Кеңестік шығармашылық интеллигенциясы өкілдерінің қызмет кезеңі (1917-1925 жж)
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тарау .I. КЕҢЕСТІК ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯСЫ КАЛЫПТАСУЫНЫҢ БАСТАПҚЫ КЕЗЕҢІ (1917.1925 жж)
1.1 Кеңестік шығармашылық интеллигенцияның пайда болуының алғышарттары.
1.2 Ұлтық элитаның қалыптасуы
Тарау.II. КЕҢЕСТІК ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯСЫ ӨКІЛДЕРІНІҢ ҚЫЗМЕТ КЕЗЕҢІ (1917.1925 жж)
2.1 Ескі интеллигенцияның тағдыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Кеңестік шығармалылық интеллигенцияның алғашқы
өкілдерінің қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тарау .I. КЕҢЕСТІК ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯСЫ КАЛЫПТАСУЫНЫҢ БАСТАПҚЫ КЕЗЕҢІ (1917.1925 жж)
1.1 Кеңестік шығармашылық интеллигенцияның пайда болуының алғышарттары.
1.2 Ұлтық элитаның қалыптасуы
Тарау.II. КЕҢЕСТІК ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯСЫ ӨКІЛДЕРІНІҢ ҚЫЗМЕТ КЕЗЕҢІ (1917.1925 жж)
2.1 Ескі интеллигенцияның тағдыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Кеңестік шығармалылық интеллигенцияның алғашқы
өкілдерінің қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің тарихында өзіндік елеулі із қалдырған
қайраткерлер ХIX ғасырдың соңы мен ХХ ғасыр басында тарих сақнасынан шыққан қазақ зиялыларын жатқызуға болады.Бүгініг таңда сол зиялы қауым өкілдерінің бірқатарының ғұмырнамасы жасалып,көпшілік қауымға ұсынылып жатыр.Дегенмен бұл бағыттағы ғылыми –зерттеу жұмыстарын тереңдете жүргізіп, қазақ зиялыларының ғұмырнамасы қатарын толықтыра түсуіміз керек. Қазақ зиялыларының өмір жолы Кеңестік дәуірде аракідік зерттелді. Олардың көпшілігі революциялық қозғалыстарға кеңестік құрылысқа ат салысқан қайраткерлерге арналды. Алайда мұндай іріктеме зерттеулер марксизм-ленинизм идеологиясы аясынан аса алмады.Ол дәуірде қазақ зиялыларының өмір жолын атқарған қызметін объективті тұрғыда ашып көрсетуге кеңестік тарих ғылымның ұстанған идеологиясы тосқауыл болды.
Кеңестік тарих ғылымы сүйенген идеология кеңестік империя мүддесі жолында ұлттық мүддені ескермеді. Ұлтшылдыққа қарсы күресемін деп ұлттық сипаты бар құбылыстарды аяққа басты. Кеңестер Одағында аз халықтардан шыққан ұлтжанды, елін сүйген қайраткерлер ұлтшылдар болып қудалана түсті.
Марксизм-лениензим методологиясын басшылыққа алған зерттеушілер 1917 жылғы қазақ революциясына дейін қазақта ұлттық интелигенция қалыптасып үлгермеді деген тұжырымды ұстанды. Ал, революцияға дейінгі кезеңде саны аз болған қазақ зиялыларының қызметі «Ұлттық буржуазия мен үстем тап өкілдерінің мүддесін қорғау жолындағы әрекет» ретінде түсіндірілді. Таптық мүддені қызғыштай қорғаған кеңестік тарих ғылымы біз қарастырып отырған кезеңдегі қазақ зиялыларының ұлттық еркіндікті қамтамасыз ету жолында атқарған қызметін жоққа шығарып, теріс бағалады. Осыған орай қазақ зиялыларының арасында өзіндік ұстанымдарымен дараланған жеке бір тұлғалардың қоғамдық-саяси қызметі мен шығармашылық мұралары объективті, шынайы тұрғыда бағаланбай қалды.
Қазақ халқының әлем қауымдастығы қатарынан егемен ел ретінде өз орнын тауып, тәуелсіздік туын тіккен осы бір өзгерістер заманында еліміздің өткен тарихына деген көзқарас та мүлдем жаңа сипатқа ие болды. Оның бір көрінісі осы уақытқа дейін бұрмаланып, ақиқаты айтылмаған немесе біржақты қаралған тарихи құбылыстарды ой елегінен өткізіп, оларға объективті баға беруге деген талпыныс. Қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылықты қамтамасыз етіп, демократиялық мемлекет құруды мақсат тұтқан елімізде төл тарихымыздың олқылау жазылған тұстарын толықтыра түсуге барынша жағдай жасалып жатқаны белгілі. Осынау сәтте, яғни халқымыздың тарихи санасын қалыптастыруға бағытталған шаралар жүзеге асырылып жатқан мезгілде, қазақ халқының тарихында өзіндік терең із қалдырған қайраткерлердің ғұмырнамасын жасауды да қолға алғанымыз абзал. Мұндай ғұмырнамалық зерттеулер жекелеген қайраткерлердің өмір жолын танып білумен бірге, олар өмір сүрген дәуірдің қыр- сырын түсінуге де өз септігін тигізеді. Өткен тарихымызды еркін қорытып, одан объективті теориялық тұжырымдар жасауға жол ашылып отыр.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазан төңкерісі қарсаңында және революцияның алғашқы кезеңінде ұлттық шығармашылық интеллигенция қазақтың өзге интеллигенциясынан, яғни оқытушылар қауымынан, дәрігерлер, заңгерлер, әкімшілік қызметкерлерінен рухани жағынан жетілген, оқыған атаулыларға шамшырақ болған үлкен топ болды. Алашорданың көсемі Әлихан Бөкейхан, Батыс Алашорданың жетекшісі Халел Досмұхамедов, Алаш идеологтары Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Мұхтар Әуезов, және т.б, қайраткерлер ұлттық шығармашылық интеллигенцияның аса көрнекті өкілдері болып сол кездің өзінде - ақ танылған еді. Есімдері аталған азаматтардың іс-әрекеттері Алаш қозғалысының тағдырында да, бүкіл қазақтың ендігі уақыттағы тағдырында ерекше рөл атқарды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндетті. ХХ ғасырдың басындағы алдыңғы қатарлы қазақ зиялылары өздерінің саяси қызметінде ұлттық, сондай-ақ жалпы адамзаттық құндылықтарды қорғауды басты мақсат деп білді.Олар өз халқына тәуелсіздік және отаршылдық құлдықтан азаттық алу жолындағы күресінде көметесуге ұмтылды.әрбір адамның және әрбір халықтың жеке өз бостандығына құқығы мен бүкіл адамзат мәдениетінің жетістіктері мен табыстарына еркін қол жеткізуі сияқты жалпы адамзаттық қазыналар үшін күресті.
Қазақ зиялыларының көш басшылары халықтың саяси жағынан көзін ашу үшін оның бойында:
- Алаш зиялылары мен олардың қызметі;
- білімге деген құлшынысты ояту;
- сауатсыздықты жою;
- қазақ тілін дамыту, қазақ тілінде мектеп оқулықтарын шығару;
- баспасөз;
- «Талап», «Алқа» ұйымдарының қызметін;
- қазақ әйелдерінің қоғамдық және шығармашылық қызметі;
- қазақ публицистикасы,драматургиясы,журналистикасы...
- қазақтың ақын-әншілерінің шығамашылығы;
бүкіл қызметі осы мақсатқа арналды деуге болады.
ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялылары дәрігерлер, саясатшылар, судялар, ақын-жазушылар болатын. Бұл кезең қазақтың жан-жақты білімді азамататры- Ә.Бөкеханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, және басқалардың қалыптасуымен ерекшеленді. Қазақстан ғылымының қаулап дамуы кеңес үкіметі жылдарында болғанын теріске шығаруға болмайды, бірақ оның ірге тасын нақ жиырмасыншы ғасырдың басында қазақ зиялыларының таланты жасөкілдеріқалағанеді. Зерттеу жұмысының деректік негізі Мұрағаттық құжаттарда кеңестік немесе партиялық басшы қызмет атқарған қазақ қайраткерлерінің өз білімдерінің жеткіліксіз екендігін сезініп, оқуға жіберуді сұраған өтініштері көп кездеседі.
Ұлттық шығармашылық, интеллигенцияның қалыптасу жолында үлкен белес болып табылатын "Талап" және "Алқа" ұйымдарының тарихын зерттеудің маңызы зор. Қазақстан Жазушылар одағы, ҚазАПП-тан бұрын құрылған қауымдар қазақ зиялыларының алғашқы шығармашылық ұйымдары болды.
Әдебиеттанушылар мен тарихшылар бірігіп күш салса, қазірдің өзінде "Талап" сынды ұйымға мүше болған - зиялыларды түгендеуге, "Талапқа" қатысты Ташкент мұрағаттарында бірталай кұжаттар ғылыми айналымға енгізілді. Қазақстан Рсепубликасы Орталық мемлекеттік мұрағатының Халық ағарту халкоматының (81-қор), мәдени қайраткерлердің жеке қорлары мен өзге де дерек көздері "Талап" құрамын анықтауға негіз болып табылады. "Алқа" атты әдеби ұйым туралы алғашқы деректер 1924 жылдың аяғында пайда болды. Егер "Талаптың" бастамашысы қоғам қайраткері, дәрігер, ғалым Халел Досмұхамедов болса, "Алқа" ұйымын құруды алғаш қолға алған — сарабдал ақын Мағжан Жұмабаев болды. Қазақ интеллигенциясының "Талап" пен "Алқа" ұйымдары отандық тарихнамада зерттелуі жаңа қолға алынған тың тақырыптар. Олар ұлттық мәдениетке, ғылым мен танымымызға берері көп тарихи мәселе. Бүгінгі таңда деректердің, әсіресе мұрағаттық құжат-дәйектемелердің жетіспеуі олардың тарихын толымды ашып, жүйелі, жазуға қолбайлау болуда. Кеңес дәуірінде ана тілімізде түңғыш шыққан журнал "Қызыл Қазақстан" (Орынбор, 1922 ж. қазан) — "Қазақ баспасөзі майталмандарының ғажайып мектебі" (М.Қ. Қозыбаев) болды. Академик М.Қ. Қозыбаев "Қызыл Қазақстан" журналы кейін "Ауыл коммунисі" мен "Қазақстан коммунисіне" айналғанына дейін тарихи принципті жоғары ұстаған. Жиырмасыншы жылдардағы қазақ баспасөзінің тарихында "Ақжол" газеті аса көрнекті рөл атқарды. Бұл - осы басылым төңірегіне Алаш қозғалысының жетекші қайраткерлерінің шоғырлануының заңды нәтижесі еді. Қазақ мәдениетінің жұлдыздары болып танылған зиялылары және олардың ізбасарлары — болашақта үздік шығармашылығымен әлі танылатын жас дарындар (Жүсіпбек Аймауытов, Ілияс Жансүгіров, Мұхтар Әуезов, Қошке Кемеңгеров т.б.) газеттің бағыт - бағдарын түзулеп, ұлтжандылық сипат беріп, халыққа етене жақын етті.
40-қа жуық тамаша әндерін мүра етіп қалдырған халық композиторы Үкілі Ыбырайдың шығармашылығы А.Затаевич, Сәбит Мұқанов, Сәкен Сейфуллин, Ахмет Жұбанов, Есмағамбет Ысмайылов, Борис Ерзакович, Шахмат Хұсайыновтардан бастап, бүгінгі өнертанушы замандастарымызға дейін зерттеліп келгенімен әлі де анық-қанығына жетпеген мәселелер баршылық көркем сөз бен саздың асқан шебері Үкілі Ыбырай жас өнершілердің үлкен тобына ұстаз болды Зерттеушілер Темірбек Қожакеев, Ләйлә Ахметова Абай шығармашылығынан нәр алып өскен Нәзипаның ұлы ақын өсиеттерін мұрат тұтып, Абайды байшыл, феодалдық заман ақыны деп қаралау жүргізілген кезде де, Абай мұрасына адалдығын сақтап, өмір бойы насихаттап өткенін жазды.
Темірбек Қожекеевтің "Сара сөздің сардарлары" атты жинағында шығармашылығы зерттелген 12 қаламгер-журналистердің ішінде жалғыз әйел Нәзипа Қүлжанованың баспасөз саласындағы еңбегі жазылған. Автор Нәзипа Қүлжанованың Ж. Иманбаева,, Мәриям Хәкімжанова, Ахмет Елшібеков, Сапарғали Бегалин, Дәриға Ермековаларға жасаған қолдау-көмегін ашып көрсеткен. Аққағаз Досжанова туралы алғашқы дерек "Айқап" журналында (1913) кездеседі. Онда Орынбор гимназиясын бітірген жас талапкер Акқағаз Досжанқызының Мәскеуге жоғарғы оқу орнына түсуге шыққандығы хабарланады. Башқұрт халқының азаттық күресінің жетекшісі Ахмет Заки Уәлиди Аққағаз Досжанованы жазушы деп атап, "шығыс түркілері арасынан шыққан тамаша әйелдер қатарында болды", 1917 жылдың мамырында Мәскеуде белгілі 12 адам кірген Орталық Мұсылман Шуросына (Кеңесіне) қазақтардың өкілі болып Жаһанша Досмұхамедұлы, Уәлихан Танашев және Аққағаз Досжанованың сайланғанын атап көрсетті.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Алғашқы екі революция кезінде қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысы жетекшілері ретінде Әлихан Бөкейханов, Мұхаметжан Тынышбаев, Ахмет Байтұрсынов, Мұстафа Шоқай секілді демократиялық, интеллигенция өкілдері тарих сахнасына шықты. Бірақ олардың бүкіл қазақ халқының арман-тілегін білдіріп, оның мүддесін қорғау жолындағы ізгі әрекеті табысты болмады. Қазан революциясы мен 1918-1920 жылдардағы азамат соғысы халықты қырғынға ұшыратып, қазақтарды әлеуметтік және саяси қақтығыстар арнасына тартты. Қазан революциясы нәтижесінде орнаған Кеңес өкіметінің саяси, әлеуметтік-экономикалық қайта құрулары ат төбеліндей ұлт зиялылары мен ауқатты шаруалар тобын қуғын-сүргінге душар етті, дәстүрлі шаруашылықты қиратып, аштық апатын туғызды және халықтың біраз бөлініп атамекенінен ажыратып, Қытайға, Монғолияға, Иранға, Ауғанстанға, Түркияға, т.б. елдерге кетірді. Осы қырғынның нәтижесіңде және Кеңес Одағының басқа аймақтарынан көшіп-қону толқындарының өте күшті болуы салдарынан қазақ халқы өз атамекеніңде аз ұлтқа айналды дегенмен, бұл кезеңде қазақ халқы өз жерін тұтастаңдырып, ұлттық автономияға қол жеткізді. Сауатсыздық жойылып, бастапқыда тегін бастауыш, кейіннен орта білім алуға жол ашылды. Арнаулы орта және жоғары оку орыңдары, сондай-ақ ғылыми, денсаулық -сақтау және мәдени-ағарту мекемелері жүйесі ұйымдастырылды Ұлттық жұмысшы кадрлар мен инженер-техник интеллигенция өкілдерінің недәуір бөлігі қалыптасты.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тарау мен қорытындыдан тұрады.Жұмыс соңында қолданылған әдебиеттер тізімі берілген.
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің тарихында өзіндік елеулі із қалдырған
қайраткерлер ХIX ғасырдың соңы мен ХХ ғасыр басында тарих сақнасынан шыққан қазақ зиялыларын жатқызуға болады.Бүгініг таңда сол зиялы қауым өкілдерінің бірқатарының ғұмырнамасы жасалып,көпшілік қауымға ұсынылып жатыр.Дегенмен бұл бағыттағы ғылыми –зерттеу жұмыстарын тереңдете жүргізіп, қазақ зиялыларының ғұмырнамасы қатарын толықтыра түсуіміз керек. Қазақ зиялыларының өмір жолы Кеңестік дәуірде аракідік зерттелді. Олардың көпшілігі революциялық қозғалыстарға кеңестік құрылысқа ат салысқан қайраткерлерге арналды. Алайда мұндай іріктеме зерттеулер марксизм-ленинизм идеологиясы аясынан аса алмады.Ол дәуірде қазақ зиялыларының өмір жолын атқарған қызметін объективті тұрғыда ашып көрсетуге кеңестік тарих ғылымның ұстанған идеологиясы тосқауыл болды.
Кеңестік тарих ғылымы сүйенген идеология кеңестік империя мүддесі жолында ұлттық мүддені ескермеді. Ұлтшылдыққа қарсы күресемін деп ұлттық сипаты бар құбылыстарды аяққа басты. Кеңестер Одағында аз халықтардан шыққан ұлтжанды, елін сүйген қайраткерлер ұлтшылдар болып қудалана түсті.
Марксизм-лениензим методологиясын басшылыққа алған зерттеушілер 1917 жылғы қазақ революциясына дейін қазақта ұлттық интелигенция қалыптасып үлгермеді деген тұжырымды ұстанды. Ал, революцияға дейінгі кезеңде саны аз болған қазақ зиялыларының қызметі «Ұлттық буржуазия мен үстем тап өкілдерінің мүддесін қорғау жолындағы әрекет» ретінде түсіндірілді. Таптық мүддені қызғыштай қорғаған кеңестік тарих ғылымы біз қарастырып отырған кезеңдегі қазақ зиялыларының ұлттық еркіндікті қамтамасыз ету жолында атқарған қызметін жоққа шығарып, теріс бағалады. Осыған орай қазақ зиялыларының арасында өзіндік ұстанымдарымен дараланған жеке бір тұлғалардың қоғамдық-саяси қызметі мен шығармашылық мұралары объективті, шынайы тұрғыда бағаланбай қалды.
Қазақ халқының әлем қауымдастығы қатарынан егемен ел ретінде өз орнын тауып, тәуелсіздік туын тіккен осы бір өзгерістер заманында еліміздің өткен тарихына деген көзқарас та мүлдем жаңа сипатқа ие болды. Оның бір көрінісі осы уақытқа дейін бұрмаланып, ақиқаты айтылмаған немесе біржақты қаралған тарихи құбылыстарды ой елегінен өткізіп, оларға объективті баға беруге деген талпыныс. Қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылықты қамтамасыз етіп, демократиялық мемлекет құруды мақсат тұтқан елімізде төл тарихымыздың олқылау жазылған тұстарын толықтыра түсуге барынша жағдай жасалып жатқаны белгілі. Осынау сәтте, яғни халқымыздың тарихи санасын қалыптастыруға бағытталған шаралар жүзеге асырылып жатқан мезгілде, қазақ халқының тарихында өзіндік терең із қалдырған қайраткерлердің ғұмырнамасын жасауды да қолға алғанымыз абзал. Мұндай ғұмырнамалық зерттеулер жекелеген қайраткерлердің өмір жолын танып білумен бірге, олар өмір сүрген дәуірдің қыр- сырын түсінуге де өз септігін тигізеді. Өткен тарихымызды еркін қорытып, одан объективті теориялық тұжырымдар жасауға жол ашылып отыр.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазан төңкерісі қарсаңында және революцияның алғашқы кезеңінде ұлттық шығармашылық интеллигенция қазақтың өзге интеллигенциясынан, яғни оқытушылар қауымынан, дәрігерлер, заңгерлер, әкімшілік қызметкерлерінен рухани жағынан жетілген, оқыған атаулыларға шамшырақ болған үлкен топ болды. Алашорданың көсемі Әлихан Бөкейхан, Батыс Алашорданың жетекшісі Халел Досмұхамедов, Алаш идеологтары Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Мұхтар Әуезов, және т.б, қайраткерлер ұлттық шығармашылық интеллигенцияның аса көрнекті өкілдері болып сол кездің өзінде - ақ танылған еді. Есімдері аталған азаматтардың іс-әрекеттері Алаш қозғалысының тағдырында да, бүкіл қазақтың ендігі уақыттағы тағдырында ерекше рөл атқарды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндетті. ХХ ғасырдың басындағы алдыңғы қатарлы қазақ зиялылары өздерінің саяси қызметінде ұлттық, сондай-ақ жалпы адамзаттық құндылықтарды қорғауды басты мақсат деп білді.Олар өз халқына тәуелсіздік және отаршылдық құлдықтан азаттық алу жолындағы күресінде көметесуге ұмтылды.әрбір адамның және әрбір халықтың жеке өз бостандығына құқығы мен бүкіл адамзат мәдениетінің жетістіктері мен табыстарына еркін қол жеткізуі сияқты жалпы адамзаттық қазыналар үшін күресті.
Қазақ зиялыларының көш басшылары халықтың саяси жағынан көзін ашу үшін оның бойында:
- Алаш зиялылары мен олардың қызметі;
- білімге деген құлшынысты ояту;
- сауатсыздықты жою;
- қазақ тілін дамыту, қазақ тілінде мектеп оқулықтарын шығару;
- баспасөз;
- «Талап», «Алқа» ұйымдарының қызметін;
- қазақ әйелдерінің қоғамдық және шығармашылық қызметі;
- қазақ публицистикасы,драматургиясы,журналистикасы...
- қазақтың ақын-әншілерінің шығамашылығы;
бүкіл қызметі осы мақсатқа арналды деуге болады.
ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялылары дәрігерлер, саясатшылар, судялар, ақын-жазушылар болатын. Бұл кезең қазақтың жан-жақты білімді азамататры- Ә.Бөкеханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, және басқалардың қалыптасуымен ерекшеленді. Қазақстан ғылымының қаулап дамуы кеңес үкіметі жылдарында болғанын теріске шығаруға болмайды, бірақ оның ірге тасын нақ жиырмасыншы ғасырдың басында қазақ зиялыларының таланты жасөкілдеріқалағанеді. Зерттеу жұмысының деректік негізі Мұрағаттық құжаттарда кеңестік немесе партиялық басшы қызмет атқарған қазақ қайраткерлерінің өз білімдерінің жеткіліксіз екендігін сезініп, оқуға жіберуді сұраған өтініштері көп кездеседі.
Ұлттық шығармашылық, интеллигенцияның қалыптасу жолында үлкен белес болып табылатын "Талап" және "Алқа" ұйымдарының тарихын зерттеудің маңызы зор. Қазақстан Жазушылар одағы, ҚазАПП-тан бұрын құрылған қауымдар қазақ зиялыларының алғашқы шығармашылық ұйымдары болды.
Әдебиеттанушылар мен тарихшылар бірігіп күш салса, қазірдің өзінде "Талап" сынды ұйымға мүше болған - зиялыларды түгендеуге, "Талапқа" қатысты Ташкент мұрағаттарында бірталай кұжаттар ғылыми айналымға енгізілді. Қазақстан Рсепубликасы Орталық мемлекеттік мұрағатының Халық ағарту халкоматының (81-қор), мәдени қайраткерлердің жеке қорлары мен өзге де дерек көздері "Талап" құрамын анықтауға негіз болып табылады. "Алқа" атты әдеби ұйым туралы алғашқы деректер 1924 жылдың аяғында пайда болды. Егер "Талаптың" бастамашысы қоғам қайраткері, дәрігер, ғалым Халел Досмұхамедов болса, "Алқа" ұйымын құруды алғаш қолға алған — сарабдал ақын Мағжан Жұмабаев болды. Қазақ интеллигенциясының "Талап" пен "Алқа" ұйымдары отандық тарихнамада зерттелуі жаңа қолға алынған тың тақырыптар. Олар ұлттық мәдениетке, ғылым мен танымымызға берері көп тарихи мәселе. Бүгінгі таңда деректердің, әсіресе мұрағаттық құжат-дәйектемелердің жетіспеуі олардың тарихын толымды ашып, жүйелі, жазуға қолбайлау болуда. Кеңес дәуірінде ана тілімізде түңғыш шыққан журнал "Қызыл Қазақстан" (Орынбор, 1922 ж. қазан) — "Қазақ баспасөзі майталмандарының ғажайып мектебі" (М.Қ. Қозыбаев) болды. Академик М.Қ. Қозыбаев "Қызыл Қазақстан" журналы кейін "Ауыл коммунисі" мен "Қазақстан коммунисіне" айналғанына дейін тарихи принципті жоғары ұстаған. Жиырмасыншы жылдардағы қазақ баспасөзінің тарихында "Ақжол" газеті аса көрнекті рөл атқарды. Бұл - осы басылым төңірегіне Алаш қозғалысының жетекші қайраткерлерінің шоғырлануының заңды нәтижесі еді. Қазақ мәдениетінің жұлдыздары болып танылған зиялылары және олардың ізбасарлары — болашақта үздік шығармашылығымен әлі танылатын жас дарындар (Жүсіпбек Аймауытов, Ілияс Жансүгіров, Мұхтар Әуезов, Қошке Кемеңгеров т.б.) газеттің бағыт - бағдарын түзулеп, ұлтжандылық сипат беріп, халыққа етене жақын етті.
40-қа жуық тамаша әндерін мүра етіп қалдырған халық композиторы Үкілі Ыбырайдың шығармашылығы А.Затаевич, Сәбит Мұқанов, Сәкен Сейфуллин, Ахмет Жұбанов, Есмағамбет Ысмайылов, Борис Ерзакович, Шахмат Хұсайыновтардан бастап, бүгінгі өнертанушы замандастарымызға дейін зерттеліп келгенімен әлі де анық-қанығына жетпеген мәселелер баршылық көркем сөз бен саздың асқан шебері Үкілі Ыбырай жас өнершілердің үлкен тобына ұстаз болды Зерттеушілер Темірбек Қожакеев, Ләйлә Ахметова Абай шығармашылығынан нәр алып өскен Нәзипаның ұлы ақын өсиеттерін мұрат тұтып, Абайды байшыл, феодалдық заман ақыны деп қаралау жүргізілген кезде де, Абай мұрасына адалдығын сақтап, өмір бойы насихаттап өткенін жазды.
Темірбек Қожекеевтің "Сара сөздің сардарлары" атты жинағында шығармашылығы зерттелген 12 қаламгер-журналистердің ішінде жалғыз әйел Нәзипа Қүлжанованың баспасөз саласындағы еңбегі жазылған. Автор Нәзипа Қүлжанованың Ж. Иманбаева,, Мәриям Хәкімжанова, Ахмет Елшібеков, Сапарғали Бегалин, Дәриға Ермековаларға жасаған қолдау-көмегін ашып көрсеткен. Аққағаз Досжанова туралы алғашқы дерек "Айқап" журналында (1913) кездеседі. Онда Орынбор гимназиясын бітірген жас талапкер Акқағаз Досжанқызының Мәскеуге жоғарғы оқу орнына түсуге шыққандығы хабарланады. Башқұрт халқының азаттық күресінің жетекшісі Ахмет Заки Уәлиди Аққағаз Досжанованы жазушы деп атап, "шығыс түркілері арасынан шыққан тамаша әйелдер қатарында болды", 1917 жылдың мамырында Мәскеуде белгілі 12 адам кірген Орталық Мұсылман Шуросына (Кеңесіне) қазақтардың өкілі болып Жаһанша Досмұхамедұлы, Уәлихан Танашев және Аққағаз Досжанованың сайланғанын атап көрсетті.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Алғашқы екі революция кезінде қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысы жетекшілері ретінде Әлихан Бөкейханов, Мұхаметжан Тынышбаев, Ахмет Байтұрсынов, Мұстафа Шоқай секілді демократиялық, интеллигенция өкілдері тарих сахнасына шықты. Бірақ олардың бүкіл қазақ халқының арман-тілегін білдіріп, оның мүддесін қорғау жолындағы ізгі әрекеті табысты болмады. Қазан революциясы мен 1918-1920 жылдардағы азамат соғысы халықты қырғынға ұшыратып, қазақтарды әлеуметтік және саяси қақтығыстар арнасына тартты. Қазан революциясы нәтижесінде орнаған Кеңес өкіметінің саяси, әлеуметтік-экономикалық қайта құрулары ат төбеліндей ұлт зиялылары мен ауқатты шаруалар тобын қуғын-сүргінге душар етті, дәстүрлі шаруашылықты қиратып, аштық апатын туғызды және халықтың біраз бөлініп атамекенінен ажыратып, Қытайға, Монғолияға, Иранға, Ауғанстанға, Түркияға, т.б. елдерге кетірді. Осы қырғынның нәтижесіңде және Кеңес Одағының басқа аймақтарынан көшіп-қону толқындарының өте күшті болуы салдарынан қазақ халқы өз атамекеніңде аз ұлтқа айналды дегенмен, бұл кезеңде қазақ халқы өз жерін тұтастаңдырып, ұлттық автономияға қол жеткізді. Сауатсыздық жойылып, бастапқыда тегін бастауыш, кейіннен орта білім алуға жол ашылды. Арнаулы орта және жоғары оку орыңдары, сондай-ақ ғылыми, денсаулық -сақтау және мәдени-ағарту мекемелері жүйесі ұйымдастырылды Ұлттық жұмысшы кадрлар мен инженер-техник интеллигенция өкілдерінің недәуір бөлігі қалыптасты.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тарау мен қорытындыдан тұрады.Жұмыс соңында қолданылған әдебиеттер тізімі берілген.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тарау -I. КЕҢЕСТІК ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯСЫ КАЛЫПТАСУЫНЫҢ БАСТАПҚЫ
КЕЗЕҢІ (1917-1925 жж)
1.1 Кеңестік шығармашылық интеллигенцияның пайда
болуының алғышарттары.
1.2 Ұлтық элитаның қалыптасуы
Тарау-II. КЕҢЕСТІК ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯСЫ ӨКІЛДЕРІНІҢ ҚЫЗМЕТ
КЕЗЕҢІ (1917-1925 жж)
2.1 Ескі интеллигенцияның
тағдыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Кеңестік шығармалылық интеллигенцияның алғашқы
өкілдерінің
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің тарихында өзіндік елеулі із қалдырған
қайраткерлер ХIX ғасырдың соңы мен ХХ ғасыр басында тарих сақнасынан шыққан
қазақ зиялыларын жатқызуға болады.Бүгініг таңда сол зиялы қауым өкілдерінің
бірқатарының ғұмырнамасы жасалып,көпшілік қауымға ұсынылып жатыр.Дегенмен
бұл бағыттағы ғылыми –зерттеу жұмыстарын тереңдете жүргізіп, қазақ
зиялыларының ғұмырнамасы қатарын толықтыра түсуіміз керек. Қазақ
зиялыларының өмір жолы Кеңестік дәуірде аракідік зерттелді. Олардың
көпшілігі революциялық қозғалыстарға кеңестік құрылысқа ат салысқан
қайраткерлерге арналды. Алайда мұндай іріктеме зерттеулер марксизм-ленинизм
идеологиясы аясынан аса алмады.Ол дәуірде қазақ зиялыларының өмір жолын
атқарған қызметін объективті тұрғыда ашып көрсетуге кеңестік тарих ғылымның
ұстанған идеологиясы тосқауыл болды.
Кеңестік тарих ғылымы сүйенген идеология кеңестік империя мүддесі
жолында ұлттық мүддені ескермеді. Ұлтшылдыққа қарсы күресемін деп ұлттық
сипаты бар құбылыстарды аяққа басты. Кеңестер Одағында аз халықтардан
шыққан ұлтжанды, елін сүйген қайраткерлер ұлтшылдар болып қудалана түсті.
Марксизм-лениензим методологиясын басшылыққа алған зерттеушілер
1917 жылғы қазақ революциясына дейін қазақта ұлттық интелигенция қалыптасып
үлгермеді деген тұжырымды ұстанды. Ал, революцияға дейінгі кезеңде саны
аз болған қазақ зиялыларының қызметі Ұлттық буржуазия мен үстем тап
өкілдерінің мүддесін қорғау жолындағы әрекет ретінде түсіндірілді. Таптық
мүддені қызғыштай қорғаған кеңестік тарих ғылымы біз қарастырып отырған
кезеңдегі қазақ зиялыларының ұлттық еркіндікті қамтамасыз ету жолында
атқарған қызметін жоққа шығарып, теріс бағалады. Осыған орай қазақ
зиялыларының арасында өзіндік ұстанымдарымен дараланған жеке бір
тұлғалардың қоғамдық-саяси қызметі мен шығармашылық мұралары объективті,
шынайы тұрғыда бағаланбай қалды.
Қазақ халқының әлем қауымдастығы қатарынан егемен ел ретінде өз
орнын тауып, тәуелсіздік туын тіккен осы бір өзгерістер заманында еліміздің
өткен тарихына деген көзқарас та мүлдем жаңа сипатқа ие болды. Оның бір
көрінісі осы уақытқа дейін бұрмаланып, ақиқаты айтылмаған немесе біржақты
қаралған тарихи құбылыстарды ой елегінен өткізіп, оларға объективті баға
беруге деген талпыныс. Қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылықты қамтамасыз
етіп, демократиялық мемлекет құруды мақсат тұтқан елімізде төл тарихымыздың
олқылау жазылған тұстарын толықтыра түсуге барынша жағдай жасалып жатқаны
белгілі. Осынау сәтте, яғни халқымыздың тарихи санасын қалыптастыруға
бағытталған шаралар жүзеге асырылып жатқан мезгілде, қазақ халқының
тарихында өзіндік терең із қалдырған қайраткерлердің ғұмырнамасын жасауды
да қолға алғанымыз абзал. Мұндай ғұмырнамалық зерттеулер жекелеген
қайраткерлердің өмір жолын танып білумен бірге, олар өмір сүрген дәуірдің
қыр- сырын түсінуге де өз септігін тигізеді. Өткен тарихымызды еркін
қорытып, одан объективті теориялық тұжырымдар жасауға жол ашылып отыр.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазан төңкерісі қарсаңында және революцияның
алғашқы кезеңінде ұлттық шығармашылық интеллигенция қазақтың өзге
интеллигенциясынан, яғни оқытушылар қауымынан, дәрігерлер, заңгерлер,
әкімшілік қызметкерлерінен рухани жағынан жетілген, оқыған атаулыларға
шамшырақ болған үлкен топ болды. Алашорданың көсемі Әлихан Бөкейхан, Батыс
Алашорданың жетекшісі Халел Досмұхамедов, Алаш идеологтары Ахмет
Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Мұхтар
Әуезов, және т.б, қайраткерлер ұлттық шығармашылық интеллигенцияның аса
көрнекті өкілдері болып сол кездің өзінде - ақ танылған еді. Есімдері
аталған азаматтардың іс-әрекеттері Алаш қозғалысының тағдырында да, бүкіл
қазақтың ендігі уақыттағы тағдырында ерекше рөл атқарды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндетті. ХХ ғасырдың басындағы алдыңғы
қатарлы қазақ зиялылары өздерінің саяси қызметінде ұлттық, сондай-ақ жалпы
адамзаттық құндылықтарды қорғауды басты мақсат деп білді.Олар өз халқына
тәуелсіздік және отаршылдық құлдықтан азаттық алу жолындағы күресінде
көметесуге ұмтылды.әрбір адамның және әрбір халықтың жеке өз бостандығына
құқығы мен бүкіл адамзат мәдениетінің жетістіктері мен табыстарына еркін
қол жеткізуі сияқты жалпы адамзаттық қазыналар үшін күресті.
Қазақ зиялыларының көш басшылары халықтың саяси жағынан көзін
ашу үшін оның бойында:
- Алаш зиялылары мен олардың қызметі;
- білімге деген құлшынысты ояту;
- сауатсыздықты жою;
- қазақ тілін дамыту, қазақ тілінде мектеп оқулықтарын шығару;
- баспасөз;
- Талап, Алқа ұйымдарының қызметін;
- қазақ әйелдерінің қоғамдық және шығармашылық қызметі;
- қазақ публицистикасы,драматургиясы,журнал истикасы...
- қазақтың ақын-әншілерінің шығамашылығы;
бүкіл қызметі осы мақсатқа арналды деуге болады.
ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялылары дәрігерлер, саясатшылар, судялар,
ақын-жазушылар болатын. Бұл кезең қазақтың жан-жақты білімді азамататры-
Ә.Бөкеханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, және басқалардың қалыптасуымен
ерекшеленді. Қазақстан ғылымының қаулап дамуы кеңес үкіметі жылдарында
болғанын теріске шығаруға болмайды, бірақ оның ірге тасын нақ жиырмасыншы
ғасырдың басында қазақ зиялыларының таланты жасөкілдеріқалағанеді.
Зерттеу жұмысының деректік негізі Мұрағаттық құжаттарда кеңестік немесе
партиялық басшы қызмет атқарған қазақ қайраткерлерінің өз білімдерінің
жеткіліксіз екендігін сезініп, оқуға жіберуді сұраған өтініштері көп
кездеседі.
Ұлттық шығармашылық, интеллигенцияның қалыптасу жолында үлкен белес
болып табылатын "Талап" және "Алқа" ұйымдарының тарихын зерттеудің маңызы
зор. Қазақстан Жазушылар одағы, ҚазАПП-тан бұрын құрылған қауымдар қазақ
зиялыларының алғашқы шығармашылық ұйымдары болды.
Әдебиеттанушылар мен тарихшылар бірігіп күш салса, қазірдің өзінде
"Талап" сынды ұйымға мүше болған - зиялыларды түгендеуге, "Талапқа" қатысты
Ташкент мұрағаттарында бірталай кұжаттар ғылыми айналымға енгізілді.
Қазақстан Рсепубликасы Орталық мемлекеттік мұрағатының Халық ағарту
халкоматының (81-қор), мәдени қайраткерлердің жеке қорлары мен өзге де
дерек көздері "Талап" құрамын анықтауға негіз болып табылады. "Алқа" атты
әдеби ұйым туралы алғашқы деректер 1924 жылдың аяғында пайда болды. Егер
"Талаптың" бастамашысы қоғам қайраткері, дәрігер, ғалым Халел Досмұхамедов
болса, "Алқа" ұйымын құруды алғаш қолға алған — сарабдал ақын Мағжан
Жұмабаев болды. Қазақ интеллигенциясының "Талап" пен "Алқа" ұйымдары
отандық тарихнамада зерттелуі жаңа қолға алынған тың тақырыптар. Олар
ұлттық мәдениетке, ғылым мен танымымызға берері көп тарихи мәселе. Бүгінгі
таңда деректердің, әсіресе мұрағаттық құжат-дәйектемелердің жетіспеуі
олардың тарихын толымды ашып, жүйелі, жазуға қолбайлау болуда. Кеңес
дәуірінде ана тілімізде түңғыш шыққан журнал "Қызыл Қазақстан" (Орынбор,
1922 ж. қазан) — "Қазақ баспасөзі майталмандарының ғажайып мектебі" (М.Қ.
Қозыбаев) болды. Академик М.Қ. Қозыбаев "Қызыл Қазақстан" журналы кейін
"Ауыл коммунисі" мен "Қазақстан коммунисіне" айналғанына дейін тарихи
принципті жоғары ұстаған. Жиырмасыншы жылдардағы қазақ баспасөзінің
тарихында "Ақжол" газеті аса көрнекті рөл атқарды. Бұл - осы басылым
төңірегіне Алаш қозғалысының жетекші қайраткерлерінің шоғырлануының заңды
нәтижесі еді. Қазақ мәдениетінің жұлдыздары болып танылған зиялылары және
олардың ізбасарлары — болашақта үздік шығармашылығымен әлі танылатын жас
дарындар (Жүсіпбек Аймауытов, Ілияс Жансүгіров, Мұхтар Әуезов, Қошке
Кемеңгеров т.б.) газеттің бағыт - бағдарын түзулеп, ұлтжандылық сипат
беріп, халыққа етене жақын етті.
40-қа жуық тамаша әндерін мүра етіп қалдырған халық композиторы Үкілі
Ыбырайдың шығармашылығы А.Затаевич, Сәбит Мұқанов, Сәкен Сейфуллин, Ахмет
Жұбанов, Есмағамбет Ысмайылов, Борис Ерзакович, Шахмат Хұсайыновтардан
бастап, бүгінгі өнертанушы замандастарымызға дейін зерттеліп келгенімен әлі
де анық-қанығына жетпеген мәселелер баршылық көркем сөз бен саздың асқан
шебері Үкілі Ыбырай жас өнершілердің үлкен тобына ұстаз болды Зерттеушілер
Темірбек Қожакеев, Ләйлә Ахметова Абай шығармашылығынан нәр алып өскен
Нәзипаның ұлы ақын өсиеттерін мұрат тұтып, Абайды байшыл, феодалдық заман
ақыны деп қаралау жүргізілген кезде де, Абай мұрасына адалдығын сақтап,
өмір бойы насихаттап өткенін жазды.
Темірбек Қожекеевтің "Сара сөздің сардарлары" атты жинағында шығармашылығы
зерттелген 12 қаламгер-журналистердің ішінде жалғыз әйел Нәзипа
Қүлжанованың баспасөз саласындағы еңбегі жазылған. Автор Нәзипа
Қүлжанованың Ж. Иманбаева,, Мәриям Хәкімжанова, Ахмет Елшібеков, Сапарғали
Бегалин, Дәриға Ермековаларға жасаған қолдау-көмегін ашып көрсеткен.
Аққағаз Досжанова туралы алғашқы дерек "Айқап" журналында (1913)
кездеседі. Онда Орынбор гимназиясын бітірген жас талапкер Акқағаз
Досжанқызының Мәскеуге жоғарғы оқу орнына түсуге шыққандығы хабарланады.
Башқұрт халқының азаттық күресінің жетекшісі Ахмет Заки Уәлиди Аққағаз
Досжанованы жазушы деп атап, "шығыс түркілері арасынан шыққан тамаша
әйелдер қатарында болды", 1917 жылдың мамырында Мәскеуде белгілі 12 адам
кірген Орталық Мұсылман Шуросына (Кеңесіне) қазақтардың өкілі болып Жаһанша
Досмұхамедұлы, Уәлихан Танашев және Аққағаз Досжанованың сайланғанын атап
көрсетті.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Алғашқы екі революция кезінде қазақ
халқының ұлт-азаттық қозғалысы жетекшілері ретінде Әлихан Бөкейханов,
Мұхаметжан Тынышбаев, Ахмет Байтұрсынов, Мұстафа Шоқай секілді
демократиялық, интеллигенция өкілдері тарих сахнасына шықты. Бірақ олардың
бүкіл қазақ халқының арман-тілегін білдіріп, оның мүддесін қорғау жолындағы
ізгі әрекеті табысты болмады. Қазан революциясы мен 1918-1920 жылдардағы
азамат соғысы халықты қырғынға ұшыратып, қазақтарды әлеуметтік және саяси
қақтығыстар арнасына тартты. Қазан революциясы нәтижесінде орнаған Кеңес
өкіметінің саяси, әлеуметтік-экономикалық қайта құрулары ат төбеліндей ұлт
зиялылары мен ауқатты шаруалар тобын қуғын-сүргінге душар етті, дәстүрлі
шаруашылықты қиратып, аштық апатын туғызды және халықтың біраз бөлініп
атамекенінен ажыратып, Қытайға, Монғолияға, Иранға, Ауғанстанға, Түркияға,
т.б. елдерге кетірді. Осы қырғынның нәтижесіңде және Кеңес Одағының басқа
аймақтарынан көшіп-қону толқындарының өте күшті болуы салдарынан қазақ
халқы өз атамекеніңде аз ұлтқа айналды дегенмен, бұл кезеңде қазақ халқы өз
жерін тұтастаңдырып, ұлттық автономияға қол жеткізді. Сауатсыздық жойылып,
бастапқыда тегін бастауыш, кейіннен орта білім алуға жол ашылды. Арнаулы
орта және жоғары оку орыңдары, сондай-ақ ғылыми, денсаулық -сақтау және
мәдени-ағарту мекемелері жүйесі ұйымдастырылды Ұлттық жұмысшы кадрлар мен
инженер-техник интеллигенция өкілдерінің недәуір бөлігі қалыптасты.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тарау мен қорытындыдан
тұрады.Жұмыс соңында қолданылған әдебиеттер тізімі берілген.
1. КЕҢЕСТІК ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯСЫ КАЛЫПТАСУЫНЫҢ БАСТАПҚЫ КЕЗЕҢІ
(1917-1925 хж.)
1.1 Кеңестік шығармашылық интеллигенцияның пайда болуының
алғышарттары
Қазан төңкерісінен кейін қазақтың кеңестік интеллигенциясының пайда
болып, өсуінің басты алғышарты — саяси биліктің Ленин бастаған коммунистік
партияның қолына көшуі болды. Бүкіл Ресейде — метрополия мен отарларда
біркелкі әкімшілдік - әміршілдік басқару жүйесі, әскери күшке сүйенген
казармалық тәртіп орнатыла бастады. Билік басына келгеннен соң большевиктер
бастапқыда қазақтың ұлттық шығармашылық интеллигенциясын қажет етпеді,
тіпті оның өкілдеріне тиісті көңіл де бөлмеді. Азамат соғысы жылдары
ақтардан босатылған жерлерде қазақтарды өз жағына тарту үшін олардың
сауаттыларын, беделді- адамдарын кеңестік - партиялық қызметке шақырды.
1919 жылы Алашорда қайраткерлеріне кешірім жасалып, Ахмет Байтұрсынов
бастаған ұлт зиялылары Коммунистік партия мүшелігіне кіріп, оку - ағарту,
мәдениет, баспасөз істерімен қызу айналыса бастады.
Лениннің декреті бойынша қүрылып 1919 жылдары Казақстанды басқарған
Революциялық Комитет (Казревком) өзінің қызметін Солтүстік Қазақстанда
Қызыл әскерлердің үстемдігін орнату шараларынан бастаған еді. Казревкомды
Мәскеу жіберген . С. Пестковский, В.А.Радус - Зенькович сияқты қазақтан
хабары жоқ лениншіл - коммунистер басқарды. Ахмет Байтұрсынов, Әліби
Жанкелдин, Сейітқали Мендешев, Бақытжан Қаратаев сынды қазақ қайраткерлері
Казревком құрамына алынғанымен, билік тізгіні еуропалықтарда болды.
Казревком ескі интеллигенцияны коммунистерге қызмет еткізуге бағытталған
бірталай шараларды қабылдады.
1920 жылдың 22 қаңтарында қазақ ревкомы өлкедегі бүкіл интеллигенттік
күштерді кеңес жұмысына жұмылдыру (мобилизациялау) туралы қаулы
шығарды[12].Оқыған азаматтарды уақытша болса да өз жағына тартпайынша
көздеген мақсаттарына жетудің мүмкін еместігіне көздері жеткен жаңа
билеушілер ауыл мектептерін, бастауыш қазақ - орыс мектептерін. бітірген
сауатты адамдарға іздеу салды. Кеңес жұмысынан бас тартқан оқыған адамдар
революция жауы ретінде соғыс жағдайындағы зандар негізінде жауапқа
тартылды. 1920 жылдың 24 маусымында Казревком Орал облысындағы қазақ
интеллигенциясын жаппай мобилизациялау туралы шешім қабылдады. Бұл
жұмысты іске асыру П.И.Струппе төрағалық еткен (комиссия құрамында белгілі
зиялылар Мұхаметжан Қаратаев, Есенғали Қасаболатов болды) арнаулы
комиссияға жүктелді, 13. Азамат соғысы біткенімен, соғыс жағдайына тән
төтенше қимыл жасап, облыстағы барлық қазақ оқығандары есепке алынып,
еріксіз кеңес жұмысына жегілді.
Өлкедегі сауатсыздықты жою желеуімен Қазревком 1920 жылдың 28
қыркүйегінде тағы да үлттық интеллигенцияға жаппай мобилизация жариялады.
Бүл жолы интеллигенциямен қатар "мектепте сабақ беруге жарамды" барлық
адамдар, атап айтқанда он (10) дәрежелі білімі барлардың бәрі есепке
алынды: 1)жоғары білімділер; 2)орта білімділер; 3) арнаулы педагогикалық
оку орындарын бітіргендер; 4) жоғарғы бастауыш училищелерді бітіргендер; 5)
медресе тамамдағандар; 6) екі сыныпты училище бітіргендер; 7) бір сыныпты
бастауыш училище түлектері; 8) "земское одноклассное училище" аталған оқу
орнын бітіргендер; 9) мектептер (бұл жерде жиырмасыншы ғасырдың басынан
бастап пайда. бола бастаған болыстық, ауыларалық жәдид мектептері айтылған
болу керек) және 10)өз бетімен хат таныған (самоучки и лица с домашним
образованием" делінеді ), бастауыш арифметика амалдарын жақсы білетін және
сауатты жаза алатын адамдар [14]. Көріп отырғанымыздай, өкіметтің
пәрменімен қандай болмасын оқып - тоқығаны бар барлық азаматтар есепке
алынып, қызметке тартылуға тиіс болды. Алайда бүл жолы да Кеңес өкіметі
қазақтың барлық оқығандарын өзіне қызмет еткізе алмады.
Қазақ автономиялық республикасы қүрылған соң көп үзамай, 1920 жылғы 30
қарашада ҚазОАК "Қазақ АКСР-дегі оқыған қазақтардың тізімін алу" жөнінде
қаулы қабылдады. Қазақ интеллигенциясын жинау бүкіл республикалық ауқымда
жүргізілді.
Қазақ қайраткерлерінің үлттық тәуелсіздікке деген ұмтылысы Алаш
қозғалысынан айқын көрінді. 1917—1920 жылдардың аралығында қазақ оқығандары
мемлекеттік тәуелсіздік алу үшін күресті. Империя құрамында Алашорда
аталған автономия құруға көп күш салды. Деректерге қарағанда, Алаш
қозғалысында ұлттық шығармашылық интеллигенциясының өкілдері жетекші рөл
атқарды. Қазан төңкерісі қарсаңында және революцияның алғашқы кезеңінде
үлттық шығармашылық интеллигенция қазақтың өзге интеллигенциясынан, яғни
оқытушылар қауымынан, дәрігерлер, заңгерлер, әкімшілік қызметкерлерінен
рухани жағынан жетілген, оқыған атаулыларға шамшырақ болған үлкен топ
болды.
Алашорданың көсемі Әлихан Бөкейхан, Батыс Алашорданың жетекшісі Халел
Досмұхамедов, Алаш идеологтары Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан
Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Мұхтар Әуезов, және т.б, қайраткерлер ұлттық
шығармашылық интеллигенцияның аса көрнекті өкілдері болып сол кездің өзінде
- ақ танылған еді. Есімдері аталған азаматтардың іс-әрекеттері Алаш
қозғалысының тағдырында да, бүкіл қазақтың ендігі уақыттағы тағдырында
ерекше рөл атқарды. Халқының болашағын ойлаған Ахмет Байтұрсынов бірінші
болып қызылдармен сөз табысып, коммунистермен одақтасты. Алайда оның
Казревкомдағы қызметі бұрынғы алаш мұраттарына берілгендігін үлттық
идеяларды берік ұстағандығы айқын көрсетті.
Большевиктер Алаш қайраткерлерін саяси билікке жолатпау саясатын
ұстанды. Әлихан Бөкейхан бастаған бір топ зиялылар еріксіз Қазақстанан
қуылды. Бүрынғы алашордашылар Ахмет Байтүрсынов, Аспандияр Кенжин,
Ғ.Әлібеков халық комиссарлары болып тағайындалып, өкімет мүшелері
болғанымен, оларға саяси сенімсіздікпен қарау жалғаса берді. Олар әртүрлі
деңгейдегі кеңес жүмысына тартылғанымен, барлық билік шоғырланған партия
комитеттеріне жолатылмады. Коммунист басшылар оларға жоғарыдан төмен қарап,
техникалық қызметшілер ретінде қолданды. Өздерінің басыбайлы құлдар етпекші
ауыл қазақтарын басқаруға көмектесетін оку - білімі аз, мәдениеті таяздар
өздерінен әлдеқайда білімді әрі саналы интеллигенция өкілдеріне билігін
жүргізген ахуал орнады. Қазақтың саналы азаматтарына жергілікті жерлерде,
облыстық, уездік мекемелерде көп қысымшылдық көрсетілді. 1920 жылдың
жазында Ақмола мен Семей облыстарын тексерген А.Д. Авдеев Казревкомның 1920
жылы 13 тамызындағы отырысында "Работники - киргизы, даже не алашординские,
подвергаются преследованию, что является тормозом в работе" [15] деп сол
түстағы ауыр жағдайды сипаттап берді.
Жаңа интеллигенцияның пайда болуына қажетті алғышарттар бүкіл халық ағарту
ісіндегі өзгерістерге тікелей байланысты болды. 1917-1925 жылдары қазақ
қоғамындағы бұрынғы оку жүйесі қиратылып, білім беру ісі кеңестік негізде
қайта қүрылды. Ежелден бергі ауылдық және ауыларалық мектептер жабылды.
Молдалар ескіліктің сарқыншақтары ретінде куғынға салынды. Төңкеріске
дейінгі жылдары мүғалімдік еткен молдалардың ішінде терең білімді, білікті
әрі тәжірибелі ұстаздар аз емес еді. Молдаларды жаппай көзсіз куғындау
ұлттық білім беру жүйесіне орны толмас үлкен зақым келтірді.
Қазан төңкерісіне дейін, жиырмасыншы ғасыр басында казақ ағартушыларының
рухани жетекшісі болған Ахмет Байтұрсынов революциядан кейін де осы
игілікті істің басы -касында болды. Ахмет Байтұрсыновтың үлгісі, іс-әрекеті
мен жалынды сөздері ескі ағартушы - ұстаздарды оқыту жүмысын жаңа жағдайда
жалғастыруларына үлкен ықпал етті. Қазақ интеллигенциясының алдына елдегі
жаппай сауатсыздықты жою міндеті қойылды. Сауатсыздық дегенде мұсылманша
оқығандар сауаттылар қатарында саналмады. Еуропалық үлгідегі оку орындарын,
мектептер мен училищелерде оқығандар, орысша білетіндер ғана сауатты
адамдар саналды. Ахмет Байтұрсыновтың басшылығымен жер-жерлерде облыстық,
уездік халық ағарту мекемелері қүрылып, бүл істің мамандары жүмысқа келді.
1921 жылы 18-25 қаңтарда Орынборда болып өткен халық ағарту
қызметкерлерінің бүкіл Қазақстандық бірінші конференциясы Ахмет
Байтұрсыновтың баяндамасы бойынша Азамат соғысында тоз-тозы шығып қираған
оку орындарын қалпына келтіру, мүмкіндігінше көбірек мектептер мен курстар
үйымдастырып, балалар мен ересектердің сауатын ашу, жан-жаққа тентіреп
кеткен мүғалімдерді оку -ағарту жүмысына қайтадан жүмылдыру сияқты бірінші
кезекте атқарылатын шараларды белгіледі [16].
Сол жылғы 21 ақпанда Қазақ АКСР-і Орталық Атқару Комитетінің төралқасы
Ахмет Байтұрсыновтың баяндамасын тыңдап, Халық ағарту халық комиссариатын
екпінді комиссариатдеп жариялап, республикадағы барлық мекемелер
окуорындарына жан-жақты көмек көрсетуге міндеттелді [17].Казақ мәдениетіне
қатысты барлық мәселелерді шешу Қазақ АКСР-нің Халық ағарту халық
комиссариатына (кейде Оку халкоматы деп аталды) тапсырылды. 1921 жылғы
9тамызда Республика Халық Комиссарлар Кеңесі Халық ағарту халкоматының
қызметі жөніндегі Ережені бекітті. Осы ЕрежедеОку халкоматына "Өнеркәсіп,
ауыл шаруашылығы, басқару, халық ағарту және денсаулық қорғау салалары
бойынша Қырғыз (Қазақ) Республикасына қажетті мамандарды даярлау ісіне
жалпы басшылық жасау" тапсырылды. [18]. Бұл дегеніңіз қазақтың ұлттық
шығармашылық интеллигенциясын даярлау ісін республиканың Халық ағарту
халкоматының қүзырына берілуін заңдастыру болып табылады. Шын мәнінде, 1920-
1930 жылдары Қазақтың шығармашылық интеллигенциясынқалыптастыру мәселесінің
барлық үйымдастырушылық, қаржылық жұмыстарымен айналысқан бірден-бір
халкомат (бүгінгі сөзбен айтқанда - министрлік) болды. Республиканың
халық ағарту халкоматының үсынуымен 1921 жылы 26 шілдеде Қазақ АКСР-і ОАК
қазақтардың сауатын ашу жұмысына он алты мен елу жас аралығындағы барлық
сауатты қазақтарды мобилизациялау туралы қаулы шығарды [19]. Осы каулы
бойынша төңкеріске дейін және төңкеріс жылдары медресе, бірінші - екінші
сыныптың бастауыш мектеп, тіпті өз бетімен сауатын ашқан адамдардан бастап
жоғарғы оқу орындарын бітіргендердің бәрі міндетті түрде оку жүмысына
жұмылдырылатын болды.
Қазақ зиялылары халқының көзін ашу, сауатсыздықты жою ісіне бар күштерін
жүмылдырды. Олар Оку халық комиссариатының төңірегінде топтасып, күш
біріктіре қимылдады. Халық ағарту саласында жиырмасыншы жылдардың басында
әрекет еткен оқу комиссариаты мен БК(б)П Киробкомы тарапынан атқарылған
жұмысты салыстырғанда, соңғылар ұраншылдық пен науқаншылыққа үрынып,.
көбінесе козбояушылықпен айналысқандығы байқалады. Партия орындарының
нүсқауымен жер-жерде құрылған ГрамЧК деген үйымның (Сауатсыздықты жою
жөніндегі төтенше комиссия) жұмысы сауатты адамдарды күштеп мобилизациялап
сауатсыздықты жою (ликбез) жөніндегі қысқа мерзімді курстарды ашумен
шектелді [20].
Алаш оқығандарының ауыл еңбекшілерінің көзін ашып, оку-білімге тартып, ел
ішіндегі дарын иелерін қолдап-көмектесу ісінде атқарған еңбектері елеулі
болды. Қазақтың оқығандары, алғашқы жоғары білімді мамандары, тұңғыш
ғалымдары бір-біріне көмектесіп, қолдау жасауды парыз санағандығы жөнінде
деректер жеткілікті. Осындай өзара ынтымақтың арқасында көптеген жастар
өздерінің табиғи, дарындарын ұштап шығармашылық интеллигенция қатарынан
орын алды. Өлеңге ебі бар талапты жас Сапарғали Бегалин Семейге келіп
Нұрғали, Нәзипа Құлжановтарға атшы бала болып сауатын ашты. 1922 жылғы 1
маусымда Сейітқали Меңдешев Қазақ АКСР Орталық Атқару Комитетінің қазақ
тіліндегі баспа ісін жақсарту туралы қаулысына қол қойды. Бүл қаулыда
республиканың Халық Комиссарлары Кеңесіне барлық халкоматтары өз салалары
бойынша қазақ тілінде кітаптар, плакаттар, оқулықтар шығаруын қадағалау
тапсырылды. Бүл міндетті орындау үшін қажетті қаржы көздерін тауып, қазақ
интеллигенттерін осы игілікті іске жүмылдыруды тапсырды [21]. Өзге
халкоматтарға қарағанда жүмыстың көп бөлігі Оку Халық комиссариатына
жүктелді. Оған әртүрлі дәрежедегі оқу қүралдарын шығарумен
бірге,әдеби,ғылыми,саяси-үгіт мазмұнды кітаптарды даярлаумен қатар орыс
тілінен көп санды басылымдарды қазақшаға аудару ісін ұйымдастыру
тапсырылды. Бүл кең ауқымды мәдени іс-шараларды жүзеге асыруға тиісті
жоғары білікті мамандар жетіспеді. Сондықтан болар, кітапханалардың сирек
кездесетін кітаптар қорларында сақталған жиырмасыншы жылдар басылымдарының
сауаттылығы төмен болып келеді. Бүл олқылықты қазақ зиялыларының өздері де
терең түсініп, өз еңбектерінің нәтижесіне деген талапкершілікті күшейтумен
болды. Мәдениет саласында жетістіктерге жету үшін оку - білім беру
жүйесінің жүмысын орнықтыру қажет болды.
1917 жылдан бастап ескі оқығандар жер-жерде мәдени-ағарту ұйымдарын
құрды, қазақтың бүкіл әдеби интеллигенциясын үйымдастыруға талпынды
(1922жылғы желтоқсанда Ташкентте қүрылған "Талап"қауымы). Ал революцияны
жақтағандар әлі әлсіз болғандықтан күш біріктіруге деген талпынысы да әлсіз
болды. Шынында олар олі әдебиетші ретінде қалыптасып үлгермеді, пролетариат
ақын-жазушылары атану үшін бірталай уақыт керек еді.
Аға ұрпақ өкілдері Ахмет Байтүрсынов, Сейітқали Меңдешев, жас
қызметкерлер Сәкен Сейфуллин, Смағүл Сәдуақасов бастаған қазақ зиялылары
ана тілін жанын сала қорғады. Аса өзекті мәселе ретінде баспасөз бетінде
көтерді. Ең маңызды істер қатарында республика өкіметінің күн тәртібіне
қойды. Қазақ АКСР-і Орталық Атқару Комитеті жанындағы іс кағаздарын қазақ
тіліне көшіру жөніндегі Орталық Комиссиясы 1923 жылы 6 желтоқсанда қүрылып,
оны ОАК-нің хатшысы Жанайдар Сәдуақасов басқарды. 1924 жылдың сәуірінен
бастап Комиссияның төрағасы қызметін Аспандияр Кенжин, 1925 жылы - Ораз
Исаев атқарды. "Осы күнге дейін Түркістанда қойшылар тілі саналып келген,
ресми қағаздар жазуға, кітаптар жазуға жарамсыз делініп келген қазақ тілі
іске асуы былай түрсын, өнерге асатын бай, жатық, таза, өткір, әдемі тіл
екенін Мағжан Жүмабаев өлеңдері көрсете алады" [22] деп жазды. Сұлтанбек
Қожанов Мағжан Жүмабайүлының 1923 жылы Ташкентте жарық көрген өлеңдер
жинағына жазған алғы сөзінде.
Қазақтың ғылыми интеллигенциясының алғашқы өкілдері ұлт тағдырына
байланысты барлық мәселелерді шешуге белсене катысты. Заман тудырған ең
өзекті міндеттердің іске асуы, мәдени өркендеудің барлық күрделі
мәселелерін оңтайлы шешілуі қазақ ғалымдарының аз ғана шоғырының мойнында
болды. Мысалы, қазақ тіліндегі мектеп окулықтарын баспадан көптеп шығару,
олардың сапалық деңгейін арттыру жөніндегі жанашырлық ғылыми-
әдістемелік Кеңестің төрағасы Молдағали Жолдыбаев пен осы Кеңестің мүшесі
Телжан Шонановтың Халық ағарту халкомы Смағұл Сәдуақасовқа жазған хатында
(1925 ж. 13 ақпан) айқын көрініс тапқан [23]. 14 ақпан күні Молдағали
Жолдыбаев пен Біләл Сүлеев Халық ағарту халкоматы алқасының қүрамына
енгізілді [24]. Бұл қайраткерлердің әрқайсысы бір мезгілде қоғамдық -
басшылық, оқытушылық, ғылыми - зерттеу, үгіт - насихат жұмыстарын жүргізуге
мәжбүр болды.
Мұрағаттық құжаттарда кеңестік немесе партиялық басшы қызмет атқарған
қазақ қайраткерлерінің өз білімдерінің жеткіліксіз екендігін сезініп, окуға
жіберуді сұраған өтініштері көп кездеседі. Алайда БК(б)П Қазақ өлкекомы
оларды бір орыннан екінші орынға ауыстырып, қызметінің үстіне жаңа қызмет
тапсырып, бірнеше жылдар бойы еш демалыссыз жұмысқа жегумен болды.
Қоғамдық - саяси басшылық қызметтерден гөрі шығармашылық жүмыспен
айналысуға үмтылған Сәкен Сейфуллиннің өтінішін қарап, БК(б)П Қазөлкеком
бюросы 1925 жылы 7 сәуірде: "Идя навстречу необходимости предоставления
широкой возможности заняться литературно-творческой работой, направить тов.
Сакен Сейфуллина в распоряжение Наркомпроса, рекомендовав для работы в
качестве председателя научной комиссии НКПроса" [25] деп қаулы шығарып,
Сәкенді әдеби шығармашылық жүмысын ғылыми - үйымдастырушылық қызметпен қоса
атқаруды міндеттеді.
Ұлттық шығармашылық, интеллигенцияның қалыптасу жолында үлкен белес болып
табылатын "Талап" және "Алқа" үйымдарының тарихын зерттеудің маңызы зор.
Қазақстан Жазушылар одағы, ҚазАПП-тан бүрын қүрылған қауымдар қазақ
зиялыларының алғашқы шығармашылық ұйымдары болды. Әдебиеттанушылар мен
тарихшылар бірігіп күш салса, қазірдің өзінде "Талап" сынды үйымға мүше
болған - зиялыларды түгендеуге жақындап қалдық. "Талапқа" қатысты Ташкент
мұрағаттарында бірталай күжаттар ғылыми айналымға енгізілді. Қазақстан
Рсепубликасы Орталық мемлекеттік мұрағатының Халық ағарту халкоматының (81-
қор), мәдени қайраткерлердің жеке қорлары мен өзге де дерек көздері "Талап"
құрамын анықтауға негіз болып табылады. Біздің есебіміз бойынша, бүгінгі
күнде "Талапқа" мүшелігі құжаттармен дәлелденген жиырма төрт адамның тізімі
төмендегідей: Жүсіпбек Аймауытов, Ишеналы Арабаев (қырғыз ағартушысы),
Мұхтар Әуезов, Абдолла Байтасов, Ахмет Байтұрсынов, Қажым
Басымов, Жұбаныш Бәрібаев, Әбубәкір Диваев, Халел Досмұхамедов,Міржақып
Дулатов, Мырзағазы Есболов кейбір құжаттарда Испулов делінеді), Кәрім
Жәленов, Мағжан Жүмабаев,Қошке Кемеңгеров, Шамғали Сарыбаев, Қабылбек
Сарымолдаев,Біләл Сүлеев, Иса Тоқтыбаев, Мұқаметжан Тынышбаев,
ҚасымТыныстанов (қырғыз қайраткері), Даниял Ысқақов, еуропалықтар Н.
Архангельский мен А.Э. Шмидт, ұйғыр қайраткері Абдолла Розыбакиев.
Бұл тізім "Талапқа" әр түрлі мамандық иелері; басшы қайраткерлердің мүше
болғандығын айғақтайды. "Талаптың" алдына қойған мақсаттары да өте ауқымды,
жалпы ұлт мәдениетіне қатысты үлкен мәселелер болды. Сондықтан да қалам
иелері қазақ әдебиетінің мезгілі жеткен өзекті мәселелерін қауым болып шешу
үшін өзінің шығармашылық ұйымын құруға ұмтылды.
"Алқа" атты әдеби ұйым туралы алғашқы деректер 1924 жылдың аяғында пайда
болды. Егер цТалаптың" бастамашысы қоғам қайраткері, дәрігер, ғалым Халел
Досмүхамедов болса, "Алқа" ұйымын құруды алғаш қолға алған — сарабдал ақын
Мағжан Жұмабаев болды. "Алқаны" құру жолындағы барлық ұйымдастырушылық
қызметті де ақын-жазушылар өздері атқарды. "Талап" қауымының біршама
белсенді жұмыс атқарып, аяғынан қаз тұрып кетуінің бір себебі — оны
Түркістан автономиясының үкіметі, Тұрар Рысқұлов, Сұлтанбек Қожанов, Санжар
Аспандияров сынды ірі басшылардың қолдап, көмек корсетуі еді, ал "Алқада"
мұндай қолдау болмады.
"Алқаның" "Талаптан" айырмашылығы — бұл ұйым әдебиетшілердің, "таза"
ақын-жазушылардың, газет - журнал қызметшілерінің қоғамы болмақшы еді.
Сонымен бірге "Алқа" каламгер - әріптестердің сынаулы тобын біріктіретін
жабық клуб емес (бүгінгі Әбдіжамал Нүрпейісов жетекшілік ететін
жазушылардың Пенклубына ұқсамайды), атақты, тәжірибелі ақын-жазушылармен
бірге әдебиет жанашырлары, жаңа қалам тербеткен жастардың басын қосатын
ашық ұйым болуға тиісті еді. Тура және жанама деректерді саралай келіп,
"Алқаны" ұйымдастыруға ат салысқан азаматтардың есімдерін атайтын болсақ,
олар: Мағжан Жұмабаев, Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып
Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов, Мұхтар Әуезов, Еркеғали Алдоңғаров, Сұлтанбек
Сәдуақасұлы, Е.Омаров, Жәкен Сәрсембин, Абдолла Байтасов, Жұмағали
Тілеулин, Сәбит Дөнентайұлы. Талантты зерттеуші Дүйсембек Камзабекұлы
"Алқаның" бағдарламасын жазған Мағжан Жұмабайұлы деген бұрыннан келе
жатқан пікірді терістемейді, сонымен бірге бұл тарихи құжаттың бір адамның
жазғаны емес, ұжымдық еңбектің нәтижесі деген көңілге қонымды пайымдау
жасайды [26]. Жоғарыда аталған қаламгерлердің қайсы (өзге адамдар да болуы
мүмкін) бағдарлама мәтінімен жұмыс істеді — бүл жаңа деректер табылғанда
айқындалады.
Жүсіпбек Аймауытовтың 1929 жылы 21 және 24 мамырда тергеушіге
берген жауабында "Алқаның" платформасымен Орынборда 1925 жылы Еркеғали
Алдоңғаров пен Жәкен Сәрсембин арқылы танысқандығын, "Алқаның" бағдарламасы
жөнінде Мағжан Жұмабаевпен хат жазысқандығы, бағдарламаны "Мағжан Жүмабаев
платформасы" деп, "Алқаны" әдеби үйірме ("кружок") деп атап, бұл ұйымды
қүру мәселесі әрі тарт, бері тартпен іске аспай қалды" дейді.
Қазақ интеллигенциясының "Талап" пен "Алқа" ұйымдары отандық
тарихнамада зерттелуі жаңа қолға алынған тың тақырыптар. Олар ұлттық
мәдениетке, ғылым мен танымымызға берері көп тарихи мәселе. Бүгінгі таңда
деректердің, әсіресе мұрағаттық құжат-дәйектемелердің жетіспеуі олардың
тарихын толымды ашып, жүйелі, жазуға қолбайлау болуда. Сондықтан да,
біздіңше, "Алқа" қауымы құрылмай жатып талқандалды дегенге саятын қорытынды
жасау әлі ерте. 1929-1930 жылдары аяқ-қолы кісенделген аздматтардың ОГПУ-
дің жаналғыштарына берілген жауаптар бір басқа екендігі бұл жолы да
расталуға тиіс.
Ақын - жазушылар қатары жаңа есімдермен үнемі өсіп, толығып отырды.
Олардың өсіп-жетілуіне орталық (бүкілқазақстандық) және жергілікті баспасөз
айтарлықтай қолдау көрсетті, ықпал етті. Сонымен бірге баспасөз шығармашыл
интеллигенцияның тарихы жөніндегі аса құнды деректер көзі болып табылады.
Жиырмасыншы - отызыншы жылдардағы газет -журналдар беттері қаламгерлер-
авторлардың көптігімен (көбінің есімдері мен шығармалары бүгінде белгісіз)
ерекшеленеді. Бұл ерекшелік бір жағынан қазақ халқының сөз өнеріне
бейімділігін айқындай түсетін дерек болып табылады. Екіншіден, қазақ
ақындары газет - журнал пайда болғанға дейінгі кезенде көп болды ма, әлде
баспасөз кеңінен тараған соңғы уақытта көбейді ме деген сауал тумай
қоймайды. Жоғарыда біз шығармашылық интеллигенцияны сан жағынан есептеудің
қиындығына тоқталып өткен болатынбыз. Дегенмен, егер әңгіме жазушы -
прозаиктер, әдебиеттің жазба түрімен дамитын жанрларында еңбек ететін өзге
де қаламгерлер жөнінде болып, олардың сан жағынан дамуының шартты түрде
диаграммасын бейнелейтін болсақ, онда олардың пайда болғанынан бастап, яғни
жиырмасыншы ғасырдың басынан 1941 жылға дейінгі кезеңде үнемі
сатылап жоғарылап, сан жағынан жыл өткен сайын ұлғая түскен динамикасын
көретін боламыз.
Ал поэзия саласында мәселе күрделірек, ақынжанды қазақ халқының сөз
таланттары әр кезде де-заман тыныштықта да, аласапыран қиыншылықта да туып
отырды, жетіліп, сан-сапасы өсіп отырды. Газет-журналдарға қол жетпеген
кезде, поэзиялық шығармалар ауызша және қолжазбалар түрінде тараған уақытта
өмір сүрген ақындарда есеп жоқ. Ана тіліміздегі түңғыш мерзімді басылым
"Түркістан уалаятының газетіне" (1870) дейінгі ақын-жырауларымыздың оннан
бірінің есімі мен шығармашылығының жұрнақтары зерттеуші-ғалымдардың
өздеріне ғана белгілі деуге келеді. Ал 1917-1925 жылдардағы мерзімді және
мерзімсіз (кітап бастыру) баспасөз ақындарымызды түгендеуге үлкен мүмкіндік
туғызды. Алайда, мұрағаттық, қолжазбалар қорлары мен басқа да дерек
көздерімен бірге газет-журналдарда есімдері аталып, шығармалары жарияланған
авторлар қауымы байсалды зерттеу объектісіне айналған жоқ. Бүл —өз
байлығымыздың қадірін білмейтініміз, өткен заманның рухани мұрасын толымды
түрде пайдалана алмай жүргенімізді көрсетеді.
Қазақстанның Түркістан АКСР-ндегі өкілетті өкілі Темірбек Жүргеновтың
1925 жылғы 12 ақпанда ҚазОАК-не жіберген есеп хатында Түркістан
республикасында түратын қазақтардың мүддесін қорғау жөніндегі істерінің
ішінде 1924 жылы өкілдік Казақстаннан жіберілген жастарды Ташкенттің жоғары
оку орындарына орналастыру, қалада оқитын қазақ студенттерінің тұрмысын
жақсартуға бағытталған әрекеттерін атап өтеді [27]. Темірбек Жүргенов сынды
зиялылардың ізгілікті қызметінің арқасында Ташкент қаласында көптеген қазақ
жастары жоғары білім алып, ұлттық шығармашылық интеллигенцияның қатарын
толықтырды.
Коммунистік партия тарихшылары Кеңес дәуірін қазақ мәдениетінің Ренессансы
ретінде бағалауға бейім болды. Шығармашылық интеллигенцияның барлық
топтарының сан және сапа жағынан күрт өскендігі дәріптелді. Қазан
төңкерісінен кейін үлттық шығармашылық интеллигенцияның жаңа топтарының
пайда болғандығы ескіден келе жатқан ақын-жыраулар сынды шығармашыл
интеллигенцияның құрамы мен қызметі де үлкен өзгерістерге ұшырады - тарихи
шындық болғанымен, тарихи деректерді саяси -идеологиялық түрғыдан сараптап-
түсіндіру шығармашылық интеллигенцияның өткен жолын объективті сипаттаудан
аулақ болды. Алдымен, сан -алуан деректер 1917 жылды уақыт кеңістігінде
айрықша белес ретінде қаралып, Казан төңкерісіне дейінгі кезеңге де
қарағанда, Кеңес дәуірінде қазақтың ақын-жыраулары сан жағынан күрт өсті
деген түсініктің негізсіз екендігін көрсетеді. Коммунистік партия
тарихшылары сол кездегі ғылыми зерттеулердің төмен дәрежесін өз мүддесіне
пайдаланды. Осы және басқа да қасаң түсініктерді орнықтыруға
1)шығармашылық интеллигенция туралы тарихи деректердің белгісіз болып келуі
және жиналмауы; 2)билеуші Коммунистік партия тарапынан төңкеріске дейінгі
қазақ мәдениетін,оның ішінде шығармашылық интеллигенция тарихынан
объективті зерттелуіне қарсы болды, тосқауыл жасады; 3)мақсатты түрде
жүргізілген қасаң саясаттың нәтижесінде қоғамда төңкеріске дейінгі қазақ
мәдениеті артта қалған мешеу болды, яғни "ол дәуірде зерттейтін ештеңе жоқ"
- деген идеология үстем орын алды. Бір жағынан сұраныс болмаған соң, екінші
жағынан билеушілердің саяси қысымы қоғамтанушы ғалымдарды Кеңес дәуірінің
тарихын жазуды мәжбүр етті. Ал төңкеріске дейінгі ақын - жыраулардың санын
анықтауға, шығармашылығының мазмұнын айқындауға қажетті деректер қозғаусыз
қалғандығын пайдаланған Компартия тарихшылары төңкеріске дейінгілерді
жамандап, төңкерістен кейінгілерді мадақтауға кірісті. Оның ішінде
революцияға дейінгі ақын-жыраулар сан жағынан аз, шығармашылықтары —
негізінен байшыл-феодалшыл, ұлтшыл, ескішіл, діншіл делініп, ресми
көзқарасқа айналдырылып, оны қайта қарап, бұзуға қатаң тиым салынды.
Сонымен бүл мәселеде де ғылыми емес, саяси мүдде үстем болып келді.
Жаңа интеллигенцияның пайда болуына әсер еткен алғашқы шаралар
туралы айтқанда, ескі және жас интеллигенция әрдайым айырып көрсетілмеуін
атап көрсетуге тиіспіз. Мысалға "Қазақ" газеті төңкерістен кейін 1918 жылға
дейін шығып тұрсадағы оны төңкеріске дейінгі баспасөзге жатқызу орын алған.
Зиялылар төңкеріс кезеңін қазақтың үлттық санасын оятуға қолайлы уақыт деп
танып, осы бағытта белсенді әрекетке көшті. "Екеу" деген псевдониммен
жазған Жүсіпбек Аймауытов пен Мұхтар Әуезов казақ халқының санасын оятқан
алдымен оята бастаған Абай деп, ұлы ағартушының ісін жалғастыруға тырысты.
Ұлттық оянуға екінші себепкер — "Казақ" газеті, жүртымыздың "бетін түзеп"
жолға салып, ілгерілеуіне қамшы болған — "Қазақ" газеті. Бұл газет халықтың
саяси көзі ашылуына, "Жұрттық" деген ойдың кіруіне қандай себеп болса,
әдебиеттің гүлденіп өркендеуіне де сондай себеп болды. Егер келешекте қазақ
әдебиеті буынын бекітіп қатарға кіретін болса, "Қазақ" газетіне борышы
үлкен" [28] деп жазды. Сұлтанмахмүт Торайғыровтың шығармашылығы ғылыми
әдебиетте негізінен жиырмасыншы ғасыр басындағы казақтың демократияшыл
ағартушылар қатарында зерттелініп келді. Дегенмен, ақынның 1937 жылы жарық
көрген екі томдық академиялық шығармалары жинағын саралап қарағанда
Сұлтанмахмүт туындыларының үштен бірі өмірінің соңғы екі-үш жылында
жазылғандығы көрінеді. Бүл, әрине, Сұлтанмахмүт Торайғыровты кеңестік ақын
- жазушы болды деуге негіз бермесе де оның 1918-1920 жылдардағы еңбектері
1917 жылғы Қазан төңкерісінің тигізген әсерін жаңа түрғыдан зерттеу
қажеттілігі айқын байқалады.
Сәбит Мұқанов Қазақстан жазушыларының бірінші съезінде "Драматургия және
проза төңкеріспен бірге туды" деген еді [29]. Бұл 1917 жылға дейін қазақта
драматургтер мен жазушы-прозаиктер болмады дегенмен бірдей. Көпке дейін
үстем болып келген бұл көзқарас Көлбай Төгісов, Ишанғали Меңдіханов,
Міржақып Дулатовтардың үлттық драматургиядағы бастамашылық қызметін жоққа
шығарып келді. Сол сияқты прозада Міржақып Дулатов, Спандияр Көбеев,
Түрғанбай Жомартбаевтардың еңбегін дұрыс бағаламау болып табылады. Олардың
атқарған еңбегін әдебиетке төңкерістен кейін келгендерге әкеп телу тарихи
әділетсіздік еді. Бүл — қазақ мәдениетін таптық мүдде түрғысынан
үлтсыздандырып - интернационалдандыруының бір көрінісі еді.
Бүкіл қазақтың мүддесін ту етіп көтерген зиялылар коммунистердің
мұндай саясатына қарсы шықты. Бұрынғы алашшыл шығармашылық интеллигенция
ұлт мәдениетінің қорғаушысы болды Алайда қазақ интеллигенциясы арасында
ауызбірліктің болмауы салдарынан әсіре қызылдардың шабуылына тиісті
тойтарыс берілмеді Мәдениет пен идеология қазақтың ескі интеллигенциясы мен
большевиктердің шиеленіскен күрес майданына айналдырылды.1917-1925 жылдар
аралығында күштердің ара салмағы бірталай өзгергенімен, коммунистердің
ықпалы біртіндеп күшейе түскенімен, басымдылық Ахмет Байтүрсынов бастаған
ескі зиялылар жағында болды. Қазан төңкерісінен кейін Коммунистік партия
қазақтың бүрынғы үлттық интедлигенциясын жоққа шығарып, жаңа социалистік
сипаттағы үлттық интеллигенция қүруды міндет етіп қойып, осы мақсат
жолындағы іс - әрекетке кешті.
Қазақтың ақын - жазушыларынан бірен-сараны ғана Қазан революциясын құп
көрді. Революция қарсаңында қазақ шығармашылық интеллигенциясынан басым
көпшілігі үлттық-демократиялық көзқарасты ұстанған еді. Олар бірден өз
көзқарастарын өзгерте алмады. Сондықтан да 1917, 1918 жылдар ғана емес,
1925 жылы да "кеңестік" деп атауға толық лайық қазақтың қаламгерлері әлі
қалыптасып үлгермеген еді. Бұл кезенде қазақтың кеңестік шығармашылық
интеллигенциясының құрылуына қоғамдық негіз жасалды.
1.2 Ұлтық элитаның қалыптасуы
Белгілі бір қөзқарастар жүйесі ретінде ХХ ғасырдың басында пайда
болған қоғамдық ғылымдардың элита теориясы бұрынан қалыптасқан дәстүрлі
тарихи танымды тың соқпаққа жетелейді. Элита қоғамдық өмірді өзінің
бастамшылдығмен, тұлғалық ерекшелігі, кәсіпқойлық сапасымен танылатын
адамдар тобы дер болсақ, ол топтың саяси әрекеті ғылыми талдаудан
өткізілгенде қоғамдық құбылыстар мен тарихи оқиғалардың даму заңдылығын
жаңа қырынан танып, білуді жеңілдетеді.
Саяси элита әлеуметтік жағдайына байланысты қоғамды басқару
процесіне тікелей немесе жанама түрде ықпал еттіп, қоғамның даму
стратегиясын жасап, оны іске асыруға өз үлесін қосады. Әдетте, халықтың
басым бөлігінің саяси белсенділігі төмен болғандықтан олар саясаттан
бейтарап өмір сүреді. Осындай жағдайда қоғамдық өмірідің даму бағыттарын
айқындайтын саяси элитаның рөлі арта түсері сөзсіз.
Элита сөзі француз тілінде қоғамның белгілі бір бөлігін
құорайтын топтың ең көрнекті,таңдаулы өкілдері деген мағына береді. Бұл
анықтама элита деген ұғымның қоғамдағы түрлі топтардың қандай бөлігіне
байланысты қолданылатындығынан анық хабар берсе керек. Бүгінгі гуманитарлық
ғылым элитаны саяси, басқарушы, ғылыми, ғылыми-техникалық деп түрлі
жіктерге бөледі.
Ғылымда басқарушы топтың, яғни элитаның қызметін арнайы ғылыми
талдауға алатын саланы Элиталогия деп атайды.[1]
Ұлттық элита ұғымы осы кезге дейінгі ғылыми әдебиетте ұлттық
интеллигенция ұғымының контекстінде қарасытырлып келеді. Ал кеңестік
қоғамдық партиялық номенклатураның сипаты саяси элитаның жекелеген
ерекшеліктерін ғана танытқан.
Ұлттық элита деп арнайы аталмағанымен оны қозғаушы, бағыттаушы
қызметтін атқарған әлеуметтік топ тарихтың қай кезінде де болған.Осы
құблыстың ХIХ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың алғашқы ширегін қамтыған бөлігін
бір тұтас бірлікте қарстыруға енгіз бар.Ол негіз ұлттық элитаның
отаршылдыққа қарсы азаттық күресінің сипаттық ерекшеліктеріне байланысты.
Бұл кезеңде ұлт-азаттық күресттің саяси тәсілдері пайда
болды,қалыптасты,және қоғамдық идеялардың практикасына айналды.Жаңа
замандағы қазақ тарихының ұлт-азаттық қозғалыстардан туындаған саяси және
құқықтық тарихының ХIХ ғасырдың соңынан Алашорда қозғалысы таратылған 1919-
1924жылдарға дейінгі аралығын бес кезеңге бөліп қарастырылу ұсынылуда.
Ұлт-азаттық қозғалыс кезеңдерінің дәуірі базалық негізі бір
текті болғандықтан оларды салыстырмалы тәсіл мен егжей-тегжейлі ой елегінен
өткізуге болады.Осы тұрғыдан алғанда,ұлт-азаттық қозғалыс шеңберінде ұлттық
саяси элитаның даму эволюциясы,қалыптасу ерекшеліктері және саяси іс-
әрекетін жан-жақты қарастыруға мүмкіндік аламыз.
Зиялылар тарихын зерттеген мамандардың есебі бойынша 1917
жылғы қазан революциясына шейін негізінен еуропалық,сондай-ақ бірлі-жарым
шығыс жоғары оқу орындарын аяқтаған дипломы бар қазақ зиялыларының саны 120
адамнан, ал Ресейлік орта арнаулы оқу орындарында білім алған мамандардың
саны 700 асып жығылатын еді. .[2]
Екі ғасырдың тоғысында Ресейдің түрлі қалаларында 700-ге жуық
қазақ жастары білім алған болса,олар туған халқын отаршылдықтың бұғауынан
құтқару үшін монархиялық тәртіпті құлатуға бағыталған кез-келген саяси
күштердіқолдап, Ресейдегі түрлі ағымдардың қызметіне араласып, тәжірибе
жинақтады.
Қазақтың кемшілігін сынау, ұлттық қалғыған рухын оятуға қатысты
идеялар ұлт зиялыларының саяси әдеби қызметіне арқау болды.
Патшалық билік жаңа қалыптаса бастаған ұлттық элитамен екі жақты
ойынға түсті. Бір жағынан ұлт зиялылапының өкілдері Мемлекетттік Думаға
депутат болып сайланса (Ә.Бөкейханов, А.Бірімжанов, А.Қалменов, Б.Қаратаев,
Т.Нұрекенов,т.б),екінші жағынан белсенді саяси қызметпен айналыса бастаған
жеке қайраткерлер (Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов,
Ж.Ақпаев,т.б)саяси қуғын нысанына айналды.
Патшалық билік пен жаңа қалыптаса бастаған ұлт зиялылары
арасындағы егес, қазақ қоғамында ресеми билікке қарсы тұрған саяси
оппозицияның қалыптасумен аяқталды. Сондай-ақ ол ұлттық мемлекеттік
дербестік және тәуелсіздік идеясын жаңа сапада қайтадан көтерді.
Уақытша үкімет органдары мен тығыз бірлікте жұмыс жүргізген
ұлттық элита өкілдері саяси тұрғыдан қолайлы жағдайды ұлттық мүддеге
пайдалана алды. 1912 жылдың науырызында Түркістанда Шуро-и-Исламияұйымы
құрылса,осы жылдың шілдесінде алаш саяси партиясы құрылды.Олардың ұйымдық
құрылымы нығайып,саяси тұғырнамасының айқындалуына жоғарыда аталған
қайраткерлер өлшеусіз үлес қосты.
Түркістан өлкесінде М.Шоқай, М.Тынышбаев.С.Лапин және т.б
қайраткерлер мұсылмандық қозғалыс аясынан Түркістан Мұхтариятын
құрып,өлкедегі кеңес өкіметіне баламалы ұлттық мемлекеттік құрылым
жасақтады. Ал Ә.Бөкейханов.,А. Байтұрсынов, М.Дулатов бастаған ұлттық элита
өкілдері алаш қозғалысының идеяларын іске асырып, Алашорда Уақытша үлкен
үкіметін жасақтады.Күрделі жағдайда орнаған бұл ұлттық мемлекеттік
құрылымдардың саяси тағдары бәрімізге белгілі. .[3]
1917 жылдың соңына қарай өмірге келген Алашорда және Түркістан
(Қоқан) Автономиясы үкіметтері ұлттық элитаның жігерлі еңбегінің нәтижесі
ғана емес,сонымен бірге оның ұлт өмірін қайта жаңғыртудағы потенциялдық
мүмкіндігінің де көрінісі де болатын.
Ұлттық саяси тарихындағы бұл кезеңнің тарихи ерекшелігі: саясат
сахнасына ұлт тағдырын,заман ағымын уақыт сұранысна лайық теориялық
дәрежеде қорта алған, сондай-ақ онымен шектелмей ұлт өмірін жаңа талапқа
сай мазмұнда қайта құруға (модернизация) ынталы да жігерлі саяси күш
келді.Бірақ империялық күштер,яғни олардың оңшылдары мен солшылдары, ақтары
мен қызылдары енді ғана бой көрсеткен ұлттық зиялы-элитаның ұсыныстарына
құлақ аспақ түгілі,одан тезірек құтылуға тырысты.Сондай-ақ бұл ойды
большевиктер іске асырды да
Түркістан АКСР-і (1918-1924 жылдарда өмір сүрген автономиялы
республика) Кеңестерінің Орталық Атқару Комитеті (Түрікатком) жанында
қүрылып, қызмет атқарған Қазақ бөлімінің тарихы отандық тарих ғылымы
тарапынан әлі күнге дейін толық зерттелініп, ғылыми түрғыдан таразыланған
жоқ. XX ғасырдың 20-жылдарының басында Түркістан өлкесі қазақтарының саяси,
әлеуметтік, қоғамдық, мәдени өмірінде үлкен орны мен ықпалы болған аталған
бөлімнің сан-саналы қызметін жан-жақты да толық ашып көрсету үшін іргелі
зерттеудің қажет болатындығын ескертеміз.
Түрікатком жанында қызмет атқарған Қазақ бөлімінің құрылуының өзіндік
тарихы бар, ол 1917-1920 жылдары Түркістанда орын алған қым-қиғаш саяси
процестердің нәтижесінде дүниеге келген еді.
Тарихтан белгілі, 1917 жылы қарашада Ташкент большевиктерінің қарулы
төңкерісінің нәтижесінде Түркістан өлкесінде Кеңестердің саяси билігі
орнайды. Аталмыш кеңестер өлке халқының небары 5 пайызынан аспаған орыс-
еуропалық келімсектердің жұмысшы - мұжық - солдат бұқарасының мұң-мұқтажын
жоқтаған, мүддесін күйттеген, сойылын соққан саяси-әскери органы болды.
Құрылған кеңестердің құрамында алғашында Түркістанның жергілікті мұсылман -
түркі халықтарының өкілдері саусақпен санарлықтай болса, ал Ташкенттегі
Орталық билік орындарында (Комиссарлар Кеңесінде) бірде-бір жергілікті ұлт
өкілдері болмады. Қара шекпенді патшалық империяны қызыл түсті кеңес
империясы алмастырды.
Орыс болышевиктері билеп-төстеген кеңестердің билігіне балама түрде
Түркістанның мұсылман-түркі халықтарының зиялылары 1917 жылы күздің соңында
Қоқан қаласында, Түркістанның жергілікті халықтарының еркін орындай отырып,
Түркістан Мүхториятың (Түркістан автономиясын) дүниеге әкелді, бірақ бұл
қүрылым 1918 жылы ақпанда Ташкент большевиктерінің агрессиясы нәтижесінде
қанға бөктеріліп, қиратылды [4].
Түркістанда монополиялы саяси билікке ие болған орыс большевиктері ұзақ
уақыт бойы өлкенің саяси статусын анықтау мәселесі бойынша ешқандай нақты
қадам жасамай, саяси көрсоқырлық танытты. Тек 1918 жылы сәуір айының
аяғында ғана Түркістан өлкесі - революцияға дейінгі Ресей империясының
Түркістан генерал-губернаторлығы Ресей Социалистік Федерациясының
Түркістан Республикасы деп жарияланды[5]. Бірақ республиканың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тарау -I. КЕҢЕСТІК ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯСЫ КАЛЫПТАСУЫНЫҢ БАСТАПҚЫ
КЕЗЕҢІ (1917-1925 жж)
1.1 Кеңестік шығармашылық интеллигенцияның пайда
болуының алғышарттары.
1.2 Ұлтық элитаның қалыптасуы
Тарау-II. КЕҢЕСТІК ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯСЫ ӨКІЛДЕРІНІҢ ҚЫЗМЕТ
КЕЗЕҢІ (1917-1925 жж)
2.1 Ескі интеллигенцияның
тағдыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Кеңестік шығармалылық интеллигенцияның алғашқы
өкілдерінің
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің тарихында өзіндік елеулі із қалдырған
қайраткерлер ХIX ғасырдың соңы мен ХХ ғасыр басында тарих сақнасынан шыққан
қазақ зиялыларын жатқызуға болады.Бүгініг таңда сол зиялы қауым өкілдерінің
бірқатарының ғұмырнамасы жасалып,көпшілік қауымға ұсынылып жатыр.Дегенмен
бұл бағыттағы ғылыми –зерттеу жұмыстарын тереңдете жүргізіп, қазақ
зиялыларының ғұмырнамасы қатарын толықтыра түсуіміз керек. Қазақ
зиялыларының өмір жолы Кеңестік дәуірде аракідік зерттелді. Олардың
көпшілігі революциялық қозғалыстарға кеңестік құрылысқа ат салысқан
қайраткерлерге арналды. Алайда мұндай іріктеме зерттеулер марксизм-ленинизм
идеологиясы аясынан аса алмады.Ол дәуірде қазақ зиялыларының өмір жолын
атқарған қызметін объективті тұрғыда ашып көрсетуге кеңестік тарих ғылымның
ұстанған идеологиясы тосқауыл болды.
Кеңестік тарих ғылымы сүйенген идеология кеңестік империя мүддесі
жолында ұлттық мүддені ескермеді. Ұлтшылдыққа қарсы күресемін деп ұлттық
сипаты бар құбылыстарды аяққа басты. Кеңестер Одағында аз халықтардан
шыққан ұлтжанды, елін сүйген қайраткерлер ұлтшылдар болып қудалана түсті.
Марксизм-лениензим методологиясын басшылыққа алған зерттеушілер
1917 жылғы қазақ революциясына дейін қазақта ұлттық интелигенция қалыптасып
үлгермеді деген тұжырымды ұстанды. Ал, революцияға дейінгі кезеңде саны
аз болған қазақ зиялыларының қызметі Ұлттық буржуазия мен үстем тап
өкілдерінің мүддесін қорғау жолындағы әрекет ретінде түсіндірілді. Таптық
мүддені қызғыштай қорғаған кеңестік тарих ғылымы біз қарастырып отырған
кезеңдегі қазақ зиялыларының ұлттық еркіндікті қамтамасыз ету жолында
атқарған қызметін жоққа шығарып, теріс бағалады. Осыған орай қазақ
зиялыларының арасында өзіндік ұстанымдарымен дараланған жеке бір
тұлғалардың қоғамдық-саяси қызметі мен шығармашылық мұралары объективті,
шынайы тұрғыда бағаланбай қалды.
Қазақ халқының әлем қауымдастығы қатарынан егемен ел ретінде өз
орнын тауып, тәуелсіздік туын тіккен осы бір өзгерістер заманында еліміздің
өткен тарихына деген көзқарас та мүлдем жаңа сипатқа ие болды. Оның бір
көрінісі осы уақытқа дейін бұрмаланып, ақиқаты айтылмаған немесе біржақты
қаралған тарихи құбылыстарды ой елегінен өткізіп, оларға объективті баға
беруге деген талпыныс. Қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылықты қамтамасыз
етіп, демократиялық мемлекет құруды мақсат тұтқан елімізде төл тарихымыздың
олқылау жазылған тұстарын толықтыра түсуге барынша жағдай жасалып жатқаны
белгілі. Осынау сәтте, яғни халқымыздың тарихи санасын қалыптастыруға
бағытталған шаралар жүзеге асырылып жатқан мезгілде, қазақ халқының
тарихында өзіндік терең із қалдырған қайраткерлердің ғұмырнамасын жасауды
да қолға алғанымыз абзал. Мұндай ғұмырнамалық зерттеулер жекелеген
қайраткерлердің өмір жолын танып білумен бірге, олар өмір сүрген дәуірдің
қыр- сырын түсінуге де өз септігін тигізеді. Өткен тарихымызды еркін
қорытып, одан объективті теориялық тұжырымдар жасауға жол ашылып отыр.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазан төңкерісі қарсаңында және революцияның
алғашқы кезеңінде ұлттық шығармашылық интеллигенция қазақтың өзге
интеллигенциясынан, яғни оқытушылар қауымынан, дәрігерлер, заңгерлер,
әкімшілік қызметкерлерінен рухани жағынан жетілген, оқыған атаулыларға
шамшырақ болған үлкен топ болды. Алашорданың көсемі Әлихан Бөкейхан, Батыс
Алашорданың жетекшісі Халел Досмұхамедов, Алаш идеологтары Ахмет
Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Мұхтар
Әуезов, және т.б, қайраткерлер ұлттық шығармашылық интеллигенцияның аса
көрнекті өкілдері болып сол кездің өзінде - ақ танылған еді. Есімдері
аталған азаматтардың іс-әрекеттері Алаш қозғалысының тағдырында да, бүкіл
қазақтың ендігі уақыттағы тағдырында ерекше рөл атқарды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндетті. ХХ ғасырдың басындағы алдыңғы
қатарлы қазақ зиялылары өздерінің саяси қызметінде ұлттық, сондай-ақ жалпы
адамзаттық құндылықтарды қорғауды басты мақсат деп білді.Олар өз халқына
тәуелсіздік және отаршылдық құлдықтан азаттық алу жолындағы күресінде
көметесуге ұмтылды.әрбір адамның және әрбір халықтың жеке өз бостандығына
құқығы мен бүкіл адамзат мәдениетінің жетістіктері мен табыстарына еркін
қол жеткізуі сияқты жалпы адамзаттық қазыналар үшін күресті.
Қазақ зиялыларының көш басшылары халықтың саяси жағынан көзін
ашу үшін оның бойында:
- Алаш зиялылары мен олардың қызметі;
- білімге деген құлшынысты ояту;
- сауатсыздықты жою;
- қазақ тілін дамыту, қазақ тілінде мектеп оқулықтарын шығару;
- баспасөз;
- Талап, Алқа ұйымдарының қызметін;
- қазақ әйелдерінің қоғамдық және шығармашылық қызметі;
- қазақ публицистикасы,драматургиясы,журнал истикасы...
- қазақтың ақын-әншілерінің шығамашылығы;
бүкіл қызметі осы мақсатқа арналды деуге болады.
ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялылары дәрігерлер, саясатшылар, судялар,
ақын-жазушылар болатын. Бұл кезең қазақтың жан-жақты білімді азамататры-
Ә.Бөкеханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, және басқалардың қалыптасуымен
ерекшеленді. Қазақстан ғылымының қаулап дамуы кеңес үкіметі жылдарында
болғанын теріске шығаруға болмайды, бірақ оның ірге тасын нақ жиырмасыншы
ғасырдың басында қазақ зиялыларының таланты жасөкілдеріқалағанеді.
Зерттеу жұмысының деректік негізі Мұрағаттық құжаттарда кеңестік немесе
партиялық басшы қызмет атқарған қазақ қайраткерлерінің өз білімдерінің
жеткіліксіз екендігін сезініп, оқуға жіберуді сұраған өтініштері көп
кездеседі.
Ұлттық шығармашылық, интеллигенцияның қалыптасу жолында үлкен белес
болып табылатын "Талап" және "Алқа" ұйымдарының тарихын зерттеудің маңызы
зор. Қазақстан Жазушылар одағы, ҚазАПП-тан бұрын құрылған қауымдар қазақ
зиялыларының алғашқы шығармашылық ұйымдары болды.
Әдебиеттанушылар мен тарихшылар бірігіп күш салса, қазірдің өзінде
"Талап" сынды ұйымға мүше болған - зиялыларды түгендеуге, "Талапқа" қатысты
Ташкент мұрағаттарында бірталай кұжаттар ғылыми айналымға енгізілді.
Қазақстан Рсепубликасы Орталық мемлекеттік мұрағатының Халық ағарту
халкоматының (81-қор), мәдени қайраткерлердің жеке қорлары мен өзге де
дерек көздері "Талап" құрамын анықтауға негіз болып табылады. "Алқа" атты
әдеби ұйым туралы алғашқы деректер 1924 жылдың аяғында пайда болды. Егер
"Талаптың" бастамашысы қоғам қайраткері, дәрігер, ғалым Халел Досмұхамедов
болса, "Алқа" ұйымын құруды алғаш қолға алған — сарабдал ақын Мағжан
Жұмабаев болды. Қазақ интеллигенциясының "Талап" пен "Алқа" ұйымдары
отандық тарихнамада зерттелуі жаңа қолға алынған тың тақырыптар. Олар
ұлттық мәдениетке, ғылым мен танымымызға берері көп тарихи мәселе. Бүгінгі
таңда деректердің, әсіресе мұрағаттық құжат-дәйектемелердің жетіспеуі
олардың тарихын толымды ашып, жүйелі, жазуға қолбайлау болуда. Кеңес
дәуірінде ана тілімізде түңғыш шыққан журнал "Қызыл Қазақстан" (Орынбор,
1922 ж. қазан) — "Қазақ баспасөзі майталмандарының ғажайып мектебі" (М.Қ.
Қозыбаев) болды. Академик М.Қ. Қозыбаев "Қызыл Қазақстан" журналы кейін
"Ауыл коммунисі" мен "Қазақстан коммунисіне" айналғанына дейін тарихи
принципті жоғары ұстаған. Жиырмасыншы жылдардағы қазақ баспасөзінің
тарихында "Ақжол" газеті аса көрнекті рөл атқарды. Бұл - осы басылым
төңірегіне Алаш қозғалысының жетекші қайраткерлерінің шоғырлануының заңды
нәтижесі еді. Қазақ мәдениетінің жұлдыздары болып танылған зиялылары және
олардың ізбасарлары — болашақта үздік шығармашылығымен әлі танылатын жас
дарындар (Жүсіпбек Аймауытов, Ілияс Жансүгіров, Мұхтар Әуезов, Қошке
Кемеңгеров т.б.) газеттің бағыт - бағдарын түзулеп, ұлтжандылық сипат
беріп, халыққа етене жақын етті.
40-қа жуық тамаша әндерін мүра етіп қалдырған халық композиторы Үкілі
Ыбырайдың шығармашылығы А.Затаевич, Сәбит Мұқанов, Сәкен Сейфуллин, Ахмет
Жұбанов, Есмағамбет Ысмайылов, Борис Ерзакович, Шахмат Хұсайыновтардан
бастап, бүгінгі өнертанушы замандастарымызға дейін зерттеліп келгенімен әлі
де анық-қанығына жетпеген мәселелер баршылық көркем сөз бен саздың асқан
шебері Үкілі Ыбырай жас өнершілердің үлкен тобына ұстаз болды Зерттеушілер
Темірбек Қожакеев, Ләйлә Ахметова Абай шығармашылығынан нәр алып өскен
Нәзипаның ұлы ақын өсиеттерін мұрат тұтып, Абайды байшыл, феодалдық заман
ақыны деп қаралау жүргізілген кезде де, Абай мұрасына адалдығын сақтап,
өмір бойы насихаттап өткенін жазды.
Темірбек Қожекеевтің "Сара сөздің сардарлары" атты жинағында шығармашылығы
зерттелген 12 қаламгер-журналистердің ішінде жалғыз әйел Нәзипа
Қүлжанованың баспасөз саласындағы еңбегі жазылған. Автор Нәзипа
Қүлжанованың Ж. Иманбаева,, Мәриям Хәкімжанова, Ахмет Елшібеков, Сапарғали
Бегалин, Дәриға Ермековаларға жасаған қолдау-көмегін ашып көрсеткен.
Аққағаз Досжанова туралы алғашқы дерек "Айқап" журналында (1913)
кездеседі. Онда Орынбор гимназиясын бітірген жас талапкер Акқағаз
Досжанқызының Мәскеуге жоғарғы оқу орнына түсуге шыққандығы хабарланады.
Башқұрт халқының азаттық күресінің жетекшісі Ахмет Заки Уәлиди Аққағаз
Досжанованы жазушы деп атап, "шығыс түркілері арасынан шыққан тамаша
әйелдер қатарында болды", 1917 жылдың мамырында Мәскеуде белгілі 12 адам
кірген Орталық Мұсылман Шуросына (Кеңесіне) қазақтардың өкілі болып Жаһанша
Досмұхамедұлы, Уәлихан Танашев және Аққағаз Досжанованың сайланғанын атап
көрсетті.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Алғашқы екі революция кезінде қазақ
халқының ұлт-азаттық қозғалысы жетекшілері ретінде Әлихан Бөкейханов,
Мұхаметжан Тынышбаев, Ахмет Байтұрсынов, Мұстафа Шоқай секілді
демократиялық, интеллигенция өкілдері тарих сахнасына шықты. Бірақ олардың
бүкіл қазақ халқының арман-тілегін білдіріп, оның мүддесін қорғау жолындағы
ізгі әрекеті табысты болмады. Қазан революциясы мен 1918-1920 жылдардағы
азамат соғысы халықты қырғынға ұшыратып, қазақтарды әлеуметтік және саяси
қақтығыстар арнасына тартты. Қазан революциясы нәтижесінде орнаған Кеңес
өкіметінің саяси, әлеуметтік-экономикалық қайта құрулары ат төбеліндей ұлт
зиялылары мен ауқатты шаруалар тобын қуғын-сүргінге душар етті, дәстүрлі
шаруашылықты қиратып, аштық апатын туғызды және халықтың біраз бөлініп
атамекенінен ажыратып, Қытайға, Монғолияға, Иранға, Ауғанстанға, Түркияға,
т.б. елдерге кетірді. Осы қырғынның нәтижесіңде және Кеңес Одағының басқа
аймақтарынан көшіп-қону толқындарының өте күшті болуы салдарынан қазақ
халқы өз атамекеніңде аз ұлтқа айналды дегенмен, бұл кезеңде қазақ халқы өз
жерін тұтастаңдырып, ұлттық автономияға қол жеткізді. Сауатсыздық жойылып,
бастапқыда тегін бастауыш, кейіннен орта білім алуға жол ашылды. Арнаулы
орта және жоғары оку орыңдары, сондай-ақ ғылыми, денсаулық -сақтау және
мәдени-ағарту мекемелері жүйесі ұйымдастырылды Ұлттық жұмысшы кадрлар мен
инженер-техник интеллигенция өкілдерінің недәуір бөлігі қалыптасты.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тарау мен қорытындыдан
тұрады.Жұмыс соңында қолданылған әдебиеттер тізімі берілген.
1. КЕҢЕСТІК ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯСЫ КАЛЫПТАСУЫНЫҢ БАСТАПҚЫ КЕЗЕҢІ
(1917-1925 хж.)
1.1 Кеңестік шығармашылық интеллигенцияның пайда болуының
алғышарттары
Қазан төңкерісінен кейін қазақтың кеңестік интеллигенциясының пайда
болып, өсуінің басты алғышарты — саяси биліктің Ленин бастаған коммунистік
партияның қолына көшуі болды. Бүкіл Ресейде — метрополия мен отарларда
біркелкі әкімшілдік - әміршілдік басқару жүйесі, әскери күшке сүйенген
казармалық тәртіп орнатыла бастады. Билік басына келгеннен соң большевиктер
бастапқыда қазақтың ұлттық шығармашылық интеллигенциясын қажет етпеді,
тіпті оның өкілдеріне тиісті көңіл де бөлмеді. Азамат соғысы жылдары
ақтардан босатылған жерлерде қазақтарды өз жағына тарту үшін олардың
сауаттыларын, беделді- адамдарын кеңестік - партиялық қызметке шақырды.
1919 жылы Алашорда қайраткерлеріне кешірім жасалып, Ахмет Байтұрсынов
бастаған ұлт зиялылары Коммунистік партия мүшелігіне кіріп, оку - ағарту,
мәдениет, баспасөз істерімен қызу айналыса бастады.
Лениннің декреті бойынша қүрылып 1919 жылдары Казақстанды басқарған
Революциялық Комитет (Казревком) өзінің қызметін Солтүстік Қазақстанда
Қызыл әскерлердің үстемдігін орнату шараларынан бастаған еді. Казревкомды
Мәскеу жіберген . С. Пестковский, В.А.Радус - Зенькович сияқты қазақтан
хабары жоқ лениншіл - коммунистер басқарды. Ахмет Байтұрсынов, Әліби
Жанкелдин, Сейітқали Мендешев, Бақытжан Қаратаев сынды қазақ қайраткерлері
Казревком құрамына алынғанымен, билік тізгіні еуропалықтарда болды.
Казревком ескі интеллигенцияны коммунистерге қызмет еткізуге бағытталған
бірталай шараларды қабылдады.
1920 жылдың 22 қаңтарында қазақ ревкомы өлкедегі бүкіл интеллигенттік
күштерді кеңес жұмысына жұмылдыру (мобилизациялау) туралы қаулы
шығарды[12].Оқыған азаматтарды уақытша болса да өз жағына тартпайынша
көздеген мақсаттарына жетудің мүмкін еместігіне көздері жеткен жаңа
билеушілер ауыл мектептерін, бастауыш қазақ - орыс мектептерін. бітірген
сауатты адамдарға іздеу салды. Кеңес жұмысынан бас тартқан оқыған адамдар
революция жауы ретінде соғыс жағдайындағы зандар негізінде жауапқа
тартылды. 1920 жылдың 24 маусымында Казревком Орал облысындағы қазақ
интеллигенциясын жаппай мобилизациялау туралы шешім қабылдады. Бұл
жұмысты іске асыру П.И.Струппе төрағалық еткен (комиссия құрамында белгілі
зиялылар Мұхаметжан Қаратаев, Есенғали Қасаболатов болды) арнаулы
комиссияға жүктелді, 13. Азамат соғысы біткенімен, соғыс жағдайына тән
төтенше қимыл жасап, облыстағы барлық қазақ оқығандары есепке алынып,
еріксіз кеңес жұмысына жегілді.
Өлкедегі сауатсыздықты жою желеуімен Қазревком 1920 жылдың 28
қыркүйегінде тағы да үлттық интеллигенцияға жаппай мобилизация жариялады.
Бүл жолы интеллигенциямен қатар "мектепте сабақ беруге жарамды" барлық
адамдар, атап айтқанда он (10) дәрежелі білімі барлардың бәрі есепке
алынды: 1)жоғары білімділер; 2)орта білімділер; 3) арнаулы педагогикалық
оку орындарын бітіргендер; 4) жоғарғы бастауыш училищелерді бітіргендер; 5)
медресе тамамдағандар; 6) екі сыныпты училище бітіргендер; 7) бір сыныпты
бастауыш училище түлектері; 8) "земское одноклассное училище" аталған оқу
орнын бітіргендер; 9) мектептер (бұл жерде жиырмасыншы ғасырдың басынан
бастап пайда. бола бастаған болыстық, ауыларалық жәдид мектептері айтылған
болу керек) және 10)өз бетімен хат таныған (самоучки и лица с домашним
образованием" делінеді ), бастауыш арифметика амалдарын жақсы білетін және
сауатты жаза алатын адамдар [14]. Көріп отырғанымыздай, өкіметтің
пәрменімен қандай болмасын оқып - тоқығаны бар барлық азаматтар есепке
алынып, қызметке тартылуға тиіс болды. Алайда бүл жолы да Кеңес өкіметі
қазақтың барлық оқығандарын өзіне қызмет еткізе алмады.
Қазақ автономиялық республикасы қүрылған соң көп үзамай, 1920 жылғы 30
қарашада ҚазОАК "Қазақ АКСР-дегі оқыған қазақтардың тізімін алу" жөнінде
қаулы қабылдады. Қазақ интеллигенциясын жинау бүкіл республикалық ауқымда
жүргізілді.
Қазақ қайраткерлерінің үлттық тәуелсіздікке деген ұмтылысы Алаш
қозғалысынан айқын көрінді. 1917—1920 жылдардың аралығында қазақ оқығандары
мемлекеттік тәуелсіздік алу үшін күресті. Империя құрамында Алашорда
аталған автономия құруға көп күш салды. Деректерге қарағанда, Алаш
қозғалысында ұлттық шығармашылық интеллигенциясының өкілдері жетекші рөл
атқарды. Қазан төңкерісі қарсаңында және революцияның алғашқы кезеңінде
үлттық шығармашылық интеллигенция қазақтың өзге интеллигенциясынан, яғни
оқытушылар қауымынан, дәрігерлер, заңгерлер, әкімшілік қызметкерлерінен
рухани жағынан жетілген, оқыған атаулыларға шамшырақ болған үлкен топ
болды.
Алашорданың көсемі Әлихан Бөкейхан, Батыс Алашорданың жетекшісі Халел
Досмұхамедов, Алаш идеологтары Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан
Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Мұхтар Әуезов, және т.б, қайраткерлер ұлттық
шығармашылық интеллигенцияның аса көрнекті өкілдері болып сол кездің өзінде
- ақ танылған еді. Есімдері аталған азаматтардың іс-әрекеттері Алаш
қозғалысының тағдырында да, бүкіл қазақтың ендігі уақыттағы тағдырында
ерекше рөл атқарды. Халқының болашағын ойлаған Ахмет Байтұрсынов бірінші
болып қызылдармен сөз табысып, коммунистермен одақтасты. Алайда оның
Казревкомдағы қызметі бұрынғы алаш мұраттарына берілгендігін үлттық
идеяларды берік ұстағандығы айқын көрсетті.
Большевиктер Алаш қайраткерлерін саяси билікке жолатпау саясатын
ұстанды. Әлихан Бөкейхан бастаған бір топ зиялылар еріксіз Қазақстанан
қуылды. Бүрынғы алашордашылар Ахмет Байтүрсынов, Аспандияр Кенжин,
Ғ.Әлібеков халық комиссарлары болып тағайындалып, өкімет мүшелері
болғанымен, оларға саяси сенімсіздікпен қарау жалғаса берді. Олар әртүрлі
деңгейдегі кеңес жүмысына тартылғанымен, барлық билік шоғырланған партия
комитеттеріне жолатылмады. Коммунист басшылар оларға жоғарыдан төмен қарап,
техникалық қызметшілер ретінде қолданды. Өздерінің басыбайлы құлдар етпекші
ауыл қазақтарын басқаруға көмектесетін оку - білімі аз, мәдениеті таяздар
өздерінен әлдеқайда білімді әрі саналы интеллигенция өкілдеріне билігін
жүргізген ахуал орнады. Қазақтың саналы азаматтарына жергілікті жерлерде,
облыстық, уездік мекемелерде көп қысымшылдық көрсетілді. 1920 жылдың
жазында Ақмола мен Семей облыстарын тексерген А.Д. Авдеев Казревкомның 1920
жылы 13 тамызындағы отырысында "Работники - киргизы, даже не алашординские,
подвергаются преследованию, что является тормозом в работе" [15] деп сол
түстағы ауыр жағдайды сипаттап берді.
Жаңа интеллигенцияның пайда болуына қажетті алғышарттар бүкіл халық ағарту
ісіндегі өзгерістерге тікелей байланысты болды. 1917-1925 жылдары қазақ
қоғамындағы бұрынғы оку жүйесі қиратылып, білім беру ісі кеңестік негізде
қайта қүрылды. Ежелден бергі ауылдық және ауыларалық мектептер жабылды.
Молдалар ескіліктің сарқыншақтары ретінде куғынға салынды. Төңкеріске
дейінгі жылдары мүғалімдік еткен молдалардың ішінде терең білімді, білікті
әрі тәжірибелі ұстаздар аз емес еді. Молдаларды жаппай көзсіз куғындау
ұлттық білім беру жүйесіне орны толмас үлкен зақым келтірді.
Қазан төңкерісіне дейін, жиырмасыншы ғасыр басында казақ ағартушыларының
рухани жетекшісі болған Ахмет Байтұрсынов революциядан кейін де осы
игілікті істің басы -касында болды. Ахмет Байтұрсыновтың үлгісі, іс-әрекеті
мен жалынды сөздері ескі ағартушы - ұстаздарды оқыту жүмысын жаңа жағдайда
жалғастыруларына үлкен ықпал етті. Қазақ интеллигенциясының алдына елдегі
жаппай сауатсыздықты жою міндеті қойылды. Сауатсыздық дегенде мұсылманша
оқығандар сауаттылар қатарында саналмады. Еуропалық үлгідегі оку орындарын,
мектептер мен училищелерде оқығандар, орысша білетіндер ғана сауатты
адамдар саналды. Ахмет Байтұрсыновтың басшылығымен жер-жерлерде облыстық,
уездік халық ағарту мекемелері қүрылып, бүл істің мамандары жүмысқа келді.
1921 жылы 18-25 қаңтарда Орынборда болып өткен халық ағарту
қызметкерлерінің бүкіл Қазақстандық бірінші конференциясы Ахмет
Байтұрсыновтың баяндамасы бойынша Азамат соғысында тоз-тозы шығып қираған
оку орындарын қалпына келтіру, мүмкіндігінше көбірек мектептер мен курстар
үйымдастырып, балалар мен ересектердің сауатын ашу, жан-жаққа тентіреп
кеткен мүғалімдерді оку -ағарту жүмысына қайтадан жүмылдыру сияқты бірінші
кезекте атқарылатын шараларды белгіледі [16].
Сол жылғы 21 ақпанда Қазақ АКСР-і Орталық Атқару Комитетінің төралқасы
Ахмет Байтұрсыновтың баяндамасын тыңдап, Халық ағарту халық комиссариатын
екпінді комиссариатдеп жариялап, республикадағы барлық мекемелер
окуорындарына жан-жақты көмек көрсетуге міндеттелді [17].Казақ мәдениетіне
қатысты барлық мәселелерді шешу Қазақ АКСР-нің Халық ағарту халық
комиссариатына (кейде Оку халкоматы деп аталды) тапсырылды. 1921 жылғы
9тамызда Республика Халық Комиссарлар Кеңесі Халық ағарту халкоматының
қызметі жөніндегі Ережені бекітті. Осы ЕрежедеОку халкоматына "Өнеркәсіп,
ауыл шаруашылығы, басқару, халық ағарту және денсаулық қорғау салалары
бойынша Қырғыз (Қазақ) Республикасына қажетті мамандарды даярлау ісіне
жалпы басшылық жасау" тапсырылды. [18]. Бұл дегеніңіз қазақтың ұлттық
шығармашылық интеллигенциясын даярлау ісін республиканың Халық ағарту
халкоматының қүзырына берілуін заңдастыру болып табылады. Шын мәнінде, 1920-
1930 жылдары Қазақтың шығармашылық интеллигенциясынқалыптастыру мәселесінің
барлық үйымдастырушылық, қаржылық жұмыстарымен айналысқан бірден-бір
халкомат (бүгінгі сөзбен айтқанда - министрлік) болды. Республиканың
халық ағарту халкоматының үсынуымен 1921 жылы 26 шілдеде Қазақ АКСР-і ОАК
қазақтардың сауатын ашу жұмысына он алты мен елу жас аралығындағы барлық
сауатты қазақтарды мобилизациялау туралы қаулы шығарды [19]. Осы каулы
бойынша төңкеріске дейін және төңкеріс жылдары медресе, бірінші - екінші
сыныптың бастауыш мектеп, тіпті өз бетімен сауатын ашқан адамдардан бастап
жоғарғы оқу орындарын бітіргендердің бәрі міндетті түрде оку жүмысына
жұмылдырылатын болды.
Қазақ зиялылары халқының көзін ашу, сауатсыздықты жою ісіне бар күштерін
жүмылдырды. Олар Оку халық комиссариатының төңірегінде топтасып, күш
біріктіре қимылдады. Халық ағарту саласында жиырмасыншы жылдардың басында
әрекет еткен оқу комиссариаты мен БК(б)П Киробкомы тарапынан атқарылған
жұмысты салыстырғанда, соңғылар ұраншылдық пен науқаншылыққа үрынып,.
көбінесе козбояушылықпен айналысқандығы байқалады. Партия орындарының
нүсқауымен жер-жерде құрылған ГрамЧК деген үйымның (Сауатсыздықты жою
жөніндегі төтенше комиссия) жұмысы сауатты адамдарды күштеп мобилизациялап
сауатсыздықты жою (ликбез) жөніндегі қысқа мерзімді курстарды ашумен
шектелді [20].
Алаш оқығандарының ауыл еңбекшілерінің көзін ашып, оку-білімге тартып, ел
ішіндегі дарын иелерін қолдап-көмектесу ісінде атқарған еңбектері елеулі
болды. Қазақтың оқығандары, алғашқы жоғары білімді мамандары, тұңғыш
ғалымдары бір-біріне көмектесіп, қолдау жасауды парыз санағандығы жөнінде
деректер жеткілікті. Осындай өзара ынтымақтың арқасында көптеген жастар
өздерінің табиғи, дарындарын ұштап шығармашылық интеллигенция қатарынан
орын алды. Өлеңге ебі бар талапты жас Сапарғали Бегалин Семейге келіп
Нұрғали, Нәзипа Құлжановтарға атшы бала болып сауатын ашты. 1922 жылғы 1
маусымда Сейітқали Меңдешев Қазақ АКСР Орталық Атқару Комитетінің қазақ
тіліндегі баспа ісін жақсарту туралы қаулысына қол қойды. Бүл қаулыда
республиканың Халық Комиссарлары Кеңесіне барлық халкоматтары өз салалары
бойынша қазақ тілінде кітаптар, плакаттар, оқулықтар шығаруын қадағалау
тапсырылды. Бүл міндетті орындау үшін қажетті қаржы көздерін тауып, қазақ
интеллигенттерін осы игілікті іске жүмылдыруды тапсырды [21]. Өзге
халкоматтарға қарағанда жүмыстың көп бөлігі Оку Халық комиссариатына
жүктелді. Оған әртүрлі дәрежедегі оқу қүралдарын шығарумен
бірге,әдеби,ғылыми,саяси-үгіт мазмұнды кітаптарды даярлаумен қатар орыс
тілінен көп санды басылымдарды қазақшаға аудару ісін ұйымдастыру
тапсырылды. Бүл кең ауқымды мәдени іс-шараларды жүзеге асыруға тиісті
жоғары білікті мамандар жетіспеді. Сондықтан болар, кітапханалардың сирек
кездесетін кітаптар қорларында сақталған жиырмасыншы жылдар басылымдарының
сауаттылығы төмен болып келеді. Бүл олқылықты қазақ зиялыларының өздері де
терең түсініп, өз еңбектерінің нәтижесіне деген талапкершілікті күшейтумен
болды. Мәдениет саласында жетістіктерге жету үшін оку - білім беру
жүйесінің жүмысын орнықтыру қажет болды.
1917 жылдан бастап ескі оқығандар жер-жерде мәдени-ағарту ұйымдарын
құрды, қазақтың бүкіл әдеби интеллигенциясын үйымдастыруға талпынды
(1922жылғы желтоқсанда Ташкентте қүрылған "Талап"қауымы). Ал революцияны
жақтағандар әлі әлсіз болғандықтан күш біріктіруге деген талпынысы да әлсіз
болды. Шынында олар олі әдебиетші ретінде қалыптасып үлгермеді, пролетариат
ақын-жазушылары атану үшін бірталай уақыт керек еді.
Аға ұрпақ өкілдері Ахмет Байтүрсынов, Сейітқали Меңдешев, жас
қызметкерлер Сәкен Сейфуллин, Смағүл Сәдуақасов бастаған қазақ зиялылары
ана тілін жанын сала қорғады. Аса өзекті мәселе ретінде баспасөз бетінде
көтерді. Ең маңызды істер қатарында республика өкіметінің күн тәртібіне
қойды. Қазақ АКСР-і Орталық Атқару Комитеті жанындағы іс кағаздарын қазақ
тіліне көшіру жөніндегі Орталық Комиссиясы 1923 жылы 6 желтоқсанда қүрылып,
оны ОАК-нің хатшысы Жанайдар Сәдуақасов басқарды. 1924 жылдың сәуірінен
бастап Комиссияның төрағасы қызметін Аспандияр Кенжин, 1925 жылы - Ораз
Исаев атқарды. "Осы күнге дейін Түркістанда қойшылар тілі саналып келген,
ресми қағаздар жазуға, кітаптар жазуға жарамсыз делініп келген қазақ тілі
іске асуы былай түрсын, өнерге асатын бай, жатық, таза, өткір, әдемі тіл
екенін Мағжан Жүмабаев өлеңдері көрсете алады" [22] деп жазды. Сұлтанбек
Қожанов Мағжан Жүмабайүлының 1923 жылы Ташкентте жарық көрген өлеңдер
жинағына жазған алғы сөзінде.
Қазақтың ғылыми интеллигенциясының алғашқы өкілдері ұлт тағдырына
байланысты барлық мәселелерді шешуге белсене катысты. Заман тудырған ең
өзекті міндеттердің іске асуы, мәдени өркендеудің барлық күрделі
мәселелерін оңтайлы шешілуі қазақ ғалымдарының аз ғана шоғырының мойнында
болды. Мысалы, қазақ тіліндегі мектеп окулықтарын баспадан көптеп шығару,
олардың сапалық деңгейін арттыру жөніндегі жанашырлық ғылыми-
әдістемелік Кеңестің төрағасы Молдағали Жолдыбаев пен осы Кеңестің мүшесі
Телжан Шонановтың Халық ағарту халкомы Смағұл Сәдуақасовқа жазған хатында
(1925 ж. 13 ақпан) айқын көрініс тапқан [23]. 14 ақпан күні Молдағали
Жолдыбаев пен Біләл Сүлеев Халық ағарту халкоматы алқасының қүрамына
енгізілді [24]. Бұл қайраткерлердің әрқайсысы бір мезгілде қоғамдық -
басшылық, оқытушылық, ғылыми - зерттеу, үгіт - насихат жұмыстарын жүргізуге
мәжбүр болды.
Мұрағаттық құжаттарда кеңестік немесе партиялық басшы қызмет атқарған
қазақ қайраткерлерінің өз білімдерінің жеткіліксіз екендігін сезініп, окуға
жіберуді сұраған өтініштері көп кездеседі. Алайда БК(б)П Қазақ өлкекомы
оларды бір орыннан екінші орынға ауыстырып, қызметінің үстіне жаңа қызмет
тапсырып, бірнеше жылдар бойы еш демалыссыз жұмысқа жегумен болды.
Қоғамдық - саяси басшылық қызметтерден гөрі шығармашылық жүмыспен
айналысуға үмтылған Сәкен Сейфуллиннің өтінішін қарап, БК(б)П Қазөлкеком
бюросы 1925 жылы 7 сәуірде: "Идя навстречу необходимости предоставления
широкой возможности заняться литературно-творческой работой, направить тов.
Сакен Сейфуллина в распоряжение Наркомпроса, рекомендовав для работы в
качестве председателя научной комиссии НКПроса" [25] деп қаулы шығарып,
Сәкенді әдеби шығармашылық жүмысын ғылыми - үйымдастырушылық қызметпен қоса
атқаруды міндеттеді.
Ұлттық шығармашылық, интеллигенцияның қалыптасу жолында үлкен белес болып
табылатын "Талап" және "Алқа" үйымдарының тарихын зерттеудің маңызы зор.
Қазақстан Жазушылар одағы, ҚазАПП-тан бүрын қүрылған қауымдар қазақ
зиялыларының алғашқы шығармашылық ұйымдары болды. Әдебиеттанушылар мен
тарихшылар бірігіп күш салса, қазірдің өзінде "Талап" сынды үйымға мүше
болған - зиялыларды түгендеуге жақындап қалдық. "Талапқа" қатысты Ташкент
мұрағаттарында бірталай күжаттар ғылыми айналымға енгізілді. Қазақстан
Рсепубликасы Орталық мемлекеттік мұрағатының Халық ағарту халкоматының (81-
қор), мәдени қайраткерлердің жеке қорлары мен өзге де дерек көздері "Талап"
құрамын анықтауға негіз болып табылады. Біздің есебіміз бойынша, бүгінгі
күнде "Талапқа" мүшелігі құжаттармен дәлелденген жиырма төрт адамның тізімі
төмендегідей: Жүсіпбек Аймауытов, Ишеналы Арабаев (қырғыз ағартушысы),
Мұхтар Әуезов, Абдолла Байтасов, Ахмет Байтұрсынов, Қажым
Басымов, Жұбаныш Бәрібаев, Әбубәкір Диваев, Халел Досмұхамедов,Міржақып
Дулатов, Мырзағазы Есболов кейбір құжаттарда Испулов делінеді), Кәрім
Жәленов, Мағжан Жүмабаев,Қошке Кемеңгеров, Шамғали Сарыбаев, Қабылбек
Сарымолдаев,Біләл Сүлеев, Иса Тоқтыбаев, Мұқаметжан Тынышбаев,
ҚасымТыныстанов (қырғыз қайраткері), Даниял Ысқақов, еуропалықтар Н.
Архангельский мен А.Э. Шмидт, ұйғыр қайраткері Абдолла Розыбакиев.
Бұл тізім "Талапқа" әр түрлі мамандық иелері; басшы қайраткерлердің мүше
болғандығын айғақтайды. "Талаптың" алдына қойған мақсаттары да өте ауқымды,
жалпы ұлт мәдениетіне қатысты үлкен мәселелер болды. Сондықтан да қалам
иелері қазақ әдебиетінің мезгілі жеткен өзекті мәселелерін қауым болып шешу
үшін өзінің шығармашылық ұйымын құруға ұмтылды.
"Алқа" атты әдеби ұйым туралы алғашқы деректер 1924 жылдың аяғында пайда
болды. Егер цТалаптың" бастамашысы қоғам қайраткері, дәрігер, ғалым Халел
Досмүхамедов болса, "Алқа" ұйымын құруды алғаш қолға алған — сарабдал ақын
Мағжан Жұмабаев болды. "Алқаны" құру жолындағы барлық ұйымдастырушылық
қызметті де ақын-жазушылар өздері атқарды. "Талап" қауымының біршама
белсенді жұмыс атқарып, аяғынан қаз тұрып кетуінің бір себебі — оны
Түркістан автономиясының үкіметі, Тұрар Рысқұлов, Сұлтанбек Қожанов, Санжар
Аспандияров сынды ірі басшылардың қолдап, көмек корсетуі еді, ал "Алқада"
мұндай қолдау болмады.
"Алқаның" "Талаптан" айырмашылығы — бұл ұйым әдебиетшілердің, "таза"
ақын-жазушылардың, газет - журнал қызметшілерінің қоғамы болмақшы еді.
Сонымен бірге "Алқа" каламгер - әріптестердің сынаулы тобын біріктіретін
жабық клуб емес (бүгінгі Әбдіжамал Нүрпейісов жетекшілік ететін
жазушылардың Пенклубына ұқсамайды), атақты, тәжірибелі ақын-жазушылармен
бірге әдебиет жанашырлары, жаңа қалам тербеткен жастардың басын қосатын
ашық ұйым болуға тиісті еді. Тура және жанама деректерді саралай келіп,
"Алқаны" ұйымдастыруға ат салысқан азаматтардың есімдерін атайтын болсақ,
олар: Мағжан Жұмабаев, Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып
Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов, Мұхтар Әуезов, Еркеғали Алдоңғаров, Сұлтанбек
Сәдуақасұлы, Е.Омаров, Жәкен Сәрсембин, Абдолла Байтасов, Жұмағали
Тілеулин, Сәбит Дөнентайұлы. Талантты зерттеуші Дүйсембек Камзабекұлы
"Алқаның" бағдарламасын жазған Мағжан Жұмабайұлы деген бұрыннан келе
жатқан пікірді терістемейді, сонымен бірге бұл тарихи құжаттың бір адамның
жазғаны емес, ұжымдық еңбектің нәтижесі деген көңілге қонымды пайымдау
жасайды [26]. Жоғарыда аталған қаламгерлердің қайсы (өзге адамдар да болуы
мүмкін) бағдарлама мәтінімен жұмыс істеді — бүл жаңа деректер табылғанда
айқындалады.
Жүсіпбек Аймауытовтың 1929 жылы 21 және 24 мамырда тергеушіге
берген жауабында "Алқаның" платформасымен Орынборда 1925 жылы Еркеғали
Алдоңғаров пен Жәкен Сәрсембин арқылы танысқандығын, "Алқаның" бағдарламасы
жөнінде Мағжан Жұмабаевпен хат жазысқандығы, бағдарламаны "Мағжан Жүмабаев
платформасы" деп, "Алқаны" әдеби үйірме ("кружок") деп атап, бұл ұйымды
қүру мәселесі әрі тарт, бері тартпен іске аспай қалды" дейді.
Қазақ интеллигенциясының "Талап" пен "Алқа" ұйымдары отандық
тарихнамада зерттелуі жаңа қолға алынған тың тақырыптар. Олар ұлттық
мәдениетке, ғылым мен танымымызға берері көп тарихи мәселе. Бүгінгі таңда
деректердің, әсіресе мұрағаттық құжат-дәйектемелердің жетіспеуі олардың
тарихын толымды ашып, жүйелі, жазуға қолбайлау болуда. Сондықтан да,
біздіңше, "Алқа" қауымы құрылмай жатып талқандалды дегенге саятын қорытынды
жасау әлі ерте. 1929-1930 жылдары аяқ-қолы кісенделген аздматтардың ОГПУ-
дің жаналғыштарына берілген жауаптар бір басқа екендігі бұл жолы да
расталуға тиіс.
Ақын - жазушылар қатары жаңа есімдермен үнемі өсіп, толығып отырды.
Олардың өсіп-жетілуіне орталық (бүкілқазақстандық) және жергілікті баспасөз
айтарлықтай қолдау көрсетті, ықпал етті. Сонымен бірге баспасөз шығармашыл
интеллигенцияның тарихы жөніндегі аса құнды деректер көзі болып табылады.
Жиырмасыншы - отызыншы жылдардағы газет -журналдар беттері қаламгерлер-
авторлардың көптігімен (көбінің есімдері мен шығармалары бүгінде белгісіз)
ерекшеленеді. Бұл ерекшелік бір жағынан қазақ халқының сөз өнеріне
бейімділігін айқындай түсетін дерек болып табылады. Екіншіден, қазақ
ақындары газет - журнал пайда болғанға дейінгі кезенде көп болды ма, әлде
баспасөз кеңінен тараған соңғы уақытта көбейді ме деген сауал тумай
қоймайды. Жоғарыда біз шығармашылық интеллигенцияны сан жағынан есептеудің
қиындығына тоқталып өткен болатынбыз. Дегенмен, егер әңгіме жазушы -
прозаиктер, әдебиеттің жазба түрімен дамитын жанрларында еңбек ететін өзге
де қаламгерлер жөнінде болып, олардың сан жағынан дамуының шартты түрде
диаграммасын бейнелейтін болсақ, онда олардың пайда болғанынан бастап, яғни
жиырмасыншы ғасырдың басынан 1941 жылға дейінгі кезеңде үнемі
сатылап жоғарылап, сан жағынан жыл өткен сайын ұлғая түскен динамикасын
көретін боламыз.
Ал поэзия саласында мәселе күрделірек, ақынжанды қазақ халқының сөз
таланттары әр кезде де-заман тыныштықта да, аласапыран қиыншылықта да туып
отырды, жетіліп, сан-сапасы өсіп отырды. Газет-журналдарға қол жетпеген
кезде, поэзиялық шығармалар ауызша және қолжазбалар түрінде тараған уақытта
өмір сүрген ақындарда есеп жоқ. Ана тіліміздегі түңғыш мерзімді басылым
"Түркістан уалаятының газетіне" (1870) дейінгі ақын-жырауларымыздың оннан
бірінің есімі мен шығармашылығының жұрнақтары зерттеуші-ғалымдардың
өздеріне ғана белгілі деуге келеді. Ал 1917-1925 жылдардағы мерзімді және
мерзімсіз (кітап бастыру) баспасөз ақындарымызды түгендеуге үлкен мүмкіндік
туғызды. Алайда, мұрағаттық, қолжазбалар қорлары мен басқа да дерек
көздерімен бірге газет-журналдарда есімдері аталып, шығармалары жарияланған
авторлар қауымы байсалды зерттеу объектісіне айналған жоқ. Бүл —өз
байлығымыздың қадірін білмейтініміз, өткен заманның рухани мұрасын толымды
түрде пайдалана алмай жүргенімізді көрсетеді.
Қазақстанның Түркістан АКСР-ндегі өкілетті өкілі Темірбек Жүргеновтың
1925 жылғы 12 ақпанда ҚазОАК-не жіберген есеп хатында Түркістан
республикасында түратын қазақтардың мүддесін қорғау жөніндегі істерінің
ішінде 1924 жылы өкілдік Казақстаннан жіберілген жастарды Ташкенттің жоғары
оку орындарына орналастыру, қалада оқитын қазақ студенттерінің тұрмысын
жақсартуға бағытталған әрекеттерін атап өтеді [27]. Темірбек Жүргенов сынды
зиялылардың ізгілікті қызметінің арқасында Ташкент қаласында көптеген қазақ
жастары жоғары білім алып, ұлттық шығармашылық интеллигенцияның қатарын
толықтырды.
Коммунистік партия тарихшылары Кеңес дәуірін қазақ мәдениетінің Ренессансы
ретінде бағалауға бейім болды. Шығармашылық интеллигенцияның барлық
топтарының сан және сапа жағынан күрт өскендігі дәріптелді. Қазан
төңкерісінен кейін үлттық шығармашылық интеллигенцияның жаңа топтарының
пайда болғандығы ескіден келе жатқан ақын-жыраулар сынды шығармашыл
интеллигенцияның құрамы мен қызметі де үлкен өзгерістерге ұшырады - тарихи
шындық болғанымен, тарихи деректерді саяси -идеологиялық түрғыдан сараптап-
түсіндіру шығармашылық интеллигенцияның өткен жолын объективті сипаттаудан
аулақ болды. Алдымен, сан -алуан деректер 1917 жылды уақыт кеңістігінде
айрықша белес ретінде қаралып, Казан төңкерісіне дейінгі кезеңге де
қарағанда, Кеңес дәуірінде қазақтың ақын-жыраулары сан жағынан күрт өсті
деген түсініктің негізсіз екендігін көрсетеді. Коммунистік партия
тарихшылары сол кездегі ғылыми зерттеулердің төмен дәрежесін өз мүддесіне
пайдаланды. Осы және басқа да қасаң түсініктерді орнықтыруға
1)шығармашылық интеллигенция туралы тарихи деректердің белгісіз болып келуі
және жиналмауы; 2)билеуші Коммунистік партия тарапынан төңкеріске дейінгі
қазақ мәдениетін,оның ішінде шығармашылық интеллигенция тарихынан
объективті зерттелуіне қарсы болды, тосқауыл жасады; 3)мақсатты түрде
жүргізілген қасаң саясаттың нәтижесінде қоғамда төңкеріске дейінгі қазақ
мәдениеті артта қалған мешеу болды, яғни "ол дәуірде зерттейтін ештеңе жоқ"
- деген идеология үстем орын алды. Бір жағынан сұраныс болмаған соң, екінші
жағынан билеушілердің саяси қысымы қоғамтанушы ғалымдарды Кеңес дәуірінің
тарихын жазуды мәжбүр етті. Ал төңкеріске дейінгі ақын - жыраулардың санын
анықтауға, шығармашылығының мазмұнын айқындауға қажетті деректер қозғаусыз
қалғандығын пайдаланған Компартия тарихшылары төңкеріске дейінгілерді
жамандап, төңкерістен кейінгілерді мадақтауға кірісті. Оның ішінде
революцияға дейінгі ақын-жыраулар сан жағынан аз, шығармашылықтары —
негізінен байшыл-феодалшыл, ұлтшыл, ескішіл, діншіл делініп, ресми
көзқарасқа айналдырылып, оны қайта қарап, бұзуға қатаң тиым салынды.
Сонымен бүл мәселеде де ғылыми емес, саяси мүдде үстем болып келді.
Жаңа интеллигенцияның пайда болуына әсер еткен алғашқы шаралар
туралы айтқанда, ескі және жас интеллигенция әрдайым айырып көрсетілмеуін
атап көрсетуге тиіспіз. Мысалға "Қазақ" газеті төңкерістен кейін 1918 жылға
дейін шығып тұрсадағы оны төңкеріске дейінгі баспасөзге жатқызу орын алған.
Зиялылар төңкеріс кезеңін қазақтың үлттық санасын оятуға қолайлы уақыт деп
танып, осы бағытта белсенді әрекетке көшті. "Екеу" деген псевдониммен
жазған Жүсіпбек Аймауытов пен Мұхтар Әуезов казақ халқының санасын оятқан
алдымен оята бастаған Абай деп, ұлы ағартушының ісін жалғастыруға тырысты.
Ұлттық оянуға екінші себепкер — "Казақ" газеті, жүртымыздың "бетін түзеп"
жолға салып, ілгерілеуіне қамшы болған — "Қазақ" газеті. Бұл газет халықтың
саяси көзі ашылуына, "Жұрттық" деген ойдың кіруіне қандай себеп болса,
әдебиеттің гүлденіп өркендеуіне де сондай себеп болды. Егер келешекте қазақ
әдебиеті буынын бекітіп қатарға кіретін болса, "Қазақ" газетіне борышы
үлкен" [28] деп жазды. Сұлтанмахмүт Торайғыровтың шығармашылығы ғылыми
әдебиетте негізінен жиырмасыншы ғасыр басындағы казақтың демократияшыл
ағартушылар қатарында зерттелініп келді. Дегенмен, ақынның 1937 жылы жарық
көрген екі томдық академиялық шығармалары жинағын саралап қарағанда
Сұлтанмахмүт туындыларының үштен бірі өмірінің соңғы екі-үш жылында
жазылғандығы көрінеді. Бүл, әрине, Сұлтанмахмүт Торайғыровты кеңестік ақын
- жазушы болды деуге негіз бермесе де оның 1918-1920 жылдардағы еңбектері
1917 жылғы Қазан төңкерісінің тигізген әсерін жаңа түрғыдан зерттеу
қажеттілігі айқын байқалады.
Сәбит Мұқанов Қазақстан жазушыларының бірінші съезінде "Драматургия және
проза төңкеріспен бірге туды" деген еді [29]. Бұл 1917 жылға дейін қазақта
драматургтер мен жазушы-прозаиктер болмады дегенмен бірдей. Көпке дейін
үстем болып келген бұл көзқарас Көлбай Төгісов, Ишанғали Меңдіханов,
Міржақып Дулатовтардың үлттық драматургиядағы бастамашылық қызметін жоққа
шығарып келді. Сол сияқты прозада Міржақып Дулатов, Спандияр Көбеев,
Түрғанбай Жомартбаевтардың еңбегін дұрыс бағаламау болып табылады. Олардың
атқарған еңбегін әдебиетке төңкерістен кейін келгендерге әкеп телу тарихи
әділетсіздік еді. Бүл — қазақ мәдениетін таптық мүдде түрғысынан
үлтсыздандырып - интернационалдандыруының бір көрінісі еді.
Бүкіл қазақтың мүддесін ту етіп көтерген зиялылар коммунистердің
мұндай саясатына қарсы шықты. Бұрынғы алашшыл шығармашылық интеллигенция
ұлт мәдениетінің қорғаушысы болды Алайда қазақ интеллигенциясы арасында
ауызбірліктің болмауы салдарынан әсіре қызылдардың шабуылына тиісті
тойтарыс берілмеді Мәдениет пен идеология қазақтың ескі интеллигенциясы мен
большевиктердің шиеленіскен күрес майданына айналдырылды.1917-1925 жылдар
аралығында күштердің ара салмағы бірталай өзгергенімен, коммунистердің
ықпалы біртіндеп күшейе түскенімен, басымдылық Ахмет Байтүрсынов бастаған
ескі зиялылар жағында болды. Қазан төңкерісінен кейін Коммунистік партия
қазақтың бүрынғы үлттық интедлигенциясын жоққа шығарып, жаңа социалистік
сипаттағы үлттық интеллигенция қүруды міндет етіп қойып, осы мақсат
жолындағы іс - әрекетке кешті.
Қазақтың ақын - жазушыларынан бірен-сараны ғана Қазан революциясын құп
көрді. Революция қарсаңында қазақ шығармашылық интеллигенциясынан басым
көпшілігі үлттық-демократиялық көзқарасты ұстанған еді. Олар бірден өз
көзқарастарын өзгерте алмады. Сондықтан да 1917, 1918 жылдар ғана емес,
1925 жылы да "кеңестік" деп атауға толық лайық қазақтың қаламгерлері әлі
қалыптасып үлгермеген еді. Бұл кезенде қазақтың кеңестік шығармашылық
интеллигенциясының құрылуына қоғамдық негіз жасалды.
1.2 Ұлтық элитаның қалыптасуы
Белгілі бір қөзқарастар жүйесі ретінде ХХ ғасырдың басында пайда
болған қоғамдық ғылымдардың элита теориясы бұрынан қалыптасқан дәстүрлі
тарихи танымды тың соқпаққа жетелейді. Элита қоғамдық өмірді өзінің
бастамшылдығмен, тұлғалық ерекшелігі, кәсіпқойлық сапасымен танылатын
адамдар тобы дер болсақ, ол топтың саяси әрекеті ғылыми талдаудан
өткізілгенде қоғамдық құбылыстар мен тарихи оқиғалардың даму заңдылығын
жаңа қырынан танып, білуді жеңілдетеді.
Саяси элита әлеуметтік жағдайына байланысты қоғамды басқару
процесіне тікелей немесе жанама түрде ықпал еттіп, қоғамның даму
стратегиясын жасап, оны іске асыруға өз үлесін қосады. Әдетте, халықтың
басым бөлігінің саяси белсенділігі төмен болғандықтан олар саясаттан
бейтарап өмір сүреді. Осындай жағдайда қоғамдық өмірідің даму бағыттарын
айқындайтын саяси элитаның рөлі арта түсері сөзсіз.
Элита сөзі француз тілінде қоғамның белгілі бір бөлігін
құорайтын топтың ең көрнекті,таңдаулы өкілдері деген мағына береді. Бұл
анықтама элита деген ұғымның қоғамдағы түрлі топтардың қандай бөлігіне
байланысты қолданылатындығынан анық хабар берсе керек. Бүгінгі гуманитарлық
ғылым элитаны саяси, басқарушы, ғылыми, ғылыми-техникалық деп түрлі
жіктерге бөледі.
Ғылымда басқарушы топтың, яғни элитаның қызметін арнайы ғылыми
талдауға алатын саланы Элиталогия деп атайды.[1]
Ұлттық элита ұғымы осы кезге дейінгі ғылыми әдебиетте ұлттық
интеллигенция ұғымының контекстінде қарасытырлып келеді. Ал кеңестік
қоғамдық партиялық номенклатураның сипаты саяси элитаның жекелеген
ерекшеліктерін ғана танытқан.
Ұлттық элита деп арнайы аталмағанымен оны қозғаушы, бағыттаушы
қызметтін атқарған әлеуметтік топ тарихтың қай кезінде де болған.Осы
құблыстың ХIХ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың алғашқы ширегін қамтыған бөлігін
бір тұтас бірлікте қарстыруға енгіз бар.Ол негіз ұлттық элитаның
отаршылдыққа қарсы азаттық күресінің сипаттық ерекшеліктеріне байланысты.
Бұл кезеңде ұлт-азаттық күресттің саяси тәсілдері пайда
болды,қалыптасты,және қоғамдық идеялардың практикасына айналды.Жаңа
замандағы қазақ тарихының ұлт-азаттық қозғалыстардан туындаған саяси және
құқықтық тарихының ХIХ ғасырдың соңынан Алашорда қозғалысы таратылған 1919-
1924жылдарға дейінгі аралығын бес кезеңге бөліп қарастырылу ұсынылуда.
Ұлт-азаттық қозғалыс кезеңдерінің дәуірі базалық негізі бір
текті болғандықтан оларды салыстырмалы тәсіл мен егжей-тегжейлі ой елегінен
өткізуге болады.Осы тұрғыдан алғанда,ұлт-азаттық қозғалыс шеңберінде ұлттық
саяси элитаның даму эволюциясы,қалыптасу ерекшеліктері және саяси іс-
әрекетін жан-жақты қарастыруға мүмкіндік аламыз.
Зиялылар тарихын зерттеген мамандардың есебі бойынша 1917
жылғы қазан революциясына шейін негізінен еуропалық,сондай-ақ бірлі-жарым
шығыс жоғары оқу орындарын аяқтаған дипломы бар қазақ зиялыларының саны 120
адамнан, ал Ресейлік орта арнаулы оқу орындарында білім алған мамандардың
саны 700 асып жығылатын еді. .[2]
Екі ғасырдың тоғысында Ресейдің түрлі қалаларында 700-ге жуық
қазақ жастары білім алған болса,олар туған халқын отаршылдықтың бұғауынан
құтқару үшін монархиялық тәртіпті құлатуға бағыталған кез-келген саяси
күштердіқолдап, Ресейдегі түрлі ағымдардың қызметіне араласып, тәжірибе
жинақтады.
Қазақтың кемшілігін сынау, ұлттық қалғыған рухын оятуға қатысты
идеялар ұлт зиялыларының саяси әдеби қызметіне арқау болды.
Патшалық билік жаңа қалыптаса бастаған ұлттық элитамен екі жақты
ойынға түсті. Бір жағынан ұлт зиялылапының өкілдері Мемлекетттік Думаға
депутат болып сайланса (Ә.Бөкейханов, А.Бірімжанов, А.Қалменов, Б.Қаратаев,
Т.Нұрекенов,т.б),екінші жағынан белсенді саяси қызметпен айналыса бастаған
жеке қайраткерлер (Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов,
Ж.Ақпаев,т.б)саяси қуғын нысанына айналды.
Патшалық билік пен жаңа қалыптаса бастаған ұлт зиялылары
арасындағы егес, қазақ қоғамында ресеми билікке қарсы тұрған саяси
оппозицияның қалыптасумен аяқталды. Сондай-ақ ол ұлттық мемлекеттік
дербестік және тәуелсіздік идеясын жаңа сапада қайтадан көтерді.
Уақытша үкімет органдары мен тығыз бірлікте жұмыс жүргізген
ұлттық элита өкілдері саяси тұрғыдан қолайлы жағдайды ұлттық мүддеге
пайдалана алды. 1912 жылдың науырызында Түркістанда Шуро-и-Исламияұйымы
құрылса,осы жылдың шілдесінде алаш саяси партиясы құрылды.Олардың ұйымдық
құрылымы нығайып,саяси тұғырнамасының айқындалуына жоғарыда аталған
қайраткерлер өлшеусіз үлес қосты.
Түркістан өлкесінде М.Шоқай, М.Тынышбаев.С.Лапин және т.б
қайраткерлер мұсылмандық қозғалыс аясынан Түркістан Мұхтариятын
құрып,өлкедегі кеңес өкіметіне баламалы ұлттық мемлекеттік құрылым
жасақтады. Ал Ә.Бөкейханов.,А. Байтұрсынов, М.Дулатов бастаған ұлттық элита
өкілдері алаш қозғалысының идеяларын іске асырып, Алашорда Уақытша үлкен
үкіметін жасақтады.Күрделі жағдайда орнаған бұл ұлттық мемлекеттік
құрылымдардың саяси тағдары бәрімізге белгілі. .[3]
1917 жылдың соңына қарай өмірге келген Алашорда және Түркістан
(Қоқан) Автономиясы үкіметтері ұлттық элитаның жігерлі еңбегінің нәтижесі
ғана емес,сонымен бірге оның ұлт өмірін қайта жаңғыртудағы потенциялдық
мүмкіндігінің де көрінісі де болатын.
Ұлттық саяси тарихындағы бұл кезеңнің тарихи ерекшелігі: саясат
сахнасына ұлт тағдырын,заман ағымын уақыт сұранысна лайық теориялық
дәрежеде қорта алған, сондай-ақ онымен шектелмей ұлт өмірін жаңа талапқа
сай мазмұнда қайта құруға (модернизация) ынталы да жігерлі саяси күш
келді.Бірақ империялық күштер,яғни олардың оңшылдары мен солшылдары, ақтары
мен қызылдары енді ғана бой көрсеткен ұлттық зиялы-элитаның ұсыныстарына
құлақ аспақ түгілі,одан тезірек құтылуға тырысты.Сондай-ақ бұл ойды
большевиктер іске асырды да
Түркістан АКСР-і (1918-1924 жылдарда өмір сүрген автономиялы
республика) Кеңестерінің Орталық Атқару Комитеті (Түрікатком) жанында
қүрылып, қызмет атқарған Қазақ бөлімінің тарихы отандық тарих ғылымы
тарапынан әлі күнге дейін толық зерттелініп, ғылыми түрғыдан таразыланған
жоқ. XX ғасырдың 20-жылдарының басында Түркістан өлкесі қазақтарының саяси,
әлеуметтік, қоғамдық, мәдени өмірінде үлкен орны мен ықпалы болған аталған
бөлімнің сан-саналы қызметін жан-жақты да толық ашып көрсету үшін іргелі
зерттеудің қажет болатындығын ескертеміз.
Түрікатком жанында қызмет атқарған Қазақ бөлімінің құрылуының өзіндік
тарихы бар, ол 1917-1920 жылдары Түркістанда орын алған қым-қиғаш саяси
процестердің нәтижесінде дүниеге келген еді.
Тарихтан белгілі, 1917 жылы қарашада Ташкент большевиктерінің қарулы
төңкерісінің нәтижесінде Түркістан өлкесінде Кеңестердің саяси билігі
орнайды. Аталмыш кеңестер өлке халқының небары 5 пайызынан аспаған орыс-
еуропалық келімсектердің жұмысшы - мұжық - солдат бұқарасының мұң-мұқтажын
жоқтаған, мүддесін күйттеген, сойылын соққан саяси-әскери органы болды.
Құрылған кеңестердің құрамында алғашында Түркістанның жергілікті мұсылман -
түркі халықтарының өкілдері саусақпен санарлықтай болса, ал Ташкенттегі
Орталық билік орындарында (Комиссарлар Кеңесінде) бірде-бір жергілікті ұлт
өкілдері болмады. Қара шекпенді патшалық империяны қызыл түсті кеңес
империясы алмастырды.
Орыс болышевиктері билеп-төстеген кеңестердің билігіне балама түрде
Түркістанның мұсылман-түркі халықтарының зиялылары 1917 жылы күздің соңында
Қоқан қаласында, Түркістанның жергілікті халықтарының еркін орындай отырып,
Түркістан Мүхториятың (Түркістан автономиясын) дүниеге әкелді, бірақ бұл
қүрылым 1918 жылы ақпанда Ташкент большевиктерінің агрессиясы нәтижесінде
қанға бөктеріліп, қиратылды [4].
Түркістанда монополиялы саяси билікке ие болған орыс большевиктері ұзақ
уақыт бойы өлкенің саяси статусын анықтау мәселесі бойынша ешқандай нақты
қадам жасамай, саяси көрсоқырлық танытты. Тек 1918 жылы сәуір айының
аяғында ғана Түркістан өлкесі - революцияға дейінгі Ресей империясының
Түркістан генерал-губернаторлығы Ресей Социалистік Федерациясының
Түркістан Республикасы деп жарияланды[5]. Бірақ республиканың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz