Шетелдік инвестицияны экономиканың нақты секторына тартудың және инфляцияны төмендету мәселесі теориялық және практикалық мәселелерін зерттеу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. БАҒАНЫҢ ӨЗГЕРУІ МЕН СҰРАНЫСҚА ӘСЕР ЕТЕТІН ФАКТОРЛАР
1.1 Экономикада уақыт аралығында бағалар өзгеруі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Бағаның өзгеруі мен сұранысқа әсер ететін түрлі факторлар және жұмыссыздық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
II. БАҒАНЫҢ ӨЗГЕРУІ МЕН СҰРАНЫСТЫ ЕСКЕРЕ ОТЫРЫП ЭКОНОМИКАНЫҢ НАҚТЫ СЕКТОРЫНА ШЕТЕЛДІК ИНВЕСТИЦИЯНЫ ТАРТУДАҒЫ АРТЫҚШЫЛЫҒЫН АЙҚЫНДАУ
2.1 Шет мемлекеттердегі инвестициялық қызметті қаржыландыру барысында тартымды ресурстардың құрылымы мен даму ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ...20
2.2 Шетелдік инвестицияларды тарту үшін экономикадағы ұйымдық . экономикалық және құқықтық жағдайларды қарастыру ... ... ... ... ... ... ... ..28
III. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ ЖӘНЕ ИНФЛЯЦИЯНЫ ЫРЫҚТАНДЫРУ
31 Қазақстан Республикасындағы инвестицмялық қызметті реформалау заңдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
32 Бағаның өзгеруі мен сұранысқа әсер ететін түрлі факторларды ескере отырып инвестициялық қызметті қаржыландыру барысында кездесетін мәселелерді шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
ҚОСЫМША
I. БАҒАНЫҢ ӨЗГЕРУІ МЕН СҰРАНЫСҚА ӘСЕР ЕТЕТІН ФАКТОРЛАР
1.1 Экономикада уақыт аралығында бағалар өзгеруі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Бағаның өзгеруі мен сұранысқа әсер ететін түрлі факторлар және жұмыссыздық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
II. БАҒАНЫҢ ӨЗГЕРУІ МЕН СҰРАНЫСТЫ ЕСКЕРЕ ОТЫРЫП ЭКОНОМИКАНЫҢ НАҚТЫ СЕКТОРЫНА ШЕТЕЛДІК ИНВЕСТИЦИЯНЫ ТАРТУДАҒЫ АРТЫҚШЫЛЫҒЫН АЙҚЫНДАУ
2.1 Шет мемлекеттердегі инвестициялық қызметті қаржыландыру барысында тартымды ресурстардың құрылымы мен даму ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ...20
2.2 Шетелдік инвестицияларды тарту үшін экономикадағы ұйымдық . экономикалық және құқықтық жағдайларды қарастыру ... ... ... ... ... ... ... ..28
III. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ ЖӘНЕ ИНФЛЯЦИЯНЫ ЫРЫҚТАНДЫРУ
31 Қазақстан Республикасындағы инвестицмялық қызметті реформалау заңдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
32 Бағаның өзгеруі мен сұранысқа әсер ететін түрлі факторларды ескере отырып инвестициялық қызметті қаржыландыру барысында кездесетін мәселелерді шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
ҚОСЫМША
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Өнеркәсіп өндірісінің дағдарыс жағдайында инвестициялық тартушылықты жақсарту және инфляцияны төмендету мәселесі экономиканың нақты секторын басқарудың тиімді экономикалық құралдарының қатарында аса актуалды болып табылады, яғни бұл «Қазақстан – 2030ң стратегиясымен анықталған ұзақ мерзімді басымдылықтармен жауап береді [1, 21 б.].
Инвестиция және инфляцияны төмендету мәселесі, оның экономиканың нақты секторындағы экономикалық тиімділігін жоғарлату туралы төмендегі ғалым-экономистердің еңбектерінде қарастырылған.
Зерттеу жұмысының маңыздылығы шетелдік инвестицияны экономиканың нақты секторына тарту мен инфляцияны төмендету мәселесі ғылыми пайымдауда, сондықтан негізгі жағдайларды Қазақстан Республикасындағы рыноктық қатынастарды жетілдіру бағдарламаларын айқындау мен оны тәжірибе жүзінде пайдалану мүмкіндігінде.
Зерттеу тақырыбының мақсаты:
- шетелдік инвестицияны экономиканың нақты секторына тартудың инфляцияны төмендету мәселесі теориялық және практикалық мәселелерін зерттеу, сонымен қатар алынған теориялық нұсқауларды іс жүзінде жүзеге асыру болып табылады.
- мұнай және газ өндіретін кәсіпорындардың жылдық бюджетінің орындалуын және қаржы шаруашылық қызметінің нәтижесін талдау.
Зерттеу міндеттері: 1) бағаның өзгеруі мен сұранысты ескере отырып экономиканың нақты секторына шетелдік инвестицияны тартудағы артықшылығын айқындау; 2) бағаның өзгеруі мен сұранысты ескере отырып шетелдік инвестицияларды тарту үшін экономикадағы ұйымдық-экономикалық және құқықтық жағдайларды қарастыру;
Жаһандану мерзімі 20-шы ғасырдың екінші жартысынан бастау алды. Әсіресе Кеңес Одағының ыдырауынан кейін қарқынды дами бастаған бұл үрдіс өзінің құбылмалылығымен экономиканың құрлысы мен экономикалық өмірге өз ықпалын жүргізе бастады.
Жаһанданудың негізгі философиясы – либерализм. Осы себеппен де тауар, қызмет және капитал қозғалыстарының алдында тұрған кедергілер едәуір жеңілдеді. Әсіресе Еуропа Одағы сияқты экономикалық интеграциялар және мұнан басқа экономикалық одақтар тауар, қызмет және капитал қозғалыстары алдындағы кедергілерді толығымен жою үшін маңызды қадамдар жасауда.
Әлемдік деңгейдегі капитал қозғалыстары болса жалпы интеграциялардан жеке өз алдына бір бөлек жол ұстанған. Қазіргі таңнан бастап кейбір шектеулерден тыс әлем бойынша капитал қозғалыстарының еркіндігі қамтамасыз етілген. Жаһанданудың бізге әкелген жеңілдіктерінен пайдаланып барлық әлем елдерін шарпыған ғаламдық капитал, табыс көзі болған елдерге және салаларға оп-оңай кіріп, қатерлі деп таныған сала мен елдерден технологияның әкелген мүмкіндіктері арқасында жеңілдіктер арқылы тығырықтан шығар жолын табуда.
Инвестиция және инфляцияны төмендету мәселесі, оның экономиканың нақты секторындағы экономикалық тиімділігін жоғарлату туралы төмендегі ғалым-экономистердің еңбектерінде қарастырылған.
Зерттеу жұмысының маңыздылығы шетелдік инвестицияны экономиканың нақты секторына тарту мен инфляцияны төмендету мәселесі ғылыми пайымдауда, сондықтан негізгі жағдайларды Қазақстан Республикасындағы рыноктық қатынастарды жетілдіру бағдарламаларын айқындау мен оны тәжірибе жүзінде пайдалану мүмкіндігінде.
Зерттеу тақырыбының мақсаты:
- шетелдік инвестицияны экономиканың нақты секторына тартудың инфляцияны төмендету мәселесі теориялық және практикалық мәселелерін зерттеу, сонымен қатар алынған теориялық нұсқауларды іс жүзінде жүзеге асыру болып табылады.
- мұнай және газ өндіретін кәсіпорындардың жылдық бюджетінің орындалуын және қаржы шаруашылық қызметінің нәтижесін талдау.
Зерттеу міндеттері: 1) бағаның өзгеруі мен сұранысты ескере отырып экономиканың нақты секторына шетелдік инвестицияны тартудағы артықшылығын айқындау; 2) бағаның өзгеруі мен сұранысты ескере отырып шетелдік инвестицияларды тарту үшін экономикадағы ұйымдық-экономикалық және құқықтық жағдайларды қарастыру;
Жаһандану мерзімі 20-шы ғасырдың екінші жартысынан бастау алды. Әсіресе Кеңес Одағының ыдырауынан кейін қарқынды дами бастаған бұл үрдіс өзінің құбылмалылығымен экономиканың құрлысы мен экономикалық өмірге өз ықпалын жүргізе бастады.
Жаһанданудың негізгі философиясы – либерализм. Осы себеппен де тауар, қызмет және капитал қозғалыстарының алдында тұрған кедергілер едәуір жеңілдеді. Әсіресе Еуропа Одағы сияқты экономикалық интеграциялар және мұнан басқа экономикалық одақтар тауар, қызмет және капитал қозғалыстары алдындағы кедергілерді толығымен жою үшін маңызды қадамдар жасауда.
Әлемдік деңгейдегі капитал қозғалыстары болса жалпы интеграциялардан жеке өз алдына бір бөлек жол ұстанған. Қазіргі таңнан бастап кейбір шектеулерден тыс әлем бойынша капитал қозғалыстарының еркіндігі қамтамасыз етілген. Жаһанданудың бізге әкелген жеңілдіктерінен пайдаланып барлық әлем елдерін шарпыған ғаламдық капитал, табыс көзі болған елдерге және салаларға оп-оңай кіріп, қатерлі деп таныған сала мен елдерден технологияның әкелген мүмкіндіктері арқасында жеңілдіктер арқылы тығырықтан шығар жолын табуда.
1) Қазақстан Республикасының “Инвестиция туралы” заңы. 2003 жыл және 2005, 2006 жылдардағы енгізілген өзгертулермен
2) М.В Ивошин «Инвестиция. Организация управления и финонсирования.ң//Москва 1999 год//
3) Аналитическая информация о состоянии рынка ценных бумаг Республмкиа Казахстан. // Рынок ценных бумаг Казахстана. NӘ 1. 2006 г,
4) Бочаров В.В. “Современный финансовый менеджмент” Москва Санкт-Петербург, Нижний Новгород Воронеж Ростов-на-Дону Екатеринбург, Самара Новосибирск Киев-Харьков. Минск. 2006 год.
5) Бочаров В.В. “Управление денежным оборотом предприятий и корпораций. Москва Финансы и статистика 2001.г.
6) Васина А.А. “Финансовая диагностика и оценка проектов” – СПб: Питер 2004. г.
7) Журнал “Хабаршы” 2004-2006 жылдар
8) Инвестициоиный рейтинг Казахстана // Офиальный сайт ЗАО «Казинвест ң, 2006 г.
9) Интернет сайт WWW.WFІN.KZ
10) Косжанов.Т.Н. “Промышленная и инвестиционная политика в долгосрочной стратегии экономики страны, //Транзитная экономика,№ 7.2005 г,
11) Казахстанская правда. // С.Тай «Влияние прямых иностранных инвестиций// 07.03.2006 г.
12) Крушевиц Л. “Инвестиционные расчеты” Питер 2004г
13) Ковалев В.В. Финансовый анализ Алматы Финансы и статистика. 2004 год.
14) Қаржы-қаражат А. Қантарбаев //Инвестицияларды талдау// 2004-2006 жылдар
15) Маулимбердина С.Т. “Рынок ценных бумаг” вводенме в проблему. //Саясат, 10-11,2006 г.
16) Методические рекомендации по оценке эффективности иевестиционных проектов: Официальное издание. – Москва Экономика 2000г
17) Нәдірбек Әпсәләмов, Қазиқан Исабеков, Өмірзақ Сұлтанов “Экономикалық теория негіздері” Алматы ғылым 1999 жыл. 479-492б
18) Нурланова. Н.К. “Инвестиционная ситуация в Казахстане и перспективы ех позитивных сдвигов” //Европейское сообщество. М 3. 2004 г,
19) Реформировамие экономики Казахстана: Про их решения. Алматы, 2004, С. 343.
20) РЦБК 2004-2006 жылдар
21) Стоянова Е.М. “Финансовый менеджмент: теория и практика.
22) Хес О. //Совмещение акцептов с количества иа качество иностранных инвестиции// Панорама. -24.08.2005 г.
2) М.В Ивошин «Инвестиция. Организация управления и финонсирования.ң//Москва 1999 год//
3) Аналитическая информация о состоянии рынка ценных бумаг Республмкиа Казахстан. // Рынок ценных бумаг Казахстана. NӘ 1. 2006 г,
4) Бочаров В.В. “Современный финансовый менеджмент” Москва Санкт-Петербург, Нижний Новгород Воронеж Ростов-на-Дону Екатеринбург, Самара Новосибирск Киев-Харьков. Минск. 2006 год.
5) Бочаров В.В. “Управление денежным оборотом предприятий и корпораций. Москва Финансы и статистика 2001.г.
6) Васина А.А. “Финансовая диагностика и оценка проектов” – СПб: Питер 2004. г.
7) Журнал “Хабаршы” 2004-2006 жылдар
8) Инвестициоиный рейтинг Казахстана // Офиальный сайт ЗАО «Казинвест ң, 2006 г.
9) Интернет сайт WWW.WFІN.KZ
10) Косжанов.Т.Н. “Промышленная и инвестиционная политика в долгосрочной стратегии экономики страны, //Транзитная экономика,№ 7.2005 г,
11) Казахстанская правда. // С.Тай «Влияние прямых иностранных инвестиций// 07.03.2006 г.
12) Крушевиц Л. “Инвестиционные расчеты” Питер 2004г
13) Ковалев В.В. Финансовый анализ Алматы Финансы и статистика. 2004 год.
14) Қаржы-қаражат А. Қантарбаев //Инвестицияларды талдау// 2004-2006 жылдар
15) Маулимбердина С.Т. “Рынок ценных бумаг” вводенме в проблему. //Саясат, 10-11,2006 г.
16) Методические рекомендации по оценке эффективности иевестиционных проектов: Официальное издание. – Москва Экономика 2000г
17) Нәдірбек Әпсәләмов, Қазиқан Исабеков, Өмірзақ Сұлтанов “Экономикалық теория негіздері” Алматы ғылым 1999 жыл. 479-492б
18) Нурланова. Н.К. “Инвестиционная ситуация в Казахстане и перспективы ех позитивных сдвигов” //Европейское сообщество. М 3. 2004 г,
19) Реформировамие экономики Казахстана: Про их решения. Алматы, 2004, С. 343.
20) РЦБК 2004-2006 жылдар
21) Стоянова Е.М. “Финансовый менеджмент: теория и практика.
22) Хес О. //Совмещение акцептов с количества иа качество иностранных инвестиции// Панорама. -24.08.2005 г.
Реферат
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Өнеркәсіп өндірісінің дағдарыс жағдайында
инвестициялық тартушылықты жақсарту және инфляцияны төмендету мәселесі
экономиканың нақты секторын басқарудың тиімді экономикалық құралдарының
қатарында аса актуалды болып табылады, яғни бұл Қазақстан – 2030ң
стратегиясымен анықталған ұзақ мерзімді басымдылықтармен жауап береді.
Зерттеу тақырыбының мақсаты:
- шетелдік инвестицияны экономиканың нақты секторына тартудың және
инфляцияны төмендету мәселесі теориялық және практикалық мәселелерін
зерттеу, сонымен қатар алынған теориялық нұсқауларды іс жүзінде жүзеге
асыру болып табылады.
- мұнай және газ өндіретін кәсіпорындардың жылдық бюджетінің
орындалуын және қаржы шаруашылық қызметінің нәтижесін талдау.
Зерттеу міндеттері: 1) Экономиканың нақты секторына шетелдік
инвестицияны тартудағы артықшылығын айқындау; 2) Қазақстан
экономикасындағы инвестициялық ахуалды реттеу; 3) Шетелдік инвестицияларды
тарту үшін экономикадағы ұйымдық-экономикалық және құқықтық жағдайларды
қарастыру; 4) Қазақстан экономикасына шетел инвесторларын ынталандыру мен
реттеудің мемлекеттік жүйесінің бағытын айқындау; 5) Мұнай өндіру арқылы
Қазақстанның инвестициялық тартымдылығы көзқарасы жағынан экономикадағы
жағдайды талдау. Зерттеу нәтижесінде алынған қорытындылар мен ұсыныстар
нақты мәселені одан әрі теориялық қарастыруға, сонымен қатар Қазақстан
экономикасы алдында тұрған өзекті міндеттерді шешуге бағытталған қолданбалы
сипаттамалы еңбектерде қолдануға болады.
ГЛОССАРИЙ
Жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) – белгілі уақыт аралығында (жыл, тоқсан) елдің
территориясында өндірілген барлық түпкілікті тауарлар мен қызметтердің
құны.
жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) –осы елдің тұрғындары иемденетін өндіріс
факторларын пайдалану арқылы алынған барлық түпкілікті тауарлар мен
қызметтердің құнын көрсетеді.
Капиталды тәуекелдік – бұл барлық жұмсалымға арналған жалпы
тәуекелділік, инвестор өзінің инвестициясын ысырапсыз қайтара алмайтын,
толық босатып ала алмайтын тәуекелдік;
Уақытша тәуекелдік – міндетті түрде ысырапқа ұшырататын қолайсыз
уақыттағы инвестицияны сату және сатып алуға байланысты тәуекелділік;
Заңдық өзгерістер тәуекелділігі – шығын мен ысырапқа ұрындыруы мүмкін
тәуекелділік;
Өтімділік тәуекелділігі – инвестицияны өтізу барысындағы болуы мүмкін
ысырапқа ұрындыратын тәуекелділік;
Нарықтық тәуекелділік – нарықтың жалпы құлдырауымен байланысты
инвестиция құнының төмендеуінен ысырапқа ұрындыратын тәуекелдік;
Кредиттік және іскерлік тәуекелдік – борыштық құнды қағаздар шығарушы
негізгі қарыз сомасын немесе сол бойынша сыйақы төлеуге жағдайын
болдырмайтын тәуекелділік.
Проценттік тәекелділік – нарықтағы проценттік мөлшерлеменің өзгеруіне
байланысты инвесторға ысырап әкелуі мүмкін тәуекелдік;
Валюталық тәуекелдік – шетелдік валютадағы инвестициямен байланысты
тәуекелдік.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. БАҒАНЫҢ ӨЗГЕРУІ МЕН СҰРАНЫСҚА ӘСЕР ЕТЕТІН ФАКТОРЛАР
1.1 Экономикада уақыт аралығында бағалар
өзгеруі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
2. Бағаның өзгеруі мен сұранысқа әсер ететін түрлі факторлар және
жұмыссыздық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
II. БАҒАНЫҢ ӨЗГЕРУІ МЕН СҰРАНЫСТЫ ЕСКЕРЕ ОТЫРЫП ЭКОНОМИКАНЫҢ НАҚТЫ
СЕКТОРЫНА ШЕТЕЛДІК ИНВЕСТИЦИЯНЫ ТАРТУДАҒЫ АРТЫҚШЫЛЫҒЫН АЙҚЫНДАУ
2.1 Шет мемлекеттердегі инвестициялық қызметті қаржыландыру барысында
тартымды ресурстардың құрылымы мен даму ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ...20
2.2 Шетелдік инвестицияларды тарту үшін экономикадағы ұйымдық –
экономикалық және құқықтық жағдайларды қарастыру ... ... ... ... ... ... ... ..28
III. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ ЖӘНЕ
ИНФЛЯЦИЯНЫ ЫРЫҚТАНДЫРУ
31 Қазақстан Республикасындағы инвестицмялық қызметті реформалау
заңдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
32 Бағаның өзгеруі мен сұранысқа әсер ететін түрлі факторларды ескере
отырып инвестициялық қызметті қаржыландыру барысында кездесетін мәселелерді
шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Өнеркәсіп өндірісінің дағдарыс жағдайында
инвестициялық тартушылықты жақсарту және инфляцияны төмендету мәселесі
экономиканың нақты секторын басқарудың тиімді экономикалық құралдарының
қатарында аса актуалды болып табылады, яғни бұл Қазақстан – 2030ң
стратегиясымен анықталған ұзақ мерзімді басымдылықтармен жауап береді [1,
21 б.].
Инвестиция және инфляцияны төмендету мәселесі, оның экономиканың нақты
секторындағы экономикалық тиімділігін жоғарлату туралы төмендегі ғалым-
экономистердің еңбектерінде қарастырылған.
Зерттеу жұмысының маңыздылығы шетелдік инвестицияны экономиканың нақты
секторына тарту мен инфляцияны төмендету мәселесі ғылыми пайымдауда,
сондықтан негізгі жағдайларды Қазақстан Республикасындағы рыноктық
қатынастарды жетілдіру бағдарламаларын айқындау мен оны тәжірибе жүзінде
пайдалану мүмкіндігінде.
Зерттеу тақырыбының мақсаты:
- шетелдік инвестицияны экономиканың нақты секторына тартудың инфляцияны
төмендету мәселесі теориялық және практикалық мәселелерін зерттеу, сонымен
қатар алынған теориялық нұсқауларды іс жүзінде жүзеге асыру болып табылады.
- мұнай және газ өндіретін кәсіпорындардың жылдық бюджетінің
орындалуын және қаржы шаруашылық қызметінің нәтижесін талдау.
Зерттеу міндеттері: 1) бағаның өзгеруі мен сұранысты ескере отырып
экономиканың нақты секторына шетелдік инвестицияны тартудағы артықшылығын
айқындау; 2) бағаның өзгеруі мен сұранысты ескере отырып шетелдік
инвестицияларды тарту үшін экономикадағы ұйымдық-экономикалық және құқықтық
жағдайларды қарастыру;
Жаһандану мерзімі 20-шы ғасырдың екінші жартысынан бастау алды. Әсіресе
Кеңес Одағының ыдырауынан кейін қарқынды дами бастаған бұл үрдіс өзінің
құбылмалылығымен экономиканың құрлысы мен экономикалық өмірге өз ықпалын
жүргізе бастады.
Жаһанданудың негізгі философиясы – либерализм. Осы себеппен де тауар,
қызмет және капитал қозғалыстарының алдында тұрған кедергілер едәуір
жеңілдеді. Әсіресе Еуропа Одағы сияқты экономикалық интеграциялар және
мұнан басқа экономикалық одақтар тауар, қызмет және капитал қозғалыстары
алдындағы кедергілерді толығымен жою үшін маңызды қадамдар жасауда.
Әлемдік деңгейдегі капитал қозғалыстары болса жалпы интеграциялардан
жеке өз алдына бір бөлек жол ұстанған. Қазіргі таңнан бастап кейбір
шектеулерден тыс әлем бойынша капитал қозғалыстарының еркіндігі қамтамасыз
етілген. Жаһанданудың бізге әкелген жеңілдіктерінен пайдаланып барлық әлем
елдерін шарпыған ғаламдық капитал, табыс көзі болған елдерге және салаларға
оп-оңай кіріп, қатерлі деп таныған сала мен елдерден технологияның әкелген
мүмкіндіктері арқасында жеңілдіктер арқылы тығырықтан шығар жолын табуда.
Қазір әлемде 8 триллион доллар шамасында қай жерге тиесілі екені
белгісіз ақша бар екені анықталды. Бұл ақша пайыз, валюта және биржа
үшеуінің арасында айналуда. Қай елде және қандай нарықтықта мүмкіндік
болса, сол нарыққа енуде; қай елде және қандай нарықтықта қауіп болса ол
жерден де лезде басын арашалап сыртқа шығып кетеді.
Бірақ ғаламдық капиталдың нарыққа кіріcі мен шығыcы экономикада үлкен
толқындарға жол береді. Мемлекетке немесе нарыққа кіріс жасаған шетелдік
ақша, сол нарықта бағаларды көтерген кезде, валюталардың бағасын түсіреді.
Кірісінде көктемнің самал желіндей ескен шетелдік ақша, шығатын кезінде
қарама қайшы жағдайларға тап қылады. Ғаламдық капитал шыққан нарықтық
жүйеде бағалардың құлдырауына себеп болып, валюта бағаларының да қатты
өсіміне жол ашады.
Міне, АҚШ-та бастау алып, барлық әлемге шашыраған қаржы дағдарысының
себебі де осы. Жоғары табыс табу үшін бағытталған ғаламдық капитал белгілі
нарықтақ орталарға шектен тыс қор салу арқылы экономикалық қолайлы жағдай
қалыптастырады. Шектен тыс несиелендірген салалардан қажетті қайтарымдарды
қамтамасыз ете алмауы да қаржылық тығырықты кері қарай айналдырып пайызды
қаншама есе өсіріп жібереді. Әлемде экономикалық алыптар ретінде танылған
және әр қайсының белсенділігі 1 тирллион доллар шамасында болған Lehman
Brothers, Merrіll Lynch, Morgan Stanley, Goldman Sachs, Bear Stearns т.б.
мекемелердің банкротқа ұшырауының себебі де осы. Осы алпауыт қаржы
кемеңгерлері шектен тыс несиелендіру мен кейбір нарықтық базарларда қалай
баға өсімдерін отраға шығарса, енді өздерінің құлауларымен бірге сол
нарықтағы бағалардың да төменге қарай құлдырауына себеп болды. Осы төменге
құлдырау толқыны да барлық әлемді жетегінде сүйрейтіндей деңгейде дамып
бара жатыр.
Қазақстан экономикасы білікті басшыларының дер кезінде қабылдаған
шешімдері арқылы жаһандану процесін елінің мүддесіне қарай бағыттай
алғандығында. Осы себеппен де Қазақстан Орта Азияның тұрақты және ең күшті
мемлекеті болып саналады. Әр сала бойынша өлшеулі либералдық саясатты
қолданған Қазақстан капитал қозғалысының еркіндігі жайында да тағы оның
үстіне бақылап отыратын еркіндікті қолданған. Кейбір банк және фирмалардың
ғаламдық экономиканың қолайлығын қолдана отырып, қалыптастырған алаңдар
қазіргі таңда қаржы нарығында бір қысылтаяңдық қалыптастыруда. Бірақ
Қазақстанның өндіріп сатқан өнім мен тауарларды көтеріңкі бағаның қысымының
болмауы, анығырақ айтқанда, Қазақстан үкіметінде қаржы тұрғысынан
қиыншылықтың туындамауы қаржы нарығында пайда болған бұл мәселенің қысқа
мерзім ішінде жолға қойылатынын байқатады. АҚШ-тан тараған қаржы
дағдарысының да Қазақстан үкіметінің және экономикасының осы мықты
құрылысының себебімен ішкі экономикада үлкен дағдарыстарға жол бермейді деп
күтілуде. Бірақ әр түрлі қауіпке қарсы Қазақстан үкіметінің қолданып
отырған бақылау еркіндігін қолдануыдың жалғастыруының маңызы өте зор.
Сұраныс пен ұсыныс
Сұраныс – сатып алушылар қалайтын және ала алатын тауар бағасы мен оның
көлемі арасындағы тәуелділік. Яғни ол мынадай түрде беріледі:
(1)
тауар бағасы – p, Q- сұраным шамасы, - сұраным бернесі.
Сұраныс заңы тауар бағасы неғұрлым жоғары болса, сұраным шамасы соғұрлым
төмен болатынын айтады, яғни тәуелділігі кері.
Тауар бағасынан басқа сатып алушыларға әсер ететін басқа факторлар да
бар. Оларды бағадан тыс мәнбірлер деп атайды.
Сатып алушылар табыстарының ұлғаюы әдетте сұраныстың жоғарылауына
әкеледі. Мұндай тауарлар қалыпты тауар деп аталады. Төмен сапалы тауарлар
да болады, олардың тұтынылуы табыстық ұлғаюы сатысында төмендейді.
Сабақтас тауарлар бағаларының өзгеруі. Егер бір тауар бағасының өсуі
басқа тауар сұранымының өсуіне әкелсе, ол бірін-бірі алмастыратын тауарлар
деп аталады.
Ұсыныс - рынокта бірде-бірі тауар бағасына жеке әсер ете алмайтын көп
сатушылар бар деп есептеледі.
Ұсыныс – сатушылардың сатқысы келетін және ста алатын тауарлар бағасы
мен оның санының арасындағы тәуелдік. Оны келесі түрде көрсетеміз
мұнда p-тауар бағасы, Q - ұсыныс мөлшері, - ұсыныс
функциясы. “Ұсыныс” және “ұсыныс мөлшері” ұғымдарын жатастыруға болмайды.
Ұсыныс заңына сәйкес, неғұрлым тауар бағасы жоғары болса, ұсыныс мөлшері
соғұрлым көп болады, яғни тәуелділік тікелей. Сондықтан ұсыныс
функциясының графигі оң наклоны болады. Бұл график s ұсыныс қисығы
деп аталады.
Ұсынысқа бағадан тыс мәнбірлер де әсер етеді.
Технологияның өзгеруі. Тиімді тәсілдер өндіріс шығындарын төмендетеді.
Өзгермес бағада тауардың үлкен көлемін сатуға ұсыну және төмен бағада
өзгермес тауар көлемін ұсыну сатушылар үшін экономика тұрғысынан орында
болады. Екеуі де ұсыныс қисығының s оңға-төменге жылжуына әкеледі.
Ресурстар бағасының өзгеруі. өндірілуші тауардың тұрақты баға жағдайында
көтерілуі кейбір өндірістерді шығынға ұшыратады, яғни, ұсыныс көлемін
қысқартады.
Тепе-теңдік – ол құны мен тауар санын анықтайды. Уақытты бір
мерзімінде рынокта тауар құны -ге тең болды, яғни -ге қарағанда
көп деп алайық.
Баға рөліне информация береді, тауарлардың қалай және қандай шығындармен
өндірілетінін тұтынушыларға білу міндетемес ал өндірушілерді тауарларды
қандай мақсатпен сатып алатындары жөнінде білгісі келмейді. Баға
игіліктермен ресурстардың үйлестіруін анықтайды.
Тұтынушылар мен өндірушілердің ұтысы
нарықтық сұранысының қисығы барлық тұтынушылардың қалауы мен
мүмкіндіктерін анықтайды. Сатып алушылардың бір бөлігі аталған бағамен
тауардың белгілі санын алуға келіседі, басқалары аталған бағамен тауардың
одан аз санын алуға мүмкіншіліктері бар немесе мүлдем алмайды.
Негізінде, тұтынушылар тауарға төлеуге келісіп тұрған максималды бағаға
сатып алмайды, керісінше рынокта белгіленген тепе-теңдік бағасына
алады. Демек, олар ұтыста.
Бұл пайымдаманы қайталасақ барлық тұтынушылардың жиынтықты ұтысы мына
жанаға
яғни, жоғарыдан қисық сұранысына және төменнен - деңгейлес
тіке сызық пен шектелген сатылы фигура алаңына тең екендігіне келеміз.
Икемділік. Салықтардың әсері
Сұраныстың баға жөнінен икемділігі деп баға өзгеруінің 1 пайыз
есебіндегі сұраныс мөлшерінің пайыздық өзгеруі деп аталады:
Келесі жағдайлар болуы мүмкін:
1) - мүлде икемсіз сұраныс. Бағаның өзгеруі сұраныс көлемінің
өзгеруіне әкелмейді. Мысал- қант диабетке қарсы дәрі.
2) - икемсіз сұраныс. Бағаның 1 пайызға өсуі сұраныс көлемін 1
пайызға төмендетеді. Мысал: нан, күнделікті қажет етілетін заттар.
3) - сұраныстың жеке-дара икемділігі. Баға 1 пайызға өскенде
сұраныс көлемі де 1 пайызға қысқарады.
4) - икеледі сұраныс. Бағаның 1 пайызға өсуі сұраныс мөлшерінің
1 пайыздан астам төмендеуіне әкеледі.
5) - кәміл икемді сұраныс. Мысалы аталған тауар үшін жетік
ауыстырушы бар. Бағаның икемділік мөлшері әрқашан сол болғандықтан,
оның мәні әдетте “минус” белгісінсіз көрсетіледі.
Бағаның икемділігі мен жиынтықты кіріс
Табыстың өзгеруі келесі түрде беруге болады
(4)
Сұраныстың баға жөнінен икемділігіне байланысты келесі жағдайлар болуы
мүмкін.
1) Егер сұраныс икемді болса, онда жақша мәні (3.4) сол болады.
Демек, бағаның өзгеруінде, яғни -да -дің сомаларды
табыстарының өзгеруі сол, ал бағаның төмендеуіне суммарды
табыстың өзгеруі оң болады.
2) Егер сұраныс икемсіз болса, онда және жақшадағы мән (3.4)-те
оң болады. Бұл жағдайда бағаның өсуі, яғни жиытықты кірістің
өсуіне әкеледі, оң, ал бағаның төмендеуі, яғни
жиынтықты кірістің төмендеуіне әкеледі, теріс.
3) Егер біз жеке-дара икемділік сұранысымен жұмыс істесек, онда
бағасының елеусіз өзгерісінде жиынтықты кіріс өзгермейді.
Сонымен, баға және жиынтықты кіріс бір бағытта
өзгереді, егер сұраныс икемсіз болса. Егіннің шығымдылығы бағаны
күрт төмендетіп фермерлердің табыстарын азайтуы мүмкін.
Табыс бойынша сұраныс икемділігі және тоғыспалы икемділік.Табыс бойынша
сұраныс икемділігі деп, табыстың өзгеруі 1 пайыз есебінде сұраныс
мөлшерінің пайыздық өзгеруі:
(5)
Сұраныстың баға жөніндегі икемділігіне қарағанда табыс бойынша сұраныс
икемділігі кез-келген мән қабылдай алады.
1. - жай тауарлар. Тұтынушылардың табыстары неғүрлым жоғары
болса, олар осындай тауарларды алады, мысалы, киім жеміс-жидек, ойын-
сауықтар.
2. - төмен сапалы тауарлар. Тұтынушылардың табыстары өскен сайын
сатып алушылар аталған тауарларды пайдаланудан бас тартып сапасы
жоғары, әрі қымбат тауарларды тұтына бастайды.
Сұранысқа басқа тауарлардың бағалары да әсер етеді. тауарлар бағасы
қатынасынша, тауарына сұраныс мөлшері.
тауар бағасы бойынша таурға сұраныстың тоғыспалы икемділігі 1
пайыз тауар бағаның өзгеруі есебінде тауарға сұраныс
мөлшерінің пайыздық өзгеруі:
(6)
Сұраныстың тоғыспалы икемділігі -тің тауарға қандай
болатындығына байланысты келесі мәндерді қабылдауы мүмкін:
1) - тауары тауар үшін ауыстырушы болып табылады,
мысалы, шай және кофе.
2) - тауары тауары үшін толықырушы болып табылады,
мысалы, жанармай және автокөліктер.
3) - тауарының тұтынылуы тауар бағасына тәуелді емес.
Ұсыныс икемділігі Ұсыныстың баға жөніндегі икемділігі деп ұсыныс
мөлшерінің өзгеруі тауар бағасының 1 пайыз есепте өзгеруін айтамыз.
(7)
шегінде аламыз.
Ұсыныс икемділігі сыныптамасы мәнінң бағасы мен сұраныс бірдей.
Икемділіктің кестедегі ара қашықтығы. Алғашында сұраныстың желілік
функциясын қарастырайық. Оның кестесі тік сызық болады. Желілік жағдайында
сұраныс қисығының наклоны тұрақты, онда
(8)
Сызықсыз сұраныс функциясы. Сұраныс қисығында белгілі бір нүктені алып,
онда касательныйда(?) салайық. нүктесіндегі сұраныс қисығының наклоны
туындыға тең, ол болса нүктесіндегі сұраныс қисығының
касательный(?) наклонға тең.
Салықтардың нарықтық тепе-теңдікке әсері.
Сатып алушыларға салынатын салық. Мемлекет сатып алушылардың алған әр
тауар бірлігінен мөлшерінде салық ұстайды.
сұраныс қисығы белгілі бір тауар көлемін алу үшін сатып
алушылардың беруге келісетін максималды бағасын көрсетеді. Егер олар
қосымша салық төлейтін болса, онда бұл тауар көлемін тек бірліктен
төмен бағаға алуға келісетін болады, яғни сұраныс қисығы төменге
бірлікке жылжиды Жаңа тепе-теңлікте салықты енгізгеннен кейін сатушылар
бірлік алатын болады, ал сатып алушылар салықпен бірге бірлік
төлейді. Демек, салығы келесі түрде бөлінеді: сатып алушылар
төлейді және сатушылар төлейді.
Сонымен, заң бойынша салық кімге салынғанына қарамастан, ол сатушылар
мен сатып алушылардың арасында бөлінеді.
Икемділік ролі
Неғұрлым ұсыныс икемді болса, және қисығы соғұрлым жатық
болады да және мәндері жақындайды. Және керісінше, неғұрлым
ұсыныс икемділігі аз болса және қисықтары соғұрлым жатық болады.
Осыған ұқсас сұраныс икемдірек болса, р және рсұраныс қисықтары
жатықтау болады. Сұраныс икемділігі аз болса, D және D қисықтары тіктеледі
де мөлшері арта түседі.
Нәтиже: сұраныс икемділігі неғұрлым жоғары және ұсыныс икемділігі төмен
болса, салықтық басым көпшілігін сатушылар көтеретін болады, және керісінше
сұраныс икемділігі төмен, ал ұсыныс икемділігі жоғары болса, салықтың
басымы сатып алушыларға түседі.
Тұтынушының іс-әрекеті
Толықтық аксиомасы. Кез келген екі тауардың ішімен тұтынушыға біреуі
тана қалаулы болып, таңдап алуы мүмкін, немесе екі жиынтық та ол үшін
эквивалентті, яғни және жиынтықтары үшін келесі үш қатынастардың
бірі әділ келеді; “-ға қарағанда қалаулы”, немесе “-ға
қарағанда эквивалентті”.
Бұл аксиоманың бұзылуы тұтынушылардың іс-әрекеттерін болжау мүмкін
еместігін көрсетеді.
Транзитивтілік аксиомасы. Егер “-ға қарағанда қалаулы” және
“-ға қарағанда қалаулы” болса, бұдан “-ға қарағанда
қалаулы” екені.
Егер бұл шарт орындалмаса “-ға қарағанда қалаулы”, “-ға
қарағанда қалаулы”, “-ға қарағанда қалаулы” жағдайы
болатынын көреміз. Мұнда қалауы бар тұтынушылар үнемі басқа нәрселерге
ынтасы ауып тұрады. Оның әрекеті рационалды емес.
Талғамсыздық қисығы.
Талғамсыздық қисығы деп бір-біріне эквивалентті әртүрлі тауарлар
жиынтығы орналасқан сызық аталады.
Қанағатсыздық шарты орындалғанда талғамсыздық қисығының көлбеулегі теріс
болады. Талғамсыздық қисығынан еркін нүктесін алайық.
Талғамсыздық қисығы бойымен жылжу барысында тұтынушыларды
қанағаттандырудың деңгейі өзгеріссіз қала береді. Талғамсыздық қисығының
көлбеулігі ара-қатынастарының тұтынушылардың өз қалаулары бойынша бір
тауарды ұтпай және ұтылмай екінші бір тауарға айырбастауы анықтайды.
(9)
Тұтынушылар талғамсыздық қисықтарының жиынтыңы оның талғамсыздық
қисықтарының картасы деп аталады. ОЛ толығымен қалауларын сипаттайды.
Тұтынушы жоғары талғамсызыдық қисығына жетуге талпынады.
Бюджеттік шектеу.
Тұтынушылардың таңдау мәселерінің басқа бір жағы – ол алтернативтердің
шектелуі. - сан, тауарлар бағасы , сәйкес, ал -
белгілі бір уақыт мерзіміндегі тұтынушылардың табыстары болсын.
Тұтынушылар шығындарының табыстарына теңдік шарты келесі түрде берілді
(10)
Бюжеттік сызық деп аталатын жазықтағы тікелікті анықтайды. мәнінде
бюджеттік сызық осінен өтеді, ал осі - мәнінде.
Бюджеттік сызықтың көлбеулігін анықтау үшін, (4.1) теңдеуі қатысты
шешіме болады, яғни
(11)
онда бұрыштық коэффициент, яғни бюджеттік сызықтық көлбеулегі.
Жалпы айтқанда, бюджеттік сызық міндетті түрде түзу сызық емес. Мысалы,
ол сынық сызық болуы да мүмкін.
Оңтайлы таңдау
Талғамсыздық қисығы нүктесінің тоғысуы - бюджеттік сызық
көлбеулігіне тең болғандықтан - онда тепе-теңдік орындалуы керек
(12)
Талғамсыздық қисығы нүктесінің тоғысуы - бюджеттік сызық
көлбеулігіне тең болғандықтан - онда тепе-теңдік орындалуы керек
(13)
тепе-теңдігі және екі тауардың да нолдік емес санын
өлшейтін жиынтықты береді. Бұл ішкі шешім болып табылады.
Талғамсыздық қисығының картасы мен тауарлардың бағасы бюджеттік сызықтың
тоғысуы мен белгілі бір талғамсыздық қисығының тоғысуы жоқ болуы мүмкін.
Пайдалылық бернесі (функция)
бернесі пайдалылық бернесі деп аталады, егер жағдайда ғана
жиынтығы жиынтығынан қалаулы.
Осыдан бір-біріне эквивалентті тауар жиынтықтарында пайдалылық бернесі
бір мағынаны қабылдайтынын айтамыз. Басқа сөзбен айтқанда, әр талғамсыздық
қисығында пайдалылық бернесі тұрақты және оны түріндегі теңеумен
беруге болады. Талғамсыздық қисығының бұдан жоғары түрінде пайдалылық
бернесі бұдан үлкен мағынаға ие.
Тұтынушылардың таңдау міндеттерін келесі түрде жазуға болады.
... ...
Аталған тауардың қосымша бірлігін тұтынудан шыққан тауардың шекті
пайдалылығы өсім пайдалылығы деп аталады. тауары үшін анықтама
бойынша шекті пайдалылық- тің нолге талпану шегінде аламыз. Осы
сияқты тауарының шекті пайдалылығы аныңталады.
пайдалылығ бернесінің анықталуы бір мәнді болмаса да, ол үшін
шекті пайдалылықтың азаюы жөніндегі гипотеза дұрыс деп есептеледі: алдыңғы
бірлікке қарағанда аз көлемде тауар бірліктері жалпы пайдалылығын
арттырады. Бұл, тауардың шекті пайдалылығы оның саны көбейген кезде азаяды.
теңдігімен берілген белгілі бір талғамсыздық қисығын қарастырайық.
Пайдалылық бернесінің тұрақтылығы толық дифференциалы талғамсыздық
қисығының бойымен жылжитынын білдіреді, яғни немесе, басқаша
Бұл жерден талғамсыздық қисығының көлбеулігі
(14)
Айтылғандай бюджеттік сызығтығ көлбеулігі - тең. Тепе-теңдікте
(ішкі шешім бар жағдайда) олар екеуі де бір-біріне тең болуы керек.
Теңдестіргенде, тепе-теңдіктің басқа жағдайын аламыс:
(15)
“Табыс-тұтыну” қисығы және Энгель қисығы
Салыстырмалы статистика әдісі келесіден тұрады. Алғашында тепе-теңдік
бір параметрлік мәнде анықталады (баға, табыс) содан кейін тепе-теңдік
өзгертілген параметлер мәнінде табылады. Екі тепе-теңдік бір-бірлерімен
салыстырылады. Бір тепе-теңдік жағдайынан екіншісіне ауысу процессі
қарастырылмайды. Энгель қисығы тұтынушылардың табыстарымен сатып алатын
тауар санының арасындағы тәуелділікті көрсетеді.
1-сурет. Энгель қисығы
Егер табыстың көтерілуіне байланысты сатып алынған тауардың көлемі
артса, онда ол қалыпты тауар деп аталады.
Табыстар өскен сайын тұтынушылар сапасы жоғары және қымбат тауарлар ала
бастайды.
“Баға-тұтыну” қисығы
тауардың бағасының өсуінде бюджеттік сызық
вертикалды ось пен қиылысу нүктесіне қатысты сағат тілі бойымен бұрылады.
“Баға-тұтыну” қисығы талғамсыздығ қисығы картасында тепе-теңдік барлық
нүктелерін байланыстырады.
Орнын басу әсері мен табыс әсері
Орнын басу әсері тұтынушылардың табыстарын бұрынғы тұрмыс-жағдайлары
деңгейінде ұстап тұру үшін тұтынушылардың табыстарын жүйеге түсіру шартында
баға өзгереді деп түсіндірімді.
Тұтынушылардың тұрмыс-жағдайларының деңгейінің өзгерлеушілігі бір
талғалғымсыздық қисығында қала береді. қанағаттандыру деңгейі өзгермейді.
әркелкілігі – ол орнын басу әсері, ал бақылау өзгерісіне
тең. Байқайтын болсақ, орнын басу әсері әрқашан теріс, яғни бағаның
өзгеруіне қарама-қайшы ал табыс әсері терісте, оң да бола береді.
Табыстың өзгерісінің өтемдігі деп бағаның өзгерісінен кейін
индивидуумға пайдалылықтың алғашқы деңгейіне жетуге жағдай жасайтын
қосымша табыс деп аталады.
Табыс өзгерісінің эквиваленттігі бағаның өзгеруі сияқты пайдалылық
деңгейіне де әсерін тигізетін индивидуумның табысының өзгеруін көрсетеді.
Бұл екі ұғымдар бір-біріне сәйкес келмейді. Табыс өзгерісінің өтемдігі
жаңа бағада анықталады, ал табыс өзгерісінің эквиваленттігі – ескі бағада.
Бірақ талғамсыздық қисығы белгісіз, және де әр түрлі индивидуумдар үшін
өтемдік төлеуді жүзеге асыру мүмкін емес.
Паашенің басқа индексі таразының орнына сол жылғы кезеңнің мөлшерін
қолданады.
(16)
Ласпейрес индексі теоретикалық индекстің “нағыз” мәнінің өлшемін
көтермелеу жағына бұрмалайды, ал Пааше индексі – төмендету жағына.
Сондықтан осы екі әсердің бірін-бірі өтейтін Фишер индексі пайдаланылады
(17)
Өндіріс факторы нарығындағы үй шаруашылықтық
мінез-құлқы
Бюджеттік шектеу, жеке адамның қалауы мен таңдауы
Жеке адамның белгіленген бір мезгілдік мөлшерінде жұмыс пен демалысқа
жұмсайтын шектелген уақыты болады. Бұл уақытты деп белгілейік. -
демалысқа бөлінген уақыт болсын (демалыс, ойын-сауық, үй шаруасы және
т.б.). Онда - жеке адамның жұмысқа бөлетін уақыты. Егер - жалақы
ставкасы болса, онда оның табысы те, не басқаша
(18)
Бұл – жеке адамның бюджеттік шектеуі, тұтынушылардың екі тауар не
қызметінің бюджеттік шектеуіне өте ұқсас. Ол бюджеттік сызықты береді.
.
2-сурет. Жеке адамның бюджеттік сызығы
Жеке адам бюджеттік сызықтағы кез келген нүктені таңдап алады. Бірақ
әрбір адамның жұмыс пен демалыс үшін үлестіретін өз қалаулары болады.
орнын ауыстырудың шектік нормасы демалыс уақытын бір бірлікке
көбейту үшін ғана келісе алатын жеке адам табысының азаювена тең.
“Табыс-демалыс” моделіндегі салыстырмалы статистика
Рационалды жеке адам келесі суретте жалақы ставкасы азайса демалыс
уақыты көбейеді, яғни олар аз төлесе аз жұмыс істеу керек деп есептейді.
Иррационалды жеке адам басқаша тұжырымдайды. Ол жалақы мөлшерлемесі
азаюы кезінде бұрынғы өмір деңгейін қолдау үшін көбірек жұмыс істеу керек
деп айтады.
Жеке адам еңбегі ұсынысының қисығы.
Бір индивидуум (жеке адам) төмен жалақы ала тұра рационалды болады да,
ал жоғары жалақы алғанда иррационалды бола алады.
Капиталдың ұсыныс.
Еңбек сияқты капитал да өндіріс факторы. Тұтынушы, үй шаруашылығынан
кейін қалған табыстарының бір бөлігі фирмаларға пайдалануға береді. Бұл
олардың жинақ ақшалары.
Өмірлік цикл моделінде, жеке адам тұтынумен ақшасын жинақтауда шешім
қабылдағанда, кәзіргі уақыт пен болашақтағы табыстарын есепке алады.
Уақыт аралық артықшылық беру орнын басу шекті мөлшері қазіргі
уақытта өзінің тұтынуын бір бірлікке өсіру үшін тұтынушы болашақта бас
тарта алатын тұтыну көлемінетең. көлемі талғамсыздық қисығының
көлбеулігіне тең.
Адамық капиталға инвестициялар. Жеке адам болашақтағы тұтынуларды
кәзіргі уақыттағы жинақтары арқасында ғана емес капиталын инвестициялау
жалымен де жүзеге асырылады.
Экономикада зерттеу пәні болып, пайдаланатын процесстердің физикалық
немесе химиялық мінездемелерге тәуелсіз тауарлар мен қызметтер өндіру үшін
қажет еңбек пен капитал шығындарының ара-қатынастары болып табылады.
Изоквантты қисық деп, шығарыпатын өнім көлемінің бірдегілілігін
қантамасыз ететін, өндіріс факторларының әр түрлі үйесімділігі орналасқанын
айтамыз.
Изоквант теріс көлбеулікте екенін айтып өтейік, себебі бір фактор
шығындары азайғанда өнім шығарылуын өзгеріесіз сақтап қалу үшін басға
факторлардың шығынын көбейту қажет.
Изокванттар қиылыспайды, себебі олардың қиылысу нүктелерінде әр түрлі
көлемді өнімдер шығарылуы керек еді. Өндірістік функцияны формула түрінде
көрсету мүмкіндіктері бар. Кобба-Дуглас функциясы:
(18) мұнда - оң сандар.
Сызықтық өндірістік функция:
(19) мұнда коэффициенттері – оң сандар.
Тіркелген пропорциялы өндірістік функция:
(20) мұнда - оң сандар.
Өндірістік функцияның белгісі
Егер өндіріске жұмылдырылған кейінгі еңбек бірліктері өнімнің шыгуына
алдынғы бірліктерден көп пайда әкелсе, бұл жерде еңбектің өскелең қайтарымы
орын алады.
3-сурет. Еңбектің өскелең қайтарымы.
Егер өндіріске жұмылдырылған кейінгі еңбек бірліктері өнімнің шыгуына
кері әсер етпей сол қалыпта қалдырса, онда еңбектің қалыпты қайтарымы орын
алады.
Еңбектің қалыпты қайтарымы.
Ал егер өндіріске жұмылдырылған кейінгі еңбек бірліктері өнімнің
шығаруына кері әсер етіп, пайдасы бұрынғыдан төмендесе, еңбектің
қайтармалы азаймалы болады.
4-сурет. Еңбектің қалыпты қайтарымы.
Макроэкономиканың негізгі мәселелеріне экономикалық өсу, инфляция және
жұмыстылық жатқызылады. Сонымен бірге макроэкономика экономикалық
ауытқуларды, макроэкономкалық саясатты және елдер арасындағы
макроэкономикалық өзара байланыстарды зерттейді.
Әдетте экономика өзара әрекеттесетін төрт сектордан құрылады: үй
шаруашылықтары, фирмалар, мемлекет және шетелдік (сыртқы сектор).
Үй шаруашылықтары жұмыс күшін ұсынады, игіліктерге сұраныс білдіреді,
алатын табысын тұтыну мен жинақтар арасында бөледі. Өз әрекеттерімен үй
шаруашылықтары әл-ауқатын жақсартуға тырысады.
Кәсіпкерлік секторды ел ішіндегі барлық фирмалар құрайды. Фирмалар
өндіріс процесінде қолданылатын ресурстарға сұраныс тұдырады, тауарлар мен
қызметтерді ұсынады, инвестициялар жасайды. Әдетте фирмалардың мақсаты
пайданы барынша арттыру болып табылады.
Мемлекеттік секторға, ең бастысы, қоғамдық игіліктерді өндіріп шығаратын
барлық мемлекеттік ұжымдар кіреді. Ол, мысалыға, қоғамдық тәртіп,
қауіпсіздік, әлеуметтік қамсыздандыру, ғылым және білім аясындағы
жетістіктер. Мемлекет елдің тиімді экономикалық дамуына қолайлы шарттар
құруға ұмтылады. Ол салық жинау, трансферт төлеу, тауарлар мен қызметтерді
өндіру және сатып алу, ақша ұсынысын және сыртқы экономикалық қызмет ету
шарттарын белгілеу арқылы экономикалық саясатты құрып, жүзеге асырады.
Сыртқы сектор дегеніміз шетелдегі экономикалық субъектердің жиынтығы,
сонымен қатар шетелдік мемлекеттік институттар. Олар елдің экономикасына
халықаралық сауда, капитал және ұлттық валюталармен өзара тиімді айырбастау
арқылы әсер етеді.
Макроэкономикада экономиканы бір тұтас жүйе ретінде сипаттайтын
агрегатталған көрсеткіштер қолданылады: жалпы ішкі өнім, бағалар деңгейі,
инфляция қарқыны, жұмыссыздық деңгейі, нарықтық пайыз мөлшерлемесі және
басқа көрсеткіштер.
Экономикалық теориялар жиі модельдер түрінде тұжырымдалады, олар
экономикалық айнымалылар арасындағы ара қатынастарды анықтайды. Әр модель
белгілі мақсатта құрылады: экономикалық құбылысты түсіндіру, экономиклық
заңдылықты зерделеу, жоспарлау және болжау. Модельдер сөзбен, график арқылы
немесе математикалық түрде құрылады.
Экзогенді және эндогенді айнымалылар ажыратылады. Экзогенді айнымалылар
модельден тыс анықталады, ал эндогенді айнымалылар модельдің ара
қатынасынан шығарылады.
Сонымен бірге экономикалық айнымалыларды келесі түрінен ажыратады: қор
айнымалысы белгілі уақыт мезетінде анықталатын шама болса, ағын айнымалысы
уақыт бірлігіне шаққандағы шаманы көрсетеді. Мысалы, капитал көлемі,
мемлекеттік қарыз, байлық қор айнымалысына, ал жалпы ішкі өнім,
инвестициялар, мемлекеттік бюджеттің тапшылығы ағын айнымалысына
жатқызылады.
Экономикада уақыт аралығында бағалар өзгеріп тұрады. Бірақ бұл лезде
орын алмайды. Себебі бағалар мен жалақы қатаң болады. Макроэкономикада
қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді уақыт кезеңі ажыратылады. Экономистердің
айтуынша, бағалар ұзақ мерзімді кезеңде икемді және қысқа мерзімді кезеңде
икемсіздеу болады.
Қарапайым сызықтық модельдерді келесі түрде жазуға болады:
y = kx + b
мұндағы - x,y - айнымалылар, ал қалған шамалар – модельдің тіркелген
параметрлері.
5- Сурет. Түзу сызық
k шамасы – (1.1) теңдеуімен берілетін сызықтың бұрыштық коэффициенті, b
– бұл сызықтың тік осінен кесетін кесіндінің шамасы.
k бұрыштық коэффициентін экономистер сызықтың көлбеуі деп атайды. Ол х
айнымалысын 1 бірлікке арттырғандағы тәуелді айнымалы у қанша бірлікке
өзгеретінін көрсетеді. Егер k0 болса, сызықтың көлбеуі оң болады (оңға-
жоғары), ал егер k0 – сызықтың көлбеуі теріс (оңға-төмен).
(1.1) теңдеуінің параметрлерінің өзгеруі сызықты жылжытады, оның
көлбеуін өзгертеді. k коэффициентінің абсолютті шамасы артқанда сызық
тіктеу, ал азайғанда – жатықтау болады. Егер b мәнін өсірсек, сызық өзінен
параллель түрінде жоғары жылжиды, егер де кемітсек – төмен жылжиды.
Әрине, практикалық мақсаттарда қолданылатын модельдер (1.1)-ге қарағанда
аса күрделі болуы мүмкін. Олардың құрамында бір емес, алайда бірнеше
теңдеулер, олардың ішінде сызықтық емесі де болуы мүмкін. Экономикада
табиғи ғылымдармен салыстырғанда эксперименттер жүргізу мүмкіндіктері өте
шектеулі. Сондықтан экономикада модельдердің құрылуы статистикалық
мәліметтерге сүйенеді.
Ел ішіндегі барлық субъектердің экономикалық қызметінің жиынтық
нәтижелерін өлшеу үшін ЖҰӨ немесе ЖІӨ көрсеткіштері қолданылады.
Жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) дегеніміз белгілі уақыт аралығында (жыл, тоқсан)
елдің территориясында өндірілген барлық түпкілікті тауарлар мен
қызметтердің құны.
Ал жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) осы елдің тұрғындары иемденетін өндіріс
факторларын пайдалану арқылы алынған барлық түпкілікті тауарлар мен
қызметтердің құнын көрсетеді.
Мысалы, Қазақстан территориясында шетелдік компания шығарған мұнайдың
құны еліміздің ЖІӨ есептеліп, оның ЖҰӨ ескерілмейді.
ЖҰӨ = ЖІӨ + шетелден түсетін таза факторлық табыстар
Жабық экономикада ЖҰӨ мен ЖІӨ теңеседі. Әріқарай біз осы екі шаманың
біреуін қана қарастырамыз.
Жалпы ішкі өнімді өлшеуінің үш тәсілі белгілі. Шығыстар бойынша
есептегенде ЖІӨ экономикадағы барлық түпкілікті сатып алулар сомасы түрінде
анықталады:
ЖІӨ = С + І + G + NX, (21)
мұндағы
С – үй шаруашылықтарының жеке тұтынушылық шығыстары,
І – жалпы инвестициялар,
G – тауарлар мен қызметтерді мемлекеттік сатып алу,
NX – экспорт (X) пен импорттың (Z) айырмасына тең тауарлар мен
қызметтердің таза экспорты.
Бұл теңдік сонымен қатар негізгі макроэкономикалық теңдестік деп
аталады.
ЖІӨ кірістер (табыстар) бойынша есептеу. ЖІӨ барлық факторлық
табыстардың, сонымен бірге амортизациялық аударымдар мен таза жанама
салықтардың сомасы ретінде анықталады. Таза салықтар дегеніміз
субсидияларды есептемегендегі салықтар.
ЖІӨ = Ұлттық табыс+Таза жанама салықтар + Амортизация
Ұлттық табыс (NІ) келесі компонентерден құрылады:
- Еңбек ақы(жалақы, сыйақы),
- Меншік иелерінің(шағын фирмалар, дүкендер)табыстары,
- Рента (қозғалымсыздықтан түсетін табыс),
- Корпорациялардың пайдасы (жұмысшылар мен несиегерлерге төлегеннен
кейін қалған),
- Таза пайыздар.
Корпорациялардың пайдасы үш бөлікке бөлінеді: корпорациялардың пайдасына
салынатын салықтар, дивидендтер, бөлінбеген пайда.
ЖҰӨ мен амортизацияның айырмасы таза ұлттық өнім (ТҰӨ) деп аталады, ал
ТҰӨ мен жанама салықтардың айырмасы ұлттық табысқа (NІ) тең.
Қосылған құн тәсілі бойынша ЖҰӨ есептеу барысында өндірістің әрбір
кезеңіндегі қосылған құндар қосылады, яғни қос есепті болдырмау мақсатында
өндірістің белгілі кезеңінде қолданылған шикізат, дүмбіл, электрэнергия
құны есептелмейді. Сондықтан бұл тәсіл өндірістік тәсіл деп де аталады.
Сонымен қатар ұлттық шоттар жүйесінің басқа да көрсеткіштері белгілі.
Жеке табыс дегеніміз үй шаруашылықтары және шағын, корпорацияланбаған,
кәсіпорындардың алатын табысы. Оны келесідей есептеуге болады:
Жеке табыс(PІ)= Ұлттық табыс (NІ) – Корпорациялардың пайдасы
+ Дивидендтер
- Әлеуметтік қамсыздандыруға арналған жарналар
+ Трансферттік төлемдер
- Таза пайыздар
+ Пайыз түріндегі жеке табыс
Жеке табыстың негізінде басқа маңызды көрсеткіш анықталады.
Қолдағы жеке табыс (DІ) = Жеке табыс (PІ) – Жеке салықтық
және салықтық емес төлемдер
Бұл салықтар мен салықтық емес төлемдерді төлегеннен кейін үй
шаруашылықтары мен ұсақ меншік иелерінің қолында қалатын табыс.
Жеке қолдағы табыс(DІ) = Тұтыну + Жинақтар
Атаулы және нақты айнымалылар. Өсу қарқыны және индекстер
Атаулы ЖІӨ өзгеруі өндіріс көлемінің немесе бағалардың өзгеруімен
түсіндірілуі мүмкін. Жалпы бағалар деңгейінің өзгеруі инфляция деп аталады.
ЖІӨ құрамында тұтыну үлесі оның үлкен бөлігін құрайды. Тұтынушылық
шығыстарға тамақ өнімдеріне, киімге, ұзақ мерзім пайдаланылатын тауарларға,
ойын-сауыққа кеткен шығыстар енеді. Әр түрлі тұтыну теориялары бар. Дж.М.
Кейнстің айтуынша тұтынудың көлемімен құрылымын анықтайтын бас фактор болып
қолдағы жеке табыс DІ табылады. Мұнда қолдағы жеке табыс Q – T тең болып
қабылданады, яғни шығарылым минус таза салықтар.
Кейнсиандық тұтыну функциясы келесі түрде жазылады:
C = C(Q – T), (22)
ал сызықтық түрде:
С = С0 + c. (Q – T), 0 c 1.
с коэффициенті қолдағы табыс бір бірлікке артқанда тұтыну қандай шамаға
өсетінін көрсетеді. Бұл шама тұтынуға шектік бейімділікке (МРС) тең және
2.2. суретінде тұтыну қисығының көлбеуіне сәйкес келеді.
6-Сурет. Тұтыну қисығы
Жинақтауға шектік бейімділік MPS = 1 – MPC, ал С0 шамасы автономды
тұтынуды білдіреді. Салықтардың Т өсуі тұтыну қисығын төмен жылжытады, ал
азаюы – жоғары. r - нақты пайыз мөлшерлемесі болсын, ол қазіргі күндегі
жинақтардың сомасына болашақта сатып алынатын тауарлар көлемінің
терминдерінде есептелетін жинақтардан түсетін табысты өлшейді. Атаулы
пайыз мөлшерлемесі і қазіргі күндегі жинақтардың сомасына болашақта
алынатын ақша сомасының терминдеріндегі табысты білдіреді. І инвестициялар
көлемімен r нақты пайыз мөлшерлемесі арасында кері тәуелділік бар. r пайыз
мөлшерлемесінің төмендеуі көптеген инвестициялық жобаларды пайдалы етуі
мүмкін.
r
7-сурет.
Яғни, инвестициялық функция І = І(r) кемімелі болып табылады.
Инвестициялық қисықтың қалпына әр түрлі факторлар әсер етуі мүмкін.
Мысалы, болашаққа оптимистік болжау І(r) инвестициялық қисықты оңға, ал
пессимистік болжау оны солға жылжытады.
Мемлекет өз шығындарын мақсатқа сәйкес қажетті көлемде жұмсайды.
Сондықтан мемлекеттік шығыстар G үкіметтің экономикалық саясатының құралы
болып табылады.
Мұнда біз бағалар өзгеріссіз қалады деп есептейік. Онда нақты және
атаулы пайыз мөлшерлемелері теңеседі: і = r. Жиынтық сұраныс немесе
жоспарланатын шығыстар: E = C(Q - T) + І(і) + G. (23)
Игіліктер нарығындағы макроэкономикалық тепе-теңдік сұраныстың
қанағаттандырылғанын білдіреді, яғни E = Q.
Оңдай болмаған жағдайда игіліктерді кем өндіру немесе артық өндіру
арқасында экономикада инфляция немесе өндірістің құлдырауы мен жұмыссыздық
пайда болуы мүмкін.
Q = C(Q - T) + І(і) + G (24)
теңдеуі берілген G, T көлемдерінде Q табысты бір мағынада анықтамайды,
себебі і пайыз мөлшерлемесі белгісіз.
Арнайы кейнстік теориясы жағдайында инвестициялар І тіркелген шама болып
саналады. Бұндай жағдай орын алу мүмкін, егер Орталық банк пайыз
мөлшерлемесін өзгеріссіз ұстап қалса. Сондықтан, E=C(Q-T)+І+G жоспарланатын
шығыстар графигінің көлбеуі де MPC тең.
8-сурет. Жоспарланатын шығыстар сызығы
9 - Сурет. Кейнстің кресің
E=C+І+G жоспарланатын шығыстар сызығы C=C(Q-T) тұтынушылық шығыстар
сызығының (І+G) шамасына жоғарыға параллель түрінде жылжуы арқылы
шығарылады.
Жиынтық табыстың Qe тепе-теңдік деңгейін графиктен анықтауға болады.
Инвестициялар І немесе мемлекеттік шығыстардың G артуы (азаюы), сонымен
қатар салықтардың Т азаюы (артуы) жоспарланатын шығыстар сызығын жоғары
(төмен) параллель түрінде жылжытады.
Мемлекеттік шығыстар мультипликаторы мемлекеттік шығыстар G немесе
инвестицияларды І бір бірлікке өсіргендегі Qe тепе-теңдік табыс деңгейінің
қаншаға ұлғаятынын көрсетеді.
Салықтық мультипликатор салықтарды Т бір бірлікке өсіргендегі Qe
тепе-теңдік табыс деңгейінің қаншаға азаятынын көрсетеді.
10-сурет. ІS қисығын құру
Мұнда біз енді пайыз мөлшерлемесі өзгеріссіз деген ойдан бас тартайық.
Сонда G, T тіркелген мәндерінің шартында (2.1) теңдеуі пайыз мөлшерлемесі і
мен тепе-теңдік табыс деңгейі Q арасында байланысты анықтайды.
Q-і диаграммасында бұл тәуелділік ІS қисығын береді, оның әрбір нүктесі
(Qe,і) тепе-теңдік жұп болып табылады, мұндағы Qe – і пайыз мөлшерлемесіне
сәйкес келетін тепе-теңдік табыс деңгейі (2.6 Сурет).
ІS қисығын құру тәсілінен келесі қорытынды жасауға оңай: G мемлекеттік
шығыстардың артуы, Т салықтардың азаюы ІS қисығын оңға жылжытады.
І(r) инвестициялық қисықтың оңға жылжуы да ІS қисығын оңға жылжытады.
Экономиканы ақшасыз елестетуге мүмкін емес. Ақша деп төлем құралы
ретінде пайдалануы мүмкін кез келген нәрсені айтады. Әр түрлі даму
кезеңдерінде адамзат ақша ретінде әр түрлі тауарларды – тауарлық ақшаны
пайдаланған: мал, асыл тастар, балта және т.б.
Ақшаның функциялары: айналым құралы, есептеу құралы, құндылықты сақтау
құралы.
Бірте-бірте тауарлық ақшаны қағаз ақшасы ығыстырып жіберді. ХІХ ғасырдың
екінші жартысында дамыған елдер алтын стандартқаң көшті. Ақша алтынға
бекітілген тепе-теңдік бағамы бойынша айырбасталатын болды. Алтын стандарт
І Дүниежүзілік соғысқа дейін қолданылды.
1944 жылы дамыған елдер Бреттон-Вуд келісіміне келді, ол бойынша жетекші
валюталар АҚШ долларына байланатын болды, ал доллар алтынға айырбасталатын
болды. Бұл келісімнің күші 1972 жылға дейін созылды. Қазіргі кезде ұлттық
валюталардың икемді бағамдары әрекет етуде.
Өтімділік – активтердің құнын жоғалтпауысыз қолма-қол ақшаға жылдам
аудару мүмкіндігі. Ақшаны өтімділік дәрежесі бойынша ажыратады.
М1 = Айналымдағы қолма-қол ақша (М0)+ Ағымдағы депозиттер
Ағымдағы депозиттерден ақшаны бірінші талабымен алуға болады.
М2 = М1 + Шексіз рұқсаты бар мерзімді депозиттер
Әдетте бұл шағын мерзімді салынымдар.
М3 = М2 + Тіркелген мерзімі бар ірі депозиттер + банктік емес қаржы
институттарындағы шоттар
Ақша агрегаттары әр түрлі елде түрліше айқындалады.
Адамдардың ақшаны қолында ұстағысы келетінін мынадай себептері бар:
трансакциялық себеп, сақтық себеп, алыпсатарлық себеп.
Бірақ ақшаны қолында ұстау – оларды депозитте сақтағанда алатын
пайыздардан айырылу дегенмен бірдей.
Шынында адамдар ақшаға емес, алайда МP ақшаның нақты қалдықтарына
сұраныс білдіреді, себебі ақшаның мөлшері емес, бірақ сол ақшаға сатып
алынатын тауарлар мен қызметтер мөлшері маңызды. Мұндағы М – ақша массасы,
ал Р – бағалар деңгейі. Ақшаның нақты қалдықтарына сұраныстың функциясы
бұлайша жазылады:
(25)
оның үстіне і пайыз мөлшерлемесінен тәуелділік кері, ал Ү табыстан –
тікелей.
Ақша айналысының жылдамдығы (табыс бойынша) орташа есеппен алғанда әрбір
ақша бірлігі жылына неше рет жұмсалғанын көрсетеді, яғни
,
(26)
мұндағы М - ақша жиыны, P - бағалар деңгейі, Q - шығарылым.
Ақша айналысының жылдамдығы пайыз мөлшерлемесінен де, табыстан да
тікелей тәуелді. Бұл теңдікті бұлайша жазып алуға болады
. (27)
Бұл теңдік ақшаның сандық теориясының теңдеуі деп аталады. Ескерту: ақша
айналысының жылдамдығын анықтау – ақша жиыны ретінде нені түсінуге
болатынына тәуелді – М1, М2, М3? Сәйкесінше V1, V2, V3 ақша айналысының
жылдамдықтары пайда болады. V1 жылдамдығы V2 жылдамдығынан төмен, өйткені
ол (V2) тұрақтырақ болып саналады.
Ақшаның сандық теориясының теңдеуін пайыздық формуламен көрсетуге
болады:
(28)
Атаулы және нақты пайыз мөлшерлемелері арасында байланыс бар:
, (29)
мұндағы ( - инфляция қарқыны. Егер инфляция қарқыны нөлге тең болса,
онда нақты пайыз мөлшерлемесі атаулы пайыз мөлшерлемесіне теңеседі.
Инфляцияның аз қарқындарына сәйкес шамамен алғандағы байланыс мынадай:
. Бұл ара қатынас түрінде Фишер теңдеуі аталады.
Несиегер мен қарызгер келіссөз жүргізу барысында атаулы пайыз
мөлшерлемесі жөнінде келісімге келгенде, алдағы кезеңде инфляция қарқыны
қандай мәнге айналатынын білмейді. Сондықтан Фишер принципіне сәйкес келесі
шарт қабылданады:
, (30)
мұндағы (e – болжалды инфляция қарқыны.
Ақша жиыны тек қана қолма-қол ақшадан құрылмайды. Шешімімізді жеңілдету
үшін салым түрлері арасында, нәтижеде М1, М2, М3 агрегаттар арасында да,
айырмашылық жасамаймыз.
Ақша жиынының көлемі: ,
мұндағы CU – қолма-қол ақша, D – депозиттер. Қолма-қол ақшаның
депозиттерге қатынасын cr арқылы белгілейік.
Әрбір коммерциялық банктің ішінде салымшылардың қолма-қол ақшаға
сұранысын қанағаттандыру үшін және олардың төлемдері бойынша қаражатты
басқа банктерге аудару үшін резервтер болады. Банктің резервтері оның
Орталық банктегі қолма-қол ақша мен депозиттерінен құрылады.
Орталық банк rr міндетті резевтер нормасын орнатады, коммерциялық
банктер резервтерінің депозиттерге қатынасы одан төмен түсіп кетпеуі керек.
Әдетте банктердің артық резервтері болады, бірақ резервтер банктерге табыс
әкелмейді дерлік.
Ақша базасы H банктік жүйеден тыс қолма-қол ақша мен Орталық банктегі
банктердің салымдарынан құрылады.
Ақша мультипликаторы: ақша базасы мен ақша жиынын бір-бірімен
байланыстырады: .
Егер халық қолма-қол ақшаны пайдаланбаса, онда .
Ақша базасы мен ақша жиыны арасындағы бұндай байланыс банктік жүйенің
ақшаны жасау қабілетін көрсетеді.
Орталық банктің ақша-несие саясатының құралдары: міндетті резервтер
нормасын өзгерту, ашық нарықта операциялар жүргізу, қайта қаржыландыру
мөлшерлемесін өзгерту, үкіметке несие беру, валюталық басқыншылық және
айықтыру.
Орталық банктің алдында әр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Өнеркәсіп өндірісінің дағдарыс жағдайында
инвестициялық тартушылықты жақсарту және инфляцияны төмендету мәселесі
экономиканың нақты секторын басқарудың тиімді экономикалық құралдарының
қатарында аса актуалды болып табылады, яғни бұл Қазақстан – 2030ң
стратегиясымен анықталған ұзақ мерзімді басымдылықтармен жауап береді.
Зерттеу тақырыбының мақсаты:
- шетелдік инвестицияны экономиканың нақты секторына тартудың және
инфляцияны төмендету мәселесі теориялық және практикалық мәселелерін
зерттеу, сонымен қатар алынған теориялық нұсқауларды іс жүзінде жүзеге
асыру болып табылады.
- мұнай және газ өндіретін кәсіпорындардың жылдық бюджетінің
орындалуын және қаржы шаруашылық қызметінің нәтижесін талдау.
Зерттеу міндеттері: 1) Экономиканың нақты секторына шетелдік
инвестицияны тартудағы артықшылығын айқындау; 2) Қазақстан
экономикасындағы инвестициялық ахуалды реттеу; 3) Шетелдік инвестицияларды
тарту үшін экономикадағы ұйымдық-экономикалық және құқықтық жағдайларды
қарастыру; 4) Қазақстан экономикасына шетел инвесторларын ынталандыру мен
реттеудің мемлекеттік жүйесінің бағытын айқындау; 5) Мұнай өндіру арқылы
Қазақстанның инвестициялық тартымдылығы көзқарасы жағынан экономикадағы
жағдайды талдау. Зерттеу нәтижесінде алынған қорытындылар мен ұсыныстар
нақты мәселені одан әрі теориялық қарастыруға, сонымен қатар Қазақстан
экономикасы алдында тұрған өзекті міндеттерді шешуге бағытталған қолданбалы
сипаттамалы еңбектерде қолдануға болады.
ГЛОССАРИЙ
Жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) – белгілі уақыт аралығында (жыл, тоқсан) елдің
территориясында өндірілген барлық түпкілікті тауарлар мен қызметтердің
құны.
жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) –осы елдің тұрғындары иемденетін өндіріс
факторларын пайдалану арқылы алынған барлық түпкілікті тауарлар мен
қызметтердің құнын көрсетеді.
Капиталды тәуекелдік – бұл барлық жұмсалымға арналған жалпы
тәуекелділік, инвестор өзінің инвестициясын ысырапсыз қайтара алмайтын,
толық босатып ала алмайтын тәуекелдік;
Уақытша тәуекелдік – міндетті түрде ысырапқа ұшырататын қолайсыз
уақыттағы инвестицияны сату және сатып алуға байланысты тәуекелділік;
Заңдық өзгерістер тәуекелділігі – шығын мен ысырапқа ұрындыруы мүмкін
тәуекелділік;
Өтімділік тәуекелділігі – инвестицияны өтізу барысындағы болуы мүмкін
ысырапқа ұрындыратын тәуекелділік;
Нарықтық тәуекелділік – нарықтың жалпы құлдырауымен байланысты
инвестиция құнының төмендеуінен ысырапқа ұрындыратын тәуекелдік;
Кредиттік және іскерлік тәуекелдік – борыштық құнды қағаздар шығарушы
негізгі қарыз сомасын немесе сол бойынша сыйақы төлеуге жағдайын
болдырмайтын тәуекелділік.
Проценттік тәекелділік – нарықтағы проценттік мөлшерлеменің өзгеруіне
байланысты инвесторға ысырап әкелуі мүмкін тәуекелдік;
Валюталық тәуекелдік – шетелдік валютадағы инвестициямен байланысты
тәуекелдік.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. БАҒАНЫҢ ӨЗГЕРУІ МЕН СҰРАНЫСҚА ӘСЕР ЕТЕТІН ФАКТОРЛАР
1.1 Экономикада уақыт аралығында бағалар
өзгеруі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
2. Бағаның өзгеруі мен сұранысқа әсер ететін түрлі факторлар және
жұмыссыздық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
II. БАҒАНЫҢ ӨЗГЕРУІ МЕН СҰРАНЫСТЫ ЕСКЕРЕ ОТЫРЫП ЭКОНОМИКАНЫҢ НАҚТЫ
СЕКТОРЫНА ШЕТЕЛДІК ИНВЕСТИЦИЯНЫ ТАРТУДАҒЫ АРТЫҚШЫЛЫҒЫН АЙҚЫНДАУ
2.1 Шет мемлекеттердегі инвестициялық қызметті қаржыландыру барысында
тартымды ресурстардың құрылымы мен даму ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ...20
2.2 Шетелдік инвестицияларды тарту үшін экономикадағы ұйымдық –
экономикалық және құқықтық жағдайларды қарастыру ... ... ... ... ... ... ... ..28
III. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ ЖӘНЕ
ИНФЛЯЦИЯНЫ ЫРЫҚТАНДЫРУ
31 Қазақстан Республикасындағы инвестицмялық қызметті реформалау
заңдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
32 Бағаның өзгеруі мен сұранысқа әсер ететін түрлі факторларды ескере
отырып инвестициялық қызметті қаржыландыру барысында кездесетін мәселелерді
шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Өнеркәсіп өндірісінің дағдарыс жағдайында
инвестициялық тартушылықты жақсарту және инфляцияны төмендету мәселесі
экономиканың нақты секторын басқарудың тиімді экономикалық құралдарының
қатарында аса актуалды болып табылады, яғни бұл Қазақстан – 2030ң
стратегиясымен анықталған ұзақ мерзімді басымдылықтармен жауап береді [1,
21 б.].
Инвестиция және инфляцияны төмендету мәселесі, оның экономиканың нақты
секторындағы экономикалық тиімділігін жоғарлату туралы төмендегі ғалым-
экономистердің еңбектерінде қарастырылған.
Зерттеу жұмысының маңыздылығы шетелдік инвестицияны экономиканың нақты
секторына тарту мен инфляцияны төмендету мәселесі ғылыми пайымдауда,
сондықтан негізгі жағдайларды Қазақстан Республикасындағы рыноктық
қатынастарды жетілдіру бағдарламаларын айқындау мен оны тәжірибе жүзінде
пайдалану мүмкіндігінде.
Зерттеу тақырыбының мақсаты:
- шетелдік инвестицияны экономиканың нақты секторына тартудың инфляцияны
төмендету мәселесі теориялық және практикалық мәселелерін зерттеу, сонымен
қатар алынған теориялық нұсқауларды іс жүзінде жүзеге асыру болып табылады.
- мұнай және газ өндіретін кәсіпорындардың жылдық бюджетінің
орындалуын және қаржы шаруашылық қызметінің нәтижесін талдау.
Зерттеу міндеттері: 1) бағаның өзгеруі мен сұранысты ескере отырып
экономиканың нақты секторына шетелдік инвестицияны тартудағы артықшылығын
айқындау; 2) бағаның өзгеруі мен сұранысты ескере отырып шетелдік
инвестицияларды тарту үшін экономикадағы ұйымдық-экономикалық және құқықтық
жағдайларды қарастыру;
Жаһандану мерзімі 20-шы ғасырдың екінші жартысынан бастау алды. Әсіресе
Кеңес Одағының ыдырауынан кейін қарқынды дами бастаған бұл үрдіс өзінің
құбылмалылығымен экономиканың құрлысы мен экономикалық өмірге өз ықпалын
жүргізе бастады.
Жаһанданудың негізгі философиясы – либерализм. Осы себеппен де тауар,
қызмет және капитал қозғалыстарының алдында тұрған кедергілер едәуір
жеңілдеді. Әсіресе Еуропа Одағы сияқты экономикалық интеграциялар және
мұнан басқа экономикалық одақтар тауар, қызмет және капитал қозғалыстары
алдындағы кедергілерді толығымен жою үшін маңызды қадамдар жасауда.
Әлемдік деңгейдегі капитал қозғалыстары болса жалпы интеграциялардан
жеке өз алдына бір бөлек жол ұстанған. Қазіргі таңнан бастап кейбір
шектеулерден тыс әлем бойынша капитал қозғалыстарының еркіндігі қамтамасыз
етілген. Жаһанданудың бізге әкелген жеңілдіктерінен пайдаланып барлық әлем
елдерін шарпыған ғаламдық капитал, табыс көзі болған елдерге және салаларға
оп-оңай кіріп, қатерлі деп таныған сала мен елдерден технологияның әкелген
мүмкіндіктері арқасында жеңілдіктер арқылы тығырықтан шығар жолын табуда.
Қазір әлемде 8 триллион доллар шамасында қай жерге тиесілі екені
белгісіз ақша бар екені анықталды. Бұл ақша пайыз, валюта және биржа
үшеуінің арасында айналуда. Қай елде және қандай нарықтықта мүмкіндік
болса, сол нарыққа енуде; қай елде және қандай нарықтықта қауіп болса ол
жерден де лезде басын арашалап сыртқа шығып кетеді.
Бірақ ғаламдық капиталдың нарыққа кіріcі мен шығыcы экономикада үлкен
толқындарға жол береді. Мемлекетке немесе нарыққа кіріс жасаған шетелдік
ақша, сол нарықта бағаларды көтерген кезде, валюталардың бағасын түсіреді.
Кірісінде көктемнің самал желіндей ескен шетелдік ақша, шығатын кезінде
қарама қайшы жағдайларға тап қылады. Ғаламдық капитал шыққан нарықтық
жүйеде бағалардың құлдырауына себеп болып, валюта бағаларының да қатты
өсіміне жол ашады.
Міне, АҚШ-та бастау алып, барлық әлемге шашыраған қаржы дағдарысының
себебі де осы. Жоғары табыс табу үшін бағытталған ғаламдық капитал белгілі
нарықтақ орталарға шектен тыс қор салу арқылы экономикалық қолайлы жағдай
қалыптастырады. Шектен тыс несиелендірген салалардан қажетті қайтарымдарды
қамтамасыз ете алмауы да қаржылық тығырықты кері қарай айналдырып пайызды
қаншама есе өсіріп жібереді. Әлемде экономикалық алыптар ретінде танылған
және әр қайсының белсенділігі 1 тирллион доллар шамасында болған Lehman
Brothers, Merrіll Lynch, Morgan Stanley, Goldman Sachs, Bear Stearns т.б.
мекемелердің банкротқа ұшырауының себебі де осы. Осы алпауыт қаржы
кемеңгерлері шектен тыс несиелендіру мен кейбір нарықтық базарларда қалай
баға өсімдерін отраға шығарса, енді өздерінің құлауларымен бірге сол
нарықтағы бағалардың да төменге қарай құлдырауына себеп болды. Осы төменге
құлдырау толқыны да барлық әлемді жетегінде сүйрейтіндей деңгейде дамып
бара жатыр.
Қазақстан экономикасы білікті басшыларының дер кезінде қабылдаған
шешімдері арқылы жаһандану процесін елінің мүддесіне қарай бағыттай
алғандығында. Осы себеппен де Қазақстан Орта Азияның тұрақты және ең күшті
мемлекеті болып саналады. Әр сала бойынша өлшеулі либералдық саясатты
қолданған Қазақстан капитал қозғалысының еркіндігі жайында да тағы оның
үстіне бақылап отыратын еркіндікті қолданған. Кейбір банк және фирмалардың
ғаламдық экономиканың қолайлығын қолдана отырып, қалыптастырған алаңдар
қазіргі таңда қаржы нарығында бір қысылтаяңдық қалыптастыруда. Бірақ
Қазақстанның өндіріп сатқан өнім мен тауарларды көтеріңкі бағаның қысымының
болмауы, анығырақ айтқанда, Қазақстан үкіметінде қаржы тұрғысынан
қиыншылықтың туындамауы қаржы нарығында пайда болған бұл мәселенің қысқа
мерзім ішінде жолға қойылатынын байқатады. АҚШ-тан тараған қаржы
дағдарысының да Қазақстан үкіметінің және экономикасының осы мықты
құрылысының себебімен ішкі экономикада үлкен дағдарыстарға жол бермейді деп
күтілуде. Бірақ әр түрлі қауіпке қарсы Қазақстан үкіметінің қолданып
отырған бақылау еркіндігін қолдануыдың жалғастыруының маңызы өте зор.
Сұраныс пен ұсыныс
Сұраныс – сатып алушылар қалайтын және ала алатын тауар бағасы мен оның
көлемі арасындағы тәуелділік. Яғни ол мынадай түрде беріледі:
(1)
тауар бағасы – p, Q- сұраным шамасы, - сұраным бернесі.
Сұраныс заңы тауар бағасы неғұрлым жоғары болса, сұраным шамасы соғұрлым
төмен болатынын айтады, яғни тәуелділігі кері.
Тауар бағасынан басқа сатып алушыларға әсер ететін басқа факторлар да
бар. Оларды бағадан тыс мәнбірлер деп атайды.
Сатып алушылар табыстарының ұлғаюы әдетте сұраныстың жоғарылауына
әкеледі. Мұндай тауарлар қалыпты тауар деп аталады. Төмен сапалы тауарлар
да болады, олардың тұтынылуы табыстық ұлғаюы сатысында төмендейді.
Сабақтас тауарлар бағаларының өзгеруі. Егер бір тауар бағасының өсуі
басқа тауар сұранымының өсуіне әкелсе, ол бірін-бірі алмастыратын тауарлар
деп аталады.
Ұсыныс - рынокта бірде-бірі тауар бағасына жеке әсер ете алмайтын көп
сатушылар бар деп есептеледі.
Ұсыныс – сатушылардың сатқысы келетін және ста алатын тауарлар бағасы
мен оның санының арасындағы тәуелдік. Оны келесі түрде көрсетеміз
мұнда p-тауар бағасы, Q - ұсыныс мөлшері, - ұсыныс
функциясы. “Ұсыныс” және “ұсыныс мөлшері” ұғымдарын жатастыруға болмайды.
Ұсыныс заңына сәйкес, неғұрлым тауар бағасы жоғары болса, ұсыныс мөлшері
соғұрлым көп болады, яғни тәуелділік тікелей. Сондықтан ұсыныс
функциясының графигі оң наклоны болады. Бұл график s ұсыныс қисығы
деп аталады.
Ұсынысқа бағадан тыс мәнбірлер де әсер етеді.
Технологияның өзгеруі. Тиімді тәсілдер өндіріс шығындарын төмендетеді.
Өзгермес бағада тауардың үлкен көлемін сатуға ұсыну және төмен бағада
өзгермес тауар көлемін ұсыну сатушылар үшін экономика тұрғысынан орында
болады. Екеуі де ұсыныс қисығының s оңға-төменге жылжуына әкеледі.
Ресурстар бағасының өзгеруі. өндірілуші тауардың тұрақты баға жағдайында
көтерілуі кейбір өндірістерді шығынға ұшыратады, яғни, ұсыныс көлемін
қысқартады.
Тепе-теңдік – ол құны мен тауар санын анықтайды. Уақытты бір
мерзімінде рынокта тауар құны -ге тең болды, яғни -ге қарағанда
көп деп алайық.
Баға рөліне информация береді, тауарлардың қалай және қандай шығындармен
өндірілетінін тұтынушыларға білу міндетемес ал өндірушілерді тауарларды
қандай мақсатпен сатып алатындары жөнінде білгісі келмейді. Баға
игіліктермен ресурстардың үйлестіруін анықтайды.
Тұтынушылар мен өндірушілердің ұтысы
нарықтық сұранысының қисығы барлық тұтынушылардың қалауы мен
мүмкіндіктерін анықтайды. Сатып алушылардың бір бөлігі аталған бағамен
тауардың белгілі санын алуға келіседі, басқалары аталған бағамен тауардың
одан аз санын алуға мүмкіншіліктері бар немесе мүлдем алмайды.
Негізінде, тұтынушылар тауарға төлеуге келісіп тұрған максималды бағаға
сатып алмайды, керісінше рынокта белгіленген тепе-теңдік бағасына
алады. Демек, олар ұтыста.
Бұл пайымдаманы қайталасақ барлық тұтынушылардың жиынтықты ұтысы мына
жанаға
яғни, жоғарыдан қисық сұранысына және төменнен - деңгейлес
тіке сызық пен шектелген сатылы фигура алаңына тең екендігіне келеміз.
Икемділік. Салықтардың әсері
Сұраныстың баға жөнінен икемділігі деп баға өзгеруінің 1 пайыз
есебіндегі сұраныс мөлшерінің пайыздық өзгеруі деп аталады:
Келесі жағдайлар болуы мүмкін:
1) - мүлде икемсіз сұраныс. Бағаның өзгеруі сұраныс көлемінің
өзгеруіне әкелмейді. Мысал- қант диабетке қарсы дәрі.
2) - икемсіз сұраныс. Бағаның 1 пайызға өсуі сұраныс көлемін 1
пайызға төмендетеді. Мысал: нан, күнделікті қажет етілетін заттар.
3) - сұраныстың жеке-дара икемділігі. Баға 1 пайызға өскенде
сұраныс көлемі де 1 пайызға қысқарады.
4) - икеледі сұраныс. Бағаның 1 пайызға өсуі сұраныс мөлшерінің
1 пайыздан астам төмендеуіне әкеледі.
5) - кәміл икемді сұраныс. Мысалы аталған тауар үшін жетік
ауыстырушы бар. Бағаның икемділік мөлшері әрқашан сол болғандықтан,
оның мәні әдетте “минус” белгісінсіз көрсетіледі.
Бағаның икемділігі мен жиынтықты кіріс
Табыстың өзгеруі келесі түрде беруге болады
(4)
Сұраныстың баға жөнінен икемділігіне байланысты келесі жағдайлар болуы
мүмкін.
1) Егер сұраныс икемді болса, онда жақша мәні (3.4) сол болады.
Демек, бағаның өзгеруінде, яғни -да -дің сомаларды
табыстарының өзгеруі сол, ал бағаның төмендеуіне суммарды
табыстың өзгеруі оң болады.
2) Егер сұраныс икемсіз болса, онда және жақшадағы мән (3.4)-те
оң болады. Бұл жағдайда бағаның өсуі, яғни жиытықты кірістің
өсуіне әкеледі, оң, ал бағаның төмендеуі, яғни
жиынтықты кірістің төмендеуіне әкеледі, теріс.
3) Егер біз жеке-дара икемділік сұранысымен жұмыс істесек, онда
бағасының елеусіз өзгерісінде жиынтықты кіріс өзгермейді.
Сонымен, баға және жиынтықты кіріс бір бағытта
өзгереді, егер сұраныс икемсіз болса. Егіннің шығымдылығы бағаны
күрт төмендетіп фермерлердің табыстарын азайтуы мүмкін.
Табыс бойынша сұраныс икемділігі және тоғыспалы икемділік.Табыс бойынша
сұраныс икемділігі деп, табыстың өзгеруі 1 пайыз есебінде сұраныс
мөлшерінің пайыздық өзгеруі:
(5)
Сұраныстың баға жөніндегі икемділігіне қарағанда табыс бойынша сұраныс
икемділігі кез-келген мән қабылдай алады.
1. - жай тауарлар. Тұтынушылардың табыстары неғүрлым жоғары
болса, олар осындай тауарларды алады, мысалы, киім жеміс-жидек, ойын-
сауықтар.
2. - төмен сапалы тауарлар. Тұтынушылардың табыстары өскен сайын
сатып алушылар аталған тауарларды пайдаланудан бас тартып сапасы
жоғары, әрі қымбат тауарларды тұтына бастайды.
Сұранысқа басқа тауарлардың бағалары да әсер етеді. тауарлар бағасы
қатынасынша, тауарына сұраныс мөлшері.
тауар бағасы бойынша таурға сұраныстың тоғыспалы икемділігі 1
пайыз тауар бағаның өзгеруі есебінде тауарға сұраныс
мөлшерінің пайыздық өзгеруі:
(6)
Сұраныстың тоғыспалы икемділігі -тің тауарға қандай
болатындығына байланысты келесі мәндерді қабылдауы мүмкін:
1) - тауары тауар үшін ауыстырушы болып табылады,
мысалы, шай және кофе.
2) - тауары тауары үшін толықырушы болып табылады,
мысалы, жанармай және автокөліктер.
3) - тауарының тұтынылуы тауар бағасына тәуелді емес.
Ұсыныс икемділігі Ұсыныстың баға жөніндегі икемділігі деп ұсыныс
мөлшерінің өзгеруі тауар бағасының 1 пайыз есепте өзгеруін айтамыз.
(7)
шегінде аламыз.
Ұсыныс икемділігі сыныптамасы мәнінң бағасы мен сұраныс бірдей.
Икемділіктің кестедегі ара қашықтығы. Алғашында сұраныстың желілік
функциясын қарастырайық. Оның кестесі тік сызық болады. Желілік жағдайында
сұраныс қисығының наклоны тұрақты, онда
(8)
Сызықсыз сұраныс функциясы. Сұраныс қисығында белгілі бір нүктені алып,
онда касательныйда(?) салайық. нүктесіндегі сұраныс қисығының наклоны
туындыға тең, ол болса нүктесіндегі сұраныс қисығының
касательный(?) наклонға тең.
Салықтардың нарықтық тепе-теңдікке әсері.
Сатып алушыларға салынатын салық. Мемлекет сатып алушылардың алған әр
тауар бірлігінен мөлшерінде салық ұстайды.
сұраныс қисығы белгілі бір тауар көлемін алу үшін сатып
алушылардың беруге келісетін максималды бағасын көрсетеді. Егер олар
қосымша салық төлейтін болса, онда бұл тауар көлемін тек бірліктен
төмен бағаға алуға келісетін болады, яғни сұраныс қисығы төменге
бірлікке жылжиды Жаңа тепе-теңлікте салықты енгізгеннен кейін сатушылар
бірлік алатын болады, ал сатып алушылар салықпен бірге бірлік
төлейді. Демек, салығы келесі түрде бөлінеді: сатып алушылар
төлейді және сатушылар төлейді.
Сонымен, заң бойынша салық кімге салынғанына қарамастан, ол сатушылар
мен сатып алушылардың арасында бөлінеді.
Икемділік ролі
Неғұрлым ұсыныс икемді болса, және қисығы соғұрлым жатық
болады да және мәндері жақындайды. Және керісінше, неғұрлым
ұсыныс икемділігі аз болса және қисықтары соғұрлым жатық болады.
Осыған ұқсас сұраныс икемдірек болса, р және рсұраныс қисықтары
жатықтау болады. Сұраныс икемділігі аз болса, D және D қисықтары тіктеледі
де мөлшері арта түседі.
Нәтиже: сұраныс икемділігі неғұрлым жоғары және ұсыныс икемділігі төмен
болса, салықтық басым көпшілігін сатушылар көтеретін болады, және керісінше
сұраныс икемділігі төмен, ал ұсыныс икемділігі жоғары болса, салықтың
басымы сатып алушыларға түседі.
Тұтынушының іс-әрекеті
Толықтық аксиомасы. Кез келген екі тауардың ішімен тұтынушыға біреуі
тана қалаулы болып, таңдап алуы мүмкін, немесе екі жиынтық та ол үшін
эквивалентті, яғни және жиынтықтары үшін келесі үш қатынастардың
бірі әділ келеді; “-ға қарағанда қалаулы”, немесе “-ға
қарағанда эквивалентті”.
Бұл аксиоманың бұзылуы тұтынушылардың іс-әрекеттерін болжау мүмкін
еместігін көрсетеді.
Транзитивтілік аксиомасы. Егер “-ға қарағанда қалаулы” және
“-ға қарағанда қалаулы” болса, бұдан “-ға қарағанда
қалаулы” екені.
Егер бұл шарт орындалмаса “-ға қарағанда қалаулы”, “-ға
қарағанда қалаулы”, “-ға қарағанда қалаулы” жағдайы
болатынын көреміз. Мұнда қалауы бар тұтынушылар үнемі басқа нәрселерге
ынтасы ауып тұрады. Оның әрекеті рационалды емес.
Талғамсыздық қисығы.
Талғамсыздық қисығы деп бір-біріне эквивалентті әртүрлі тауарлар
жиынтығы орналасқан сызық аталады.
Қанағатсыздық шарты орындалғанда талғамсыздық қисығының көлбеулегі теріс
болады. Талғамсыздық қисығынан еркін нүктесін алайық.
Талғамсыздық қисығы бойымен жылжу барысында тұтынушыларды
қанағаттандырудың деңгейі өзгеріссіз қала береді. Талғамсыздық қисығының
көлбеулігі ара-қатынастарының тұтынушылардың өз қалаулары бойынша бір
тауарды ұтпай және ұтылмай екінші бір тауарға айырбастауы анықтайды.
(9)
Тұтынушылар талғамсыздық қисықтарының жиынтыңы оның талғамсыздық
қисықтарының картасы деп аталады. ОЛ толығымен қалауларын сипаттайды.
Тұтынушы жоғары талғамсызыдық қисығына жетуге талпынады.
Бюджеттік шектеу.
Тұтынушылардың таңдау мәселерінің басқа бір жағы – ол алтернативтердің
шектелуі. - сан, тауарлар бағасы , сәйкес, ал -
белгілі бір уақыт мерзіміндегі тұтынушылардың табыстары болсын.
Тұтынушылар шығындарының табыстарына теңдік шарты келесі түрде берілді
(10)
Бюжеттік сызық деп аталатын жазықтағы тікелікті анықтайды. мәнінде
бюджеттік сызық осінен өтеді, ал осі - мәнінде.
Бюджеттік сызықтың көлбеулігін анықтау үшін, (4.1) теңдеуі қатысты
шешіме болады, яғни
(11)
онда бұрыштық коэффициент, яғни бюджеттік сызықтық көлбеулегі.
Жалпы айтқанда, бюджеттік сызық міндетті түрде түзу сызық емес. Мысалы,
ол сынық сызық болуы да мүмкін.
Оңтайлы таңдау
Талғамсыздық қисығы нүктесінің тоғысуы - бюджеттік сызық
көлбеулігіне тең болғандықтан - онда тепе-теңдік орындалуы керек
(12)
Талғамсыздық қисығы нүктесінің тоғысуы - бюджеттік сызық
көлбеулігіне тең болғандықтан - онда тепе-теңдік орындалуы керек
(13)
тепе-теңдігі және екі тауардың да нолдік емес санын
өлшейтін жиынтықты береді. Бұл ішкі шешім болып табылады.
Талғамсыздық қисығының картасы мен тауарлардың бағасы бюджеттік сызықтың
тоғысуы мен белгілі бір талғамсыздық қисығының тоғысуы жоқ болуы мүмкін.
Пайдалылық бернесі (функция)
бернесі пайдалылық бернесі деп аталады, егер жағдайда ғана
жиынтығы жиынтығынан қалаулы.
Осыдан бір-біріне эквивалентті тауар жиынтықтарында пайдалылық бернесі
бір мағынаны қабылдайтынын айтамыз. Басқа сөзбен айтқанда, әр талғамсыздық
қисығында пайдалылық бернесі тұрақты және оны түріндегі теңеумен
беруге болады. Талғамсыздық қисығының бұдан жоғары түрінде пайдалылық
бернесі бұдан үлкен мағынаға ие.
Тұтынушылардың таңдау міндеттерін келесі түрде жазуға болады.
... ...
Аталған тауардың қосымша бірлігін тұтынудан шыққан тауардың шекті
пайдалылығы өсім пайдалылығы деп аталады. тауары үшін анықтама
бойынша шекті пайдалылық- тің нолге талпану шегінде аламыз. Осы
сияқты тауарының шекті пайдалылығы аныңталады.
пайдалылығ бернесінің анықталуы бір мәнді болмаса да, ол үшін
шекті пайдалылықтың азаюы жөніндегі гипотеза дұрыс деп есептеледі: алдыңғы
бірлікке қарағанда аз көлемде тауар бірліктері жалпы пайдалылығын
арттырады. Бұл, тауардың шекті пайдалылығы оның саны көбейген кезде азаяды.
теңдігімен берілген белгілі бір талғамсыздық қисығын қарастырайық.
Пайдалылық бернесінің тұрақтылығы толық дифференциалы талғамсыздық
қисығының бойымен жылжитынын білдіреді, яғни немесе, басқаша
Бұл жерден талғамсыздық қисығының көлбеулігі
(14)
Айтылғандай бюджеттік сызығтығ көлбеулігі - тең. Тепе-теңдікте
(ішкі шешім бар жағдайда) олар екеуі де бір-біріне тең болуы керек.
Теңдестіргенде, тепе-теңдіктің басқа жағдайын аламыс:
(15)
“Табыс-тұтыну” қисығы және Энгель қисығы
Салыстырмалы статистика әдісі келесіден тұрады. Алғашында тепе-теңдік
бір параметрлік мәнде анықталады (баға, табыс) содан кейін тепе-теңдік
өзгертілген параметлер мәнінде табылады. Екі тепе-теңдік бір-бірлерімен
салыстырылады. Бір тепе-теңдік жағдайынан екіншісіне ауысу процессі
қарастырылмайды. Энгель қисығы тұтынушылардың табыстарымен сатып алатын
тауар санының арасындағы тәуелділікті көрсетеді.
1-сурет. Энгель қисығы
Егер табыстың көтерілуіне байланысты сатып алынған тауардың көлемі
артса, онда ол қалыпты тауар деп аталады.
Табыстар өскен сайын тұтынушылар сапасы жоғары және қымбат тауарлар ала
бастайды.
“Баға-тұтыну” қисығы
тауардың бағасының өсуінде бюджеттік сызық
вертикалды ось пен қиылысу нүктесіне қатысты сағат тілі бойымен бұрылады.
“Баға-тұтыну” қисығы талғамсыздығ қисығы картасында тепе-теңдік барлық
нүктелерін байланыстырады.
Орнын басу әсері мен табыс әсері
Орнын басу әсері тұтынушылардың табыстарын бұрынғы тұрмыс-жағдайлары
деңгейінде ұстап тұру үшін тұтынушылардың табыстарын жүйеге түсіру шартында
баға өзгереді деп түсіндірімді.
Тұтынушылардың тұрмыс-жағдайларының деңгейінің өзгерлеушілігі бір
талғалғымсыздық қисығында қала береді. қанағаттандыру деңгейі өзгермейді.
әркелкілігі – ол орнын басу әсері, ал бақылау өзгерісіне
тең. Байқайтын болсақ, орнын басу әсері әрқашан теріс, яғни бағаның
өзгеруіне қарама-қайшы ал табыс әсері терісте, оң да бола береді.
Табыстың өзгерісінің өтемдігі деп бағаның өзгерісінен кейін
индивидуумға пайдалылықтың алғашқы деңгейіне жетуге жағдай жасайтын
қосымша табыс деп аталады.
Табыс өзгерісінің эквиваленттігі бағаның өзгеруі сияқты пайдалылық
деңгейіне де әсерін тигізетін индивидуумның табысының өзгеруін көрсетеді.
Бұл екі ұғымдар бір-біріне сәйкес келмейді. Табыс өзгерісінің өтемдігі
жаңа бағада анықталады, ал табыс өзгерісінің эквиваленттігі – ескі бағада.
Бірақ талғамсыздық қисығы белгісіз, және де әр түрлі индивидуумдар үшін
өтемдік төлеуді жүзеге асыру мүмкін емес.
Паашенің басқа индексі таразының орнына сол жылғы кезеңнің мөлшерін
қолданады.
(16)
Ласпейрес индексі теоретикалық индекстің “нағыз” мәнінің өлшемін
көтермелеу жағына бұрмалайды, ал Пааше индексі – төмендету жағына.
Сондықтан осы екі әсердің бірін-бірі өтейтін Фишер индексі пайдаланылады
(17)
Өндіріс факторы нарығындағы үй шаруашылықтық
мінез-құлқы
Бюджеттік шектеу, жеке адамның қалауы мен таңдауы
Жеке адамның белгіленген бір мезгілдік мөлшерінде жұмыс пен демалысқа
жұмсайтын шектелген уақыты болады. Бұл уақытты деп белгілейік. -
демалысқа бөлінген уақыт болсын (демалыс, ойын-сауық, үй шаруасы және
т.б.). Онда - жеке адамның жұмысқа бөлетін уақыты. Егер - жалақы
ставкасы болса, онда оның табысы те, не басқаша
(18)
Бұл – жеке адамның бюджеттік шектеуі, тұтынушылардың екі тауар не
қызметінің бюджеттік шектеуіне өте ұқсас. Ол бюджеттік сызықты береді.
.
2-сурет. Жеке адамның бюджеттік сызығы
Жеке адам бюджеттік сызықтағы кез келген нүктені таңдап алады. Бірақ
әрбір адамның жұмыс пен демалыс үшін үлестіретін өз қалаулары болады.
орнын ауыстырудың шектік нормасы демалыс уақытын бір бірлікке
көбейту үшін ғана келісе алатын жеке адам табысының азаювена тең.
“Табыс-демалыс” моделіндегі салыстырмалы статистика
Рационалды жеке адам келесі суретте жалақы ставкасы азайса демалыс
уақыты көбейеді, яғни олар аз төлесе аз жұмыс істеу керек деп есептейді.
Иррационалды жеке адам басқаша тұжырымдайды. Ол жалақы мөлшерлемесі
азаюы кезінде бұрынғы өмір деңгейін қолдау үшін көбірек жұмыс істеу керек
деп айтады.
Жеке адам еңбегі ұсынысының қисығы.
Бір индивидуум (жеке адам) төмен жалақы ала тұра рационалды болады да,
ал жоғары жалақы алғанда иррационалды бола алады.
Капиталдың ұсыныс.
Еңбек сияқты капитал да өндіріс факторы. Тұтынушы, үй шаруашылығынан
кейін қалған табыстарының бір бөлігі фирмаларға пайдалануға береді. Бұл
олардың жинақ ақшалары.
Өмірлік цикл моделінде, жеке адам тұтынумен ақшасын жинақтауда шешім
қабылдағанда, кәзіргі уақыт пен болашақтағы табыстарын есепке алады.
Уақыт аралық артықшылық беру орнын басу шекті мөлшері қазіргі
уақытта өзінің тұтынуын бір бірлікке өсіру үшін тұтынушы болашақта бас
тарта алатын тұтыну көлемінетең. көлемі талғамсыздық қисығының
көлбеулігіне тең.
Адамық капиталға инвестициялар. Жеке адам болашақтағы тұтынуларды
кәзіргі уақыттағы жинақтары арқасында ғана емес капиталын инвестициялау
жалымен де жүзеге асырылады.
Экономикада зерттеу пәні болып, пайдаланатын процесстердің физикалық
немесе химиялық мінездемелерге тәуелсіз тауарлар мен қызметтер өндіру үшін
қажет еңбек пен капитал шығындарының ара-қатынастары болып табылады.
Изоквантты қисық деп, шығарыпатын өнім көлемінің бірдегілілігін
қантамасыз ететін, өндіріс факторларының әр түрлі үйесімділігі орналасқанын
айтамыз.
Изоквант теріс көлбеулікте екенін айтып өтейік, себебі бір фактор
шығындары азайғанда өнім шығарылуын өзгеріесіз сақтап қалу үшін басға
факторлардың шығынын көбейту қажет.
Изокванттар қиылыспайды, себебі олардың қиылысу нүктелерінде әр түрлі
көлемді өнімдер шығарылуы керек еді. Өндірістік функцияны формула түрінде
көрсету мүмкіндіктері бар. Кобба-Дуглас функциясы:
(18) мұнда - оң сандар.
Сызықтық өндірістік функция:
(19) мұнда коэффициенттері – оң сандар.
Тіркелген пропорциялы өндірістік функция:
(20) мұнда - оң сандар.
Өндірістік функцияның белгісі
Егер өндіріске жұмылдырылған кейінгі еңбек бірліктері өнімнің шыгуына
алдынғы бірліктерден көп пайда әкелсе, бұл жерде еңбектің өскелең қайтарымы
орын алады.
3-сурет. Еңбектің өскелең қайтарымы.
Егер өндіріске жұмылдырылған кейінгі еңбек бірліктері өнімнің шыгуына
кері әсер етпей сол қалыпта қалдырса, онда еңбектің қалыпты қайтарымы орын
алады.
Еңбектің қалыпты қайтарымы.
Ал егер өндіріске жұмылдырылған кейінгі еңбек бірліктері өнімнің
шығаруына кері әсер етіп, пайдасы бұрынғыдан төмендесе, еңбектің
қайтармалы азаймалы болады.
4-сурет. Еңбектің қалыпты қайтарымы.
Макроэкономиканың негізгі мәселелеріне экономикалық өсу, инфляция және
жұмыстылық жатқызылады. Сонымен бірге макроэкономика экономикалық
ауытқуларды, макроэкономкалық саясатты және елдер арасындағы
макроэкономикалық өзара байланыстарды зерттейді.
Әдетте экономика өзара әрекеттесетін төрт сектордан құрылады: үй
шаруашылықтары, фирмалар, мемлекет және шетелдік (сыртқы сектор).
Үй шаруашылықтары жұмыс күшін ұсынады, игіліктерге сұраныс білдіреді,
алатын табысын тұтыну мен жинақтар арасында бөледі. Өз әрекеттерімен үй
шаруашылықтары әл-ауқатын жақсартуға тырысады.
Кәсіпкерлік секторды ел ішіндегі барлық фирмалар құрайды. Фирмалар
өндіріс процесінде қолданылатын ресурстарға сұраныс тұдырады, тауарлар мен
қызметтерді ұсынады, инвестициялар жасайды. Әдетте фирмалардың мақсаты
пайданы барынша арттыру болып табылады.
Мемлекеттік секторға, ең бастысы, қоғамдық игіліктерді өндіріп шығаратын
барлық мемлекеттік ұжымдар кіреді. Ол, мысалыға, қоғамдық тәртіп,
қауіпсіздік, әлеуметтік қамсыздандыру, ғылым және білім аясындағы
жетістіктер. Мемлекет елдің тиімді экономикалық дамуына қолайлы шарттар
құруға ұмтылады. Ол салық жинау, трансферт төлеу, тауарлар мен қызметтерді
өндіру және сатып алу, ақша ұсынысын және сыртқы экономикалық қызмет ету
шарттарын белгілеу арқылы экономикалық саясатты құрып, жүзеге асырады.
Сыртқы сектор дегеніміз шетелдегі экономикалық субъектердің жиынтығы,
сонымен қатар шетелдік мемлекеттік институттар. Олар елдің экономикасына
халықаралық сауда, капитал және ұлттық валюталармен өзара тиімді айырбастау
арқылы әсер етеді.
Макроэкономикада экономиканы бір тұтас жүйе ретінде сипаттайтын
агрегатталған көрсеткіштер қолданылады: жалпы ішкі өнім, бағалар деңгейі,
инфляция қарқыны, жұмыссыздық деңгейі, нарықтық пайыз мөлшерлемесі және
басқа көрсеткіштер.
Экономикалық теориялар жиі модельдер түрінде тұжырымдалады, олар
экономикалық айнымалылар арасындағы ара қатынастарды анықтайды. Әр модель
белгілі мақсатта құрылады: экономикалық құбылысты түсіндіру, экономиклық
заңдылықты зерделеу, жоспарлау және болжау. Модельдер сөзбен, график арқылы
немесе математикалық түрде құрылады.
Экзогенді және эндогенді айнымалылар ажыратылады. Экзогенді айнымалылар
модельден тыс анықталады, ал эндогенді айнымалылар модельдің ара
қатынасынан шығарылады.
Сонымен бірге экономикалық айнымалыларды келесі түрінен ажыратады: қор
айнымалысы белгілі уақыт мезетінде анықталатын шама болса, ағын айнымалысы
уақыт бірлігіне шаққандағы шаманы көрсетеді. Мысалы, капитал көлемі,
мемлекеттік қарыз, байлық қор айнымалысына, ал жалпы ішкі өнім,
инвестициялар, мемлекеттік бюджеттің тапшылығы ағын айнымалысына
жатқызылады.
Экономикада уақыт аралығында бағалар өзгеріп тұрады. Бірақ бұл лезде
орын алмайды. Себебі бағалар мен жалақы қатаң болады. Макроэкономикада
қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді уақыт кезеңі ажыратылады. Экономистердің
айтуынша, бағалар ұзақ мерзімді кезеңде икемді және қысқа мерзімді кезеңде
икемсіздеу болады.
Қарапайым сызықтық модельдерді келесі түрде жазуға болады:
y = kx + b
мұндағы - x,y - айнымалылар, ал қалған шамалар – модельдің тіркелген
параметрлері.
5- Сурет. Түзу сызық
k шамасы – (1.1) теңдеуімен берілетін сызықтың бұрыштық коэффициенті, b
– бұл сызықтың тік осінен кесетін кесіндінің шамасы.
k бұрыштық коэффициентін экономистер сызықтың көлбеуі деп атайды. Ол х
айнымалысын 1 бірлікке арттырғандағы тәуелді айнымалы у қанша бірлікке
өзгеретінін көрсетеді. Егер k0 болса, сызықтың көлбеуі оң болады (оңға-
жоғары), ал егер k0 – сызықтың көлбеуі теріс (оңға-төмен).
(1.1) теңдеуінің параметрлерінің өзгеруі сызықты жылжытады, оның
көлбеуін өзгертеді. k коэффициентінің абсолютті шамасы артқанда сызық
тіктеу, ал азайғанда – жатықтау болады. Егер b мәнін өсірсек, сызық өзінен
параллель түрінде жоғары жылжиды, егер де кемітсек – төмен жылжиды.
Әрине, практикалық мақсаттарда қолданылатын модельдер (1.1)-ге қарағанда
аса күрделі болуы мүмкін. Олардың құрамында бір емес, алайда бірнеше
теңдеулер, олардың ішінде сызықтық емесі де болуы мүмкін. Экономикада
табиғи ғылымдармен салыстырғанда эксперименттер жүргізу мүмкіндіктері өте
шектеулі. Сондықтан экономикада модельдердің құрылуы статистикалық
мәліметтерге сүйенеді.
Ел ішіндегі барлық субъектердің экономикалық қызметінің жиынтық
нәтижелерін өлшеу үшін ЖҰӨ немесе ЖІӨ көрсеткіштері қолданылады.
Жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) дегеніміз белгілі уақыт аралығында (жыл, тоқсан)
елдің территориясында өндірілген барлық түпкілікті тауарлар мен
қызметтердің құны.
Ал жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) осы елдің тұрғындары иемденетін өндіріс
факторларын пайдалану арқылы алынған барлық түпкілікті тауарлар мен
қызметтердің құнын көрсетеді.
Мысалы, Қазақстан территориясында шетелдік компания шығарған мұнайдың
құны еліміздің ЖІӨ есептеліп, оның ЖҰӨ ескерілмейді.
ЖҰӨ = ЖІӨ + шетелден түсетін таза факторлық табыстар
Жабық экономикада ЖҰӨ мен ЖІӨ теңеседі. Әріқарай біз осы екі шаманың
біреуін қана қарастырамыз.
Жалпы ішкі өнімді өлшеуінің үш тәсілі белгілі. Шығыстар бойынша
есептегенде ЖІӨ экономикадағы барлық түпкілікті сатып алулар сомасы түрінде
анықталады:
ЖІӨ = С + І + G + NX, (21)
мұндағы
С – үй шаруашылықтарының жеке тұтынушылық шығыстары,
І – жалпы инвестициялар,
G – тауарлар мен қызметтерді мемлекеттік сатып алу,
NX – экспорт (X) пен импорттың (Z) айырмасына тең тауарлар мен
қызметтердің таза экспорты.
Бұл теңдік сонымен қатар негізгі макроэкономикалық теңдестік деп
аталады.
ЖІӨ кірістер (табыстар) бойынша есептеу. ЖІӨ барлық факторлық
табыстардың, сонымен бірге амортизациялық аударымдар мен таза жанама
салықтардың сомасы ретінде анықталады. Таза салықтар дегеніміз
субсидияларды есептемегендегі салықтар.
ЖІӨ = Ұлттық табыс+Таза жанама салықтар + Амортизация
Ұлттық табыс (NІ) келесі компонентерден құрылады:
- Еңбек ақы(жалақы, сыйақы),
- Меншік иелерінің(шағын фирмалар, дүкендер)табыстары,
- Рента (қозғалымсыздықтан түсетін табыс),
- Корпорациялардың пайдасы (жұмысшылар мен несиегерлерге төлегеннен
кейін қалған),
- Таза пайыздар.
Корпорациялардың пайдасы үш бөлікке бөлінеді: корпорациялардың пайдасына
салынатын салықтар, дивидендтер, бөлінбеген пайда.
ЖҰӨ мен амортизацияның айырмасы таза ұлттық өнім (ТҰӨ) деп аталады, ал
ТҰӨ мен жанама салықтардың айырмасы ұлттық табысқа (NІ) тең.
Қосылған құн тәсілі бойынша ЖҰӨ есептеу барысында өндірістің әрбір
кезеңіндегі қосылған құндар қосылады, яғни қос есепті болдырмау мақсатында
өндірістің белгілі кезеңінде қолданылған шикізат, дүмбіл, электрэнергия
құны есептелмейді. Сондықтан бұл тәсіл өндірістік тәсіл деп де аталады.
Сонымен қатар ұлттық шоттар жүйесінің басқа да көрсеткіштері белгілі.
Жеке табыс дегеніміз үй шаруашылықтары және шағын, корпорацияланбаған,
кәсіпорындардың алатын табысы. Оны келесідей есептеуге болады:
Жеке табыс(PІ)= Ұлттық табыс (NІ) – Корпорациялардың пайдасы
+ Дивидендтер
- Әлеуметтік қамсыздандыруға арналған жарналар
+ Трансферттік төлемдер
- Таза пайыздар
+ Пайыз түріндегі жеке табыс
Жеке табыстың негізінде басқа маңызды көрсеткіш анықталады.
Қолдағы жеке табыс (DІ) = Жеке табыс (PІ) – Жеке салықтық
және салықтық емес төлемдер
Бұл салықтар мен салықтық емес төлемдерді төлегеннен кейін үй
шаруашылықтары мен ұсақ меншік иелерінің қолында қалатын табыс.
Жеке қолдағы табыс(DІ) = Тұтыну + Жинақтар
Атаулы және нақты айнымалылар. Өсу қарқыны және индекстер
Атаулы ЖІӨ өзгеруі өндіріс көлемінің немесе бағалардың өзгеруімен
түсіндірілуі мүмкін. Жалпы бағалар деңгейінің өзгеруі инфляция деп аталады.
ЖІӨ құрамында тұтыну үлесі оның үлкен бөлігін құрайды. Тұтынушылық
шығыстарға тамақ өнімдеріне, киімге, ұзақ мерзім пайдаланылатын тауарларға,
ойын-сауыққа кеткен шығыстар енеді. Әр түрлі тұтыну теориялары бар. Дж.М.
Кейнстің айтуынша тұтынудың көлемімен құрылымын анықтайтын бас фактор болып
қолдағы жеке табыс DІ табылады. Мұнда қолдағы жеке табыс Q – T тең болып
қабылданады, яғни шығарылым минус таза салықтар.
Кейнсиандық тұтыну функциясы келесі түрде жазылады:
C = C(Q – T), (22)
ал сызықтық түрде:
С = С0 + c. (Q – T), 0 c 1.
с коэффициенті қолдағы табыс бір бірлікке артқанда тұтыну қандай шамаға
өсетінін көрсетеді. Бұл шама тұтынуға шектік бейімділікке (МРС) тең және
2.2. суретінде тұтыну қисығының көлбеуіне сәйкес келеді.
6-Сурет. Тұтыну қисығы
Жинақтауға шектік бейімділік MPS = 1 – MPC, ал С0 шамасы автономды
тұтынуды білдіреді. Салықтардың Т өсуі тұтыну қисығын төмен жылжытады, ал
азаюы – жоғары. r - нақты пайыз мөлшерлемесі болсын, ол қазіргі күндегі
жинақтардың сомасына болашақта сатып алынатын тауарлар көлемінің
терминдерінде есептелетін жинақтардан түсетін табысты өлшейді. Атаулы
пайыз мөлшерлемесі і қазіргі күндегі жинақтардың сомасына болашақта
алынатын ақша сомасының терминдеріндегі табысты білдіреді. І инвестициялар
көлемімен r нақты пайыз мөлшерлемесі арасында кері тәуелділік бар. r пайыз
мөлшерлемесінің төмендеуі көптеген инвестициялық жобаларды пайдалы етуі
мүмкін.
r
7-сурет.
Яғни, инвестициялық функция І = І(r) кемімелі болып табылады.
Инвестициялық қисықтың қалпына әр түрлі факторлар әсер етуі мүмкін.
Мысалы, болашаққа оптимистік болжау І(r) инвестициялық қисықты оңға, ал
пессимистік болжау оны солға жылжытады.
Мемлекет өз шығындарын мақсатқа сәйкес қажетті көлемде жұмсайды.
Сондықтан мемлекеттік шығыстар G үкіметтің экономикалық саясатының құралы
болып табылады.
Мұнда біз бағалар өзгеріссіз қалады деп есептейік. Онда нақты және
атаулы пайыз мөлшерлемелері теңеседі: і = r. Жиынтық сұраныс немесе
жоспарланатын шығыстар: E = C(Q - T) + І(і) + G. (23)
Игіліктер нарығындағы макроэкономикалық тепе-теңдік сұраныстың
қанағаттандырылғанын білдіреді, яғни E = Q.
Оңдай болмаған жағдайда игіліктерді кем өндіру немесе артық өндіру
арқасында экономикада инфляция немесе өндірістің құлдырауы мен жұмыссыздық
пайда болуы мүмкін.
Q = C(Q - T) + І(і) + G (24)
теңдеуі берілген G, T көлемдерінде Q табысты бір мағынада анықтамайды,
себебі і пайыз мөлшерлемесі белгісіз.
Арнайы кейнстік теориясы жағдайында инвестициялар І тіркелген шама болып
саналады. Бұндай жағдай орын алу мүмкін, егер Орталық банк пайыз
мөлшерлемесін өзгеріссіз ұстап қалса. Сондықтан, E=C(Q-T)+І+G жоспарланатын
шығыстар графигінің көлбеуі де MPC тең.
8-сурет. Жоспарланатын шығыстар сызығы
9 - Сурет. Кейнстің кресің
E=C+І+G жоспарланатын шығыстар сызығы C=C(Q-T) тұтынушылық шығыстар
сызығының (І+G) шамасына жоғарыға параллель түрінде жылжуы арқылы
шығарылады.
Жиынтық табыстың Qe тепе-теңдік деңгейін графиктен анықтауға болады.
Инвестициялар І немесе мемлекеттік шығыстардың G артуы (азаюы), сонымен
қатар салықтардың Т азаюы (артуы) жоспарланатын шығыстар сызығын жоғары
(төмен) параллель түрінде жылжытады.
Мемлекеттік шығыстар мультипликаторы мемлекеттік шығыстар G немесе
инвестицияларды І бір бірлікке өсіргендегі Qe тепе-теңдік табыс деңгейінің
қаншаға ұлғаятынын көрсетеді.
Салықтық мультипликатор салықтарды Т бір бірлікке өсіргендегі Qe
тепе-теңдік табыс деңгейінің қаншаға азаятынын көрсетеді.
10-сурет. ІS қисығын құру
Мұнда біз енді пайыз мөлшерлемесі өзгеріссіз деген ойдан бас тартайық.
Сонда G, T тіркелген мәндерінің шартында (2.1) теңдеуі пайыз мөлшерлемесі і
мен тепе-теңдік табыс деңгейі Q арасында байланысты анықтайды.
Q-і диаграммасында бұл тәуелділік ІS қисығын береді, оның әрбір нүктесі
(Qe,і) тепе-теңдік жұп болып табылады, мұндағы Qe – і пайыз мөлшерлемесіне
сәйкес келетін тепе-теңдік табыс деңгейі (2.6 Сурет).
ІS қисығын құру тәсілінен келесі қорытынды жасауға оңай: G мемлекеттік
шығыстардың артуы, Т салықтардың азаюы ІS қисығын оңға жылжытады.
І(r) инвестициялық қисықтың оңға жылжуы да ІS қисығын оңға жылжытады.
Экономиканы ақшасыз елестетуге мүмкін емес. Ақша деп төлем құралы
ретінде пайдалануы мүмкін кез келген нәрсені айтады. Әр түрлі даму
кезеңдерінде адамзат ақша ретінде әр түрлі тауарларды – тауарлық ақшаны
пайдаланған: мал, асыл тастар, балта және т.б.
Ақшаның функциялары: айналым құралы, есептеу құралы, құндылықты сақтау
құралы.
Бірте-бірте тауарлық ақшаны қағаз ақшасы ығыстырып жіберді. ХІХ ғасырдың
екінші жартысында дамыған елдер алтын стандартқаң көшті. Ақша алтынға
бекітілген тепе-теңдік бағамы бойынша айырбасталатын болды. Алтын стандарт
І Дүниежүзілік соғысқа дейін қолданылды.
1944 жылы дамыған елдер Бреттон-Вуд келісіміне келді, ол бойынша жетекші
валюталар АҚШ долларына байланатын болды, ал доллар алтынға айырбасталатын
болды. Бұл келісімнің күші 1972 жылға дейін созылды. Қазіргі кезде ұлттық
валюталардың икемді бағамдары әрекет етуде.
Өтімділік – активтердің құнын жоғалтпауысыз қолма-қол ақшаға жылдам
аудару мүмкіндігі. Ақшаны өтімділік дәрежесі бойынша ажыратады.
М1 = Айналымдағы қолма-қол ақша (М0)+ Ағымдағы депозиттер
Ағымдағы депозиттерден ақшаны бірінші талабымен алуға болады.
М2 = М1 + Шексіз рұқсаты бар мерзімді депозиттер
Әдетте бұл шағын мерзімді салынымдар.
М3 = М2 + Тіркелген мерзімі бар ірі депозиттер + банктік емес қаржы
институттарындағы шоттар
Ақша агрегаттары әр түрлі елде түрліше айқындалады.
Адамдардың ақшаны қолында ұстағысы келетінін мынадай себептері бар:
трансакциялық себеп, сақтық себеп, алыпсатарлық себеп.
Бірақ ақшаны қолында ұстау – оларды депозитте сақтағанда алатын
пайыздардан айырылу дегенмен бірдей.
Шынында адамдар ақшаға емес, алайда МP ақшаның нақты қалдықтарына
сұраныс білдіреді, себебі ақшаның мөлшері емес, бірақ сол ақшаға сатып
алынатын тауарлар мен қызметтер мөлшері маңызды. Мұндағы М – ақша массасы,
ал Р – бағалар деңгейі. Ақшаның нақты қалдықтарына сұраныстың функциясы
бұлайша жазылады:
(25)
оның үстіне і пайыз мөлшерлемесінен тәуелділік кері, ал Ү табыстан –
тікелей.
Ақша айналысының жылдамдығы (табыс бойынша) орташа есеппен алғанда әрбір
ақша бірлігі жылына неше рет жұмсалғанын көрсетеді, яғни
,
(26)
мұндағы М - ақша жиыны, P - бағалар деңгейі, Q - шығарылым.
Ақша айналысының жылдамдығы пайыз мөлшерлемесінен де, табыстан да
тікелей тәуелді. Бұл теңдікті бұлайша жазып алуға болады
. (27)
Бұл теңдік ақшаның сандық теориясының теңдеуі деп аталады. Ескерту: ақша
айналысының жылдамдығын анықтау – ақша жиыны ретінде нені түсінуге
болатынына тәуелді – М1, М2, М3? Сәйкесінше V1, V2, V3 ақша айналысының
жылдамдықтары пайда болады. V1 жылдамдығы V2 жылдамдығынан төмен, өйткені
ол (V2) тұрақтырақ болып саналады.
Ақшаның сандық теориясының теңдеуін пайыздық формуламен көрсетуге
болады:
(28)
Атаулы және нақты пайыз мөлшерлемелері арасында байланыс бар:
, (29)
мұндағы ( - инфляция қарқыны. Егер инфляция қарқыны нөлге тең болса,
онда нақты пайыз мөлшерлемесі атаулы пайыз мөлшерлемесіне теңеседі.
Инфляцияның аз қарқындарына сәйкес шамамен алғандағы байланыс мынадай:
. Бұл ара қатынас түрінде Фишер теңдеуі аталады.
Несиегер мен қарызгер келіссөз жүргізу барысында атаулы пайыз
мөлшерлемесі жөнінде келісімге келгенде, алдағы кезеңде инфляция қарқыны
қандай мәнге айналатынын білмейді. Сондықтан Фишер принципіне сәйкес келесі
шарт қабылданады:
, (30)
мұндағы (e – болжалды инфляция қарқыны.
Ақша жиыны тек қана қолма-қол ақшадан құрылмайды. Шешімімізді жеңілдету
үшін салым түрлері арасында, нәтижеде М1, М2, М3 агрегаттар арасында да,
айырмашылық жасамаймыз.
Ақша жиынының көлемі: ,
мұндағы CU – қолма-қол ақша, D – депозиттер. Қолма-қол ақшаның
депозиттерге қатынасын cr арқылы белгілейік.
Әрбір коммерциялық банктің ішінде салымшылардың қолма-қол ақшаға
сұранысын қанағаттандыру үшін және олардың төлемдері бойынша қаражатты
басқа банктерге аудару үшін резервтер болады. Банктің резервтері оның
Орталық банктегі қолма-қол ақша мен депозиттерінен құрылады.
Орталық банк rr міндетті резевтер нормасын орнатады, коммерциялық
банктер резервтерінің депозиттерге қатынасы одан төмен түсіп кетпеуі керек.
Әдетте банктердің артық резервтері болады, бірақ резервтер банктерге табыс
әкелмейді дерлік.
Ақша базасы H банктік жүйеден тыс қолма-қол ақша мен Орталық банктегі
банктердің салымдарынан құрылады.
Ақша мультипликаторы: ақша базасы мен ақша жиынын бір-бірімен
байланыстырады: .
Егер халық қолма-қол ақшаны пайдаланбаса, онда .
Ақша базасы мен ақша жиыны арасындағы бұндай байланыс банктік жүйенің
ақшаны жасау қабілетін көрсетеді.
Орталық банктің ақша-несие саясатының құралдары: міндетті резервтер
нормасын өзгерту, ашық нарықта операциялар жүргізу, қайта қаржыландыру
мөлшерлемесін өзгерту, үкіметке несие беру, валюталық басқыншылық және
айықтыру.
Орталық банктің алдында әр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz