болады.
1. Құқықтық нормативтік жағынан қамтамасыз етеді
2. Бюджеттен немесе басқа көздерден қаржыландырады.
Ал мемлекет инновациялық саясатты солар арқылы жүргізеді. Шағын
кәсіпорындар барлық кәсіпорындардың 99%-ын құраса, олардың ЖҰӨ дегі үлесі
52% құрайды. Мемлекет саясатының шағын және орта бизнестегі кәсіпкерлікті
қолдауының мәні қажетті капитал салымы мен жұмыссыздық туралы деректерді
сәйкестендіру болып табылады.
Мемлекеттік деңгейде кәсіпорындарға мынандай қолдау көрсетіледі:
1. мамандандырылған мемлекеттік мекемелер (шағын инновациялық
кәсіпорындарға кеңес беретін комиссиялар, кәсіпорындарды қолдайтын бас
басқарма, аймақтық органдар, мемлекеттік даму корпорациясы, шағын
инновациялық кәсіпорындар академиясы, шағын инновациялық кәсіпорындардың
бүкіл жапондық аймақтық орталық комитеті) жаңадан құрылған шағын
кәсіпорындарға көмек көрсетеді.
2. қаржылық кепіл беру мен қаржылық көмек көрсету: оны 59 филиалы бар
мемлекеттік қаржылық корпорация, 102 филиалы бар ұлттық қаржылық
корпорация, 117 филиалы бар сауда және өндірістік кооперацияның Орталық
банкі, шағын инновациялық кәсіпорындарға арналған кредиттерді сақтандыру
ұйымдары жүзеге асырады.
Еліміздегі инновациялық саланы мемлекеттік қолдауды ҚР – ның Инновациялық
қызмет туралы Заңынан көрумізге болады. Оның негізгі бағыттары келесідей:
• инновацияның басым бағыттарын анықтап, инновациялық бағдарламаларды
жасау.
• мемлекеттің инновациялық саясатын жүзеге асыратын қажетті инвестицияны
жұмылдыруды ұйымдастыру және жағдай жасау.
• инновациялық инфрақұрылымды құру
• мемлекеттік бюджеттен инновациялық бағдарламалар мен жобаларды
мақсатты қаржыландыру.
• бәсекеге жарамды өндірісті құруға мемлекеттің араласуы.
• мемлекеттік тапсырыспен орындалатын инновацияларды міндетті түрде
рынокпен қамтамасыз ету.
• отандық инновацияларды шетелге шығару.
Дүниежүзілік экономиканың ғаламдануы аясында Қазақстанның қазіргі
таңдағы экономикасының дамуында мынандай мәселелер орын алуда:
• экономиканың бір жақты шикізат бағыттылығы;
• әлемдік экономикаға ықпалдасудың әлсіздігі;
• ел ішіндегі салааралық және өңіраралық экономикалық ықпалдасудың
босандығы;
• ішкі рынокта тауарлар мен қызметтерге тұтыну сұранысының
марзымсыздығы (шағын экономика)
• өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымның жеткілікті дәрежеде
дамымауы;
• кластерлік желілердің дамымауы, яғни кәсіпорындардың бір орталыққа
шоғырланбауы;
• мұнай – газ және кең металлургиялық кешенге жатпайтын экономика
салаларында негізгі қорлардың тез тозуы;
• кәсіпорындардың жалпы техникалық және технологиялық артта
қалушылығы;
• ғылыми зерттеу және тәжірибелік – конструкторлық жұмыстарға
қаржының аз бөлініуі;
• ғылым мен өндіріс арасында ұтымды байланыстың болмауы;
• мамандарды және жұмысшы кадрларды даярлау мен қайта даярлаудың
қазіргі заманғы жүйесінің болмауы;
• экономиканың өңдеуші секторларына инвестициялар салуға отандық
қаржы институттары үшін ынталандыру көздерінің болмауы.
Әрине, дамыған елдер қатарына қосылу үшін сол елдердің даму жолын зерттеп,
олардың ұлттық экономикамызға тиімді жақтарын ала білуіміз қажет. Біздің
елімізге әсіресе Оңтүстік Азияның бірнеше жаңа индустриялы елдердің
ұстанған саясаты ыңғайлы болып отыр. Яғни, Азия айдаһары мен жолбарысы
атанған елдер қысқа мерзімді аралықта индустриялы – инновациялы саясатты
тиімді жүргізу арқылы үлкен жетістіктерге қол жеткізді. Яғни, инновация –
экономикалық өсуде негізгі қозғаушы күш болмақ12.
Отанымыз Қазақстан Республикасы алдағы кезеңде тиімді реформалар
жүргізу арқылы және индустриялы – инновациялы саясатты әске асырып тұрақты
экономикалық өсу арқылы әлем таныған, алдыңғы қатарлы дамыған елдер
қатарына Азия барысы деген атаумен қосылатындығына сенімім мол
Көптеген дамушы елдер табиғи ресурстарға бай бола тұра, тұрақты дамуға
қол жеткізе алмады. Қысқа мерзімде шикізат экспорты бұл елдердің
мемлекеттік қазынасына табыс әкеліп, тұрғындардың әл-ауқатын көтереді.
Алайда, уақыт өте келе жоғары табыс экономиканы құлдыратады, яғни
мемлекетті шикізат экспортынан және оның әлемдік рыноктағы жағдайынан
тәуелді етіп, шикізатты аз қажет ететін жаңа саланың дамуын ынталандырмайды
және шикізаттың күндердің күнінде таусылатынын еске алсақ, бұл мәселенің
қаншалықты маңызды екенін түсінеміз. Дәл осы жағдайдан шығудың 1-ақ жолы
бар, ол – жоғары технологиялық өндірісті дамыту. Тек жаңа технологиялар
ғана Қазақстанның өндірістік саласының тұрақты дамуына және ел
экономикасының әлемдік экономикалық жүйеге интеграциялануына мүмкіндік
береді. Экономикалық өсу, ЖҰӨ-дегі шикізатты көп қажет ететін өнімді жоғары
технологиялық және экспорттауға бағытталған өніммен алмастыру, елдің ғылыми
– техникалық әлеуетін тиімді түрде пайдалану – Қазақстан -2030
стратегиясының маңызды мәселелерінің бірі.
Ғылыми-техникалық потенциал – кез келген мемлекеттің ұлттық
байлығының негізгі саласы. Барлық дамыған елдер тәжірибесі көрсеткендей
экономикалық даму, көркейтудің негізгі жолы – ғылыми-техникалық және
инновациялық салада лидер болу. Инновациялар мен жаңалықтар экономиканың
құлдырауына төтеп беріп, ғылыми-техникалық прогрестің белсенді түрде
дамуына жағдай жасап, ұлттық экономиканың тиімділігі мен бәсекеге
қабілеттілігін жоғарылатады. Сондықтан бүкіл дүниежүзіндегі кәсіпкерлер
инновацияларды тиімді басқару мен ұйымдастыруға ерекше көңіл бөледі. Ал
мемлекет өз тарапынан ғылыми-техникалық және инновациялық даму саласына
қолдау жасап, тиімді саясат жүргізіп отырады. Өйткені мемлекеттік ғылыми-
техникалық және инновациялық саясат – ғылыми-техникалық жетістіктерді адам
игілігі үшін пайдаланып, адамзат өмір сүру жағдайларын сапалы түрде
жақсартуға бағытталған. Ал бұл бүкіл адамзат тіршілігі мен шаруашылығының
негізі, бас мақсаты.
Қазір Қазақстан Республикасы ғылыми-техникалық зерттеулер мен
инновациялық саласы дағдарыстық жағдайда. Бірақ сол қиындықтарға
қарамастан, Қазақстан кәсіпкерлері шетел жаңалықтары мен ғылыми-техникалық
жетістіктерін табысты түрде игеріп, оларды жоғарғы қарқынмен қызметтеріне
енгізіп келеді. Әрине, бұл инновациялар халықаралық технологиялық деңгейге
көтерілуге мүмкіндік береді, бірақ сол ғылыми-техникалық жетістіктердің
көбісі тек біз үшін ғана инновация, ал шетелдіктер үшін олар кешегі күн
жаңалықтары. Сондықтан да шетел технологиясы мен техникасын игерумен қатар,
өз ұлттық ғылыми-техникалық потенциалымыздың дамуына жағдай жасап, отандық
ғалымдардың ғылыми жетістіктерін өндіріске енгізіп, оларды бағалай білуіміз
керек.
Инновациялар қоғамдық өмірдің барлық саласына қатысты. Ол экономика,
заң, ғылым және білім беру, медицина, т.б. салаларда орын алып, қызмет
көрсету және өнім өндіру істерін түрлендіріп, дамытып отырады.
Инновациялық іс-әрекет нәтижесін интеллектуальды өнім ретінде
қарастыруға болады. Интеллектуальды өнім мынадай түрлерге бөлінеді:
• ғылыми-техникалық өнім, яғни жаңалықтар, гипотезалар, теориялар, жаңа
техника мен технология және жаңа өнім.
• информатика өнімдері – компьютерлік программалар, радио және
телепрограммалар;
• мәдениет саласындағы жаңалықтар.
Егер ғылыми-техникалық өнімдерді толығырақ қарастыратын болсақ, ғылыми-
техникалық зерттеулер мен тәжірибелер объектілеріне машиналар, приборлар,
құрал-жабдықтар, сондай-ақ өнім өндірудің жаңа әдістері және бұрыннан
белгілі құрал-саймандарды жаңа қажеттіліктерге жарату қам-қарекеттері
жатады.
Жаңа техника дегеніміз – еңбек үдерісінің тиімділігін қамтамасыз
ететін материалданған ғылыми істер мен білім.
Инновациялық менеджмент – бұл инновациялық процестерді, инновациялық
қызметті және осы жұмыста қамтылған қызмет етуші дербес басқару мен
ұйымдастырудың принциптері, әдістері мен түрлерінің жиынтығы.
Барлық дамыған, дамушы елдерде мемлекет инновациялық саланы қаржылай
түрде, ұйымдастыру процесінде көмек көрсету арқылы қолдап отырады. Көптеген
елдер тәжірибесі көрсеткендей, экономиканың күрт құлдырауы, қаржы
дағдарыстары кезінде де мемлекет инновациялық қызмет саласын қолдап,
дамытып отыру қажет.
Дамыған елдер тәжірибесі көрсетуінше, экономикалық дамудың негізгі
кепілі – ғылыми-техникалық салада лидерлік позицияны ұстау. Сондықтан да 80
жылдардан бастап барлық алдыңғы қатардағы елдер ғылыми-техникалық саясат
жүргізе бастады. Нәтижесінде, бүгінгі дүниежүзілік технологиялық даму
процесі жаңа саты – адамзат игілігі үшін, оның өмірін жақсартуға, оны
көркемдеуге бағытталған электронды, биоинженерлі және басқа да ғылыми
дәрежелерін пайдалануға негізделген деңгейге көшуде.
Қазіргі күні барлық елдерде ірі көлемді ғылыми-техникалық саясаттар
жүргізілуде. Батыс Еуропа елдерінде бұл - өнеркәсіпте жаңалықтар мен
инновацияларды енгізу процесін қолдау. АҚШ-та ғылыми-техникалық дамудың ірі
және жеке бөлімдерін қолдау. Барлық елдерде ғылыми-техникалық саланы
қаржыландыру басты тапсырмаларға айналған, бұл саланы қолдау заңды түрде:
мемлекеттік құқық, акт, үкімдер бойынша жүзеге асырылады.
Экономиканың инновациялық секторын әр түрлі формадағы инновациялық
қызметтерді іске асырушы кәсіпорындар құрайды. Әдебиеттерде ол фирмаларды
түрліше атайды – ғылыми фирмалар, технологиялы фирма, жоғарғы
технологиялы фирма, жаңа технология жасаушы фирма. Бұл фирмалардың
бәрінің мәні – ғылыми зерттеулермен айналысушы, инновациялардың кез келген
түрін енгізуші кәсіпорындар.
Экономиканың инновациялық секторы бірнеше сегменттерден құралған:
13.
• корпоративті құрылым. Бұл құрылым – ірі компаниялардың ғылыми-
техникалық зерттеулер мен тәжірибелержасаушы бөлімдері мен ішкі
венчурлары, компаниядан бөлініп шыққан уақытша немесе венчурлы
фирмалар.
• мемлекеттік қоғамдық құрылымдар – оқу орындары, ғылыми орталықтар,
мемлекеттік өнеркәсіптік институттар, лабораториялар.
• кіші инновациялық фирмалар.
Барлық елдерде инновациялық саясаттың қалыптасуы мен дамуына түрлі
факторлар әсер етті:
1. экономикалық дамудың баяулауы
2. энергетикалық кризистердің дамуы
3. жаңа технологиялардың дамуы мен кең мүмкіндіктері
4. инновациялардың экономика ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МЕНЕДЖМЕНТ ЖӘНЕ БИЗНЕС КАФЕДРАСЫ
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТ
6N0510 – Мемлекеттік және жергілікті басқару
Орындаушы___________________ . ______________2010ж.
қолы
Ғылыми жетекшісі
э.ғ.д., профессор_________________Сансызбае ва Г.Н. ______________2010ж.
қолы
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі
э.ғ.д., профессор__________________Мухтаров а К.С. ______________2010ж.
қолы
Алматы 2010 ж.
РЕФЕРАТ
Ғылыми жұмыс 95 беттен, 18 суреттен, 10 кестеден, 67 әдебиет көздерінен
тұрады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты – Қазақстан
Республикасындағы инновациялық қызметтің қазіргі жағдайын талдап, осы
инновациялық саланың дамуына кедергі жасайтын мәселелер мен олардың шешу
жолдарын зерттеу және Қазақстан Республикасы деректерінің негізінде оны
дамытудың нарықтық тетіктерін, басымдықтарын, бағдарламаларын, стратегиясын
саралап ұсыныстар беру.
Көзделген мақсаттарға орай жұмыста келесі міндеттер қойылған:
- Қазақстандағы инновациялық саланың бүгінгі жағдайын зерттеу;
- шағын инновациялық бизнестің дамуын талдау, шағын инновациялық
кәсіпорындардың дамуына кедергі болып табылатын тетіктерін айқындау және
соның негізінде инновациялық кәсіпкерлік қызметті белсенді жүргізу,
қалыптасып жатқан толыққанды нарықтық қатынастар шеңберінде оларды жүзеге
асыру мүмкіндіктерін жасау бағыттарын айқындау;
- инновациялық қызметті қолдаудың шетелдік тәжірибесі және оны Қазақстан
жағдайында қолдану мүмкіндіктерін талдау.
Зерттеудің тәжірибелік нормативтік-құқықтық базасы. Қазақстан
Республикасы заңнамалық актілері, Президент жарлықтары, Республиканың
статистика жөніндегі Агенттігінің деректері, сондай-ақ ғылыми әдебиеттер
мен мерзімдік басылымдарда жарияланған материалдар негізінде қалыптасты.
Қазiргi кезде Қазақстан Республикасы экономикасының тиiмдiлiгi негiзiн
табиғи және еңбек ресурстарымен қатар ғылыми-техникалық әлеует
қалыптастырып отыр. Экономикада ғылым мен техниканың жетiстiктерi
инновациялық кәсiпкерлiк арқылы өндiрiске енгiзiлiп рынокқа бәсекеге
қабiлеттi жаңа өнiмдер шығарылады. Инновация дегенiмiз – нарықтық бәсеке
негізінде және мемлекеттiң қолдауы арқасында жүзеге асырылатын инновациялық
үрдiстердiң соңғы тиiмдi нәтижесi. Осы аталған соңғы нәтиже мiндеттi түрде
белгiлi бiр пайдалы инновациялық тиімдiлiкпен, яғни, экономикалық,
ғылыми –техникалық, әлеуметтiк, экологиялық тиiмдiлiкпен сипатталынуы тиiс.
Ұлттық мүдделер дамыған елдер тәжірибесін қолдана отырып Қазақстан
тарихи артта қалушылығын жойып, озық экономикалы елдер қатарына өтуін талап
етеді. Қазіргі жалпы әлемдік тенденциялар қазақстандық индустрияның
жетілдірілуі мен техникалық қайта құрылуын, ғылыми сыйымды және экспортқа
бағытталған өнім құру үшін қазіргі инфрақұрылымды құру қажеттілігін
тілейді. Қазақстан дамыған елдердің жаңа технологияларын алып, солардың
негізінде отандық ғылыми-техникалық инфрақұрылымды қалыптастыруды тездету
керек. Сонымен қоса, кез келген шетел тәжірибесі әлеуметтік бағытталған
экономиканың үлгісі болып табылмайтындығын естен шығармаған жөн.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ...8
1.1 Инновация теориясының методологиялық ерекшеліктері мен даму
эволюциясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Инновациялық жобаларды басқару және инновациялардың экономикалық
тиімділігін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Инновациялық саясатты басқарудағы мемлекеттің рөлі және құқықтық
қамтамасыз
ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 8
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТТЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 30
2.1 Қазақстандағы инновациялық саланың бүгінгі жағдайына
сараптама ... ... .30
2.2 Шағын инновациялық бизнестің дамуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 41
2.3 Қазақстан Республикасындағы венчурлы бизнестің даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТТЫ БАСҚАРУДЫ
ЖЕТІЛДІРУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
3.1 Инновациялық саланың дамуына кедергі жасайтын мәселелер және оларды
шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
3.2 Инновациялық саясатты қолдаудың шетелдік тәжірибесі және оны Қазақстан
жағдайында қолдану
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 65
3.3 Кәсіпорындағы инновациялық жобаның
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...74
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..89
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...92
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
АДИ – Адам даму индексі
АЭС – Атом электр стансасы
БҰҰ – Бірікке ұлттар ұйымы
ЕЭА – Еркін экономикалық аймақ
ТҰК – Трансұлттық компаниялар
ҚР ҰҒА – Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы
ДЭФ – Дүниежүзілік экономикалық форум
ҚДБ АҚ – Қазақстан даму банкі акционерлік қоғамы
ҚИҚ АҚ – Қазақстан инвестициялық қоры акциоерлік қоғамы
ҰИҚ АҚ – Ұлттық инновациялық қор акциоерлік қоғамы
ҮМЗ АҚ – Үлбі металлургиялық зауыты акциоерлік қоғамы
ИТТО АҚ – Инжиниринг және технологиялар трансферті орталығы акционерлік
қоғамы
ҒЗИ – Ғылыми зерттеу институттары
ҒЗЖ – Ғылыми зерттеу жұмыстары
ҒЗТКЖ – Ғылыми – зерттеу тәжірибелік конструкторлық жұмыстар
АКТ – Ақпараттық – коммуникациялық технологиялар
КСРО – Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
ЖҚӨ - Жалпы қоғамдық өнім
ТМД – Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ШКҚД АҚ – Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры акциоерлік қоғамы
ОЭК – Отын – энергетикалық кешені
ҰИЖ – Ұлттық инновациялық жүйе
ӘКК - Әлеуметтік кәсіпкерлік корпорация
ЭЕМ – Электронды есептегіш механизм
ЕО – Еуропа одағы
ДСҰ – Дүниежүзілік сауда ұйымы
ЕврАзЭС – Еуразиялық экономикалық қауымдастық
БЭК – Біртұтас экономикалық кеңістік
ҚР ҒТА ҰО – Қазақстан Республикасы ғылыми – техникалық ақпараттар ұлттық
орталығы
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Соңғы жылдары Қазақстан Республикасы
бірқатар әлеуметтік – экономикалық табыстарға қол жеткізді. Минералды-
шикізаттық ресурстар экспорты ұлттық экономикаға қайта құру кезеңінің
дағдарысына төтеп беруге және экономикалық өсудің жоғарғы қарқынын
қамтамасыз етуге мүмкіндік берді. Бірақ қазіргі өсім сапасы
қанағаттандырарлық дәрежеде емес, себебі ол жоғары технологиялар есебінен
жүзеге асырылмай жатыр. Жинақталған экономикалық әлеует, әрине ең алдымен
минералды-шикізаттық, ғылыми-технологиялық және адами ресурстарды толық
қолдану есебінен экономиканың одан әрі қарай дамуына алғышарттар құрайды.
Қазiргi кезде Қазақстан Республикасы экономикасының тиiмдiлiгi
негiзiн табиғи және еңбек ресурстарымен қатар ғылыми-техникалық әлеует
қалыптастырып отыр. Экономикада ғылым мен техниканың жетiстiктерi
инновациялық кәсiпкерлiк арқылы өндiрiске енгiзiлiп рынокқа бәсекеге
қабiлеттi жаңа өнiмдер шығарылады. Инновация дегенiмiз – нарықтық бәсеке
негізінде және мемлекеттiң қолдауы арқасында жүзеге асырылатын инновациялық
үрдiстердiң соңғы тиiмдi нәтижесi. Осы аталған соңғы нәтиже мiндеттi түрде
белгiлi бiр пайдалы инновациялық тимiдiлiкпен, яғни, экономикалық,
ғылыми –техникалық, әлеуметтiк, экологиялық тиiмдiлiкпен сипатталынуы тиiс.
Инновациялық-инвестициялық проекттер бойынша тиiмдi шешiм қабылдау
Қазақстанның болашағына зор әсер етедi. Ғылыми-техникалық әлеует – кез
келген мемлекеттiң ұлттық байлығының негiзгi саласы. Барлық дамыған елдер
тәжіребиесi көрсеткендей, экономикалық дамудың негiзгi жолы - ғылыми-
техникалық және инновациялық салада лидер болу. Инновациялар экономиканың
құлдырауына төтеп берiп, ұлттық экономиканың тиiмдiлiгi мен бәсекеге
қабiлеттiлiгiн жоғарылатады. Сондықтан бүкiл дүние жүзiндегi кәсiпкерлер
инновацияларды басқару мен ұйымдастыруға ерекше көңiл бөледi.
Қазақстанның 2003-2015 жылдарға арналған индустриалды – инновациялық
даму Стратегиясында өңдеуші және ғылыми сыйымды жоғары технологиялық
индустрияға аса зор көңіл бөлініп жатыр. Елдің экономикалық тәуелсіздігі
технологиялық даму деңгейінен ажыратылмай қарастырылады. Әлемдік
экономикадағы мемлекеттің рөлі мен оның мәні, инновация мен өзгерістердің
негізгі қозғаушы күші – жоғарғы технологиялармен қаншалықты қамтамасыз
етілетіндігімен анықталады. Қазіргі заманғы техника өндіріс технологиясынан
бөлек ажыратылып қарастырылмайды. Ол тек нақты технологиямен қатар
қолданылады және сол арқылы көрініс табады.
Ғылыми-техникалық прогресті жеделдетуде ерекше өнімнің ғылыми-
техникалық жобалары, озық технологияларды басқарудың қазіргі заманғы
жүйесін жасаумен шұғылданатын ғылыми-зерттеу, кострукторлық және жобалық
ұйымдары ерекше рол атқарады. Қазақстан тек табиғи ресурстарды ғана
пайдалана отырып дамитын емес, сондай-ақ өзінің интеллектуалды капиталын да
пайдаланып дамитын елге айналғаны белгілі болды. Мұның өзі дүниежүзілік
бәсеке ғылыми-техникалық жобалардың өте жедел жүзеге асуын талап етеді.
Сыртқы әлемдік ортада үздіксіз жүріп жатқан өзгерістер дүниежүзілік
экономикадағы біздің еліміздің де орнын белгілейд, сондықтан индустриалды –
инновациялық қызмет өмір сүрудің және дамудың маңызды факторына айналуда.
Осыған байланысты туындайтын аса маңызды жайт – индустриалды – инновациялық
қызметтің елдің экономикасының өсуін және экономиканың құрылымдық қайта
құрылуын қамтамасыз ететін қуатты тұтқаға айналуы болып табылады.
Индустриалды – инновациялық қызмет – бұл ғылыми-техникалық идеяларды,
ұсыныстарды, өнер табыстарын іс жүзінде қолдануға және таратуға болатын
деңгейде жеткізу қызметі. Индустриалды-инновациялық қызметті басқару
мақсаты – жаңа идеяларды қолдау, бастама көтеру, оларды бақылау,
инновациялық өнімді нарыққа шығаруға жағдай жасау болып табылады.
Инновациялық үрдістерге тән жоғары дәрежедегі динамикалық, анықсыздық,
қарсы факторлардың көп болуы менеджментті күрделендіреді. Сондықтан
индустриалды-инновациялық қызметті басқаруда жағдайдың күрделілік сипатын,
бәсекені, тәуекелді ескеру қажет.
Шағын инновациялық фирмалар ғылымның және оның тәжірибеде жүзеге асуы
арасындағы байланыстырушы буын болып табылатындықтан, ол ҰИЖ-нің маңызды
бөлігі саналады. Шағын фирмалар ғана негізінен жаңа өнімдер мен
технологияларды құрастыру бойынша, білімдерді тауарға айналдыру бойынша
тәуекелге барады. Сол себепті шағын фирмалар құрамы жоғары тәуекелдік
нәтижесінде үнемі өзгеріп отырады, көптеген фирмалар құлдырап, оның орнына
жаңалары пайда болады. Бұл белгілі бір қалыптағы құрылымдық балансты құрып,
ҰИЖ-дегі шағын фирмаларының сындарлы массасын қалыптастырады. Отандық
жағдайдың ерекшелігі қазіргі кезде шағын фирмалар санының аздығымен және
оларға қолдау көрсететін инфрақұрылымның жаңа ғана қалыптасуымен
сипатталады.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Экономикалық әдебиеттерде инновациялық
мәні, оның қоғам өміріндегі алатын орны мен рөлі туралы көптеген
көзқарастар және байламдар жеткілікті. Бұл ұғымды сараптау және дәйектеу 20
ғасырда орын алған зерттеулерден бастап жүргізіліп келеді. Кез келген
инновациялық түсінік туралы теориялық ізденістер бірқатар эволюциялық
кезеңдерден өтіп, олардың мән – мағынасы тұрақты түрде кеңейе түсуде.
Инновациялық даму мәселелерін зерттеушілердің алғашқы тобына Й.А.
Шумпетер, Н.Д. Кондратьев, Дж. Бернал, С. Кузнец, Г. Менш, Ф. Хайек, Б.
Твисс, Б. Санто, М. Портер және т.б. ғалымдардың еңбектерін жатқызуға
болады.
Тәуелсіз мемлекеттер достастығы елдерінде инновациялық даму
теориясына үлес қосқан А.Н. Анчишкин, А.Н. Богатырьев, П.А. Андреев, Г.
Крутиков, А.В. Барышева, К.В. Балдин сияқты ғалымдардың еңбектері бар.
Я.Ә. Әубакіров, А.Қ. Қошанов, Д.Қ. Қабдиев, К. Сағадиев, М.Б.
Кенжегузин, С.Н. Нысанбаев, Р.Е. Елемесов, М.Д. Исқалиев, М.С. Төлегенова,
Р.А. Алшанов, Ө.Қ. Шеденов, Е.Б. Жатқанбаев, А.Н. Тулембаева және тағы
басқа отандық зерттеуші ғалымдар да инновациялық даму туралы зерттеулерге
айтарлықтай үлес қосып келеді. Аталған ғалымдардың тұжырымдамаларына осы
диссертацияда жан - жақты талдау, сараптау жүргізілді.
Біздің пікірімізше, Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін арттыру күн
тәртібіндегі маңызды мәселелердің бірі болып қала береді және ол жан –
жақты, түбегейлі зерттеу мен сараптау жүргізуді тұрақты түрде талап етеді.
Ғылыми зерттеу нысаны – Қазақстанның ұлттық экономикасы болып
табылады.
Ғылыми зерттеудің пәні – Қазақстан экономикасын инновациялық дамыту
үдерісінде туындайтын экономикалық қатынастар жүйесі.
Зерттеудің теориялық - әдістемелік негіздерін инновациялық даму,
бәсекеге қабілеттілік мәселелеріне қатысты экономика ілімдері
классиктерінің еңбектері, шетелдік және отандық ғалымдардың іргелі ғылыми –
зерттеу жұмыстары, монографиялар, халықаралық ғылыми – тәжірибелік
конференциялар жинақтары, оқулықтар, басылымдар құрайды.
Диссертациялық жұмыстың нәтижелері мен тұжырымдары жүйелік –
қызметтік, тарихи – логикалық, салыстырмалы, экономикалық – статистикалық,
сандық – сапалық сараптау және басқа да зерттеу әдістеріне негізделеді.
Зерттеу ақпараттық базасын Қазақстан - 2030даму Стратегиясы,
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары, Қазақстан Халқына
Жолдаулары, ҚР индустриялық – инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға
арналған даму стратегиясы, ҚР ұлттық инновациялық жүйесін қалыптастыру және
дамыту жөніндегі 2005-2015 жылдарға арналған бағдарламасы, Қазақстан
Республикасы Үкіметінің Қаулылары басқа да құқықтық – нормативтік актілер,
арнайы веб – сайттар, Ұлттық статистика агенттігінің ресми мәліметтері
құрайды.
Диссертациялық жұмыстың көлемі және құрылымы. Диссертациялық жұмыс
кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі 107 беттен, оның ішінде 10 кесте, 10 сурет
берілген. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 85 мәліметтер атауын қамтиды.
1 ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Инновация теориясының методологиялық ерекшеліктері мен даму
эволюциясы
Нарықтық экономикадағы ғылыми қызмет нәтижелерін пайдалану
мүмкіншіліктерінің мол болуы, инновация деген экономикалық және жалпы
ғылыми категориясын өмірге әкелді. Қоғамдық қатынастардағы пайда болған осы
құбылысты, жаңалық енгізу деген техникалық мағынаны білдіретін
инновация сөзімен атала бастады. Инновациялық қызмет туралы заңның
түсініктерге арналған 1-бабы бойынша, инновация – жаңа немесе
жетілдірілген өнім, жаңа немесе жетілдірген техникалық прогресс, жаңа
ұйымдастырушылық техникалық, қаржылық – экономикалық немесе басқа да
өнеркәсіп немесе қоғамды басқару салаларына прогрессивті ықпал ететін, әр
түрлі қоғамдық қатынастар салаларындағы шешімдер ретіндегі жүзеге
асырылынған, инновациялық қызмет нәтижелері. Біріншіден, бұл анықтамада
инновацияның құқықтық қатынастардағы түрлі көріністері көрсетілген.
Екіншіден, инновация – инновациялық қызметтің нәтижесі ретінде келтірілген.
Жалпы инноватика теориясының қалыптасуы - Й. Шумпетер теориясынан
басталады. 1920 жылдары австриялық ғалым И.Шумпетер өзінің Экономикалық
өсу теориясы еңбегінде экономикалық теория ғылымдырында алғаш рет
инновация түсінігіне көңіл аударды. Оның айтуынша экономикалық тұрақтылықты
жаңашыл кәсіпкерлер бұзады. Бұл кәсіпкерлер рынокқа жаңа өнім әкеліп, басқа
кәсіпкерлерді бәсекеге шақырады. Әр кәсіпкер бәсекеден қалып қоймау үшін,
өз тарапынан басқа да жаңа өнімдер ойлап табуға мәжбүр болады. Әр
кәсіпорынның ішкі факторларын жаңадан біріктіру, яғни факторлар
комбинациясы арқасында да жаңалық алуға болады деді. И. Шумпетер жаңа
комбинациялардың бес түрін көрсетті:
• жаңа өнімді қалыптастыру;
• жаңа технология пайдалану;
• өндіріс процессін ұйымдастырудың жаңа түрлерін пайдалану;
• сатудың жаңа рыноктарына шығу;
• ресурстардың жаңа түрлерін немесе жаңа қайнаркөздерін пайдалану.
И. Шумпетер өз теориясын Н.Д.Кондратьев толқындарымен байланыстырды.
И.Шумпетерден кейін инновациялар теориясын циклдер теориясымен байланыстыра
отырып Г.Менш, К.Фримен т.б ғалымдар жалғастырды. Ал МакКинзи
компаниясының менеджері Р.Фостердiң технологиялық айырылымдар теориясы
И.Шумпетер теориясынан ерекше болды. Р.Фостердің айтуынша кез келген
технологияның S - сияқты белгілі бір өмірлік циклі болады. Әр кәсіпкер өз
технологисының өмір циклін жақсы білуі керек, технология құлдырау фазасына
жақындаған уақытта ол технологияны жаңартуға немесе ауыстыруға даяр болуы
керек. Ғылыми –техникалық прогресс экономикалық өсу факторы ретiнде Солоу,
Е.Домар және Р. Харрод моделдерi танымал. Технологиялық кезеңдерді
инновациялармен тығыз байланыстырушы ғалымдардың бірі А.Ансофф. Ол
технологиялық кезеңдердiң түрлерiн анықтап, өнім өндіру технологиясының ,
сұраныс және ұсыныстың өмiр кезеңдерiн бір бірімен байланысын ашып көрсетті
1, 454 бет
Инновация сөзі 1440 жыл француз тіліндегі жаңғыру және жаңа әлде
зат жасаудың жаңа жолы деген мағынаны білдіретін innovacyon сөзінен
пайда болған. Инновация дегеніміз – бұрын рынокта болмаған жаңа сапалық
қасиеттерге ие бұрыннан белгілі өнім немесе тіпті жаңа және жақсартылған
технологиялық процестер түрінде көрінетін өзгерістер мен жаңалықтар 2, 64-
67 бет.
Р. Портер: Ғылыми парктер - әдемі ландшафта орналасқан, үлкен және
кіші фирмаларды жоғары технологиямен қамтамасыз ету және ол жоғарғы оқу
орнымен байланысты – деген, ал зерттеу парктері – ғылыми парктермен барлық
жағынан тең, бірақ кең өндірістік масштабтағы қызметпен және ЖОО байланысы
аз, яғни шектеулі. Технологиялық парктер – (технополистер) кең территорияны
алып жатыр, оған еңбек сиымдылығы жоғары фирмалар бағытталған., ал ЖОО
байланысы тұрақты емес және оның әсері бәсең.
Ю. Гаушилд және Р. Штейнкюхлер ғылыми және зерттеу парктерін бөліп
қарамайды. Оның басты қағидалары технологиялық білімнің локальды
агломирациясынан және нау-хау - дан тұрады деп және белгілі бір
технологияға бейімдеуі күшейеді деген 3, 37-41 бет.
Ғылыми паркт терминді ұйымдар басқа әйгілі атпен белгілі; мысалға:
зерттеу паркі, инновациялық орталық, алдыңғы қатарлы технологиялардың
даму орталығы т.б. аттармен қоғамда өзінің орнын алып, дамуда.
Ғылыми-техникалық прогресс — кез келген мемлекеттің ұлттық байлығының
негізгі саласы. Барлық дамыған елдер тәжірибесі көрсеткендей, экономикалық
даму, көркейтудің негізгі жолы - ғылыми-техникалық және инновациялық салада
лидер болу. Инновациялар мен жаңалықтар экономиканың құлдырауына төтеп
беріп, ғылыми-техникалық прогрестің белсенді түрде дамуына жағдай жасап,
ұлттық экономиканың тиімділігі мен бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатады.
Инновациялық қызмет - нәтижелерi экономикалық өсу мен бәсекелестiк
қабiлеттiлігі үшiн пайдаланылатын, өндiрiстiң және қоғамды басқарудың
әртүрлi салаларына жаңа идеяларды, ғылыми бiлiмдердi, технологиялар мен
өнiм түрлерiн енгiзуге бағытталған қызмет.
Инновациялық қызметке мынадай қызмет түрлерi жатады:
1) қоғамды басқару саласына жаңа идеялар мен ғылыми бiлiмдердi енгiзу;
2) экономикалық айналымда iске асырылатын жаңа немесе жетiлдiрiлген
өнiмдi (жұмысты, көрсетiлетiн қызметтi), жаңа немесе жетiлдiрiлген
технологиялық процестi жасауға бағытталған ғылыми-зерттеу, жобалау,
iзденiс, тәжiрибе-конструкторлық және технологиялық жұмыстарды орындау мен
оларға қызмет көрсету;
3) инновациялық тауарларды (жұмыстарды, көрсетiлетiн қызметтердi)
өткiзу рыногын ұйымдастыру;
4) өндiрiстi технологиялық қайта жарақтандыруды және дайындауды жүзеге
асыру;
5) жаңа технологиялық процестердi, тауарларды (жұмыстарды,
көрсетiлетiн қызметтердi) сертификаттау мен стандарттау мақсатында сынақтар
өткiзу;
6) бастапқы кезеңде инновациялық жоба өтемдiлiгiнiң нормативтiк
мерзiмiне жеткенге дейiн жаңа немесе жетiлдiрiлген өнiм (жұмыс,
көрсетiлетiн қызмет) өндiру және (немесе) жаңа немесе жетiлдiрiлген
технологияны қолдану;
7) инновациялық инфрақұрылымды құру мен дамыту;
8) инновациялық қызмет нәтижелерiн насихаттау және инновацияларды
тарату;
9) игеру және iске асыру мақсатында интеллектуалдық меншiк
объектiлерiне (оның iшiнде ашылмаған ғылыми, ғылыми-техникалық және
технологиялық ақпаратқа) құқықтарды қорғау, беру және иемдену;
10) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес инновациялар жасауға
бағытталған өзге де қызмет түрлерi жатады. 4 . Жалпы А. Флемингтің
бағалы антибиотик – пеницилинді пайдалануды іске асыруы, 18 ғасырда
фотосуреттің пайда болуы, телефон, радио, персоналды компьютерлердің,
жердің жасанды серіктерінің пайдаға жаратылуы – бұл жетістіктердің бәрі де
инновациялық прогресс нәтижелері. Қарастырылатын түсінік – жаңа немесе
жетілдірілген өнім, жаңа немесе жетілдірген техникалық прогресс деп
берілген. Инновация тақырыбына арналған әдебиетте, инновацияның
статистикалық (өнім) және динамикалық (прогресс) болмыстары көрсетілген.
Инновацияны осындай жолмен қарастыру көптеген зерттеушілерге тән. Мысалға
О.П. Молчанова инновацияны түсінудегі ғылымдағы екі амалдың бар екенін
көрсетеді. Біріншісі, инновацияны шығармашылық процестің нәтижесі,
екіншісі, осы нәтижелерді енгізу процесі. Инновацияны процесс ретінде
қарастыру – оның ғылыми – техникалық нәтиже қалпынан, нарыққа шығарылатын
тауар қалпына әкелетін процесс деп қарастырылады. Заңның 1-бабы 1-
тармағында инновациялық қызмет – экономиканы және бәсекелестікті дамытуға
арналған, әр түрлі салалардағы өнеркәсіп және қоғамды басқару салаларына
жаңа ойларды, ғылыми білімдер, технологиялар мен жаңа өнімдерді енгізуге
бағытталған қызмет деп берілген. Инновациялық қызмет дегеніміз -
бүкіл инновациялық процесс барысында атқарылатын қызметтер. Инновациялық
процесс бірнеше сатыдан тұратын іс әрекеттер жиынтығы. Ол мынадай төрт
негізгі сатыдан тұрады
((сурет ( Инновациялық процесстің сатылары 5, 22-25б
Жалпы біз инновациялық процесстерді интегралды, параллелді және
тізбекті ұйымдастыру әдістеріне бөлеміз. Тәжірибе жүзінде инновациялық
үрдістерді ұйымдастыру , жоспарлау , бақылаудың көптеген әдістері бар.
Жоғарыда айтылғандай жаңа өнімнің рынокқа тиімді енуі мен пайдалы болуы
инновациялық үрдістердің тиімді ұйымдастырылуы негізінде болады.
Инновациялық процесстің кез келген деңгейінде инновациялық қызметті
басқару әдістері:
ФСА – функционалды-құндық әдіс
ФСА – функционалды-құндық әдіс кез келген өнімнің атқаратын пайдалы
қызметін толық зерттеу арқасында оны өндіруге кететін шығынды азайта отырып
осы қызметтерді сапалы түрде жаңарту әдісі . Ең бірінші рет ФСА –
функционалды-құндық әдіс 1947 жылы Дженерал Электрик компаниясында
пайдаланылған.
ФСА әдісі бірнеше кезеңнен тұрады:
• дайындық
• ақпараттық
• аналитикалық
• зерттеу және ізденіс
• рекомендациялық және ұсыну
• енгізу және жүзеге асыру
2. Бенчмаркинг әдісі
Бенчмаркинг benchmark деген ағылшын сөзінің орыс немесе қазақ
тіліне тікелеу аудармасы жоқ, бірақ ол тұрақты бір объекттің көрсеткіші,
мысалы жер бетінің теңіз деңгейінің биіктігін көрсететін бағанадағы
көрсеткіш.
Ал экономикалық ілімдерде Бенчмаркинг дегеніміз ең күшті үлгі болатын
конкурент компанияларды іздестіру олардың қызметін зерттеу, үйрену
нәтижесінде жаңа инновациялық өнім ойлап табу қызметтерінің жиынтығы.
Бенчмаркинг ең алғаш рет 1972 жылы АҚШ – тың стратегиялық зерттеулер
институтында пайдаланылды.
Қазіргі күнгі бенчмаркинг әдісі түрленіп көптеген салаларда
пайдаланылады . Бенчмаркинг эволюциясы :
• реинжиниринг немесе өнімді ретроспективті талдау.
• бәсекелестік қабілеттілікті арттырушы бенчмаркинг
• стратегиялық бенчмаркинг
• глобальды бенчмаркинг
Бенчмаркинг әдісін үш деңгейде енгізуге болады
1) Микродеңгейде – кез келген кәсіпорынның конкуренттік позициясын
күшейту үшін пайдаланады;
2) Мезодеңгейде белгілі бір саланың бәсекеге қабілеттілігін арттыру
мақсатымен;
3) Макродеңгейде - мемлекеттің отандық кәсіпкерлрдің бәсекеге
қабілеттілігін арттыру саясатына әсер ету.
3. QFD – тұтынушылардың пікірін сұрыптау және FMEA өндіріс дефекттерін жою
әдісі
QFD – тұтынушылардың қажеттіліктерін ескере отырып өнімге
өзгеріс енгізу әдісі. Ол әдіс алғаш рет 1972 жылы Митсубиси
(Mitsubishi) компаниясында пайдаланлған. С 1977 жылы бұл әдіс Тойота
(Toyota) компаниясында табысты қолданылды. Ал 1988 жылы Германии
мемлекетінің фирмаларында пайдаланыла бастады.
QFD - әдісі бірнеше кезең арқылы жүзеге асырылады:
Тұтынушылардың қажеттіліктері мен идеялары туралы ақпаратты жинастыру
1) осы ақпаратты техникалық тілге келтіру
2) тұтынушы қажеттіліктерінің өнім сапасына қарағанда күшті және әлсіз
жақтарын қарастыру
3) өнім өзгертілгеннен кейінгі рыноктағы позицияны алдын ала бағалау;
4) рыноктағы сатып алушылар сегментін анықтау
5) Қажетті өзгерістерді енгізу
6) өндіріске енгізу
FMEA - өнім дефекттерін жою әдісі мынадай қызметтер арқылы жүзеге
асырылады:
• дефекттерді жүйелі түрде тіркеп отыру
• мүмкін болатын дефекттерді алдын ала бағалау
• деффекттерді жою үшін жеке қорды қалыптастыру
FMEA - әдісі мынадай себептерге байланысты пайдаланылуы мүмкін
• кәсіпорын тіпті жаңа өнім өндіру процессін игеру проектін жүзеге
асыру барысында
• өнім өндіруге бұрын соңды белгісіз болып келген материалдар
пайдаланылайын деп жатса т.б 6.
Осы инновациялық процессті ұйымдастырудың тәжірибе жүзінде бірнеше
түрі бар 7.
2-сурет – Инновациялық параллелді түрде ұйымдастыру 7.
өнімнің ғылыми жобасын ұсыну
маркетингтік бағдарламасын жасау
өндіру құралдарын даярлау
сынақтан өткізу
шығындар мен пайда сметасын жасау
3 сурет – Инновациялық қызметті ұйымдастырудың сатылы әдісі 7.
4-сурет – Инновациялық қызметті ұйымдастырудың интегральді әдісі 7.
Инновациялық даму теориясына зерттеу жүргізген Ресей экономистерінің бірі –
И.Б. Гурков. Ол зерттеу жүргізу барысында инновациялық даму моделін ұсынды.
5-сурет – Инновациялық даму моделі 8, 24 б.
И.Б. Гурков 5 суретте көрсетілген инновациялық дамудың негізгі ұғымдары
арасындағы тұрақты байланыстардың бар екендігігін дәлелдеді. Өнімнің
бәсекеге қабілеттілігі кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттырады және
оның экономикалық жағдайын көтереді. Ол өз кезегінде инновациялық даму
деңгейінің өсуіне әкеліп, өнімнің бәсекеге қабілеттілігін жаңа деңгейге
көтереді.
Дегенмен Қазақстандағы инновациялық саланың дамуының қазіргі деңгейіне
сай мемлекеттің рөлі жоғары. Осы себептен, бұл саладағы қатынастарға
түсудің мемлекеттің ерекше құқық субъектісі ретіндегі алғышарттардың да
болуы қажет. Яғни, оның жария және жеке құқық субъектісі ретіндегі
мәселелердің заңда алдын алу қажет. Өйткені, инновациялық қызметтің
қоғамдағы жүзеге асырылуы, азаматтық құқықтағы теңдік принциптеріне
негізделеді. Осыған орай инновациялық заңнаманың нақты түрдегі жеке құқық
және жария құқық салаларының бөлінуі қажет. Демек инновациялық қызмет
туралы заң жеке құқық деңгейіндегі қатынастарды реттеуі қажет, ал
мемлекеттің инновациялық қатынастарға түсу алғышарттары, мысалға,
Мемлекеттік инновация саясаты туралы заңда немесе басқа да мемлекеттің
инновациялық қатынастарға түсуін реттейтін заңның болуы қажет.
1.2 Инновациялық жобаларды басқару және инновациялардың экономикалық
тиімділігін бағалау
Инновациялық жоба - инновацияға қол жеткiзуге бағытталған ғылыми,
ғылыми-техникалық, тәжiрибе-конструкторлық, маркетингтiк зерттеулер мен
жұмыстар кешенiн жүргiзу жоспарынан, сондай-ақ техникалық-экономикалық
көрсеткiштерден тұратын құжат. Инновациялық бағдарлама - бiрыңғай
мақсатпен, мiндеттермен, объектiмен немесе аумақпен бiрiктiрілген,
ресурстары, орындаушылары мен iске асыру мерзiмдерi бойынша келiсiлген
инновациялық жобалар мен iс-шаралар кешенi.
6-сурет – Инновациялық жоба 9, 23-30 б.
6 суретті талдайтын болсақ, жалпы инновациялық жоба бұл инвестициялық
талдау мен жобаларды басқару негізінде жасалады. Яғни, инвестициялық талдау
мен жобалардың қосындысы бізге инновациялық жобалардың сәтті өтуін
көрсетеді. Ал, бұл инновациялық жобаның сәтті өтуі инновациялық
стратегияның сәтті өткізуін көрсетеді.
Инновациялық стратегия түсiнігi, ерекшелігi және оның түрлерi.
Инновациялық стратегия - кез келген кәсіпорынның ғылыми-
техникалық және инновациялық өнімдер өндіруді басқару, ұйымдастыру,
жоспарлау саясаты, принциптері жиынтығы және рыноктағы позициясын
айқындаушы стратегиясы.
Инновациялық стратегия мемлекеттік деңгейде жеке өндіріс саласы
бойынша және кәсіпорын деңгейінде жүзеге асырылады. Инновациялық стратегия
мемлекеттік деңгейде қарастыратын болсақ, ол мемлекеттің осы саладағы
саясатымен тікелей ұштасып оны толықтырып отыруы керек. Өндіріс саласы
бойынша да осы саланың даму стратегиясының бір бөлімі ретінде немесе
регионды дамыту саясатының қосымшасы ретінде жүзеге асырылады. Ал жеке
кәсіпорын деңгейінде ол компанияның дамуы стратегиясының белгілі бір
негізгі бөлігі ретінде қарастырылады. Негізінде компаниялардың кең
пайдаланатын, тәжіребие жүзінде мынадай инновациялық стратегия түрлері бар:
• Шабуылдаушы инновациялық стратегиясы – ол негізінде пионер
компаниялардың страегиясы, оны ірі инновациялық мысалы “Microsoft”,
Nokia сияқты немесе шағын инновациялық фирмалар пайдаланады.
• қорғанушы инновациялық стратегия – пионер компаниялардың инновациялық
шабуылына мүдірмей жауап бере алатын бәсекелес рынокта негізгі
позицияларға ие инновациялық емес компаниялар пайдаланады. Мысалы
Sony, Ford т.б.
• Иммитациялық инновациялық стратегия оны рыноктағы позициясы өте күшті
массалық өндіріспен ерекшелінетін компаниялар пайдаланады. Олар өз
беттерінше ешқандай инновациялар жасамайды, бірақ пионер компаниялардың
нновацияларын көшіріп модификациялап рынокқа шығарады. Мысалы LG
Beneton және т.б.
Инновациялық стратегияны таңдау.
Практика жүзінде кең пайдаланылатын мынадай инновациялық жүріс-
тұрыс инновациялық стратегиялары бар.
1. Виоленттік инновациялық іс әрекет - күштілер стратегиясы
ірі және стандартты өндірісте қызмет етуші компанияларға тән.
Массалық өндіріс, жоғарғы сапа негізінде дамиды. Девизі
арзан бірақ қомақты мысалы Тоуота, Шевроле, Сиеменс.
Виоленттік күш стратегиясы - рынокта массалық өндіріспен
айналысатын ірі фирмалар көптеген шағын фирмалармен
салыстыранда біршама артықшылыққа ие. Мәселен ірі
компаниялардың қаржы, еңбек, шикізат т.б ресурстық
мүмкіншілігі зор болғандықтан олар масштабты иннновациялық
проекттерді тиімді жүзеге асыра алады. Бұл компаниялар
рынокта бәсеке күші мен инновациялық алдыңғы позицияға ие
болғандықтан оларды виолент күш стратегиясын қолданушылар
деп атайды. Виоленттер әдетте ірі көлемді, көптеген
филиалдары мен бөлімшелері бар ассортименті кең және массалық
өнім өндіруші болып келеді. Инновациялық өнімдері әдетте
рыноктағы өнімнің модификация мен жақсарту қасиетімен
ерекшеленіп, халыққа тиімді бағамен сатылатын массалық өнім
қатарына жатады.
2. Патиенттік стартегиясы Белгілі бір тұтынушыларға арнап
өндіретін компаниялар, олар өздерінің жоғарғы сапалы және
қымбат өнімдерін қарапайым өнімдерді қанағат етпейтін
тұтынушыларға арнап шығарады. .
Олардың девизі Қымбат бірақ жақсы. мысалы Cray Reserch
суперкомпьютер жасап шығаратын инновациялық компаниясы.
3. Эксплеренттік стратегия – пионер инновациялық компанияларға тән.
Олардың мақсаты инновациялық өнімді рынокқа бірінші болып шығарып пайда
түсіру Олардың девизі Жақсы және арзан , егер сәтті болса. Эксплерент
компаниялар әдетте ірі болып келеді, олардың өз ғылыми-техникалық зерттеу
бөлімдері болады, және инновациялық процесстерге көп қаржы жұмсайды.
Инновациялық өнімді әдетте массалық өндіріске шығарып, масштаб эффектісінен
пайда табады.
4. Коммутантті стратегиясы - белгілі бір масштабта ғана жұмыс
атқаратын, белгілі бір тұтынушылар үшін стратегиясын өзгертуге мүмкіндігі
бар шағын компаниялар. Олардың девизі Тек сіздің ғана мәселеңізді
шешкенім үшін көбірек төлейсіз, мысалы МакДональдс. Коммутанттар әдетте
виленттер мен патиент компаниялардан бос рыноктарды қамтиды. Бұл
компаниялар инновациялық салада пионерлік позицияға шыға бермейді, көбінше
виоленттер мен патиенттіктердің инновациялық өнімдерін иммитациялау мен
модификациялап рынокқа шығарумен айналысады.
Инновациялық салада әрекет етуші қызметшілерді түрлі топтарға жіктеуге
болады . Кез келген кәсіпорынның инновациялық процессінде қызмет етуші
тұлғаларды былайша жіктеуге болады : Антропренерлер, инновациялық идеяның
генераторлары , ақпарат тасушылар т.б.
Антропренер дегеніміз – инновациялық проектті басқарушы фигура. Ол
өз немесе басқалардың инновациялық идеясын өндіріске енгізуге талпынатын
энергиясы мол менеджер.
Интрапренер - ұйымдағы ішкі ортаның инновациялық климатын жақсартушы,
инновациялық ынталандыруды жоғарылатушы басқарушы тұлға. Бұл әдетте ғылыми
техникалық зерттеу бөлімінің немесе инновациялық идеяларды жинақтау
бөлімінің басшысы.
Идеялардың генераторы - инновациялық идеялардың авторлары.
бұлар әдетте дарынды ғалымдар, мамандар, конструкторлар.
Іскер періштелер (Деловые ангелы) — Инновациялық проектті
қаржыландырушы жеке тұлғалар. Олардың кредиттері арзан болады.
Алтын жағалылар — жоғары маманданған дарынды ғалым кәсіпкерлер.
олар өз инновациялық идеяларын өндіріске енгізуге талпынып жеке
кәсіпкерлікпен шұғылданады немесе ірі корпорацияларда қызмет атқарады.
Бүгінгі таңда әлемнің көптеген елдері алдында тұрған өзекті
мәселелердің бірі индустриалды – инновациялық процестерді басқару негізінде
тұрақты экономикалық өсуге жету. Ертеректе, технологиялық инновациялар кез-
келген ұлттық экономикаға тән және автоматикалық режимде жүретін табиғи
процесс деп қарастырылатын.
Қазір бәсекеге потенциалды қабілеті бар, соның ішінде экспортқа
бағытталған, шикізаттық емес бағыттағы экономика салаларында жүзеге асатын
өндірістер Қазақстан Республикасының индустриалды – инновациялық саясаттың
негізігі басымдықтары болып келеді. Ұзақ мерзімді стратегиялық міндеттерді
шешу мақсатында ғылыми сыйымды және жоғары технологиялық өндірістерді
дамыту үшін жағдайлар жасауға ерекше назар аудару керек.
Стратегияның басты мақсаты – шикізаттық бағыттамадан алшақтауға
мүмкіндік беретін, экономика салаларын диверсификациялау жолымен елдің
тұрақты дамуын қол жеткізу, ұзақ мерзімді жоспарда қызметті – технологиялық
экономикаға көшу үшін жағдайларды дайындау.
Стратегияны іске асыру мерзімі 3 кезеңге бөлінген:
- 1-ші кезең (2003-2005жж.), мұнда стратегияны іске асыру бойынша
дайындық сипатындағы жұмыстарды жүргізу көзделген. Бұл кезеңде салық салу
механизмін жеңілдету бойынша қазіргі ҚР заң шығарушылық актілеріне
толықтырулар мен өзгертулер енгізу, Қазақстанның Метрикалық конвенциясына
қосылу мен Халықаралық электротехникалық комиссияға ену көзделіп отыр.
Ғылымды, білімді дамыту және кәсіби кадрларды даярлау бойынша реформаларды
жүргізу, оларды индустриалды – инновациялық дамуға бағыттау, стандартизация
мен сертификацияны жетілдіру мен Қазақстанның ХТМ ену үрдісін аяқтау
көзделген.
- 2-ші кезең (2006-2010жж.), бұл кезең экономиканың барлық салаларында
Стратегияны іске асыру бойынша іс-шараларды белсенді жүргізумен
сипатталады. Ғылыми – инновациялық құрылым қалыптасады. Жеке сектордың
қаржы ресурстары бір бағытта жұмыс істеп, инфрақұрылым, кәсіпорындарды
ұлғайту, қайта құру мен жаңа өндіріс салу мәселелерін кешенді шешеді.
өнеркәсіпті модернизациялау мен экономиканың барлық құрылымын
диверсификациялауға бағытталған көптеген жобалардың іске асуы басталады.
Экономиканың диверсификациялау саласындағы прогреске қарағанда,
экономиканың дамуы мұнай мен газды өндіру мен экспорттау арқасында орын
алады.
- 3-ші кезең (2011-2015жж.), Стратегияны іске қосудағы ең өнімді
кезең болмақ. Бұл кезеңде жаңа аялар мен нарықтарда енгізілген қуаттарды
игеру мен қосылған құн тізбегінің дамуы орын алады. Тауар мен қызмет
өндірісі мен экспортының өсу темпі мұнай мен газ өндірісінің өсуін озады.
Экономика мен экспорт құрылымының диверсификациясы пайда болады 10, 49-
51б.
Стратегияның орындалуы оны іске асыру бойынша шаралар жоспарының көмегімен
жүргізіледі, олар үш жылдық мерзімге Қазақстан Республикасының Үкіметімен
әзірленіп, бекітіледі.
Индустриалды – инновациялық даму Стратегиясының сәтті іске асуы ел
экономикасының диверсификация, модернизация және өнімнің бәсекелес түрінің
өндірісі мен экспорт өсуіне жағдай жасау негізінде ұзақ мерзімді тұрақты
өсуін қамтамасыз етеді[11, 108-112 б.]
1.3 Инновациялық саясатты басқарудағы мемлекеттің рөлі және құқықтық
қамтамасыз ету
Рыноктық қатынаста бәсекенің дамуымен экономикада мемлекеттің рөлі
төмендейді. Бірақ дамыған елдер тәжірибесі бойынша тек қана нарықтық
принциптер негізінде материалдық – техникалық баханың қалыптасуы мүмкін
емес. Елдегі инновациялық даму мемлекеттің аралсуынсыз оң нәтиже бермейді,
сондықтан инновация мен инвестиция мемлекеттік реттеудің объектісі болып
табылады.
1990 жылы бүкіл КСРО елдерінің экономикасында жағымсыз жағдай
қалыптасты. Қазақстанда барлық салалар дағдарысқа ұшырап, ғылымға көңіл
бөлінбеді, көптеген кәсіпорындар жұмысын тоқтату, бөлшектену, тіпті қайта
құрылу сияқты құрылымдық өзгерістерге ұшырады. Мұның бәрінің себебі –
нарықтың қатал талабы болды. Тозған құрал –жабдық, шығыны көп икемсіз
өндіріс, тиімсіз басқару, сын көтермес қаржылық жағдай және осы сынды
мәселелер жетіп артылады.
Нарыққа көшу процесі аяқталғаннан кейінгі жылдарда экономиканың
жанданып дамуы шикізат (газ, мұнай, металл) сатудан түскен валюталық
түсімдерге тікелей байланысты болды. 2000-2002 жылдарда Қазақстанда
экономикалық өсу байқалды. Бірақ бұл өсім шикізат сатудан түскен пайда
есебінен, яғни көз бояушылық екенін түсінген ҚР Үкіметі қырағылық
танытып, елдің индустриалды – инновациялық саясатын қолға алды. 2002 жылы
шілде айында ҚР Президенті Жарлығымен Инновациялық қызмет туралы Заң
күшіне енді.
Әрбір ел дүниежүзілік рынокта өз орнын тауып, үлесінен айрылмауға
тырысады. Бұл тікелей инновацияға қатысты екені мәлім. 20 ғасырдың 50-60
жж. Дамыған елдер қолға алған негізгі мәселе де осы болатын. Алайда,
мемлекет құқықтық – нормативтік негізін жасап, мемлекеттік бюджеттен
қаржыландырып немесе басқа қаржы ресурстарын жұмылдырып, бағыт бермесе, бұл
саланың қарқынды дамуы да екіталай.
7 сурет бойынша инновациялық қызметті мемлекеттік қолдау үшін ең
бірінші құқықтық нысандары еліміздегі жоғарыдағы стратегия бойынша
орындалуда. Ал мемлекеттік қаржылық қолдау және инновациялық құрылымдарды
құру үшін оған көп мөлшерде қаржы керек. Осы мәселе қазір елімізде күрделі
мәселенің бірі болып отыр, сондықтан қаржыландыру, сырттан инвестиция
тартуға негізделген Инвестициялық, Инновациялық қорлар, Даму Банкі,
экспорттық несиелер мен инвестицияны сақтандыру корпорациясы сияқты даму
институттары құрылды.
Бұл мәселенің шет елдерде қалай шешілетініне назар аударып көрелік.
Жапонияда инновацияларға 2 дүниежүзілік соғыстан кейін көп көңіл
бөліне бастады. Елде шағын және орта кәсіпорындар бүкіл экономиканың
негізін құрайды.
Мемлекеттік құқықтық қолдау
Мемлекеттік қаржылық қолдау
Инновациялық құрылымды құру
Салықтық және несиелік жеңілдіктер
7-сурет - инновациялық қызметке мемлекеттік қолдау көрсету 11, 108-112
б.
Инновациялық саласындағы мемлекеттің 2 қызметін атауға болады.
1. Құқықтық нормативтік жағынан қамтамасыз етеді
2. Бюджеттен немесе басқа көздерден қаржыландырады.
Ал мемлекет инновациялық саясатты солар арқылы жүргізеді. Шағын
кәсіпорындар барлық кәсіпорындардың 99%-ын құраса, олардың ЖҰӨ дегі үлесі
52% құрайды. Мемлекет саясатының шағын және орта бизнестегі кәсіпкерлікті
қолдауының мәні қажетті капитал салымы мен жұмыссыздық туралы деректерді
сәйкестендіру болып табылады.
Мемлекеттік деңгейде кәсіпорындарға мынандай қолдау көрсетіледі:
1. мамандандырылған мемлекеттік мекемелер (шағын инновациялық
кәсіпорындарға кеңес беретін комиссиялар, кәсіпорындарды қолдайтын бас
басқарма, аймақтық органдар, мемлекеттік даму корпорациясы, шағын
инновациялық кәсіпорындар академиясы, шағын инновациялық кәсіпорындардың
бүкіл жапондық аймақтық орталық комитеті) жаңадан құрылған шағын
кәсіпорындарға көмек көрсетеді.
2. қаржылық кепіл беру мен қаржылық көмек көрсету: оны 59 филиалы бар
мемлекеттік қаржылық корпорация, 102 филиалы бар ұлттық қаржылық
корпорация, 117 филиалы бар сауда және өндірістік кооперацияның Орталық
банкі, шағын инновациялық кәсіпорындарға арналған кредиттерді сақтандыру
ұйымдары жүзеге асырады.
Еліміздегі инновациялық саланы мемлекеттік қолдауды ҚР – ның Инновациялық
қызмет туралы Заңынан көрумізге болады. Оның негізгі бағыттары келесідей:
• инновацияның басым бағыттарын анықтап, инновациялық бағдарламаларды
жасау.
• мемлекеттің инновациялық саясатын жүзеге асыратын қажетті инвестицияны
жұмылдыруды ұйымдастыру және жағдай жасау.
• инновациялық инфрақұрылымды құру
• мемлекеттік бюджеттен инновациялық бағдарламалар мен жобаларды
мақсатты қаржыландыру.
• бәсекеге жарамды өндірісті құруға мемлекеттің араласуы.
• мемлекеттік тапсырыспен орындалатын инновацияларды міндетті түрде
рынокпен қамтамасыз ету.
• отандық инновацияларды шетелге шығару.
Дүниежүзілік экономиканың ғаламдануы аясында Қазақстанның қазіргі
таңдағы экономикасының дамуында мынандай мәселелер орын алуда:
• экономиканың бір жақты шикізат бағыттылығы;
• әлемдік экономикаға ықпалдасудың әлсіздігі;
• ел ішіндегі салааралық және өңіраралық экономикалық ықпалдасудың
босандығы;
• ішкі рынокта тауарлар мен қызметтерге тұтыну сұранысының
марзымсыздығы (шағын экономика)
• өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымның жеткілікті дәрежеде
дамымауы;
• кластерлік желілердің дамымауы, яғни кәсіпорындардың бір орталыққа
шоғырланбауы;
• мұнай – газ және кең металлургиялық кешенге жатпайтын экономика
салаларында негізгі қорлардың тез тозуы;
• кәсіпорындардың жалпы техникалық және технологиялық артта
қалушылығы;
• ғылыми зерттеу және тәжірибелік – конструкторлық жұмыстарға
қаржының аз бөлініуі;
• ғылым мен өндіріс арасында ұтымды байланыстың болмауы;
• мамандарды және жұмысшы кадрларды даярлау мен қайта даярлаудың
қазіргі заманғы жүйесінің болмауы;
• экономиканың өңдеуші секторларына инвестициялар салуға отандық
қаржы институттары үшін ынталандыру көздерінің болмауы.
Әрине, дамыған елдер қатарына қосылу үшін сол елдердің даму жолын зерттеп,
олардың ұлттық экономикамызға тиімді жақтарын ала білуіміз қажет. Біздің
елімізге әсіресе Оңтүстік Азияның бірнеше жаңа индустриялы елдердің
ұстанған саясаты ыңғайлы болып отыр. Яғни, Азия айдаһары мен жолбарысы
атанған елдер қысқа мерзімді аралықта индустриялы – инновациялы саясатты
тиімді жүргізу арқылы үлкен жетістіктерге қол жеткізді. Яғни, инновация –
экономикалық өсуде негізгі қозғаушы күш болмақ12.
Отанымыз Қазақстан Республикасы алдағы кезеңде тиімді реформалар
жүргізу арқылы және индустриялы – инновациялы саясатты әске асырып тұрақты
экономикалық өсу арқылы әлем таныған, алдыңғы қатарлы дамыған елдер
қатарына Азия барысы деген атаумен қосылатындығына сенімім мол
Көптеген дамушы елдер табиғи ресурстарға бай бола тұра, тұрақты дамуға
қол жеткізе алмады. Қысқа мерзімде шикізат экспорты бұл елдердің
мемлекеттік қазынасына табыс әкеліп, тұрғындардың әл-ауқатын көтереді.
Алайда, уақыт өте келе жоғары табыс экономиканы құлдыратады, яғни
мемлекетті шикізат экспортынан және оның әлемдік рыноктағы жағдайынан
тәуелді етіп, шикізатты аз қажет ететін жаңа саланың дамуын ынталандырмайды
және шикізаттың күндердің күнінде таусылатынын еске алсақ, бұл мәселенің
қаншалықты маңызды екенін түсінеміз. Дәл осы жағдайдан шығудың 1-ақ жолы
бар, ол – жоғары технологиялық өндірісті дамыту. Тек жаңа технологиялар
ғана Қазақстанның өндірістік саласының тұрақты дамуына және ел
экономикасының әлемдік экономикалық жүйеге интеграциялануына мүмкіндік
береді. Экономикалық өсу, ЖҰӨ-дегі шикізатты көп қажет ететін өнімді жоғары
технологиялық және экспорттауға бағытталған өніммен алмастыру, елдің ғылыми
– техникалық әлеуетін тиімді түрде пайдалану – Қазақстан -2030
стратегиясының маңызды мәселелерінің бірі.
Ғылыми-техникалық потенциал – кез келген мемлекеттің ұлттық
байлығының негізгі саласы. Барлық дамыған елдер тәжірибесі көрсеткендей
экономикалық даму, көркейтудің негізгі жолы – ғылыми-техникалық және
инновациялық салада лидер болу. Инновациялар мен жаңалықтар экономиканың
құлдырауына төтеп беріп, ғылыми-техникалық прогрестің белсенді түрде
дамуына жағдай жасап, ұлттық экономиканың тиімділігі мен бәсекеге
қабілеттілігін жоғарылатады. Сондықтан бүкіл дүниежүзіндегі кәсіпкерлер
инновацияларды тиімді басқару мен ұйымдастыруға ерекше көңіл бөледі. Ал
мемлекет өз тарапынан ғылыми-техникалық және инновациялық даму саласына
қолдау жасап, тиімді саясат жүргізіп отырады. Өйткені мемлекеттік ғылыми-
техникалық және инновациялық саясат – ғылыми-техникалық жетістіктерді адам
игілігі үшін пайдаланып, адамзат өмір сүру жағдайларын сапалы түрде
жақсартуға бағытталған. Ал бұл бүкіл адамзат тіршілігі мен шаруашылығының
негізі, бас мақсаты.
Қазір Қазақстан Республикасы ғылыми-техникалық зерттеулер мен
инновациялық саласы дағдарыстық жағдайда. Бірақ сол қиындықтарға
қарамастан, Қазақстан кәсіпкерлері шетел жаңалықтары мен ғылыми-техникалық
жетістіктерін табысты түрде игеріп, оларды жоғарғы қарқынмен қызметтеріне
енгізіп келеді. Әрине, бұл инновациялар халықаралық технологиялық деңгейге
көтерілуге мүмкіндік береді, бірақ сол ғылыми-техникалық жетістіктердің
көбісі тек біз үшін ғана инновация, ал шетелдіктер үшін олар кешегі күн
жаңалықтары. Сондықтан да шетел технологиясы мен техникасын игерумен қатар,
өз ұлттық ғылыми-техникалық потенциалымыздың дамуына жағдай жасап, отандық
ғалымдардың ғылыми жетістіктерін өндіріске енгізіп, оларды бағалай білуіміз
керек.
Инновациялар қоғамдық өмірдің барлық саласына қатысты. Ол экономика,
заң, ғылым және білім беру, медицина, т.б. салаларда орын алып, қызмет
көрсету және өнім өндіру істерін түрлендіріп, дамытып отырады.
Инновациялық іс-әрекет нәтижесін интеллектуальды өнім ретінде
қарастыруға болады. Интеллектуальды өнім мынадай түрлерге бөлінеді:
• ғылыми-техникалық өнім, яғни жаңалықтар, гипотезалар, теориялар, жаңа
техника мен технология және жаңа өнім.
• информатика өнімдері – компьютерлік программалар, радио және
телепрограммалар;
• мәдениет саласындағы жаңалықтар.
Егер ғылыми-техникалық өнімдерді толығырақ қарастыратын болсақ, ғылыми-
техникалық зерттеулер мен тәжірибелер объектілеріне машиналар, приборлар,
құрал-жабдықтар, сондай-ақ өнім өндірудің жаңа әдістері және бұрыннан
белгілі құрал-саймандарды жаңа қажеттіліктерге жарату қам-қарекеттері
жатады.
Жаңа техника дегеніміз – еңбек үдерісінің тиімділігін қамтамасыз
ететін материалданған ғылыми істер мен білім.
Инновациялық менеджмент – бұл инновациялық процестерді, инновациялық
қызметті және осы жұмыста қамтылған қызмет етуші дербес басқару мен
ұйымдастырудың принциптері, әдістері мен түрлерінің жиынтығы.
Барлық дамыған, дамушы елдерде мемлекет инновациялық саланы қаржылай
түрде, ұйымдастыру процесінде көмек көрсету арқылы қолдап отырады. Көптеген
елдер тәжірибесі көрсеткендей, экономиканың күрт құлдырауы, қаржы
дағдарыстары кезінде де мемлекет инновациялық қызмет саласын қолдап,
дамытып отыру қажет.
Дамыған елдер тәжірибесі көрсетуінше, экономикалық дамудың негізгі
кепілі – ғылыми-техникалық салада лидерлік позицияны ұстау. Сондықтан да 80
жылдардан бастап барлық алдыңғы қатардағы елдер ғылыми-техникалық саясат
жүргізе бастады. Нәтижесінде, бүгінгі дүниежүзілік технологиялық даму
процесі жаңа саты – адамзат игілігі үшін, оның өмірін жақсартуға, оны
көркемдеуге бағытталған электронды, биоинженерлі және басқа да ғылыми
дәрежелерін пайдалануға негізделген деңгейге көшуде.
Қазіргі күні барлық елдерде ірі көлемді ғылыми-техникалық саясаттар
жүргізілуде. Батыс Еуропа елдерінде бұл - өнеркәсіпте жаңалықтар мен
инновацияларды енгізу процесін қолдау. АҚШ-та ғылыми-техникалық дамудың ірі
және жеке бөлімдерін қолдау. Барлық елдерде ғылыми-техникалық саланы
қаржыландыру басты тапсырмаларға айналған, бұл саланы қолдау заңды түрде:
мемлекеттік құқық, акт, үкімдер бойынша жүзеге асырылады.
Экономиканың инновациялық секторын әр түрлі формадағы инновациялық
қызметтерді іске асырушы кәсіпорындар құрайды. Әдебиеттерде ол фирмаларды
түрліше атайды – ғылыми фирмалар, технологиялы фирма, жоғарғы
технологиялы фирма, жаңа технология жасаушы фирма. Бұл фирмалардың
бәрінің мәні – ғылыми зерттеулермен айналысушы, инновациялардың кез келген
түрін енгізуші кәсіпорындар.
Экономиканың инновациялық секторы бірнеше сегменттерден құралған:
13.
• корпоративті құрылым. Бұл құрылым – ірі компаниялардың ғылыми-
техникалық зерттеулер мен тәжірибелержасаушы бөлімдері мен ішкі
венчурлары, компаниядан бөлініп шыққан уақытша немесе венчурлы
фирмалар.
• мемлекеттік қоғамдық құрылымдар – оқу орындары, ғылыми орталықтар,
мемлекеттік өнеркәсіптік институттар, лабораториялар.
• кіші инновациялық фирмалар.
Барлық елдерде инновациялық саясаттың қалыптасуы мен дамуына түрлі
факторлар әсер етті:
1. экономикалық дамудың баяулауы
2. энергетикалық кризистердің дамуы
3. жаңа технологиялардың дамуы мен кең мүмкіндіктері
4. инновациялардың экономика ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz